Anja Jefti Srpska knjievnost 18.

veka

NASELJAVANJE SRBA U JUNU UGARSKU

Najvea seoba Srba sa matinih teritorija Kosova, Metohije i Srbije na sjever bila je tzv. Velika seoba s kraja 17.
vijeka, pod vostvom patrijarha Arsenija III arnojevia. Nakon austrijsko-turskih ratova, u kojima su uestvovali
na strani Austrije, oko sto hiljada Srba prelo je na teritoriju dananje Vojvodine. Egzodus slian ovome ponovio
se i 1739. godine u drugoj Velikoj seobi. Srbi u Ugarskoj bili su pod nedefinisanom dravnom vlau, podjednako
su ih svojatale Austrija i Maarska, i pravni i svaki drugi poloaj bio im je nesreen. Najvie su se isticali
uestvujui u ratovima koje je vodila Austrija i titei junu granicu drave u tzv. vojnim krajinama
Matine teritorije srpskog naroda u srednjem vijeku bile su Kosovo, juna i centralna Srbija, Hercegovina,
povremeno Crna Gora i Bosna. Najsjevernija taka srpske drave bio je Beograd, koji je postao njena prestonica
za vrijeme despota Stefana Lazarevia. Meutim, jo u srednjem vijeku ima dokaza o postojanju srpskog ivlja i u
sjevernijim podnebljima, u Sremu i junom Banatu. Naroito poslije turskog lomljenja srpske drave u 15. vijeku,
Srbi se poinju u manjim i veim grupama iseljavati preko Save i Dunava. Ve 1480. godine oko 50.000 Srba
stie u temivarski kraj, potom 1526. godine biva vea seoba sa vlastelom Bakia na elu, a u 16. vijeku Srbi ve
imaju nekoliko manastira u Sremu, svoje vladianstvo i kult sremskih Brankovia. Ipak, najvea seoba Srba na
sjever bila je tzv. Velika seoba s kraja 17. vijeka, pod vostvom patrijarha Arsenija III arnojevia. Potom se
egzodus slian ovome ponovio i 1739. godine u drugoj Velikoj seobi.
VELIKA SEOBA SRBA
Nakon to je porazila tursku vojsku kod Bea krajem 17. vijeka, u to vrijeme mona evropska drava Austrija
digla se zajedno sa Poljskom, Mletakom republikom i Rusijom u rat protiv Turske. Kada su bili nadomak
Prizrena, austrijski car je pozvao Srbe da im se pridrue, obeavajui da e nakon pobjede imati konano i
potpuno osloboenje od Turaka. Meutim, Turci su neprekidno napredovali i potiskivali austrijsku vojsku prema
sjeveru, a na ponovo osvojenim teritorijama ostajali su Srbi i trpjeli stranu osmanlijsku odmazdu. U jednom
zapisu sauvan je vapaj iz tog vremena: Oh! Oh! Oh! Uvi mnje! Ljuti strah i beda togda bee, mater od oesa
razdvajahu, i ot otca sina; mlade robljahu, a stare sekahu i davljahu. Togda na se eloveci smrt prizivahu, a ne
ivot od prokleti Turaka i Tatara. Uvi mnje, ljute tuge!
Srbi su bili izgubili svaku sigurnost na svojoj rodnoj zemlji i zato je 1690. godine sto hiljada ljudi predvoeno
patrijarhom Arsenijem III arnojeviem, vladikama i kaluerima prelo u Ugarsku, na teritoriju dananje
Vojvodine. Pozvao ih je austrijski car, jer je bilo u interesu Austrije da oni nasele puste teritorije, ranije naputene
od maarskog stanovnitva, i zatite problematinu junu granicu. Sa Kosova i june Srbije na sjever je pola
glavnina srpskog naroda: visoko svetenstvo, imuniji i ugledniji ljudi i svi drugi koji su se pobojali da bi mogli
postati meta osvete Turaka, ili da bi mogli nastaviti ivot u ropskoj ovisnosti o njima. Opustjela podruja Kosova i
Metohije nakon Velike seobe naselila su albanska plemena iz brdskih krajeva, a umadiju i zapadnu Srbiju Srbi iz
Hercegovine, Crne Gore i Bosne.
PRVE GODINE U UGARSKOJ
Jo prije nego to se zbilo ovo veliko pomjeranje srpskog ivlja, Austrija je obeala buduim doseljenicima da e
se oni nastaniti na zemljitu zasebno od ostalih naroda i sa slobodom da samostalno organizuju sebi ivot. Nakon
doseljavanja, naroitim carskim aktom odobrena je unutranja autonomija Pravoslavne crkve, pravo da Srbi slave
svoje praznike, biraju arhiepiskope i podiu hramove gdje god to nau za shodno. U stvarnosti gotovo nita od
ovoga se nije ispunjavalo: nije bilo nikakvog unutranjeg ureenja, Austrija se prema Srbima odnosila gotovo kao
prema robovima i narod je patio i duboko stradao u svom egzilu. Godine 1708. piu Budimci svome vladiki:

Teko stradamo sa svake strane, a pomoi nemamo niotkuda krome Boga. Ako koga ureenja ne bude, neemo se
moi nikako drati i iveti ovde, niti nam prilikuje... Od toliko vremena kako smo se ovde mi naselili, niti smo
graani, ni seljaci, niti koje uredenije imamo. Vee, ako kome to damo, tako smo im mili; ako li ne damo, a oni
na nas ratuju...
Dodatna oteavajua okolnost je bila ta to su teritorije koje su naselili Srbi bile pod nedefinisanom dravnom
vlau, podjednako su ih svojatale i Austrija i Maarska i pravni poloaj Srba bio je nesreen. Dopadali su pod
milost vlasti jedino kad su trebali Monarhiji protiv kojeg spoljanjeg neprijatelja, kako pie baron Bartentajn, ili
kad se mislilo da se moe hasne izvui od grkih trgovaca u zajednikoj trgovini i prometu, ili najposle, kad se
nadahu i oekivahu korisne pomoi, uguujui kakav unutranji nemir.
Maari su Srbima i formalno oduzeli pravo na zemlju, koje im je bilo zagarantovano jo 1691. godine, i 1723.
feudalnim pravom su ih proglasili kmetovima, dunim da obrauju spahijsku zemlju. Nekoliko puta su Srbi
pokuavali da okonaju svoj podreeni i suanjski poloaj i podizali su bune sa razliitim uspjehom. Oko 1706.
godine bila je mala narodna buna u Slavoniji, a 1735. godine je prvo u Sremu, potom i ire, izbio ustanak Pere
Segedinca i postao najvei protest srpskog naroda u 18. vijeku. Samo godinu dana poslije, ustanak je u krvi
uguen i njegove voe su muene, a potom i ubijene. Narod je i pored toga kroz cijeli 18. vijek nastavljao da se
buni, sve dok pod reformama Josifa II 1781. godine Srbi nisu dobili pravo na slobodu vjeroispovijesti, a deset
godina kasnije dobili su i sva graanska prava i postali ravnopravni saitelji stanovnicima u novoj dravi.
VOJNIKA SLUBA SRBA U AUSTRIJI
Najveu korist od Srba Austrija je imala u tzv. vojnim krajinama, graninim podrujima austrijske teritorije, koja
su naselili Srbi i tako titili junu granicu od Turaka. Srbi su bili bitan i pouzdan konstituent carske vojske,
pokazivali su se kao sjajni vojnici i besplatno su sluili vojsci, koja je u biti bila najamnika. Istoriar srpske
knjievnosti 18. vijeka Jovan Skerli zapisao je: Srbi su bili hrabra i jevtina vojska; njih je lako bilo regrutovati,
jer su uvek bili pod orujem i vazda orni na boj; odelo im je bilo prosto; zbog mnogo postova malo su jeli;
naviknuti na umski ivot, bili su izdrljivi i neustraivi; meu njima nije bilo dezertera i pri juriima nisu znali za
ustupanje.
Ipak, straan, neuredan i pun neizvjesnosti je bio ivot tih ljudi i njihovih porodica. Milo Crnjanski je u svom
romanu Seobe opisao izgled jednog puka srpske vojske koji je 1744. godine poao u rat na strani Austrijske
carevine: Slavonsko-podunavski polk bee otiao na vojnu, posle smotre u Peuju, kao prebijeno pseto, ponizan i
tih. U razvuenim, iskrivljenim, dvojnim redovima, dizao je prainu kao stoka, obilazei sela i barutine, gazei
od jutra do mraka pesak, livade i blato. Spavajui na mranim, velikim senkama uma, na travi, puk se budio
zorom kao pijan, prozebao, sa injem na perinima i brcima, pa je zapoinjao da urla i da peva otegnuto... ej, ej...
da odmah zatim zamukne, paui oruje, videvi da vie ne zna gde se nalazi, ni kuda ga vode. Bio je stigao do
granice zemljita o kome se prialo po selima i zemunicama njegovim, i svet, koji se nastavljao posle, bio je
nepoznati, neizvesni svet, iz kojeg je znao da e se vratiti sa gomilom mrtvih... Duge puke, okovane bakrom i
srebrom, to ih je puk nosio kao batine, posle nekoliko dana ubrzanog hoda, razdirale su kou na desnom
ramenu... Praina, znoj i sitne, crne muice behu mu se zalepile za nozdreve i one kapke. Meu zubima su
krgutali pesak.
Srbi su ipak povremeno bili dostojno tretirani na carskom dvoru. Najistaknutiji vojnici su dobijali titule oficira i
viih vojnih starjeina i bili su ne samo lojalni carskoj dinastiji nego su i titili interese svoga naroda i njegove
pravoslavne vjere. U to doba je put napredovanja u vojnoj karijeri bio jedini mogui progresivni, jer u druge
slube Austrijske carevine pravoslavni Srbi nisu bili primani.
DRUTVENO PRILAGOAVANJE SRBA U JUNOJ UGARSKOJ
Pored srpskog ivlja koji je potkraj 17. vijeka i u prvim decenijama 18. vijeka obrazovao Vojnu Krajinu i naselio
se u doline Save, Tise i Dunava, svoju zemlju su napustili i oni Srbi kojima su zbog njihove imunosti Turci mogli
mnogo toga da oduzmu i oni koji su zbog svog visokog ugleda mogli da postradaju. Meu njima je bilo dosta

trgovaca i zanatlija, sposobnih da se u novoj sredini brzo prilagode i nastave da se bave svojim starim
zanimanjem. Oni su bili onaj sloj srpskog graanstva koji se zajedno sa mitropolitima i svetenicima borio i
materijalno podravao masovno irenje kulture i pismenosti meu srpskim ivljem, ali i koji je inio najvei dio
italake publike
Knjievnost pisana u 18. vijeku meu Srbima u junoj Ugarskoj bila je pod dubokim uticajem sredine u kojoj je
nastajala i toga kako je nova sredina prihvatala srpske pridolice. Tekoe izbjeglitva i prebjeglitva odraavale
su se i na pisanu rije, koja je snosila posljedice tekih uslova ivota onih koji su je stvarali. U prvo vrijeme je
bilo mnogo bitnije obezbijediti osnovne bogoslubene knjige, prepisati ih ili stare sauvati od propadanja, nego
bilo kako drugaije knjievno djelovati. Srpske osnovne i srednje kole, koje imaju svoju burnu tradiciju
nastajanja, ukidanja i ponovnog obnavljanja u 18. vijeku takoe su trebale pisane grae da bi mogle sluiti svrsi
radi koje su postojale. Iako se ne moe osporiti nicanje autentinog knjievnog izraza, ipak su akcije poduzimane
u ovom pravcu u 18. vijeku bile prevashodno praktinog karaktera i ticale su se masovnog irenja kulture i
pismenosti meu srpskim ivljem. Takva nastojanja su podravali najvie mitropoliti i svetenici, a potom trgovci
i zanatlije, onaj sloj srpskog graanstva koji je inio najvei dio italake publike i koji se najbolje socijalno
adaptirao u novu dravnu i nacionalnu zajednicu.
IVOT SRBA SELJAKA
Srpski iseljenici razliito su se snali u junoj Ugarskoj. Imuniji su od poetka krenuli da ive u varoima, a
seljaci i stoari naselili su ravnice kraj rijeka Tise, Dunava i Save. Mnogi su ivjeli u prostim zemunicama, na
movarnim i gnjilim zemljitima, mijenjajui u zbjegovima stanita onako kako se mijenjala granica Vojne
Krajine. Kada se ta granica uvrstila, krenuli su da podiu sela pored utvrenih vojnih mjesta na obalama rijeka,
tzv. aneva, pa su tako nastale prvo manje varoi, a onda i gradovi: Novi Sad, Sombor, Subotica, Senta, Beej i
drugi.
Narod se teko nosio sa novim uslovima. Gotovo bez ikakve kue i kuita, stalno pomjeran sa svojih trenutnih
naseobina, ubogo i jadno je ivotario, saobraavajui se katkad prirodi koja ga je okruivala zadivljaloj i
blatnoj. Crkve su uglavnom bile obine daare, a s vremenom je krenulo da ponestaje knjiga, odedi i drugih za
bogosluenje potrebnih predmeta. esto je nedostajalo i svetenika, dobrih voa i narodnih uitelja. Narod je
postao krajnje zaputen, naviknut na krau, otmicu i ajdukovanje, odviknut od stare dobrodetelji i zakona
pravinosti, nemarljiv za dobre savete, stoji u jednom pismu iz tog perioda. Sve to je uticalo i na moralni ivot,
koji je polako krenuo da se razriva, kao i na pojavu niza sujevjerica, praznovjerica i paganskih obiaja koje su
vrili razni arodjejev i volebnikov. Postalo je rasprostranjeno vjerovanje u vukodlake, vampire i vjetice,
brakovi su se raspadali zbog mnogoenstva i mnoga narodna sabranja, ak i ona kakva su dae i sahrane,
pretvarala su se u raskalane i razuzdane terevenke. Mitropolit Pavle Nenadovi 1759. godine u jednoj svojoj
poslanici veli da je ne bez boljezni serca uo da u narodu ima bogoprotivnih arodejanija, volhovanija i
bjesopoitanija i zabranjuje pjeti bjesovskih pjesnej i tvoriti igr i vsjakaja besinstva, pae e ne arodejstvovati ni
k volhvom i arodjejam hoditi, nie prizivati vraarice v domi svoja.
Docnije, sa stasavanjem srpskog graanstva i vrim povezivanjem sa ruskim narodom, njegovom duhovnou i
kulturom, ovakvo stanje e postepeno krenuti da se preobraava.
TRGOVAKI I ZANATLIJSKI SLOJ DRUTVA
Svoju zemlju potkraj 17. vijeka i u prvim decenijama 18. vijeka su, izmeu ostalih, napustili i oni Srbi kojima su
zbog njihove imunosti Turci mogli mnogo toga da oduzmu i oni koji su zbog svog visokog ugleda mogli da
postradaju. Meu njima je bilo dosta trgovaca i zanatlija, sposobnih da se u novoj sredini brzo prilagode i nastave
da se bave svojim starim zanimanjem, o kojima patrijarh Arsenije III svjedoi: Ete u mirno vreme ot starine imali
su na obiaj majstorsko uredenije. Paki po razrueniju i po pokolebaniju zemli oteestvija naego, kako su sve
svoje dobro ostavili, tako i oni svoj majstorski obiaj ugase. Elmae njnnje ate i v udej zemlji po neto kue
sgradie, obae svoj obiaj i majstorsko uredenije poeljevae, videve i ot inih rufetov kako predel majstorski
imaju.

Gotovo odmah nakon dolaska zanatlije se udruuju u zajednice, tzv. esnafe, primajui u njih samo Srbe, jer ni oni
sami nisu mogli biti primljeni meu njemake ili maarske majstore. Po cilju svoga nastanka ovakva
profesionalna udruivanja su prevazilazila materijalne i koristoljubive interese. To se vidi iz njihovih ustava, koje
su potvrivali patrijarsi i vladike. U Ustavu jednog esnafa u Budimu iz 1695. godine veli se: Svaki majstor neka
se Boga boji, poten i ist da bude; pokraj toga niko da ne psuje; u karti, kocki, igra hamini i zaklinja da ne
budne; a u neto kasnijem Sentandrejskom ustavu: Kako iz ruice lep miris ishodi, tako i iz svakog kalfe
dobroutnost, da jedan drugom u svakoj nudi dobrovoljno i bratski javi se, kako u sodruestvu zdravija i
veselosti, tako i u svakoj skorbi i peali, a najvie u tekoj boljezni...
Srpski trgovci bili su poznati po svojoj umjenosti. Zjedno sa Grcima bili su konkurencija njemakim i
maarskim trgovcima i od dravne vlasti su esto dobijali privilegije. ivei imuno, mnogi od njih su pomagali
svoje siromanije sunarodnike, a bili su i mecena i sponzori prvih srpskih pisaca ovog perioda.
PRVE SRPSKE KOLE U JUNOJ UGARSKOJ
Prve srpske kole u junoj Ugarskoj javljale su se pri crkvenim optinama, kod crkvi i manastira. Postojala je jaka
svijest u narodu koliko je bitno da postoje kole, a naroito su se episkopi i bogati trgovci zalagali za njihovo
opstojavanje. Piu mitropolitu Isaiji Srbi iz Budima i Pete: Vidite kako smo meu ostali jezici ( = meu drugim
narodima, prim. aut.), a ni kole, ni uenija ne imamo, nego inoplemenike prizivamo na pomo na svakom
mestu... Istrajavalo se u nastavi na srpskom jeziku, to je osobito smetalo ondanjoj vlasti. Mitropolit Pavle
Nenadovi je insistirao da su svi iz naroda obavezni da svoju djecu daju u kole i Arhijerejski sinod je 1750.
godine odluio: Vo vsjeh eparhijah ljudem da oglasit se, da djeti svoja u kolu na nauku posilajut, otkudu ne samo
naueni, no k cerkovnim, militarskim i provincijalnim dostojanstvom sposobno ustrojitisja. Svjaenici e, koji bi
djeti svoji v nauenje ne davali, da javitsja im, jako i sami bjedu primut v parohijah svojih, i djeti ih na stepen
svjaenstva vozvedeni ne budut.
Srpskih srednjih kola je u 18. vijeku bilo malo i uglavnom sve su bile kratkog vijeka. Prva srednja kola
osnovana je 1726. godine u Karlovcima sa ruskim uiteljem Maksimom Suvorovim, koji je doao na poziv
mitropolita Mojsija Petrovia. Njegovim dolaskom i opskrbljavanjem srpske prosvjete stotinama ruskih bukvara i
gramatika poela je epoha intenzivnijeg uticaja ruske knjige na srpsku pismenost. Jo e se pojaviti nekoliko
srednjih kola sa razliitim planovima i programima do 1791. godine, kada je u Karlovcima osnovana prva srpska
gimnazija, koja postoji i do dananjeg dana.
JEZIK SRPSKE KNJIEVNOSTI XVIII VIJEKA
Vrlo brzo nakon to su promijenili ivotnu naseobinu poslije Velike seobe 1690. godine, Srbi su promijenili i
knjievni jezik, zamijenivi svoj stari srpskoslovenski ruskoslovenskim jezikom. To je bio potez irokih razmjera,
uslovljen razliitim politikim, prosvjetnim i drutvenim razlozima. U osnovi oba ova jezika, ruskoslovenskog i
srpskoslovenskog, lei staroslovenski jezik. Ruskoslovenski jezik je ruska redakcija staroslovenskog jezika, kao
to je srpskoslovenski njegova srpska redakcija. Srbi su, dakle, u 18. vijeku prihvatili isti onaj jezik kojim su se
opismenili u 9. vijeku, samo stotinama godina preraivan u duhu ruskih narodnih govora
Istorija srpskog knjievnog jezika poinje sa stvaranjem staroslovenskog jezika u 9. vijeku i traje do dana
dananjeg. Tokom dugog vremenskog pretrajavanja srpski knjievni jezik je bio manje ili vie slian narodnom
govoru, ali nikada do te mjere nerazumljiv da bi bio neshvatljiv irim drutvenim slojevima. Stari
irilometodijevski slovenski jezik bio je zajednika batina svih Slovena, te je brzo pretripio i razliite nacionalne
redakcije srpsku, rusku, bugarsku. To znai da se jezik na kome su tad vrena bogosluenja i na kojem se
pisala knjievnost pribliio govoru onoga naroda meu kojim se obreo. Tako je kod Srba nastao srpskoslovenski
jezik, u koji su povremeno uplivavali uticaji narodnog jezika. On se proimao sa narodnim govorom sve do kraja
14. vijeka, kada je srpskoslovenski nakon najezde Turaka ''zaleen'' i takav ostao do 18. vijeka.
Vrlo brzo nakon to su promijenili ivotnu naseobinu poslije Velike seobe 1690. godine, Srbi su promijenili i
knjievni jezik, zamijenivi svoj stari srpskoslovenski ruskoslovenskim jezikom. To je bio potez irokih razmjera,
uslovljen razliitim politikim, prosvjetnim i drutvenim razlozima.

USVAJANJE NOVOG KNJIEVNOG JEZIKA

U junoj Ugarskoj poetkom osamnaestog vijeka Srbi nisu imali gotovo nikakava nacionalna, a time ni prosvjetna
prava. kola je bilo vrlo malo, uilo se iz knjiga pisanih starim srpskoslovenskim jezikom, koji je bio i
bogoslubeni jezik Crkve. Meutim, Srbima nije bilo dozvoljeno da tampaju knjige na svom jeziku i materijala
za prosvjeivanje je s vremenom bilo sve manje. To su iskoristili revnosni rimokatoliki unijati, koji su inili sve
da to vie vjernika privole u svoj tabor, i krenuli su da ire rimokatolicizam crkvenim knjigama tampanim
irilicom i na srpskom jeziku. Veliku potporu i nadu u izbavljenje od naleta jezuitske propagande Srbi su vidjeli u
pravoslavnoj, irilikoj i slovenskoj Rusiji. Voen takvim osjeanjem, mitropolit Mojsije Petrovi je od cara Petra
Velikog zatraio prosvjetnu pomo i dobio je 1726. godine. Tada je u Sremske Karlovce doao ruski uitelj
Maksim Suvorov sa 70 ruskih gramatika Meletija Smotrickog i 400 bukvara Teofana Prokopovia. Suvorov
osniva tzv. Slavjansku kolu u Karlovcima, koja radi do 1730. godine. U tom periodu i Srpska pravoslavna crkva
naputa stari srpskoslovenski jezik i kao zvanini bogoslubeni uzima ruskoslovenski. To je poetak intenzivnog
irenja ruske knjige, kulture i jezika meu Srbima, koje e da potraje kroz cijeli 18. vijek.
Od 1733. do 1737. godine u Karlovcima radi Slavensko-latinska kola, gdje su uitelji bili takoe Rusi sa
Emanuelom Kozainskim na elu. Sredina 18. vijeka smatra se vremenom najpotpunije dominacije
ruskoslovenskog jezika meu Srbima. Ispoetka se on koristi samo u dananjoj Vojvodini i uoj Srbiji, krajevima
bliim Karlovakoj i Beogradskoj mitropoliji, a s vremenom e se iriti i dalje u krajeve pod jurisdikcijom Srpske
pravoslavne crkve. Utemeljenju ruskoslovenskog jezika, na kome su bila tampana djela duhovne sadrine, ali i
ona svjetovnog karaktera, doprinijelo je nekoliko bitnih inilaca. Prije svih su to bile ruske knjige iz kojih se
uilo, potom ruski uitelji koji su predavali u novootvorenim kolama, kao i kolovanje talentovanijiih i imunijih
srpskih aka u Rusiji.
KARAKTERISTIKE RUSKOSLOVENSKOG JEZIKA
Ruskoslovenski jezik je ruska redakcija staroslovenskog jezika, zajednikog za veinu slovenskih naroda. Kao to
je staroslovenski doivio svoju nacionalnu redakciju kod Srba i tako nastao srpskoslovenski, istu sudbinu je imao
i kod Rusa, gdje je nastao ruskoslovenski. Dakle, u osnovi ruskoslovenskog i srpskoslovenskog jezika lei
staroslovenski jezik. Srbi su u 18. vijeku prihvatili isti onaj jezik kojim su se opismenili u 9. vijeku, samo
stotinama godina preraivan u duhu ruskih narodnih govora. Problem je bio to je ruskoslovenski, kao arhaina
srednjovjekovna tekovina, bio pomalo nerazumljiv i samim Rusima, a mnogo vie Srbima. Zato se on nikada i
nije mogao do kraja utemeljiti na srpskom govornom podruju. Srbi nisu mogli da glasovno artikuliu neke ruske
glasove, kao ni njihova karakteristina umekavanja, a tu je i Rusima strana etvoroakcentna novotokavska
akcentuacija. Da se ipak ovaj jezik mogao savladati za svega mjesec dana, svjedoi ak Karlovake kole s kraja
18. vijeka Petar Ruanin: U klirieskoj koli, na uitelj g. protosingel Petr ut Vidak predavo je klirikom nauku.
On nauku nama tolkuje; ja otvorivi i usta sluao sam, a ni jedne rei ne razumevam, aki bi on francuski ili kojim
drugim meni nepoznatim jezikom govorio. Diktira nam da piemo ta emo posle za lekciju, i ja sa proima piem
rei kao to on izgovara, a po nesrei kako sam u kolu doo, u pervu skamiju seo, dakle u moje pismo g.
protosingel pogledo bi, i, smejui se govorio: Ovde treba i,x,J i pro mene ui. ta majko moja, mislim u sebi, tu
e biti zlo, ba ni koraka dalje. Kad iziem iz kole, skorban uzmem moju lekciju itati, a ni rei ne razumem,
pomislim, kakav je to jezik. To se nikada ne naui... Ovo nedoumenije moje trajalo je samo jedan mesec dana,
dok se nisam osvestio, a posle nisam plaio se, mogo sam svaki dan bezzazorno lekciju pred jego Ekcelencijom
govoriti, kao to se esto i sluavalo...
Novim knjievnim jezikom se od poetka slue crkveni velikodostojnici, kao i pisci Zaharije Orfelin, Pavle
Julinac, Jovan Raji, Hristifor efarovi i drugi. Mitropolit Mojsije Petrovi, koji je mnogo uinio u unoenju
ruske kulture meu Srbe, posljednji se od crkvenih starjeina sluio srpskoslovenskim jezikom.
SLAVENOSRPSKI JEZIK
Jezik kojim je napisan prethodni odjeljak teksta Petra Ruanina predstavlja mjeavinu elemenata narodnog
umadijsko-vojvoanskog govora i ruskoslovenskog, sa oitom dominacijom ovoga prvog. U drugoj polovini

osamnaestog vijeka meu srpskim piscima i drugim kulturnim pregaocima zaivio je tzv. slavenosrpski jezik, koji
je bio upravo takav jedan amalgam raznorodnih jezikih primjesa: srpskoslovenskog, ruskoslovenskog jezika,
srpskog i ruskog narodnog jezika. Tako su nastale nove rijei tipa: vozbudavati, sovjetovati, muestvo, sovjetije,
proroeski, elovekoljubije, sobor, voskresenije, itd. Hibridnost novog jezika, meutim, nije se odraavala samo
na planu leksike, nego podjednako i na morfolokom i sintaksikom nivou. Omjer srpskih i drugih jezikih
elemenata varira od pisca do pisca, pa ak i u vie djela istog autora, to potvruje injenicu da slavenosrpski
jezik nije imao svoju normu ni gramatika pravila. Svako je pisao kako je htio, to je najvie zasmetalo Vuku
Karadiu, kada je poetkom 19. vijeka nainio novu reformu srpskog knjievnog jezika.
Slavenosrpski jezik plod je srpske graanske kulture 18. vijeka. Nastao je najvie iz potrebe da se pomalo strani
ruskoslovenski jezik prilagodi narodnim potrebama, ali sa nunim otklonom da se ni ne ponarodnjai posve i time
raskine sa vijekovnom tradicijom slovenske kulture. Jee drugojaije, pisao je mitropolit Stratimirovi, govori
prosto serbski klasa svjaenikov, oficijerov, uenih, tergovcev, hudonikov, rukodjelcev i vsjeh s kultivirani
ljudmi smjeanih Serbov, a drugojaije klasa prostih zemljedelcev, ili vozarov, slug, govedarov, ovarov i proih
podljejih ljudej, koji niti rei imadu dosta, niti ih pravo izgovaraju, no razvraavaju, niti kadgod knjige itaju.
Kao novi knjievni jezik, slavenosrpski je proklamativno objavljen u Slaveno-serbskom magazinu Zaharija
Orfelina 1768. godine.
PROUAVANJE SRPSKE KNJIEVNOSTI XVIII VIJEKA
Periodizacija srpske knjievnosti 18. vijeka je uslovna i otra crta izmeu pojedinih perioda ne moe se povui.
Po kriterijumu stilske formacije tako se ova knjievnost dijeli na periode baroka, klasicizma i predromantizna,
dok se po jezikom kriterijumu izdvajaju: srpskoslovenski, ruskoslovenski i slavenosrpski period. Sa promjenom
knjievnog jezika Srba mijenjala se i forma i sadraj literature koja je na njemu nastajala. Isprva je knjievnost
bila vrsto vezana sa srednjovjekovnim korijenima, da bi, kako je 18. vijek odmicao, sve vie primala svjetovni
karakter i pribliavala se zapadnoevropskim uzorima
U kontekstu cjelokupne istorije srpske knjievnosti, djela pisana u 18. vijeku zasigurno se najmanje itaju. Ovaj
period nije svojim literarnim obimom obilan, a pojedina djela su dostupna samo posveenijim istraivaima i
itaocima. Najee upoznavanje sa knjievnou 18. vijeka ide preko knjievno-istorijskih tekstova i prirunika,
meu kojima su najrelevantniji Istorija srpske knjievnosti 18. vijeka Jovana Skerlia i knjige Milorada Pavia
u ediciji Istorija srpske knjievnosti, Barok i Klasicizam i predromantizam. Postoji elementarna razliitost u
pristupu literaturi ova dva autora. Jovan Skerli fenomenima i piscima srpske knjievnosti 18. vijeka pristupa
pozitivistiki, a Milorad Pavi metodoloki; prvi se bavi nacionalnom istorijom i kulturom i piscima koji su
uestvovali u njenom kreiranju, a drugi nainom na koji su uestvovali, prouavajui specifino knjievne
fenomene anra.
Periodizacija srpske knjievnosti 18. vijeka Milorada Pavia je, kako sam autor kae, specifino knjievna
periodizacija i izvrena je prema knjievnim stilovima, a ne polazi od prosvetiteljskih, filozofskih, jezikih i
drugih premisa. Po kriterijumu stilske formacije tako se ova knjievnost dijeli na periode baroka, klasicizma i
predromantizna, dok se po jezikom kriterijumu izdvajaju: srpskoslovenski, ruskoslovenski i slavenosrpski
period.
Svaka od ovih podjela je uslovna i otra crta izmeu pojedinih perioda ne moe se povui.
SRPSKOSLOVENSSKI PERIOD
Srednjovjekovni srpski knjievni jezik bio je u opticaju sve do tree decenije 18. vijeka, s tim to je bio u velikoj
mjeri izmijenjen u odnosu na onaj nemanjike epohe. Na tom jeziku pisali su prvi srpski mitropoliti u junoj
Ugarskoj, patrijarsi Arsenije III i Arsenije IV akabenta, grof ore Brankovi, kao i prvi srpski pisci poslije
Velike seobe, braa Raani i Gavrilo Stefanovi Venclovi. Kao primjer tog, neto izmijenjenog starog jezika
moe da poslui fragmenat jedne poslanice Arsenija arnojevia:
"Zri v narode naem nebrenoe ponurenije, zri slabost razumnej, zri nerazmotrenija sinov. Slncu ubo svetetu se

oni bo jote glavobolstvujut snom nevedenija aki pod mrakom nerasudnoj tamnosti zakriti... No jako naplnjeni
sute duhovnago bogatstva i razuma istinago napojeni, sami razmotreve k pomiljenju sebe vagruzite: otkudu
bihom i imeli, tolikih vremen netednoju rukoju na etireh stran razdavajute? Ate bihom i carskoe koje skrovite
imeli, do ninja istatenija svojego kraj ukazalo bi..."
Ovaj prvi period knjievnog svaralatva u novoj naseobini bio je i najvra spona sa starom srenjovjekovnom
tradicijom. Ne samo to je jezik bio isti nego su i sadraj i oblik, kao i namjena knjievnosti bili mahom identini
drevnim uzorima. Pisci su uglavnom bili, kao i ranije, iz reda svetenstva. Njeguju se svi anrovi iz srednjeg
vijeka, naroito u djelu Raana i Venclovia, u prvom redu itija, ljetopisi, rodoslovi, hronike, liturgijsko
pjesnitvo. Svjetovna knjievnost, s druge strane, naroito popularie istoriografski anr, potom putopise, a javlja
se i memoarska literatura, ep i drama.
U knjievnost su s vremenom prodirali sve vie elementi narodnog jezika, ali to nije znailo naputanje starog
jezika. Bogusluenja su zadrala svoju jeziku istotu, dok su se u obraanju narodu i u djelima pisanim za narod
osjeale promjene. Poznati besjednik Gavril Stefanovi Venclovi u jednoj svojoj besjedi koristi srpskoslovenski
jezik u molitvenom obraanju Bogorodici, a odmah potom, okrenuvi se ka narodu, progovara narodnim jezikom:
Pae jermonskije rosi glagoli tvoje. I pae Mojsije dada provetanije tvoje. Nelaive suto prepokojila jesi nas,
jako nevesta pesana s prahom, vsakim mirom podateljnim isplni, oblagouhala jesi nas! No sad, vi koji ste ovde
sabrani na ovom sluanju, uste li hudo i nisko odgovaranje? Videste li smanjeno srdce tiho i krotko Svete
Bogorodice? Arhangel je naziva obradovanom i blagoslovenom je narie, skazujui da e sam Bog Duh Sveti doi
na nju i obgrnue je vinja sila, a ona sebe robinjom narie...
RUSKOSLOVENSKI PERIOD
U treoj deceniji 18. vijeka Srbi su preuzeli ruskoslovenski jezik, jezik Ruske pravoslavne crkve i bogosluenja, i
inaugurisali ga u svoj knjievni jezik. To je bio rezultat saradnje karlovakih mitroplita sa Rusijom zbog pokuaja
unijaenja od strane Ugarske. O ovom fenomenu smjene jezika onovremeni pisac Simeon Pievi svjedoi:
Drevne knjige ne mogu biti u ova ve pozna vremena dovoljne za upotrebu po svom rasprostranjenom i
mnogobrojnom srpskom narodu, koji po razliitim dravama obitava, a pogotovo to su s vremenom od starosti
drevnou svojom ovetale i malo gde je jo togod od njih ostalo, zbog ega je i bilo potrebno obratiti se ruskoj
zemlji i knjige u kojim je narod tako oskudevao, kako crkvene tako i kolske, otuda dobavljati.
Sa ovom promjenom, koja je imala svoje korijene u ranijim srpsko-ruskim vezama, krenuo je snaan talas uticaja
ruske literature na srpske pisce. Jedan od razloga dobrog prihvatanja ruskoslovenskog jezika meu srpskim
piscima i pjesnicima bio je taj to je na njemu bilo razvijeno silabiko pjesnitvo, pjesnitvo metra i rime, u tom
obliku nepoznato dotadanjoj srpskoj lirskoj tradiciji. Ovakve tendencije osobito dolaze iz ukrajinske barokne
poezije, a u oblikovanju stiha preovladava uticaj poljskog trinaesterca. Ruskom versifikacijom se slue pjesnici
Zaharije Orfelin, Emanuel Kozainski, Hristifor efarovi, Jovan Raji, Pavao Nenadovi i niz drugih anonimnih
autora ije se pjesme nalaze po graanskim rukopisnim pjesmaricama, sastavljanim u 18. i poetkom 19. vijeka.
Na ruskoslovenskom jeziku su pisana i prozna djela Simeona Pievia, Zaharija Orfelina, crnogorskog vladike
Vasilija Petrovia, koviljskog arhimandrita Jovana Rajia i drugih. to se tie anrovske usmjerenosti literature, i
dalje se njeguju anrovi iz prethodnog perioda, s tim to je akcenat na onim svjetovnog karaktera. Oivljavaju
neke antike forme, kao to su oda i himna, javljaju se prva nauna djela koja nose stilske odrednice epohe.
Sredinom 18. vijeka poinje polako da jenjava ruskoslovenski uticaj meu Srbima. Mnogi od onih koji su bili na
tragu velikog povjerenja u Rusiju i njenu kulturu, odluili su da se isele u Rusiju usljed nesreenih vojnih i
politikih prilika u Austriji. Oni koji su ostali, prilagoavali su jezik i knjievnost nadolazeim potrebama i
promjenama.
SLAVENOSRPSKI PERIOD
Popularisanje knjievnosti u najirim narodnim masama i sve vei prodor narodnog jezika u knjievni dovelo je
do pojave slavenosrpskog jezika. Za ovu epohu je karakteristina raznovrsnost jezikog izraza, pisaca i stilova, za

koje se teko nalazi zajednika odrednica. Najpoznatiji pisac slavenosrpskog perioda je Dositej Obradovi, ija se
linost moe uzeti kao paradigma srpskog 18. vijeka. iroj publici je njegovo djelo poznatije od svega drugog to
je tada pisano, zbog ega je esto niz drugih autora vrijednih panje padao u sjenu. Dositej je najsnanije od svih
potirao ruskoslovenski uticaj i trudio se da srpsku knjievnost vee za zapadnoevropsku kulturu, koja je u to doba
prolazila kroz fazu tzv. prosvijeenog apsolutizma. Zalagao se i za uvoenje narodnog jezika u knjievnost, ali se
nije bavio njegovim normiranjem.
U slavenosrpskom periodu njeguje se niz razliitih anrova, popularna je Dositejeva didaktika knjievnost,
rascvjetava se graansko pjesnitvo kao izdanak sentimentalizma, tu je i epistolarni roman, a javljaju se i srpski
prevodi ondanjih evropskih bestseler.
KRUG PISACA IZ MANASTIRA RAE
Prva, tzv. srpskoslovenska, epoha srpske knjievnosti 18. vijeka obiljeena je prepisivakim i originalnim
stvaralatvom bratstva monaha iz manastira Rae. Doavi u junu Ugarsku nakon Velike seobe, Raani su
nastavili svoj preanji rad na prepisivanju knjiga, sastavljanju zbornika i novih rukopisa, i rad na opismenjavanju
i prosvjeivanju naroda. Meu njima su najpoznatiji bili jeromonasi Kiprijan i Jerotej, a poznati besjednik iz prve
polovine 18. vijeka Gavril Stefanovi Venclovi takoe sebe esto naziva sabratom ovih kaluera
Manastir Raa u Srbiji kraj rijeke Drine bio je poznati pisarski i prepisivaki centar u 16. i 17. vijeku i jedan od
izdanaka srednjovjekovne duhovne i knjievne djelatnosti. Nakon to su Turci zapalili Rau, monasi iz manastira
su sa patrijarhom Arsenijem III arnojeviem doli u junu Ugarsku. Bilo ih je naseljenih po Frukoj gori, gdje su
dobili manastir Beoin, i po drugim srpskim naseobinama u Ugarskoj, a dopirali su i do Sentandreje. Raani su
nastavili svoj preanji rad na prepisivanju knjiga, sastavljanju zbornika i novih rukopisa, i rad na opismenjavanju
i prosvjeivanju naroda. Meu Raanima su bili Teodor, irijak, Grigorije, Kiprijan, Jerotej, Simeon, Hristofor i
drugi. Od svih njih u knjievnosti su najvie traga ostavili jeromonasi Kiprijan i Jerotej Raanin, a poznati
besjednik iz prve polovine 18. vijeka Gavril Stefanovi Venclovi takoe sebe esto naziva sabratom ovih
kaluera. Na djelima Raana esti su natpisi u duhu srednjovjekovnog autorskog unienja pred itaocima, kao na
primjer: Ne klnite, ni rugajte se, ne pisa angel no ruka brenaja i grenaja ate e ne maloe svoje skudoumije, ili, V
udoj stranje i domje hitostiju pisah, i mnogimi usilijem i nezgodijem; toga radi i paki molju da jako pogreitelna
bez zloslovija ispravljajete i pisavago protenija spodobite.
KIPRIJAN RAANIN
O Kiprijanu Raaninu malo se zna, jer nije ostavio mnogo linih podataka iza sebe; rod i porijeklo je krio
govorei: Oteestvo e mi zemlja, mati e grob. Najvie se od svih Raana bavio knjigama, nosio ih je sa sobom u
izbjeglitvo u prepisima i odtampane, iznova ih prepisivao i sastavljao nove kompliacije. Poslije Velike seobe
prebjegao je u Sentandreju, gdje je osnovao svoju kolu pri crkvi svetog Luke. Iza Kiprijana Raana ostao je
prilian broj prepisa trebnika, kanona, akatista, psaltira, mineja i drugih bogoslubenih tekstova. Mnogo sastava i
zbornika pisao je u svojoj starosti, pa je na jednom rukopisu zabiljeio: Pero se povi /um iznemoe, / list sneteva/
starost dostie. Od originalnih djela Kiprijanovih sauvana je Stihira knezu Lazaru, koja je ula u sastav Srbljaka,
knjige slubi srpskim svetiteljima, i jedan Bukvar slovenskih pismen iz 1717. godine.
Kiprijanov Bukvar pisan je po uzoru na ondanje ruske bukvare. Na poetku se nalazi uputstvo za uitelje: Ne
odrii se mladenca kazniti. Ako batinom bije njega, nee umreti od nje; a ti bijui ga batinom, duu njegovu
izbavlja od zle smrti, to se poslije potkrepljuje i stihovima: Ljudima brada je savrenstvo, /mladima poslunost
je zadanost. /Tkati platno dobro, mlade kanjavati /od batine nee umreti, /no u dobru uspee. U prvom dijelu
Bukvara ispisana su tampana i pisana slova irilice, a potom stoje moralne pouke poredane po azbunom redu.
Npr. za slova B, i O stoji:
Boga boj se. Blagoastiv budi. Blinjago ljubi jako sebe. Blagougodan biti vsem tvori se.
ivota nita ne preziraj. itije stei blagoesno. elaniju revnuj blagomu.
Oima ne zavidi. Oi tvoji semo i ovamo da ne pomizajut. Okom ne namiguj. Oi tvoji vinu k Gospodu da budut.

Iza ovih pouka u Bukvaru se nalaze razliite molitve, deset Boijih zapovijesti, odlomci tekstova razliitih
crkvenih otaca, dijelovi Starog zavjeta i drugo. Poslije slijede osnovna pravila oblikovanja srpskog stiha, pravila
akcentuacije i interpunkcije. Jezik Kiprijana Raanina je srpskoslovenski, srednjovjekovni knjievni jezik, ali sa
dosta primjesa narodnog govora. Pravopis je fonetski, to znai da pisac biljei rijei bukvalno onako kako se
izgovaraju, a ne kako tradicija nalae, to je i odlika savremenog srpskog jezika.
PUTOPIS O SVETOJ ZEMLJI JEROTEJA RAANINA
Jedan od sabrae raanskih monaha bio je i Jerotej Raanin, koji je takoe poslije Velike seobe doao na sjever i
nastanio se u frukogorskom manastiru Remeta. Ni o njegovom ivotu se ne zna mnogo. Ostao je poznat po svom
putopisu o Svetoj zemlji, koju je posjetio 1704/1705. godine, a tek 1727. godine je u Remeti opisao taj svoj
obilazak u djelu Putaastvije k gradu Jerusalimu Jeroteja jeromonaha raanskago. Putopis kao anr javljao se i u
ranijoj srpskoj knjievnoj tradiciji. U srednjem vijeku poznato je bilo Skazivanje o svetim mjestima i pustinjama
Nikona Jerusalimca, a veze Srba sa Svetom zemljom seu jo i dalje u prolost. Sveti Sava, prvi srpski
arhiepiskop, u dva navrata je posjeivao Palestinu i Jerusalim, odravao veze sa tamonjim manastrima i presadio
izvorno pravoslavno bogosluenje iz manastira svetog Save Osveenog u srpske manastire.
Jerotej Raanin opisuje svoj put u Svetu zemlju taksativno po konaitima. Navodi redoslijed konaka poevi od
puta iz Beograda, dolinom Morave i Vardara do Soluna, pa do opisivanja boravaka u Egiptu, Sinaju, Jerusalimu i
njegovoj blioj i daljoj okolini. Usput navodi dogaaje i pojave koje su njega dojmile na linom planu, a obino
su vezane za istoriju mjesta ili za neku legendu i zanimljivost koju je usput uo i vidio. Tako je u vranjskoj klisuri
vidio ovjeka od sto dvadeset godina, prosede brade i triput mu se zubi menjali, pa narasli kao u deteta. I dvaput
brada opadala, pa narasla... I tu videsmo oveka i devojku te se okamenili. Te kazivae starac taj da je kum sa
kumom sainio blud. Toga radi se okamenili. Dramatini su opisi bure koja ih je zahvatala na moru nekoliko puta:
I u vreme zalaska sunca zagnjuri se laa i podigoe se vali najsilniji, kao gore visoki, i oblaci i munje silne i
razliite. I svi padosmo kao mrtvi, raditi i initi ne mogosmo nita. Samo jedan drugog tunim oima pogledae...
Za dva dana i tri noi od svih nas ni jedan hleba ne okusi, niti jedan drugom progovori. Niti moe koji ustati, niti
korak koraknuti, kao mrtvi leei. Na putu je Jerotej proveo oko godinu dana. U polasku ih je bilo osam, a u
povratku vie desetina hadija. Iscrpno je navodio sva biblijska mjesta koja je posjetio u Palestini, nabrajajui
poimenice sve manastire na koje je nailazio. U tamonjim hramovima uestvovao je na bogosluenjima i najvie
prostora u putopisu dao je opisivanju njihovog poretka, vremena kad se ita koja molitva i na koji nain, to ga je
kao jeromonaha najvie i zanimalo. U svojoj naraciji po konceptu reenice Jerotej je dosta blizak
srednjovjekovnim piscima, esto koristi veznik i i iroko poveava reenicu. S druge strane pak blizak je i
ondanjem savremenom itaocu jer pie na jeziku bliskom narodu, jednostavnim i linim stilom.
OPIS BLAGODATNOG OGNJA U JERUSALIMU
U sabornom jerusalimskom hramu Hristovog groba svake godine pred Vaskrs na Veliku subotu silazi sa neba
purpurno gromolika ognjena nit i pali pravoslavnom patrijarhu kandilo. To se deava ve neto manje od dvije
hiljade godina, svake godine, i u dvadesetom vijeku je to zabiljeeno kamerama. U prvim minutama taj blagodatni
oganj ne pee, niti moe bilo ta da izgori ako se njime upali. Vrlo brzo se od patrijarha oganj razdijeli narodu po
crkvi, a odatle plamen nose po sijeloj Svetoj zemlji.
Prisustvujui ovom dogaaju 1704. godine, Jerotej Raanin ga je opisao u svom putopisu: I u Subotu sabra se
mnotvo ljudi u crkvi. I u peti as ekaju i gledaju Duha Svetog. I pogasie sva kandila po crkvi i svee. Na grobu
sami Turci (Selduci, potomci najstarijih uvara Groba, prim. aut.) pogasie kandila i vrata zapeatie na Grobu. I
svi ljudi po drugim crkvama metaniu i mole se Bogu i plau. I itae asove i parimije. I kada zavri se osmi as
dana, tada Turci otpeatie vrata i uoe i ne naoe. Ne bee jo siao. I opet zapeatie. I u to vreme nai
(pravoslavni episkopi, prim. aut.) pooe se oblaiti na liturgiju. Tada opet, devetog asa, otpeatie i uoe
Turin i nai epitrop i kaluer i naoe na grobu kandilo, zaeglo se. I uegoe od njega svee i iznee narodu.
GAVRIL STEFANOVI VENCLOVI
Gavril Stefanovi Venclovi bio je izuzetno plodan knjievnik i prevodilac u periodu izmeu 1716. i 1747.

godine. Od njegovog tridesetogodinjeg rada sauvalo se petnaestak manjih i veih rukopisa, koje ine opus od
oko 20 . 000 stranica. One su do danas ostale u rukopisima, izuzev kompilacije njegovih radova, koju je sainio
Milorad Pavi. Bogata je bila prepisivaka, prevodna, ali i originalna knjievna djelatnost Gavrila Stefanovia.
Osim toga, on je bio i vjet crta, slikao je ukrasne minijature i kaligrafske inicijale u svojim knjigama. Od
originalnih Venclovievih djela najobimniji je korpus njegovih besjeda, po kojima je u svoje vrijeme bio nadaleko
uven
Najpoznatiji predstavnik tzv. srpskoslovenske epohe knjievnosti 18. vijeka je ste proslavljeni besjednik
jeromonah Gavril Stefanovi Venclovi. O ivotu Venclovia, koji je sebe nazivao: mnogogreni i hudi v
hristijaneh ubogi svjateni inok Gavril, ne zna se mnogo. Pretpostavlja se da je pripadao bratstvu monaha iz
manastira Rae na Drini, koji je raseljen na sjeverne teritorije nakon Velike s eobe. Venclovi je bio uenik jednog
od Raana, Kiprijana, u koli pri hramu s vetog Luke u Sentandreji, gdje je primio i monaki postrig. Poslije
boravka u Sentandreji spustio se na junije teritorije, meu srpske iseljenike u uru i Komoran i bio njihov
propovjednik i duhovni pastir. Uslovi u kojima je ivio nisu bili najsjajniji, saivljavao se sa svojom pastvom ,
koja je u tom periodu trp je la jedno u nizu svojih stradanja pod tuom vlau i u siromatvu. U jednoj od svojih
molitava Gospodu on nabraja sve bijede koje ga okruuju, navodei u napomeni koje su mu smetnje u njegovoj
knjievnoj raboti: Beda na vodi, beda od haramija, beda od svoga roda, beda od jezika, beda u gradu, beda u
pustinji, beda od lukave brae i meu lanim drutvom (I prebeda ovo piui u oprljenoj knjigi, na zloj hartiji,
jako i vidi se, s neupravnim mastilom!). Od svega zla i bede, Ti nas oslobodi.
Bogata je bila prepisivaka, prevodna, ali i originalna knjievna djelatnost Gavrila Stefanovia. Osim toga, on je
bio i vjet crta, slikao je ukrasne minijature i kaligrafske inicijale u svojim knjigama. Ne zna se tano gdje ni
kada se upokojio, vjerovatno poslije 1747. godine.
RAD NA KNJIGAMA
Gavril Stefanovi Venclovi bio je izuzetno plodan knjievnik i prevodilac u periodu izmeu 1716. i 1747.
godine. Od njegovog tridesetogodinjeg rada sauvalo se petnaestak manjih i veih rukopisa, koji ine opus od
oko 20 . 000 stranica. One su do danas ostale u rukopisima, izuzev kompilacije njegovih radova, koju je sainio
Milorad Pavi. Venclovi je nastavio prepisivaki rad, pouen primjerom svoga uitelja Kiprijana Raanina, u
vremenima kada je pisana knjiga bila nasuna potreba srpskom narodu. Tako su nastali prepisi razliitih crkvenih
zbornika sa itijima Svetih, troparima, kondacima, irmosima, psalmima i molitvama. Prepisivao je asoslov ,
potom razne tipike, monaka pravila, podatke o crkvenim praznicima, popularne kratke ljetopise od Adama pa do
krtenja Rusa i sve drugo to je u tom periodu bilo na potrebu i polzu njegovoj pastvi. Naroito je volio da radi na
prepisima i prevodima sa ruskog i poljskog besjeda istonih otaca Crkve, od s vetog Jovana Zlatoustog do ruskih
besjednika 17. vijeka. Oni su mu bili i lini uzori, a omiljeni meu njima mu je bio Lazar Baranovi, ernigovski
arhiepiskop koji je u drugoj polovini 17. vijeka bio smatran za velikog teologa R uske c rkve. Isticao se u
dijalozima sa rimokatolikim kliricima, pa su njegovi polemiki spisi bili vrlo korisni Gavrilu, iji se narod naao
na udaru Unije i rimokatolikog prozelitizma. Od originalnih Venclovievih djela najobimniji je korpus njegovih
besjeda na razliite teme, po kojima je u svoje vrijeme bio nadaleko uven. Osnova teksta besjeda lei u
proslavljanju nekog praznika i prepriavanju njegovog biblijskog sadraja, a na to Venclovi dodaje aktuelne
probleme tadanjeg srpskog drutva i pokuava da ukae na mogua pozitivna rjeenja.
JEZIK GAVRILA STEFANOVIA VENCLOVIA
U djelima literature koju prevodi i prepisuje Gavril Stefanovi uglavnom koristi jezik stare srpske knjievnosti,
srpskoslovenski, ali u onoj verziji u kojoj ga je primio od svoga uitelja Kiprijana Raanina. To znai da je jezik
ostao uglavnom neprom i jenjen u odnosu na arhaini model, ali da se pravopis promijenio i postao fonetski.
Gavril je kao i Kiprijan bukvalno biljeio rijei onako kako su se izgovarale, to nije bio sluaj u ranijim
vijekovima. Ali, u svim svojim obraanjima narodu on koristi narodni jezik, tako i u tekstovima pisanih besjeda.
Kako sam kae: I se e vjedomo budi, jako ne vsa prosta sut, ponjee jae k Bogu glagoljut se sija po pisaniju
knjinom vmjeteno jest, a jae k ljudem, sija po prostu... Ne v maglje i rez oblak uiti i glagolati nevjetije v
pisme, no prosto im jazikom vjetati, jako da vsa razumjejajut ljudije. Nee da govori knjiki skriveno, nego:
prostim dijalektom, na srbski jezik radi razumenija prostim lovekom, na prosto urazumitelnije znanije srbskoje

10

za seljane i proste ljude.

Bez obzira na to to je govorio jezikom prostog puka, jezik Venclovia je jedan od najboljih primjera umjetnikog
izraza u cijeloj srpskoj knjievnosti. Zar je mogue i kako je mogue da je na pesniki jezik postojao u tom
obliku i s takvim izraajnim mogunostima jo prije dva puna veka, pitao se Mea Selimovi, poznati knjievnik
20. vijeka, itajui njegova djela.
PJESNIKI DAR JEROMONAHA GAVRILA
Pravi susret sa autentinim tekstovima Gavrila Stefanovia savremenom itaocu je nemogu jer se on i nalaze u
rukopisima. Jedini dodir je mogu kroz izbor iz njegovih djela koje je nainio Milorad Pavi i objavio pod
naslovom Crni bivo u srcu . Naslov je inspirisan jednim Venclovievim pjesnikim fragmentom:
Veliki se to avo,
kao crni bivo u srcu gnezdi.
Evo sam to vidim
da neki drugi zaviaj zloest,
u mome telu vojuje
supro moga umlja.
I koji je taj drugi,
posnaniji zakon
od Boija zakona?
Jest i vrlo posnanija
oveja elja i zla ud,
kojano nit se koga boja boji,
ni mora, ni duge bolesti
i zle nesree,
ni same vene muke.
Milorad Pavi je tampao kao pjesme tekstove Venclovia, koji nije stvarao u stihovima, nego u duhu
srednjovjekovne proze. Ta proza se stalno kretala izmeu dva pola: prozno-narativnog i retorsko-poetskog, ali
nikada nije imala svoje stihovno uoblienje. Sloboda prireivaa da stihovano prezentuje djela inae proznog
pisca i po svom nahoenju daje im naslove, izazvala je negodovanja kod nekih naih istoriara. Smatrali su da
spoljanja forma knjievnog teksta nije nevana stvar da bi se mogla proizvoljno mijenjati, jer da je Venclovi
zaista pisao u stihovima, srpska knjievnost u njegovom dobu bila bi neto bitno drugaije od onoga to ona zaista
jeste.
I pored svega, Vencloviev pjesniki dar je nesumnjiv. Naroito dolazi do izraaja u razliitim molitvama, koje su
esto inspirisane Psalmima strozavjetnog cara Davida i biblijskim udima. U molitvi za srpsku zemlju Venclovi
veli: Izbavi me od krvi, Boe, Boe mog spasenja, na krov koji imamo, razve tvoj, Bogorodice, pokrov.
Krvotoiva ona ena kad se je prikojasila za skut Sina tvoga, i taki prestade joj tei krv od nje. Tako i kade se
dokosne naa krvoprolitna zemlja tvome omoforu, taki e na njoj prestati svako krvoprolivanje. Otrti e i obrisati
nae krvave suze s tvojim omoforom!
Uslovi u kojima je Gavril Stefanovi Venclovi ivio nisu bili najsjajniji. Saivljavao se sa svojom pastvom , koja
je u tom periodu trpjela jedno u nizu svojih stradanja pod tuom vlau i u siromatvu. U jednoj od svojih
molitava Gospodu on nabraja sve bijede koje ga okruuju, navodei u napomeni koje su mu smetnje u njegovoj
knjievnoj raboti: Beda na vodi, beda od haramija, beda od svoga roda, beda od jezika, beda u gradu, beda u
pustinji, beda od lukave brae i meu lanim drutvom (I prebeda ovo piui u oprljenoj knjigi, na zloj hartiji,
jako i vidi se, s neupravnim mastilom!). Od svega zla i bede, Ti nas oslobodi.
U svim svojim obraanjima narodu Venclovi koristi narodni jezik, tako i u tekstovima pisanih besjeda. Kako sam
kae: I se e vjedomo budi, jako ne vsa prosta sut, ponjee jae k Bogu glagoljut se sija po pisaniju knjinom
vmjeteno jest, a jae k ljudem, sija po prostu... Ne v maglje i rez oblak uiti i glagolati nevjetije v pisme, no
prosto im jazikom vjetati, jako da vsa razumjejajut ljudije. Nee da govori knjiki skriveno , nego: prostim

11

dijalektom, na srbski jezik radi razumenija prostim lovekom, na prosto urazumitelnije znanije srbskoje za seljane
i proste ljude.
BESJEDE GAVRILA STEFANOVIA VENCLOVIA
Od cjelokupnog rada Gavrila Stefanovia Venclovia, srpskog propovjednika iz 18. vijeka, najznaajnije su
besjede koje je on izgovarao pred svojom pastvom povodom veih c rkvenih praznika. Kao to je arolika bila
narodna masa kojoj je propovijedao, tako je arolik bio i sastav besjeda koje je prenosio sa srpskoslovenskog
jezika i prilagoavao uhu savremenog sluaoca. Tu se smjenjuju istorijske sa teolokim temama, teoloke sa
itijima s vetitelja i apokrifnim priama. U sve svoje besjede Venclovi unosi narodni duh i njime oivljava stari
jezik. Na taj nain biblijske i svetiteljske linosti progovaraju savremenim i obinim, esto prostim, jezikom
srpskih izbjeglica u junoj Ugarskoj
Gavril Stefanovi Venclovi, propovjednik i duhovni pastir srpskih iseljenika u uru i Komoranu s poetka 18.
vijeka, jedan je od najplodnijih srpskih prepisivaa. Gotovo svi njegovi prepisi su u formi zbornika, a najvie su
meu njima zastupljene besjede Svetih o taca I stone c rkve iz razliitih vremena. Forma tih prepisa bila je takva
da se na jednoj strani nalazio tekst ispisan srpskoslovenskim jezikom, a na drugoj strani su neke od besjeda bile
ispisane u narodnom dijalektu. Prilagoavajui ih govoru svog puka, Venclovi je u besjede unosio i mnog e
jezike i stilske inventivnosti, tako da su neke od njih postajale gotovo originalna djela. Iz tog razloga su neki pro
u avaoci Venclovievog rada ove prepise tretirali kao izvorno njegova djela.
Iako sav u narodnom izrazu, stil Venclovievih besjeda je u velikoj mjeri odreen njegovim pjesnikim darom,
koji u sebi sjedinjuje vijekovne taloge srpskog jezika sa onim savremenim i folklornim. ta bi se desilo da je
Venclovievo djelo tampano, da je postalo ire poznato i da je bilo u mogunosti da izvri jai uticaj na razvitak
srpskog jezika, zanimljivo je hipotetiko pitanje knjievnika Mee Selimovia, proizalo iz injenice istananog
Venclovievog osjeanja za jezik.
KARAKTERISTIKE VENCLOVIEVIH BESJEDA
Adaptirani prepisi besjeda sa srpskoslovenskog jezika bili su koriteni kao crkvene propov i jedi Gavrila
Venclovia. U postupku adaptacije arhainog stila visoke retorinosti on tekst pojednostavljuje i pribliava uhu
prosjenog, mahom neobrazovanog, sluaoca. Sa svojom arolikom pastvom tei da uspostavi to prisniji i
neposredniji dodir, pa zato se tim ljudima obraa na njihovom jeziku, prijemivim stilom, podozrijevajui i
usvajajui njihov nain miljenja da bi ga to bolje razumjeli. On kae da govori slugama i gospodarom, gospodi
poglavicama i pahorom i raji, muevima i enama, roditeljem i deci, enatim i bearom... mudrinji i glupovinji,
okrojem i krtenom, Hristu i vilajetu, telu i dui.
Polazna taka besjeda je biblijski dogaaj koji se praznuje u dan propov i jedi, ili itije svetitelja za taj dan, ili
neki istorijski dogaaj znaajan za istoriju Crkve. Po principu line asocijacije Venclovi osnovnu temu
osavremenjuje i iri u dimenziju aktuelnog trenutka. Govorei, recimo, o otpadanju Zapadne crkve od pravoslavne
vjere 1054. godine, Venclovi ne proputa da pomene u to doba rasprostranjena progonjenja Srba od rimokatolika:
Kao to i sami znamo i vidimo mnoge tuoverce oko nas, te nas jote kore rugajui se hulom naemu zakonu. I
to im moemo za to initi kad su silovitiji od nas i poknjievniji dre se da su i krtenici? I tko bi se sad naao
takav mudri filosof da bi se smeo i pokusiti taj, toliki razlika zakona im, povraati narod opet u pravoslavije,
skupljati ih u jednu istonu Crkvu, davno otrgnut i ukorenjen u svome zloastiju. I jo oni supro nas diu se i
ustaju, svemu naemu zaviaju rugaju se i kore...
No, Venclovi ne izobliava samo tuince i tuu vjeru, nego kritikuje i svoj narod, ukazujui na neke njegove loe
karakteristike, nejednakosti u drutvu, paganske obiaje i slino. Pominjui zemljodrce, knezove, spahije,
vojintanske vojvode , zamjera im zbog njihove nadmenosti nad obinim narodom, opominje nesavjesne mueve:
doe kui sputen, neveseo, garezljiv, kao vrag napuen, stuten i smrten, svoju ti eljad kostolomi grizui ;
enama ukazuje na njihove mane: brbljivost, pomodnost, lakomost, povodljivost, voenje tuih poslova, traanje i
slino.

12

SADRAJ VENCLOVIEVIH BESJEDA

Kao to je arolika bila narodna masa kojoj je propovijedao, tako je arolik bio i sastav besjeda koje je Venclovi
pisao i govorio. Tu se smjenjuju istorijske sa teolokim temama, teoloke sa itijima s vetitelja i apokrifnim
priama. Naroito se popularie istorija vezana za pokrtavanje Slovena, njihovu vezu sa Vizantijskim carstvom i
kulturom istonomediteranskog bazena. Potom su tu ljetopisi srednjovjekovne Srbije, itija srpskih s vetitelja,
dogaaji u srpskoj kraljevini i despotovini nakon dolaska Turaka, opisuje se pad Carigrada i naroito nekoliko
uda vezanih za ovaj grad. U prii nazvanoj Osloboeni Carigrad u podnaslovu stoji: Povest polazna s
davnanjega ukaza sloena izarad pamtenja onoga divnoga golema uda svete Bogorodice, kada Persi i Tatari
Carigrad oblegoe s velikom silesijom uzimati ga, pak s Boijim sudom izarad te im probe, svi izginue ljuto, a
grad s Hristjani ujedno zdrav i itav od njih osta.
U sve svoje besjede Venclovi unosi narodni duh i njime oivljava stari jezik. Na taj nain biblijske i svetiteljske
linosti progovaraju savremenim i obinim, esto prostim, jezikom srpskih izbjeglica u uru i Komoranu. To je
bio sluaj sa molitvom Bogorodici s vete Marije Egipanke, koju je Venclovi pribliio narodnom jeziku. Sveta
Marija Egipanka bila je biva bludnica i jedan od najveih primjera pokajanja u istoriji Crkve. Momenat u kojem
se zbilo njeno pokajanje bio je na praznik Vozdvienja asnog k rsta u Jerusalimu, kada joj neka nevidljiva sila
nije dala da ue u crkvu. O devo, vladiice rodija pltiju Boga slova, zavapila je Marija Bogorodici , znam ja,
znam da to nije lepo, nit je prilino meni, jednoj zloestoj prohojgori na tvoju ikonu pristno devi Mariji gledati
imajui tebe, telo i duu istu i neskrnavu. Pravo je meni, bludnici nenavienoj biti tvojeju istotoju i mrskoj mi
biti stojeoj pred tobom. Ama to sam zaula da je uzarad toga se Bog ovekom pretvorio, kogano si ti rodila, da
sazove grenike na pokajanje. Pomozi mi, jednoj niotkuda mi pomoi ne imajui, i poveli da mi se oblaka
crkovno ulazenje, te ne zabrani mi videti astno Gospodnje drevo...
BESJEDA NA BLAGOVIJESTI
Besjedu na dan Blagovijesti s vetog Jovana Zlatoustog Gavrilo Venclovi je izgovorio u Komoranu na
Blagovijesti p resvete Bogorodice 1740. godine. Ovo je jedna od najee navoenih i pominjanih Venclovievih
besjeda, ak ponegdje bez osnova proglaavana dramom zbog svoje dijaloke forme.
Arhangel Gavril dolazi kod Bogorodice i blagovijesti joj da e roditi Spasitelja svijeta, emu prethodi
blagovoljenje Bogorodice da pristane da bude Majka Boija. Da bi prostom narodu pribliio blagov j etenjsku
dramu, Gavril Stefanovi Venclovi je razgovor izmeu Bogorodice i arhangela pribliio narodnom dijalektu i
njihove linost i predstavio u folklornom duhu. Kako ja mogu biti vinjem Bogu prestol? Poizvestnije mi to skai,
anele Boiji, veli Marija kad joj je pristupio arhangel Gavril i rekao joj ta e se zbiti s njom. Kako li to oni
vinji ot sunca ne dotaknut svet da bude ot zemljanog tela osezivat vie kadrosti snosne? Ti, mladiu junae,
dokazivanje takvo meni u ui nedoznano unosi. Sve mi se ini da ne uzbude ti doao k meni na koju prevaru?
Pak joj ree anel: O devojko, devojko, udna li si ti! Te kroto, zato li momu dobrom iskazivanju ne veruje,
Boija nevesto? Dokle to hoe se sa mnom inatiti i nagovarati, a ne prima ugovora s neba poslatoga k tebi
anela? Nisam ja od oni to je prevario Evu... Razgovor se produava i dalje, sve dok Marija nije prihvatila
blagovijest i rekla: Popevati u i hvaliti ime Boga moga s pesmami kad je i na me sniu i najmanju svoju
slukinju poglednuo odzgor i to ve i sama znam, jer otsele hoe me diiti i hvaliti svaki rod pod Bogom to je i
to is toga ima vie.
RUSKOSLOVENSKA EPOHA U SRPSKOJ KNJIEVNOSTI 18. VIJEKA
Istoriografija je jedna od dominantnih formi i knjievnih izraza ruskoslovenske epohe. Spisi koji nastaju u tom
anru su esto vrsta diplomatskog memorijalnog akta i imaju za jedan od ciljeva da evropske drave podsjete na
istoriju balkanskih Slovena. Pored istorijskih spisa, sast a vljaju se i pjesnika djela. Iz Poljske je preko Ukrajine
prvo u rusko, a potom i u srpsko pjesnitvo doao trinaesteraki stih, tzv. vir ili slovenski heksametar, i prvi put
kod Srba tada primat dobija rimovana i stihovana poezija
U treoj deseniji 18. vijeka u srpskoj knjievnosti desilo se preusmjerenje od stare srpske pismenosti ka onoj

13

ruske provenijencije. Knjievni jezik je postao ruskoslovenski i u srpske kole su poeli da dolaze ruski uitelji sa
gramatikama, bukvarima i drugim udbenicima koji su dodatno podrali novi pravac pismenosti. Prve zvanine
srednje kole osnovali su Rusi Maksim Suvorov i Emanuel Kozainski sa grupom studenata Kijevske duhovne
akademije. Njihovim dolaskom poinje tzv. ruskoslovensko doba u knjievnosti 18. vijeka, ili barokno doba,
posmatrano iz ugla stilske formacije.
Jedan od glavnih predmeta u sholastikoj koli Emanuela Kozainskog u Sremskim Karlovcima bila je poetika, u
okviru koje su aci uili o poznatim pjesnicima, ali i upoznavali se sa vjetinom stihotvorenja. Osim pjesnitva, u
to doba popularan je bio anr nacionalne istoriografije, odakle je poniklo nekoliko opirn i h istorijskih djela. Od
ostalih proznih anrova pisali su se putopisi, epistolarna knjievnost, memoari, filo z ofski i polemiki spisi.
Putopisi nastavljaju tradiciju hodoasnikih proskinitariona stare srpske knjievnosti, ali se javljaju i nove vrste,
poput slubenih izvjetaja sa puta, opisa nekog putovanja do odredita i natrag, izvjetaja sa diplomatskih
putovanja i slino. U ovom periodu e se prvi put u sistem srpske knjievnosti ustabiliti drama, poevi sa
istrorijskom tragedijom Emanuela Kozainskog o posljednjem srpskom caru Urou V .
PJESNITVO SRPSKOG BAROKA
Pjesnitvo srpskog baroka se mahom razvija pod uticajem ruske i ukrajinske poezije. U Rusiji su se pod Petrom
Velikim otvorile nove mogunosti za prijem zapadnih uticaja, impulsi su dolazili sa mnogih strana, u knjievnosti
naroito iz Poljske. Iz Poljske je preko Ukrajine prvo u rusko, a potom i u srpsko pjesnitvo doao trinaesteraki
stih, tzv. vir ili slovenski heksametar, obino u pjesmama klopljen u parno rimovane distihe. Prvi put kod Srba
tada primat dobija rimovana i stihovana poezija, a pjesnici kreu u razliite grafike egzibicije u ispisivanju svojih
djela. Pjesme se ukraavaju razliitim ornamentima, tekst se likovno predstavlja, razvija se carmina figurata
postupak u pjesnitvu koji ide za time da likovno znakovlje doprinese utisku koji ostavlja pjesma na itaoca. Neke
pjesme Zaharija Orfelina tako imaju posebna likovna rjeenja sa neobinim grafikim figurama kao to su: potpis
autora dat u obliku dva lista djeteline na lopti zemaljskoj kugli, magini kvadrat, srce i slino. Pored ovog vida
stihotvorenja, sa jaanjem graanskog drutva javljaju se i tzv. kantovi, pjesme namijenjene za pjevanje i pisane
za odreeni muziki predloak.
TEMATIKA PJESNITVA
Tematika pjesnitva je uglavnom prigodnog karaktera, sa estim posvetama poznatim linostima. Na prelazu iz
srpskoslovenske u ruskoslovensku epohu dominira religiozni karakter pjesama, kakav je zapis u srebru
udotvorne ikone Bogorodice Arsenija IV akabente: Nedosotojan sin jesam, carice nebesna, tebi, po
bogootkrovenju uenika sina tvojega i Boga, u sunce odeveni lik, ukraen udodejstvija srebrom ili zlatom,
odenuti, i ovaj, sveta ovoga bogatstvom nainjen venac, tebi, vencem od dvanaest zvezda ovenanoj, poloiti na
glavu... A domoadci, ovce moje slovesne, od sina tvojega u pastvu date, obrazu tvojem verni pripadi hristjani,
razlinim udodejstvima isceljeni do kaplje krvi, vernim molitvama nebesni venac slave da slave ti.
Osim religioznih pjesama i one rodoljubivog karaktera dobijaju na znaaju, naroito koje veliaju slavu
srednjovjekovne srpske kraljevine i carevine. Kod ponekih, uglavnom nepoznatih pjesnika, javlja se ljubavna
poezija, ili poezija posveena deavanjima u prirodi, kakva je Melodija k proleu Zaharij a Orfelina: Dino vreme
nam priodit, /zima progonjava se, / to prolee ve dohodit, /leto pribliava se. /Nebo isto nam javlja se /i
svetleje izdae se. /O zlatoe prolee... I u zemli tvari male /osetei prolee, /sve u radost oni stale, /skoro idut u
cvee. /Jednim slovom: sve ivotno skazuje se bit radosno.
O ZLATOE PROLEE!
Pisac Melodije k proleu zajedno sa arhimandritom Jovanom Rajiem, predstavnikom bogoslovskog usmjerenja
literature, svrstava se u najznaajnije pjesnike ruskoslovenske epohe.
ANR ISTORIOGRAFIJE
Istoriografija je jedna od dominantnih formi i knjievnih izraza ruskoslovenske epohe. Spisi koji nastaju u tom

14

anru su esto vrsta diplomatskog memorijalnog akta i imaju za jedan od ciljeva da evropske drave podsjete na
istoriju balkanskih Slovena. Nadovezuju se na vievjekovnu srpsku tradiciju pisanja ljetopisa i rodoslova, kojima
se anr istoriografije njegovao u srednjem vijeku. Uspon istoriografije od srednjovjekovne ka modernoj krenuo je
jo prije Velike seobe Srba, a produio se kroz cijeli 18. vijek. U velikoj mjeri obiljeilo ga je rasplamsavanje
kosovskog kulta nakon dolaska motiju Svetog kneza Lazara u sremsku Ravanicu i irenje tog kulta meu acima
srednjih kola u Karlovcima i Novom Sadu. S druge strane, kljuna je bila uloga Liceja i Univerziteta u Ugarskoj,
Austriji i Njemakoj, kao i Duhovne akademije u Kijevu, gdje su se obrazovali rani srpski istoriari i odakle su
ponijeli peat sredine i obiljeili njime svoj rad.
Bilo je bitno da nakon Velike s eobe 1690. godine i kulturnog i svakog drugog oka koji su tada preivjeli Srbi,
bude ouvan i potvren nacionalni identitet. Burna istorija Srba nalazila se u knjigama njihovih starih pisaca, u
kolektivnom sjeanju i ovaploena u netrulenim tijelima s vetitelja, koja su Srbi nosili sa sobom kud god da su
ili i brinuli se za njih. Istorijsko pamenje kao svijest o kontinuitetu nacije kroz vrijeme ne nestaje u novoj
sredini, bez obzira na tadanji veliki teret siromatva i zaostalosti za finim manirima ugarske gospode. Vapaj Srba
iz svojih novih, movarnih, naseobina u dolinama Tise, Save i Dunava bio je blizak plau Jevreja u vavilonskom
ropstvu: Na rijekama Vavilonskim, tamo sjeasmo, plakasmo i govorasmo Ako zaboravim tebe, Jerusalime,
neka bude zaboravljena desnica moja. U sluaju Srba, Jerusalim je metafora za sve ono veliko i znaajno to se
dogodilo u njihovoj prolosti, naroito za stradanje na Kosovu, koje se i danas ispostavlja aktuelnim. Kao
artikulacija narodnih stremljenja da se to otrgne od zaborava , stoji plejada istoriografskih djela koja se piu kroz
cijeli 18. vijeka. Na samom poetku su tu Slavenosrpske hronike grofa ora Brankovia, potom spisi Pavla
Julinca, crnogorskog vladike Vasilija Petrovia Njegoa, Simeona Konarevia, Simeona Pievia, Hristofora
efarovia i Jovana Rajia, s kraja 18. vijeka.
IVOT I KNJIEVNI RAD ZAHARIJA ORFELINA
Zaharije Orfelin bio je jedna od najpoznatijih linosti srpskog 18. vijeka. Bavio se knjievnim radom, ivop isom
i bakrorezom, kojima ostavlja vie traga iza sebe u istoriji umjetnosti nego u knjievnosti. Takoe, nema gotovo
nijedne oblasti iz nauke toga vremena u kojoj se on nije ogledao od pedagogije, preko ekonomije do medicine
i koje nije um i o na popularan nain predstaviti svojim itaocima. Na svoja djela se uglavnom nije potpisivao ,
iz njemu znanih razloga, pa se vjeruje da iza njegovog imena stoji veo misterioznosti i anonimnosti
Po mnogima jedan od najznaajnijih pisaca srpske knjievnosti 18. vijeka je ste Zaharije Orfelin, rijetki samouk i
eklektik meu umjetnicima tog doba. Stvara u periodu kada jaa srpsko graansko drutvo, koje tada pokazuje
intenzivno interesovanje za aktuelna kulturna i druga deavanja u Evropi. U Evropi 18. vijeka bilo je na snazi
prosv j etiteljstvo kao didaktiki pravac u umjetnosti, potom procvat humanistikih nauka, osobito filozofije
racionalizma, i stvaranje sve veeg broja visokih obrazovnih institucija. Za takav 18. vijek Orfelin je rekao da je
toliko mnogo mudrih muej u Evropi proizveo, to do ovoga proije jedva li tolikim islom snadbeni bili.
Zaharij e Orfelin bio je obdaren mnogim sposobnostima, osobito za knjievnu i likovnu djelatnost. Bavio se
ivopisom i bakrorezom, kojima ostavlja vie traga iza sebe u istoriji umjetnosti nego u knjievnosti, a poto je
bio zaljubljenik knjige, postao je i autor, grafiki gledano, najljepih knjiga u istoriji srpske knjievnosti. Takoe,
nema gotovo nijedne oblasti iz tadanje nauke u kojoj se on nije ogledao, od pedagogije, preko ekonomije do
medicine, i koje nije um i o na popularan nain predstaviti svojim itaocima. Na svoja djela se uglavnom nije
potpisivao, iz njemu znanih razloga, pa se vjeruje da iza njegovog imena stoji veo misterioznosti i anonimnosti.
IVOT ZAHARIJA ORFELINA
Zaharije Stefanovi Orfelin, kako mu glasi puno ime, roen je 1726. godine u Vukovaru. Nije poznato kakvo je
obrazovanje imao. I ako tvrdio da je bio samouk, prouavaoci njegovog djela tvrde da je morao zavriti neke
kole. U mladosti je bio uitelj, a nakon perioda uiteljevanja slijedi vrijeme Zaharijinog otelnitva po razliitim
m j estima i bivanja u slubama uglavnom kod vladika Srpske p ravoslavne c rkve. Jedno vrijeme bio je u
inovnikoj slubi kod mitropolita Pavla Nenadovia u Sremskim Karlovcima, onda u Temivaru kod vladike
Vientija Jovanovia, a potom slijedi nekoliko godina provedenih po frukogorskim manastirima Velikoj
Remeti, Beoinu i Grgetegu. Da bi nadgledao tampanje nekih svojih djela, odlazi u Veneciju, tamo se ui

15

slikarstvu i rezanju u bakru, to e da ostavi pozitivne posljedice na njegov potonji likovni rad. Nakon povratka u
Ugarsku radi ponovo u Temivaru, zatim kod vladike Mojsija Putnika u Novom Sadu i Josifa akabente u
Pakracu.
U porodinom ivotu nije imao mnogo sree; umire mu ena Ana nakon roenj a sina Petra, sa kojim e se zbog
nekih razmirica kasnije razii. Srea Orfelina esto nije pratila ni u ostalim segmentima ivota. U svojoj pjesmi
Trenodija, v mir elovjeka vedago ot vsjeh i svojstvennih prezrennago u ispovjednom stilu govori o svom
ivotnom udesu. O t kako se rodio, veli, u ivotu mu je bijeda i mnogi su mu svojom zaviu pridodavali jo vei
teret: Znaju priinu sjetovat boljno, /ves ja grozusja v misli dovoljno; /bo kak rodilsja, /na svijet javilsja, /to mnje
bjeda, /to mnje bjeda. /Ah! sam naatok bil mnje naastljiv, /to ja rodilsja, vsjak bil zavistljiv: /vsi udruali,
/dihat ne dali /mnje bjednomu, /mnje bjednomu.
U istorijama knjievnosti navodi se da je svoje posljednje godine ivota Zaharij e Orfelin proveo u gladi i
siromatvu, ostavljen od svih. Dobio je u bolesti potkraj ivota utoite na imanju bakog vladike u Isailovu blizu
Novog Sada, gdje se upokojio 1785. godine. Iako neki istoriari, kao Milan Kaanin, istiu nevjericu da je Zaharij
e mogao "prebijedno" da umre ba pod vladianskim skutom, ostalo je svjedoanstvo o njegovoj tunoj smrti od
crkvenog autoriteta Lukijana Muickog, kao i od Jovana Sterije Popovia, koji veli: Sred Srpstva hladna Orfelin
piti, /Glad mu je mazda za trud.
ORFELINOV KNJIEVNI RAD
U knjievnosti najvei znaaj Zaharij u Orfelinu pripada kao pjesniku, ali je i njegov knjievno-prosvjetiteljski
rad obiman i raznovrstan. Sastavljao je udbenike, katihizise, kalendare, asopise, rasprave i razliite naunopopularne spise. Bavio se i teologijom Apostolsko mleko mali je katihizis koji je sa puno ljubavi sastavio za
svog sina, prevodio je i djela poznatog ruskog teologa i besjednika Teofana Prokopovia, a poznat je i jedan
njegov traktat protiv rimskog papstva, koji nije bio tampan jer nije mogao da proe cenzuru. Sastavio je jedan
udbenik latinskog jezika, kao i prvi slovenski bukvar, koji je ujedno i prva srpska knjiga tampana ruskom
graanskom irilicom. Prevodio je djela sa njemakog, vlakog i ruskog, uglavnom bogoslovskog sadraja.
Tvorac je prvog asopisa u istoriji srpske kulture Slavenoserbskog magazina, i prve kalifragije Slovenskaja
i valahijskaja kaligrafija. Prvi broj Slavenos e rbskog magazina, koji je ujedno bio i posljednji broj, pojavio se u
Veneciji 1768. godine. Osim niza raznovrsnih lanaka iz oblasti geografije, etike, ekonomije, trgovine, muzike,
slikarstva, arhitekture, ak i prikaza nekoliko knjiga, u Magazinu je naroito zanimljiv Orfelinov Predgovor. U
Predgovoru na trinaest strana on obrazlae zato pokree list, navodei kao spiritus movens Magazina "obu
polzu" naroda u prosvjeivanju naukom, a ne sopstvenu korist.
Od ostalih djela Orfelina poznati su Veiti kalendar ot naala do konca mira trajui kalendar , koji u
tradicionalnoj formi kalendara donosi enciklopediju znanja iz razliitih nauka, naroito fizike, potom monografija
o Petru Velikom i Iskusni podrumar, djelo iz oblasti ekonomije vinogradarstva sa nizom praktinih savjeta iz
oblasti medicine.
Monografija o Petru Velikom nastaje kao jedno u nizu djela o ovom poznatom vladaru napisanih u Rusiji 18.
vijeka. Orfelin je pokazao zanimanje za njegovu linost zato to se car Petar proglasio zatitnikom pravoslavnih h
riana na Balkanu i stalno traio dodir sa Srbima u Crnoj Gori, kao i zato to je Petar bio vladar jedne velike
pravoslavne carevine. Stil djela o Petru Velikom arhaian je i romantian, izdanak je prisnog odnosa prema
itaocima starih srpskih pisaca. Opisujui, recimo, ulazak Petrov u Kenigsberg pri njegovoj prvoj posjeti Evropi,
Orfelin veli: Nadam se da u ugoditi itaocu ako ovde opiem ceremonije s kojima je ovo poslanstvo bilo
doekano, jer od kako je sveta niko nije ovake posaobine video, a teko da e iko kad videti. Prisan odnos
zadrava ne samo prema itaocima nego i prema likovima u djelu: Mi emo ga (Karla XII), kae Orfelin na
jednom mjestu, ostaviti u tako nepomirljivom radu, pa emo poi malo u Crnu Goru, da vidimo kakvo je dejstvo
imalo ono pismo koje je car P.V. pet godina pre toga bio poslao Crnogorcima...
PJESNITVO ZAHARIJA ORFELINA
Zaharije Orfelin je jedan od najboljih, ako ne i najbolji srpski pjesnik 18. vijeka. Sve to je napisao u stihu

16

napisano je izmeu 1757. i 1768. godine, to ini desetak duih pjesama. Meu njima su najpoznatije:
Malovanoe privjestvije Mojseju Putniku, Trenodija, Pla Serbii, Melodija k proljeu i Pjesn Istorieska. Pjesme
su pisane na crkvenoslovenskom ili ruskom ili srpskom narodnom jeziku. Jedino je i u slovenskoj i srpskoj verziji
napisana pjesma Pla Serbii, koja je ujedno prvo irilsko djelo tampano u tampariji Grka Dimitrija Teodosija u
Veneciji. Prije toga tampano pjesnitvo kod Srba gotovo da nije ni postojalo. Tematski, kao i po formi stiha,
pjesme Zaharij a Orfelina su razliite. Najpoznatija pjesma, Pla Sebii, spada u anr kolektivnih plaeva, gdje
personificirana Srbija vapije i tuguje zbog svoje alosne sudbine. U pjesmi se pominje i tadanje loe stanje Srba
pod Austrijsko m monarhij om : Kako stade Serbia, slavna i ugodna /sa mnoestvom naroda, biva pree
plodna /presilnimi carevi i hrabri soldati, /sad u robstvo drugima morala se dati... Jedna ada u Turskoj, a posvuda
druga, / stenjut ljuto, alostno, ah! pregorka tuga! /Po tolikoj ja slavi i mojoj hrabrosti, /porugana stala sam, o moe
alosti... Tko mi moe dovoljno arkih suza dati, /ovu moju nesreu doveka plakati? /Vie nejmam nadede, razve
moju alost /sam ti, o vinji Boe, premeni na radost!
JOVAN RAJI, PRVI ISTORIAR 18. VIJEKA
Knjievni rad arhimandrita manastira Kovilj Jovana Rajia bio je rijetko bogat i plodan, podjednako originalan,
prepisivaki i prevodilaki, kao i kompilatorski i bogoslovski. Mnogo spisa mu je tampano jo za ivota, a jo
vie je ostalo sauvano u rukopisu. Sastavio je mnoge zbornike besjeda crkvenih otaca, kratkih istorija Starog i
Novog zavjeta, katihizisa i bukvara, ak i jedan spis o kometama i njihovim svojstvima. Od svoje rane mladosti
interesovao se za istoriju Slovena, kao i za svetenu istoriju Starog i Novog zavjeta. Godine 1768. zavrio je svoje
veliko djelo o istoriji slovenskih naroda, koje je kod Srba sve do sredine 19. vijeka bilo jedini istorijski izvor te
vrste.
Jovan Raji je poznati srpski bogoslov, knjievnik i istoriar iz 18. vijeka. Bio je izuzetno kolovan i sav svoj
ivot posvetio je prosv j eivanju naroda, sam se posvetivi Bogu polaganjem monakih zavjeta u manastiru
Kovilj. Za ivota je bio vrlo ugledan i slavljen zbog svoje uenosti, o emu postoji mnogo podataka. Hopovski
iguman Teodor Milutinovi govorio je: "Koliko sam ja prost i neuen, meni je milije videti uenog mladog Rajia,
nego etiri vaseljenska patrijarha, koji bi bili bez nauke kao ja. Vidio si ga kako je mlad i bez brade, ali kad stane
besediti, mi svi sa velikim bradama gledamo ga, kao da smo iz divijeg vilajeta doli."
Osim to je bio umno obdaren i visokoobrazovan, Jovan Raji je bio i vrlo vrijedan ovjek. Dnevno je radio po 16
17 sati, dva do tri sata se molio Bogu, a svega je etiri-pet sati spavao. Njegovo naelo je bilo da je grijeh
provoditi vrijeme u besposlici, to je i objavio u jednom svom spisu: Vo ujedineniji ubo mojem ivu, i vremene
imij dovolno, nepravedno, pae e i grjeno biti vozmijeh, jee provesti toe tietno i bezpolezno.
Njegov knjievni rad je bio obiman, i plodan, podjednako i originalan i prepisivaki, kao i kompilatorski i
bogoslovski.
BIOGRAFIJA JOVANA RAJIA
Jovan Raji je roen 1726. godine u Karlovcima. Sa est godina krenuo je u kolu, a sa jedanaest je ve postao
pomonik svog uitelja i ak latinsko-slovenske kole Emanu e la Kozainskog. Poto nije bilo druge srednje
kole, otiao je sa osamnaest godina u komoransku latinsku gimnaziju, gdje su profesori bili jeziutski kalueri:
Otidoh v stranstvij radi nauk i jazikov, veli on u svojoj kratkoj autobiografiji. Odatle je preao u protestantsku
gimnaziju i nju svrio nakon etiri godine. U elji za viim znanjem, i to onog istonog, pravoslavnog porijekla,
odluio je da svoje kolovanje nastavi u Rusiji, gdje se zaputio pjeke, jer nije imao nikakvih finansijskih
sredstava za put. Stigao je u Kijev, koji je u to doba bio poznati centar bogoslovskih nauka, i tu ostao tri godine
uei teoloki nauk od poznatih uitelja Crkve. Nakon kratkog boravka u Karlovcima, ponovo se vraa u Kijev,
potom u Hilandar. U drevnom centru srpske duhovnosti, Hilandaru, boravio je nekoliko mjeseci, istraivao je
manastirsku riznicu, prepisavi za to vrijeme nekoliko starih rukopisa. O tome je zabiljeio: S velikim trudom i
opasnostiju ivota rez turetinu projdoh, iziskivaja v tamonih stran manastirej naih drevnostej rukopisi, jee i
sluilosja mnje nekoliko takovih dostati, iz kojih i ekstrakte uiniti za buduuju moju istoriju. Nakon povratk a u
svoju zemlju Raji radi kao predava sve do 1772. godine, kada je zamonaen u manastiru Kovilj, nadomak
Novoga Sada. Ubrzo je postao arhimandrit ovoga manastira, koji je i danas jedan od najmnogobrojnijih srpskih

17

manastira, nakon ega slijedi njegov aktivniji angaman u zvaninim poslovima Srpske p ravoslavne c rkve. Iako
je cijelog ivota bio loeg zdravlja, doivio je sedamdeset petu godinu ivota i upokojio se 1801. godine u
Kovilju. Njegova smrt izazvala je talas alosti meu ljudima koji su ga poznavali. Tadanji iskuenik u Kovilju, a
potonji iguman manastira iatovac Lukijan Muicki napisao je odu o smrti Rajia, dok je mitropolit
Stratimirovi oglasio: "Cerkov svjataja naa izgubi v nem uenago i zaslunago svjaenika, obestvo
dobrodjetelnago elovjeka, az e i vsi ljubjai jego izrjadnago i nenaknadimoga druga."
KNJIEVNI RAD
Knjievni rad Jovana Rajia bio je rijetko bogat i plodan. Osim to je sastavio niz svojih originalnih djela, radio je
i na prevodima i prepisima drugih knjiga. Mnogo spisa mu je tampano jo za ivota, a jo vie je ostalo sauvano
u rukopisu. Prevodio je sa ruskog i njemakog, a poznavao je jo latinski i maarski jezik. Sastavio je mnoge
zbornike besjeda crkvenih otaca, kratkih istorija Starog i Novog zavjeta, katihizisa i bukvara, ak i jedan spis o
kometama i njihovim svojstvima. Poznata je pria kako je on uspio da 1774. godine uvjeri srpski Sinod da
katihizis za vjeronauku koji im je bio poslan iz Bea nije dobar, nego je unijatska podvala za Pravoslavnu crkvu.
Carski komesar iz Bea prihvatio je kritiku i rekao da e povui iz opticaja katihizis ako mu neko od Srba u roku
od dvadeset dva dana napie novi, bivajui uvjeren da niko to nee moi. Raji je sastavio novi katihizis za svega
sedamnaest dana.
Od originalnih djela Jovana Rajia najpoznatija su: spjev Boj zmaja s orlovi, pjesma Kant o vospominanii smerti,
Istorija raznih slovenskih naroda, a tu je i tragedija o posljednjem srpskom caru Urou V, koja je, zapravo,
prerada istoimenog djela njegovog uitelja Emanuela Kozainskog. Kant o vospominanii smerti je pjesma o
prolaznosti ivota i strahu od smrti, koju jedino ublaava ista savjest: Vostrepet pred nej umnij /i ostanet kak
bezumnij, /usta umolknut, /misli ieznut /visokija, /kak povedet tjeh, /otluiv ot vsjeh, /v mranij grob... No kto
jeja izbjeit, /zane vsjem nam smert predleit: /sovjest istaja, /prava, svjataja, /ne boitsja, /ona edina /est
nevredima /ot strjel jeja.
Boj zmaja s orlovi je alegorino-istorijski spjev u pet pjesama o ratu Austrije i Rusije protiv Turske od 1788. do
1790. godine. Raji se tu raduje pobjedi hrianskih dravnih sila nad Otomanskom islamskom imperijom, koja je
vijekovima tlaila srpski narod onako kako ga danas tlai SFOR. S tim to je u prolosti bila otvorena okupacija i
neprijatelj je igrao otvorenih karata, a danas je prikrivena i kukavika. U Rajievo doba jo je bilo rodoljuba
spremnih da ne prihvate ivot pod tuim jarmom u pritvornitvu i licemjernom uvanju linog interesa dok im
narod biva zlostavljan. Naroito koju deceniju nakon to je nastao Boj zmaja s orlovi, ovo je dolo do izraaja u
Prvom srpskom ustanku pod Karaorem, kada su Srbi pokazali da nema nita vrednije od slobode i da ovjek
nije stvoren da ga neko gazi svojom izmom kad mu se prohtije. Boj zmaja s orlovi zavrava se osloboenjem
Beograda i proslavlja se austrijski car Josif, koji je omoguio tu pobjedu: Jasnu svetlost sunanu Josifa
drugoga, /Beograd prima u sebi milog oca svoga. /Ve zmaj ljuti odleti, niti koga bije, /jerbo or'ov dvoglavi nad
gradom se vije. /Stare tie sve svoje pod krilo poziva, /koje je zmaj gnjavio s milou zaziva: /Hod'te k meni, ja u
vas pod krila uzeti /gdino vie ljuti zmaj dopret' nee smeti. /Sve reke i reice rukama pljeskajte, /hvalu Bogu i
caru od srca podajte.
ISTORIJA RAZNIH SLOVENSKIH NARODA
Od svoje rane mladosti Jovan Raji se interesovao za istoriju slovenskih naroda, kao i za svetenu istoriju Starog i
Novog zavjeta. Jo kao nastavnik u Karlovcima poeo je da pie svoje veliko istorijsko djelo o Slovenima i
zavrio ga 1768. godine. Piui svoju Istoriju Raji je bio u nezavidnom poloaju kada su u pitanju istorijski
izvori. Koristio je latinske izvore, koji su esto bili neprijateljski nastrojeni prema Srbima i Slovenima, o njima
loe i neistinito pisali. S druge strane, njegov glavni izvor, Slavenoserpske hronike grofa ora Brankovia, u
pojedinim segmentima su neobjektivne i pretjerano hvalisave prema slovenskoj istoriji. Pisac je ostavio
blagorazumnom itatelju da izabere koji e od ponuenih podataka u Istoriji da prihvati kao taan.
Istorija raznih slovenskih narodov, naipae Bolgar, Horvatov i Serbov, kako glasi puno ime ovog Rajievog djela,
objavljena je tek dvadeset pet godina nakon to je napisana, i to sa drastinom cenzurom. To je pisac i naslutio u
svom pismu dajui pristanak za njeno tampanje: "to se mene tie, meni je svejedno, gde vidila svet da vidila,

18

znam da bez strane cenzure i sita i reeta proi nee, nita manje ja se tim uteavati budu to u dati ljudma
povod vie traiti po knigama, glavu lupati i elo trti, mene kriati i raspinjati, to e moja slava biti. Ja priznajem
sam da delo to jest nedostatono i nepuno. Za to molio bi svakoga da s ljuboviju primi ovaj, a ne s gadenijem i
poricanijem."
Istorija Jovana Rajia dugo vremena je bila jedini izvor o prolosti srpskog naroda i sve do ezdesetih godina 19.
vijeka on je ostao glavni srpski istoriar.
POECI SRPSKE ISTORIOGRAFIJE U 18. VIJEKU
Prouavaoci su izdvojili nekoliko krugova koji su se formirali u 18. vijeku na polju srpske istoriografije.
Pripadnici prvog kruga bili su oni koji su stvarali na prelazu izmeu starog i novog doba i ta prelamanja tradicija
se osjete u njihovom radu. Prouavanje prolosti u ovom periodu imalo je dosta manjkavosti esto je to bilo
prosto prepisivanje stranih izvora, ili inventivno izmiljanje dogaaja, mada je postojalo nekoliko ozbiljnih autora
koji su se bavili istorijom srpskog i drugih slovenskih naroda
Jedan od najpopularnijih proznih anrova u srpskoj knjievnosti 18. vijeka bio je anr istoriografije. Istorijski
spisi su bili poznati i srpskoj srednjovjekovnoj knjievnosti, a uspon ka, uslovno reeno, modernoj istoriografiji
uslijedio je u 17. i 18. vijeku, naroito nakon prve i druge v elike seobe Srba. Od srednjovjekovne ljetopisne,
itijne i rodoslovne tradicije polako se prelazilo na stvaranje zasebnih djela o prolosti srpskog i drugih slovenskih
naroda. Narodna istorija je vrlo dugo bivala zamiljana kao slijed vladarskih itija, pa se postepeno ilo ka tome
da se od niza itijnih biografija stvori istorija u neto irim okvirima. Osim tradicije srednjeg vijeka, na stvaranje
istorijskih djela u 18. vijeku uticalo je jo nekoliko bitnih faktora: kolovanje Srba na li cejima i un iverzitetima u
Ugarskoj, Austriji i Njemakoj odakle su prodirale zapadnjake ideje i literatura kao i kolovanje na
Duhovnoj akademiji u Kijevu. Prouavanje prolosti u ovom periodu i pored toga imalo je dosta manjkavosti.
esto je to bilo prosto prepisivanje stranih izvora ili inventivno izmiljanje dogaaja, ali su postojali i ozbiljni
autori koji su se bavili time.
Prouavaoci su izdvojili nekoliko radnih krugova koji su se formirali u 18. vijeku na polju srpske istorije. Prvi je
pomalo arhaian krug oko ora Brankovia, kome pripadaju jedan zanimljivi rodoslov iz manastira Tronoa,
Istorija o Crnoj Gori vladike Vasilija Petrovia i Kratki uvod u istoriju slovenskih naroda Pavla Julinca; drugi
krug je onaj obrazovan oko poznatog i uenog arhimand r ita manastira Kovilj Jovana Rajia; a trei krug je u
poznom 18. vijeku okupljen oko mitropolita Stevana Stratimirovia. Istoriografskim bi se donekle moglo smatrati
i jo jedno djelo srpskog 18. vijeka koje po svojoj strukturi pripada heraldikim ostvarenjima. To je
Stematografija Hristifora efarovia, u kojoj su sabrani grbovi svih do tada postojeih srpskih zemalja.
ISTORIJA O CRNOJ GORI VLADIKE VASILIJA PETROVIA
Vladika Vasilije Petrovi roen je 1709. godine u selu Njeguima u Crnoj Gori. U svojoj etvrtoj deceniji ivota
postao je arhimandrit cetinjskog manastira, a potom i vladika E parhije skenderiske i primorske i egsarha
sjatejago trona serbskago. Nije mnogo vremena provodio na jednom mjestu, ivio je od Bea do Petrograda, od
frukogorskih manastira do Cetinja. Prilikom svog prvog bavljenja u Rusiji tampao je u Petrogradu 1754. godine
Istoriju o ernoj Gori , koja je najstarija tampana istorija srpskoga naroda. Ona je podijeljena na dva dijela. U
prvom dijelu se nalazi kratak geografski opis Crne Gore i dogaaji od srpskog vladara Stefana Nemanje do 1711.
godine, a u drugom dijelu su dogaaji od 1711. do 1750. godine. U predgovoru autor kritkuje poznatog
dubrovakog istoriara Mavra Orbinija, ije je djelo O kraljevstvu Slovena ( Il regno degli Slavi ) posluilo kao
izvor za mnoge srpske i strane istoriare. Mavrourbin, raguzinski (dubrovaki) arhimandrit, napisa istoriju o
Slovenima, u kojoj slavi Raguzu (Dubrovnik) iznad ostalih i kazuje da navodno slavni Nemanjin rod, careva
srpskih, potie iz loe porodice popa Stefana od Pljevalja iz Hercegovine. Nasuprot tome su mnoge stare istorije,
a osobito one koje se nalaze u Atonskoj gori u Hilendaru i Srbljiji u lavri Studenici, u Deanima, u srpskoj Pekoj
Patrijariji, u crnogorskoj Cetinjskoj mitroploliji, koje jednako kazuju da je Simeon Nemanja roen od kneza Bele
Uroa, a taj Bela Uro potie od porodice Likinija Muitelja i sestre Konstantina Velikog Teodore. Ovaj Bela Uro
ivio je u Zeti, gdje je danas grad Spu i tamo je rodio tri sina, Davida, Konstantina i Stefana Nemanju, koji je
nazvan kasnije u monatvu Simeon. Od srednjovjekovnih zbivanja najvie se zadrava opisujui B oj na Kosovu,

19

gdje podrobno navodi dijaloge izmeu kneza Lazara, Miloa Obilia i Vuka Brankovia. Kazuje kako je Vuk
Brankovi lano naveo kneza da posumnja u vjernost Miloa Obilia: Sjedaju gospoda oko sofre... i tada ree
nevjerni Vuk Brankovi Pogledaj, veliki gospodaru, knee Lazare, ona trojica govore o tvome zlu, kako e te
pogubiti na polju Kosovu. U taj as knez Lazar drae u desnici au punu vina, ali ne moga piti nita, jer ga suze
oblie, ni prozboriti ne moga, jedva sljedeu rije izgovori Jo nikad u srpskom narodu nevjerstva nije bivalo
svome gospodaru, a sada ujem da je nova nevjera smiljena od moga zeta vojvode Miloa Obililjevia, kome
sam povjerio svu moju vojsku... Zdrav si, zete Milou, vino popij, a pehar ti na dar. Drugi dio knjige vladike
Vasilija vema se zasniva na izlaganju o odbrani C rnogoraca od Turaka i odnosima izmeu Rusije i Crne Gore.
Ova knjiga je donekle posluila potonjim srpskim istoriarima, ali zbog nepouzdanosti nekih podataka nikada kao
potpuno valjan istorijski izvor.
RAD PAVLA JULINCA
Pavle Julinac je bio ruski oficir srpskoga porijekla i jedan od poznatijih knjievnika u 18. vijeku. Glavno njegovo
knjievno djelo je jedna mala istorija srpskog naroda, koja je 1765. godine izala u Mlecima pod imenom:
Kratkoe vvedenie v istoriju proishodenija slaveno-serbskago naroda, bivih v onom vladetelev, carev, despotov
ili vladetelnih knazev serbskih do vremene Georgija Brankovia, poslednjago despota serbskago. Mnogo toga u
knjizi je izraeno na osnovu Slavenoserbskih hronika ora Brankovia, a namjera pisca je bila da se Srbi
upoznaju sa svojom slavnom prolou: Ja nastojau istoriju zakljuaju, elaja tob vsevineje suestvo
blagovolilo vjeh Serbov osvobodit iga varzarskago. U svojoj Istoriji Julinac navodi redom itija srpskih vladara i
dodaje nekoliko stranica o Velikoj seobi i kritiku na rad knjievnika Zaharij a Orfelina. Osim po bavljenju
istorijom, Julinac je poznat i po prevodu sa francuskog Velizara, djela pisca Marmontela, izuzetno popularnog u
tadanjoj Evropi. Jedan dio ove knjige o sudbini Velizara, vojskovoe vizantij s kog cara Justinijana iz 6. vijeka,
sadrao je , za to vrijeme slobodoumne, ideje o vjerskoj toleranciji. Zbog toga je pariski arhiepiskop i teoloki
serkl na Sorboni stavio anatemu na ovu knjigu, to je samo doprinijelo njenoj veoj popularnosti.
GRBOVI HRISTIFORA EFAROVIA
Hristifor efarovi je bio jeromonah, vjerovatno bugarskog porijekla, i prvi srpski pisac u 18. vijeku koji izdaje
svoje djelo u Austriji. Prva srpska knjiga izala u A u striji bila je njegova Stematografija , knjiga grbova zemalja
gdje su ivjeli i ive Sloveni. Cijela knjiga raena je u bakru, ispred grbova se nalaze posveta patrijarhu Arseniju
IV akabenti, potom slike srpskih vladara, a uz svaki grb na posebnoj stranici ide i poseban tekst. Na primjer,
ispod grba Srbije stoji: Krest, ocila, Serbliji stojat napisani, /radi kresta v oteestvije mnogi prijat brani. /Ninje
krestu prostertu paki ujazvljajut /tako djelom Serbiju pravo naricajut . Ispod grba Bosne takoe je opjevan krst,
koji donosi slobodu: evrlen no krest vornovat v titje imat Bosna, /srebro zemlja izdajet polja zlatonosna, /krest
narodu vornovat, mjate, skorbi rodit, /na Bog, krstmnje davij, krestom da svobodit. Iako je bila vrlo popularna
meu narodom i dugo vremena glavni izvor srpske heraldike, efarovieva Stematografija je sadravala fiktivne
grbove, a ne one koji su stvarno postojali u prolosti. Pisac je uinio prepis prepisa, od Pavla Ritera do Mavra
Orbina. Ipak, grbovi Stematografije imali su svoj uticaj na narod, jer skoro svi potonji srpski grbovi
Karaorev peat, peat kneza Miloa i drugi imaju svoje uzore u grbovima efarovieve knjige.
IVOT I DJELO SIMEONA PIEVIA
Simeon Pievi je bio austrijski graniarski oficir srpskog porijekla, koji se poput mnogih drugih preselio u
Rusiju i tamo dospio do ina general-majora. Bio je darovit i dobro obrazovan ovjek svog vremena, pisac i
istoriar, vojnik i prosvjetitelj. Ostao je upamen u istoriji srpske knjievnosti po dvije obimne knjige koje je
napisao: Izvetaj o narodu slovenskom , koja je jedna od najznaajnijih srpskih istorija u 18. vijeku, i Memoari
Simeona Pievia, takoe ''izvjetaji'', koji obuhvataju dogaaje u kojima je sam autor uestvovao
Poetkom 18. vijeka porodica Pievia imala je izgraen ugled stare vojnike porodice i bila ve odomaena u
sjevernim krajevima koje su naseljavali Srbi. Jedan od njenih izdanaka, Simeon Pievi, bio je takoe vojnik,
austrijski graniarski oficir, koji se poput mnogih drugih preselio u Rusiju i tamo dospio do ina general-majora.
Pripadao je onoj grupi vojnika koji su u ratu vojevali, a u miru zemlju obraivali, mijenjajui razliita ratita i
gradove u kojima je ivio: od Rajne do Moskve i od Neve do Dunava i Save. Bio je dobro obrazovan i darovit

20

ovjek, pisac i istoriar, vojnik i prosvjetitelj pun ljubavi za svoj narod. Pievi je ostao upamen u istoriji srpske
knjievnosti po dvije obimne knjige koje je napisao: Izvetaj o narodu slovenskom, koja je jedna od najznaajnijih
srpskih istorija u 18. vijeku, i Memoari Simeona Pievia, takoe ''izvjetaji'', koji obuhvataju dogaaje u kojima
je sam autor uestvovao. U predgovorima ove dvije knjige nalaze se rijei: Uvek sam eleo da svom narodu
uinim neko dobro, i da mu budem od neke koristi. Uvek sam o tome mislio i koliko mi je bilo mogue to u delo
privodio... Blagonakloni italac moe verovati da me je mnogo truda to stalo, no ipak zbog toga ni malo ne alim,
nego ak ostajem veoma zadovoljan to sam na ovaj nain mogao svom svojem jednonacionalnom obtestvu biti
na usluzi i privesti ovo delo kraju. Njegova djela su objavljena u Rusiji sedamdesetih i osamdesetih godina
prolog vijeka, a kod nas su prevedeni i objavljeni samo Memoari, dok Pievieva Istorija jo eka svoje itaoce.
BIOGRAFIJA SIMEONA PIEVIA
O ivotu Simeona Pievia najbolje svjedoe njegovi dnevnici, koje je on decenijama neumorno vodio: Ja sam
odluio da piem o samom sebi i to ne krasno reivo, nego kratko i prosto, onako kako su se sreni i nesreni
dogaaji u mom ivotu reali. Roen je 1731. godine u idu. Otac mu je bio kapetan podunavske landmilicije i
zapovjednik ida. Pohaao je latinsko-slovensku kolu u Petrovaradinskom ancu, dananjem Novom Sadu, a
potom se kolovao u Beu i u Osijeku. U proljee 1744. godine sa ocem polazi u rat za odbranu austrijskog
nasljea u puku podunavske srpske landmilicije, kojem je komandovao Vuk Isakovi. Njegovi zapisi sa ratita su
u 20. vijeku posluili poznatom piscu Milou Crnjanskom za roman Seobe : Jedan meu njima (vojnicima, prim.
aut.), stoji u Seobama, kapetan Pievi, iz ida, opisao je docnije kad je postao eneral Katarine II u Rusiji
ta je sve bilo u Sremu i kako je bilo. Otuda o tome i mi sad znamo. Godine 1753. Pievi dolazi kradom u
Rusiju, gdje e se stalno nastaniti, sa povremenim odlascima na ratita, ili u poslanstva u druge krajeve Rusije ili
u Austrije. U jednom periodu svoga ivota u Rusiji, kao ugledni major sa porodicom provodi ugodni ivot ruskih
viih oficira, koji se nije mijenjao ni u ratu. Pedesete godine 18. vijeka su inae vrijeme intenzivnih seoba Srba u
Rusiju, jer su prostori koje su naseljavali dospjeli pod maarsku vlast. Srbi su na iseljavanje bili ohrabrivani
ruskim poslanikom u Beu i maarskim plemstvom, a sputavani mitroplitom Pavlom Nenadoviem, koji se
suprotstavljao tome da mu se pastva rasijava.
Pievi je imao nekoliko porodinih tragedija. Izgubio je rano majku, brau i sestre, potom svoju prvu enu i
dijete, koje mu je u Karpatima na poljskoj granici odnijela vodena bujica. Oenio se i drugi put, ali mu je i druga
ena preminula ak dvadeset godina prije njega. Pominju se u nekim istorijama podaci da je od etrnaest o ro
djece, koliko je imao, preivjelo svega dvoje. Poslije smrti druge ene 1777. godine povlai se u penziju i od tada
se bavi uglavnom spisateljskim radom i iitavanjem literature. Upokojio se 1797. godine. Zavjetao je da se
sahrani na otvorenom mjestu, kako bi na njegovom grobu sin mu Aleksandar mogao podii crkvu: Kaite mu
neka je podigne (crkvu, prim. aut.) na ime arhiakona Stefana, patrona nae familije.
MEMOARI SIMEONA PIEVIA
Memoari Simeona Pievia nastali su iz dnevnika koje je on poeo voditi 1744. godine. Njegove zabiljeke su
polako poele da prerastaju u memoare, koji e da s vremenom pretrpe nekoliko redakcija. Sam Simeon o tome
pie: A posle nekoliko godina pisanje mi je preraslo u naviku, pa sam jednako pisao o svemu i svaemu. Tako mi
se namnoilo tih svezaka podosta i ja sam u dokolici stao da ih pregledam i sve iz poetka itam i jednu sa
drugom povezujem... Mislio sam da e to mojim potomcima ili kome ve drugom biti milo da proita. Pod starost
mi se jo vie nakupilo tog materijala i kako sam u svojoj tekoj vojnikoj slubi imao i znaajnih dogaaja,
smatrao sam da bi teta bila da sve to ostane nezabeleeno i tako je postala ova moja knjiga. Memoari su
prvobitno bili pisani na srpskom narodnom jeziku i tek u njihovoj treoj verziji autor ih je ispisao u nekoj vrsti
ruskoslovenskog jezika i dao im ime: Izvetaj o doivljajima Simeona Stepanovia Pievia, general-majora i
kavaljera ordena Sv. ora. Izvetaj Simeona sastavljen je iz tri dijela. U prvom dijelu on opisuje svoj ivot do
odlaska u Rusiju, u drugom dijelu su misije u Austriji , gdje je boravio kao ruski oficir i koju je u vie navrata
opisivao: Na se put kroz gornju Austriju nastavio kroz mesta lepa i vesela. Kue i palate gospodske, sve zidane,
bate s povrem i cveem, na razne naine ukraene: sa statuama i mramornim i od porostog kamena, veto
uklesanim, sa vodoskocima iz kojih voda visoko izbija. Koju god stvar pogleda, svaka ti se ini izvanrednija. U
treem dijelu svog Izvetaja Simeon opisuje doivljaje iz Poljske i pie o Rusiji svoga doba. Opisuje druenja po

21

dvorovima i tadanje graansko drutvo, sa kojim je dolazio u kontakt u nekoliko drava. Pie kako se dvorski
ljudi dok su jo u malom inu kriju pod maskom dobrote, a poslije kad krenu napredovati, postaju obino
neiskreni Umeju, dodue, da budu i ljubazni, ali samo ako politika tako zahteva. I dugo oveku treba dok ne
upozna njihove osobine. I tek kasnije vidi da su neki od njih zli i pakosni, a drugi, opet, dobri. Iz neposrednog i
prisnog odnosa koji pisac gradi sa svojim itaocem iz Memoara se i o samom Pieviu saznaje kao o ovjeku
koji je bio vrlo uglaenih manira ponesenih iz porodice svojim roditeljima, recimo, on se obraao sa vi a bio
je i dobre i vedre naravi. Svoje Memoare nije uspio da definitivno uoblii, pa su takvi i izali u Moskvi 1884.
godine, a kod nas su tek krenuli da se objavljuju u odlomcima poevi od 1961. godine.
ISTORIJA O NARODU SLOVENSKOM
Kao to za ivota Simeon Pievi nije tampao svoje Memoare, tako nije tampao ni istoriju svog naroda, koju je
bio zavrio ve oko 1785. godine. Napisao sam jednu knjigu pre ove, veli on u predgovoru Memoarima , u kojoj
se govori o srpskom narodu, o srpskim vladaocima, carevima, kraljevima, kneevima i despotima, kao i o drugim
dogaajima iz prolosti naroda srpskog. Ova knjiga obuhvata period od dolaska Slovena na Balkan do seobe Srba
u Rusiju sredinom 18. vijeka. Pisana je na plaviastim listovima velikog formata, uvezanim u svesku od preko sto
listova. Pievi daje pregled istorije Srba, Slovaka, Bugara, eha i Poljaka neujednaenim stilom veliki dio je
ispisan tehnikom pisca rodoslova, potom jedan dio je u ljetopisnom maniru, a treina knjige ima oblik
memoarskog kazivanja. O muslimanima i Hrvatima na ovim prostorima on pie kao o bivim Srbima, koji su se
usljed razliitih istorijskih okolnosti poturili, odnosno pokatoliili: Katoliki svetenici (franciskanci) u davna
vremena uneli su u narod srpski razlike u veri i deo toga naroda u nekim krajevima, osobito u gornjoj Slavoniji, u
Hrvatskoj, u Dalmaciji i u Bosni premamili rimokatolikoj crkvi... Mnogo se staraju da odvoje te okce od ostalih
Srba njihove istinske jednoplemene brae... i tako na primer hleb oni nazivaju kruh, mada i u njih ostaje naziv
hleb za hleb... A za dananje muslimane veli: Treba napomenuti da se Turci preko Save u Turskoj, u Bosni i Srbiji
razlikuju od onih u Anadoliji i Egiptu. Oni su nekad bili hriani, kao i ostali Srbi, ali su se zbog turskog besa i
nasilja isturili.
Pievieva Istorija pisana je na ruskoslovenskom jeziku i do danas osim pojedinih dijelova nije prenesena
na savremeni srpski, niti objavljena.
IVOTNO DJELO SAVE TEKELIJE
Sava Tekelija je pripadao onom sloju srpskog graanskog plemstva koje je u Austriji, odnosno Ugarskoj,
zauzimalo visoke poloaje u dravnom aparatu i uestvovalo u javnom ivotu. Pored toga to je dobro saraivao
sa ugarskim plemstvom, Tekelija se cijelog svog ivota zalagao i za srpske interese. U poznijim godinama ivota
osniva Fond Tekelijanum za stipendiranje siromanih srpskih aka i aktivira se oko organizovanja Matice srpske.
U knjievnosti je pak ostavio traga jedino svojim Memoarima, koji su, kao i veina djela tog anra, vie zanimljiv
i kao svjedoanstva epohe u kojoj su nastajal i nego kao umjetnika ostvarenja
Sava Tekelija je bio jedna od linosti koje su u istoriji srpske kulture obiljeile 18. vijek i poetak 19. vijeka. O
njemu se ne bi moglo govoriti kao o istaknutom knjievniku, ali je zato Tekelijin rad na uzdizanju i afirmisanju
srpske kulture i knjievnosti bio od velikog znaaja. Roen je 1761. godine u Aradu, na teritoriji tadanje Austrije,
a dananje Rumunije. Arad je staro naselje, ije je postojanje potvreno jo u 12. vijeku, a u koje su se Srbi poe li
doseljavati u 17. vijeku. Jovan Tekelija, vojujui uz austrijsku vojsku protiv Turaka, sa svojim vojnicima se 1698.
godine doselio u Arad i tu osnovao veu zajednicu Srba. Neposredno nakon doseljenj a dao je da se izgradi crkva
s vetog Nikole, koja je ostala sauvana do danas. Potomci Jovana Tekelije su pripadali onom sloju srpskog
graanskog plemstva koje je u A u striji, odnosno Ugarskoj, zauzimalo visoke poloaje u dravnom aparatu i
uestvovalo u javnom ivotu. Sava Tekelija je takoe aktivno pratio dogaaje u zemlji i u Evropi i glavni politiki
i drutveni uticaji, koji su u to doba dolazili preteno iz Francuske i Rusije, nisu ni njega mimoilazili. Kao i mnogi
Srbi prije njega, putovao je u Rusiju, ali se odatle vratio razoaran i obiljeen antiruskim osjeanjem i
raspoloenjem. Dogaaji za vrijeme i tokom francuske buroaske revolucije i promjene koje su tada nastajale u
Evropi, kao i povratak ugarske krune u Petu potkraj 18. vijeka, ostavil i su traga na politika usmjerenja Save
Tekelije. Tek tada on akt i vnije uzima uea u drutvenim zbivanjima, povezuje se sa ugarskim sitnijim
plemiima, koji se organizuju u autonomne upanije naspram zvanine politike Dvora. Tekelija se cijelog svog

22

ivota zalagao i za srpske interese, a naroito u poznijim godinama ivota, kada osniva Fond Tekelijanum za
stipendiranje siromanih srpskih aka i aktivira se oko organizovanja Matice srpske. U knjievnosti je pak ostavio
traga jedino svojim Memoarima, koji su, kao i veina djela tog anra, vie zanimljiv i kao svjedoanstva epohe u
kojoj su nastajal i nego kao umjetnika ostvarenja. Sava Tekelija se upokojio 1842. godine u Peti, a grob mu se
danas nalazi u crkvi svetog Nikole u Aradu. Na istonoj kapiji crkvene porte sauvan je natpis od kovanog gvoa
koji kazuje da je crkvi darovao kapiju Sava Tekelija 1819. godine. Tekelije su bili upravitelji crkve svetog Nikole
sve dok im se nije ugasila muka loza 1844. godine.
TEKELIJINO UEE U POLITIKIM ZBIVANJIMA
Sava Tekelija je intenzivno proivljavao i doivljavao zbivanja u svome vremenu i imao je tu karakternu crtu koja
ga je neprestano vukla da u svim tim deavanjima aktivno uestvuje. U sporovima izmeu Francuske i Ugarske
bio je as na jednoj as na drugoj strani, uvajui svoj ponos u svakoj situaciji. U poetku je bio meu Ugarima:
Aradska varmea da etiri kompanije peaka i skadron konjice, navodi on na jednom mjestu u svojim
Memoarima, meni dadu batalion komendirati s inom podpolkovnika... Meseca januara 1801. polje ditrikturalni
general zapovest da komanderi bataliona ne mogu biti u veem rangu razve majori... dakle ja nisam hoteo dati
sebe degradirati, nego sam rezignirao. Samo nekoliko godina poslije toga Sava se obratio Napoleonu sa idejom da
Napoleon pomogne da se na Balkanu stvori jedna vrsta slovenska drava, Ilirija, koja bi u savezu sa Francuskom
bila protivtea uticajima Austrije, Rusije i Turske. Kasnije se obraa austrijskom caru savjetujui mu da sklopi
savez sa Rusijom, a protiv Francuske, i da pomogne osnivanju ''Srbskog carstva''. Bez obzira na raznorodnost
Tekelijinih politikih spekulacija, on se sve vrijeme svog ivota ipak borio za interese svog naroda. Uestvovao je
na poznatom srpskom saboru u Temivaru 1690. godine, poslije ega je naroito postao priznata i poznata
politika linost meu Srbima. O tome svjedoi i jedna biljeka iz ondanjih novina: Visokopreosveteneji i
visokodostojni gospodin mitropolit jest dne 18. prolago meseca za svoj dominijum, ot ljudi na sebe primiti, u
Dalj doao bio, a 24-og jest opet u mjesto svoje stolice s gospodinom mladim Tekelijom vozvratio se, koji je
optenarodnago dela radi ak u Dalj, k njemu doi morao.
MEMOARI SAVE TEKELIJE
Memoari koje je Sava Tekelija vodio za svoga ivota otkrivaju mnogo vie o njegovoj linosti nego to su to inili
dogaaji u kojima je uestvovao i poslovanja institucija u kojima je radio. Oni koji su se bavili prouavanjem ove
njegove svojevrsne autobiografije o sebi i o drugima govore da je veinu stvari koje su mu se dogaale
Sava pripisivao sudbini. Naime, ono to je objanjavalo i spajalo injenice i deavanja iz njegovog ivota bio je
splet okolnosti, haotine sluajne okolnosti, na koje on nije mogao da utie, jer su bile potpuno odvojene od
njegove linosti. Shvatanje ovjekovog ivota po kojem fatum-sudbina-karma-sluajnost njime upravlja, nije bilo
svojstveno dotadanjoj tradiciji srpskog naroda i vie je svojstveno i blisko dalekoistonim narodima. U onom
smislu u kojem islam ui o fatumu, odnosno sudbini, sudbina ne postoji kao neto to je ve predodreeno. U tom
sluaju to bi iskljuivalo slobodnu volju ovjeka da bira svoj put. Meutim, kako savremeni autoriteti Pravoslavne
crkve objanjavaju, u srpskom narodu postoji jedna druga slina rije a to je rije "sudba", koja dolazi
vjerovatno od suda Boijeg. Po pravoslavnom uenju sud Boiji postoji, odnosno Boije rasuivanje i
prosuivanje o ljudima i Njegovo predznanje i promiljanje o ljudskom ivotu, a sudbina kao neto to e doi
bez obzira na to kako se ovjek ponaao ne postoji. Izmeu Boijeg naznaenja, dakle darova koje je Bog
poloio u odreenog ovjeka, i promisla Boijeg postoji prostor ovjekove slobodne volje, kojom on bira da li e
prihvatiti promisao ili krenuti nekom svojom stazom.
FOND TEKELIJANUM
U Peti je Sava Tekelija 1838. godine osnovao zadubinu za kolovanje srpskih aka i studenata, nazvanu po
osnivau Fond Tekelijanum. To je bio jedan od naina da se zatite interesi srpskog naroda koji je naseljavao
sjeverne krajeve od Sremskih Karlovaca i Novog Sada do Sentandreje i Pete. Poslije prvog formiranog pozorita,
1812. godine, i Matice srpske, 1826. godine, Tekelijanum je trea zvanina najvanija ustanova Srba u Ugarskoj.
Poetni fond Tekelijanuma bio je izuzetan sastojao se od sto hiljada forinti, dvije kue u Peti, tri dvorca u
Aradu i 28 jutara zemlje. Sava je u jednoj kui osnovao internat za smjetaj siromanih studenata, dajui primat
uenicima koji su imali odline ocjene u srednjoj koli. Prve godine internat je imao dvanaest uenika, sljedee

23

godine osamnaest i taj se broj sve do Prvog svjetskog rata uveavao. Osim internata, u istoj zgradi Sava je odredio
prostor i za Maticu srpsku, a prostor u prizemlju je namijenio tampariji. Sebi je ostavio samo jednu sobu, u kojoj
je odsjedao prilikom boravka u Peti. Tekelijanum je postao kultno mjesto omladine Budima i Pete, tu se
osnovalo prvo Srpsko omladinsko drutvo Prevodnica, a najpoznatiji upravitelj Fonda u istoriji bio je Jovan
Jovanovi Zmaj. Posljednji upravitelj je bio svetenik Duan Vujii, do 1952. godine, kada je Tekelijanum
ugaen. Zgrad u u kojoj je bio smjeten uzela je sebi maarska drava i sve do 1991. godine Srbi su iz te zgrade
bili protjerani. Tek nekoliko godina unazad srpskoj zajednici u Maarskoj je vraen dio zgrade Fonda
Tekelijanum, koji je odigrao znaajnu ulogu u istoriji srpske kulture na ovim prostorima.
SAKRALNA DRAMA I POZORITE KOD SRBA U 18. VIJEKU
Djelatnost srednjovjekovnih glumaca skomraha, licepothodnika, podraatelja, plesaca i plesica, gudaca i
sviralnika, putujuih srednjovjekovnih muzikanata i drugih koji su nosili paganske tragove u svojoj svijesti
ostavila je traga i na sline igre u 18. vijeku. Takoe, u ovom periodu se pod uticajem ruske i njemake kulture
javljaju zameci prave pozorine umjetnosti, koja e se tek u 19. vijeku znatnije razviti. Pod uticajem sakralnih
evropskih drama nastaju i kod Srba tzv. forme pasija i oratorijuma, a poslije se drame poinju izvoditi i u kolama
i pisati komadi za prigodna kolska izvoenja.
Drama i pozorite kod Srba u 18. vijeku gotovo da nisu ni postojali na nain kako danas postoje. Za razliku od
drugih knjievnih rodova, drama nije imala svoje tradicionalno utemeljenje u literaturi srednjeg vijeka, tako da je
pitanje da li je ona uopte tada bila pisana. Poznato je da je u srednjem vijeku bio negativan stav Crkve prema
pozoritu, koje se svodilo na kostimirane igre ulinih glumaca, akrobaciju i lakrdiju. U 18. vijeku takoe postoji
slino improvizovano narodno pozorite. Mada njegovi tekstovi nisu sauvani, ipak ima pisanih svjedoanstava
koja govore o tome: Nito tako ne odvraa ui ljudske i umlje izumljeno im ini kako te sokake ale, lakrdije i
smene maskara, pie jedan savremenik. Takoe, u ovom periodu se pod uticajem ruske i njemake kulture
javljaju zameci prave pozorine umjetnosti, koja e se tek u 19. vijeku znatnije razviti. Pod uticajem sakralnih
evropskih drama nastaju i kod Srba tzv. forme pasija i oratorijuma, a poslije se drame poinju izvoditi i u kolama
i pisati komadi za ta prigodna kolska izvoenja. To su bili anrovi tada nazivanih tragikomedija, podsticani
najvie od ruskih uitelja, koji su u to vrijeme bili poeli dolaziti u Srbiju. Prve prave tragedije e se pojaviti tek u
prvoj deceniji 19. vijeka, u kojem se osniva i prvo pravo srpsko pozorite. Njegov osniva je Joakim Vuji, a prvi
srpski znaajniji dramski pisac je bio Jovan Sterija Popovi.
OSTACI SREDNJOVJEKOVNOG POZORITA
Djelatnost srednjovjekovnih glumaca skomraha, licepothodnika, podraatelja, plesaca i plesica, gudaca i
sviralnika, putujuih srednjovjekovnih muzikanata i drugih koji su nosili paganske tragove u svojoj svijesti
morala je ostaviti traga i na potonje vijekove. Predstave koje su izvodili, izmeu ostalog, imale su utemeljenje u
nekim narodnim obiajima, recimo koledarskim, grupnim obredima i igrama koje su imale dosta toga
dramaturkog u nainu izvoenja. Crkva je strogo zabranjivala njihovo postojanje, kako se na jednom mjestu
kae: glagoljemije podraatelje, reke skomrahi i sih pozori.. i podhodanija, koji se predstavljaju as kao robovi,
as kao gospodari, vojnici i vojskovoe i kod prisutnih izazivaju neobuzdani smeh, i to je njihovo plesanje
bestidna pohotljiva igra mukih i enskih, a njihove predstave sa ivotinjama krvava zabava. Crkveni
propovjednici i klirici i Sinod m itropolije Beogradsko-karlovake su na razliite naine uticali na narod da ne
prisustvuje takvim sobitijima. Dosta put iz crkovna prigovora, pie u jednom svjedoanstvu iz tog vremena, na
lepo je govoreno i moljeno se, a ipak se molim... ne odlaziti vam na one zakonoprestupne i bezone zurnice gde
se koji vrag penje, zapodevaju se ale i amate, kavge li koje i psovke... A eto i neki vrlo videi se dobro poteni i
na glasu uveni gospodari, budavi i sedi, matori neki, pak dignu se gde to nevaljalo sluatii gledati sa smehom
dosta i grohotom. Ocere onde zube ka mahniti, te mnogo im se slaa i bolja ini ona zurnja, od crkovnih pesmi i
uenja. Ljudi iz pozorinih trupa, koji su izvodili te igre i predstave, tzv. zurnice, bili su na socijalnim marginama
ivota. Izgleda da su osim svjetovnih igrokaza oni u sjevernim srpskim naseljima oko Budima izvodili jo jednu
vrstu igre. To su bile predstave sa religioznom tematikom, obino izvrnuto i izopaeno predstavljenom. O tome se
saznaje iz jedne od besjeda poznatog propovjednika i besjednika 18. vijeka Gavrila Stefanovia Venclovia, koji,
izmeu ostalog, u jednoj propov i jedi veli: Pred oltarom blie Boga stojei! Od Boga se ne boje, ni za njega
mare! Te Svetoga Duha rei, ka svoje neke ovosvetske rei namenjuju derui se bezino i kozje, vuje glasove

24

isputaju, ka neki obesni zvizdani. Od pomame ni u emu smanjeni, podzirai, podmigljivi, podsmehljivi, vrtei.
Oi bee, noge kee, rameni miu, s glavom tresu, s bokovi lome se kre, sa svom snagom kicoe se, i tu svoj
zaviaj od duhovna ureda sobom nevaljalo i zloesto ukazujui im.
PASIJE
Drame sa religioznom tematikom, sakralne drame, bile su popularne u srednjem vijeku i docnije u zapadnim
hrianskim zemljama. Meu Srbe su dole preko Italije i Dalmacije u Dubrovnik i Boku Kotorsku. Posredno su
uticale i na sjeverne krajeve gdje su ivjeli Srbi, esto samo putem fragmenata koji su kao zasebne cjeline ivjeli
u graanskim pjesmaricama karakteristinim za 18. vijek. Jedan od oblika sakralnog pozorita su bile pasije, sa
temom koja je obraivala posljednje Hristove asove na zemlji prije nego to je bio raspet na Golgoti. Pisane su u
osmercu za izvoenje na sceni, ali su bila vie lirska no dramska djela. Pasije su uvijek bile realizovane u
dijalokoj verziji sa tzv. razgovorom sa odjekom postoji jedan glas glavnog junaka i drugi glas koji je odjek
njegove misli i personifikacija ili nekog elementa iz prirode ili metafizikog principa savjesti, enje, plemenitosti
i slino. Npr. u jednoj od njih, Prikazanje muke Jezusove Ivana Antuna Nenadia, Juda govori: Ogrijeih se, Boga
uvrijedih, /tetu uinih sebi istomu... A glas mu odgovara: Sebi istomu! Juda: Ajmeh meni, to sad gledam! /Sve je
nebo prema meni: /ne kara me drugijem glasom, /ne kori me drugijem slovim /neg jezikom i slovima /ognjevitim
za mu tetu! /Sve me kori, izgubljen sam, /vi, nebesa, korite me: /Juda, Juda, nemilostni /prema Bogu, prema sebi.
Glas: Prema Bogu, prema, sebi! Junaci ove drame su bili podijeljeni na one koji govore i one koji ne govore.
Aneli nisu govorili, nego su samo pjevali u rimovanim osmercima, ostali tekst je bio izgovaran uglavnom u
nerimovanim stihovima, a prozna je jedino bila Pilatova presuda.
Pasije su nastale pod znatnim uticajem zapadnog hrianstva, rimokatolicizma, koje je razvilo u svojoj teologiji
neuravnoteeno shvatanje Hristove linosti. Po takvoj teologiji sa Hristovim ovaploenjem je zavreno i sv e
Njegovo oboenje, pa je tako stradajui Hristos centar svega, a Njegovo v askrsenje se stavlja u drugi plan. Tako
danas ove pasije doivljavaju svoju ekranizaciju pod istim naslovom Passion (= stradanje) pojavio se film
glumca i reisera Mela Gibsona, koji upravo obrauje posljednjih dvanaest sati Hristovog ivota prije raspea na
Golgoti.
ORATORIJ
Drugi oblik sakralnog pozorita bila je tzv. forma oratorija. Ovdje je oblik dramskog izraavanja sveden na
najmanju moguu mjeru i udruen je sa tekstom koji se pjeva. Uvodi se pjesma kao elemenat strukture nasuprot
onog osnovnog besjednikog glasa, a za temu se biraju i motivi koji nisu striktno biblijski. Poznat je Kosovski
oratorijum Andrije Zmajevia, nadbiskupa iz Perasta, po nacionalnosti Srbina i srodnika patrijarha Arsenija
arnojevia; kao i oratorijum crnogorskog pjesnika Marka Balovia, koji je zapisao jednu staru pasiju u novom
obliku oratorijuma. Milo Obili u Zmajevievom oratorijumu na jednom mjestu govori Vuku Brankoviu u
prijetnji: Rukom u te ruci mojoj ispod konja dodavati kakono vuk vuku jagnje kad dodaje, pak u tobom udariti
o kamen kako ono gladan oro abom kornaom, odnijeu te u mojoj desnici kakono hrti zeca pred lovcima i
darovau te vijernici tvojoj, holoj Vidosavi, ili iva, ili mrtva.
Drama o Kosovskom boju Andrije Zmajevia je stvorena pod jakim uticajem narodne knjievnosti i bila je jako
popularna u Perastu, gdje je nastala, a i ire, sve do sjevernih srpskih krajeva.
KOLSKA DRAMA KOD SRBA U 18. VIJEKU
U Ugarskoj, Poljskoj, Njemakoj, a poslije i u Ukrajini i Rusiji, jo u 16. i 17. vijeku bile su popularne drame
izvoene u kolama povodom nekih sveanosti, uglavnom crkvenih praznika. Sadraj tih prigodnih drama bio je
uglavnom sa temama rimokatolike i jezuitske provenijencije, ali i izmijean sa starim antikim motivima i
likovima. Ti komadi su postavljani vrlo pompezno, sa dosta dekorativnih elemenata na sceni i sa pojavom udnih
likova, poput metafizikih principa Dobra, Zla, Savjesti, Milosti ili antikih muza. Ovakva kolska drama je kod
Srba u sjevernim krajevima najvie zaivjela preko uitelja obrazovanih pod uticajem prosvjete koja je dolazila iz
Rusije i Ukrajine

25

Pozorini ivot kod Srba u 18. vijeku nije bio naroito bogat. Dramska umjetnost je ivjela i bila ee izvoena u
dijelu srpskog primorja Dubrovniku, Dalmaciji i Boki Kororskoj, dok je njen razvoj na sjeveru iao neto
sporijim tokom. To je, izmeu ostalog, bilo i zato to drama kao knjievni rod nije bila svojstvena tradiciji
srpskog naroda. ak se u srednjem vijeku negativno gledalo na igre sa glumcima i slina izvoenja, a taj stav je
ostao iv i kasnije. U Gorskom v ijencu Petra II Petrovia Njegoa iz 19. vijeka podsmjeljivo se govori o
ondanjem poz o ritu u Mlecima, gdje je bio jedan od vojvoda vladike Danila: Boe dragi, tu da vidi uda! / Tu
izmilje nekakvoga puka, / to ni u san nikad doi ne moe, / svi areni kao divlje make; / dok ih stade po kui
krivanja, / imah mrtav padnut od smijeha! / M a lo stade, oni otidoe, / a za njima drugi izidoe. / Takve bruke,
takvijeh grdilah / nige niko jot vidio nije. / Nosine im po kvarta bjehu, / istretili oi kao tenci, / a zinuli ka
kurjaci gladni; / a drvene noge nasadili, pa iahu kao na kljueve; / oblaili prnje i jaine / usred podne da ga
ovjek sretne / sva bi mu se koa najeila.
Dramaturki karakter su imal e pojedine knjievne vrste u istoriji srpske knjievnosti dijalozi su bili esti u
narodnim priama i pjesmama, a i u knjievnim vrstama srednjovjekovne literature. Poznati besjednik u srpskim
naseobinama u junoj Ugarskoj Gavril Stefanovi Venclovi je svoje propovijedi esto izgovarao i zapisivao kao
dramske tekstove. Neke dogaaje je kazivao u dijalokoj formi, to ni danas nije rijedak sluaj meu crkvenim
kliricima. Cilj je bio da besjeda ostavi to intenzivniji utisak na sluaoca, a to se upravo postizalo direktnim
govorom, a ne indirektnim prepriavanjem.
UTICAJI RUSKOG I UGARSKOG KOLSKOG POZORITA
U Ugarskoj, Poljskoj, Njemakoj, a poslije i u Ukrajini i Rusiji, jo u 16. i 17. vijeku bile su popularne drame
izvoene u kolama povodom nekih sveanosti, uglavnom crkvenih praznika. Sadraj tih prigodnih drama bio je
uglavnom sa temama rimokatolike i jezuitske provenijencije, ali i izmijean sa starim antikim motivima i
likovima. Ti komadi su postavljani vrlo pompezno, sa dosta dekorativnih elemenata na sceni i sa pojavom udnih
likova, poput metafizikih principa Dobra, Zla, Savjesti, Milosti ili antikih muza. Tekst je bio pisan uglavnom na
latinskom jeziku, sa primjesama lokalnih govora, i u stihu poljskom trinaestercu. U takvim predstavama, koje
su najee sluile ciljevima rimokatolike vjerske propagande, polako su poeli da uzimaju uea i srpski aci,
pohaajui njemake i maarske kole. Milovan Vidakovi, pisac iz 19. vijeka, u Kesmarku je gledao kako
uitelji luteranski iz Normalnih kola ovake male igre sa svojom kolskom decom predstavljaju, i kako je dobrim
roditeljem milo gledati i sluati svoja ljubezna ada, da im, onako mali jot, na pozoritnom mestu peroriraju, i
kako svako rolicu svoju svobodno igra i odraslim ljudima podraavaju... Bili su neki i kod nas uitelji, koji su
decu svoju u ovakovim igrama upranjavali. Ovakva kolska drama je kod Srba najvie zaivjela preko uitelja
obrazovanih pod uticajem prosvjete koja je dolazila iz Ukrajine.
TRAGEKOMEDIJE
U Sremskim Karlovcima osnovana je prva srpska srednja kola 1727. godine sa ruskim uiteljem Maksimom
Suvorovim na elu, pitomcem moskovske Slovensko-latinske kole. Potom je za uitelja doao iz Kijeva Emanuil
Kozainski i kola je nastavila sa svojim radom i u njoj su tada poele da se izvode i kolske predstave. Upravo
Emanuel Jankovi e da napie prvu srpsku dramu ''tragekomediju'' o posljednjem srpskom caru Urou V, a
aci njegove kole su je izveli na sceni 1736. godine. Drama prati dogaaje nakon propasti srpskog carstva,
potom turskog ropstva, Velike seobe, i nakon svega slavi nastupajue vrijeme prosvijeenosti pod mitropolitima
Mojsijem Petroviem i Vientijem Jovanoviem, koji su vjerovatno i sami prisustvovali predstavi. Jankovi se na
poetku publici obraa rijeima: Mi ubo umislihom va nineem gode /kaci bjahu carije va Serbskom narode
/pokazati javstveno; i kako skona se, /kako bee pod Turki i kako podda se /pod milostivejuju rimskuju
dravu, /jej e i dnes smireno preklanjajem glavu. /Vospomenuti, tokmo saizvolte vnjatno /posluati. Mi e vse
hotem pokazati, /taiju glagoljemim izvolte vnuati! Drama o Urou V stekla je veliku popularnost, bila je esto
prepisivana i doraivana, pa ju je i poznati arhimandrit koviljski Jovan Raji imao u prepisu i neto kasnije dao
njenu novu doraenu verziju. Tragekomedija o Urou V nije imala previe kominog u sebi, kako bi se to iz
njenog imena moglo zakljuiti. U to doba razlika izmeu tragedije i komedije bila je neto drugaija nego to je to
danas. One su se razlikovale po tome to je tragedija imala srean zavretak i lica visoka poloaja (carevi,
vojskovoe, heroji), a druga srean zavretak i lica niskog poloaja prost svet. "Tragekomedija" je nastala, po
ondanjem teoretiaru Teofanu Prokopoviu , na koga se Kozainski ugledao, meavinom aljivih elemenata sa

26

ozbiljnim i alosnim, i visokih linosti sa niskim. Predstava Emanuila Kozainskog bila je samo inicijalna kap i
sla za niz slinih igrokaza koji su uslijedili. Tekstovi su esto direktno uzimani iz ruskih izvora, pa su tako srpski
aci slavili Petra Velikog, Aleksandra Makedonskog ili koju drugu linost ili dogaaj, odnosno nekome ili neemu
se izrugivali. Postoje pisana svjedoanstva o tome kako se ak od mitropolita traio novac za nabavku rekvizita
potrebnih za izvoenje neke od tih kolskih drama, kao i o acima koji su ih izvodili. U jednom od njih stoji: aci
kad neku komediju ine pred ljudma za smeh i za alu oblaei se u razliko lepo ruho, te se inei cari, kralji
velika gospoda, oficiri i vojitani, doktori i filosofi, a ovamo nitokape, svi ih znadu tko su.
VERTEPSKA DRAMA
Poseban vid drame koju su o Boiu izvodili srpski aci u kolama bila je tzv. vertepska drama. Stara srpska rije
"vertep" znai peina, a u ovom kontekstu to je Vitlejemska peina, u kojoj je roen Hristos. Stari je obiaj da se u
crkvama o Boiu naprave male peine i unutra stavi ikona Hristova i stvori ambijent slian onome kakav je bio
prije dvije hiljade godine u Vitlejemu. Naroito to radosti djecu, zbog kojih se uglavnom peina i pravi, te na taj
nain ona imaju snaniji doivljaj praznika i toga to se proslavlja. Vertepska drama je poput ostalih drama u
srpske kole dola iz zapadne Evrope, s tim to je jednim dijelom moda imala i svoje utemeljenje u srpskim
narodnim obiajima koji su vezani za boine praznike. Prilikom prikazivanja vertepa na postavljenoj sceni sa
peinom uloge linosti iz Jevanelja tumaili su aci. Postojao je uz to i prozni tekst koji je imao narativnu
funkciju, npr: Mada u vreme zimsko, kada nije svojstveno krinovima da cvetaju, u vertepu i vitlejemskom kraju
mirisan i prelep raste cvet ivota; dok nae cvetne elje za prijateljski nam naklonjenu osobu venu, neka u sjaju
bude izgovarano ono slovo koje je uinilo da rei u naim srcima procvetaju... Potom bi se kretalo sa dijalozima u
stihovima, kakvi su, recimo, oni Jovana Rajia koje je pisao za svoje uenike: Pristupim dnes s pastirmi k
Vitlejemu Gradu /i uvidim v pelenah Adamlju otrad. /Kto sej leit vo jasleh i otkudu pride? /Vo istinu Sin Boi s
nebes dlja nas snide... /Divna vet voistinu, jako otec vekov /mladenstvujet na zemlji radi elovekov. /Jemu
prestol nebo, a vertep vselisja, /ostaviv angel liki s skoti vodvorisja... Drugi dio predstave je bio neto
proizvoljnijeg sadraja i uglavnom su razgovori glumaca voeni na narodnom jeziku. O popularnosti vertepskih
drama govori i injenica da su pojedini njihovi fragmenti sauvani u graanskim rukopisnim pjesmaricama iz 18.
vijeka.
RANA MLADOST DOSITEJA OBRADOVIA
Dimitrije Obradovi, u monatvu nareeni Dositejem, moda je jedini pravi pisac iz 18. vijeka, tzv. ''prosvjetitelj
srpski'', moralista i didaktiar. Nakon to je u ranoj mladosti pobjegao iz manastira Hopovo na Frukoj g ori, on e
od tada da krstari svijetom, uei se po najpoznatijim svjetskim univerzitetima, upoznavajui se sa onovremenim
pravcima u filozofiji i umjetnosti i pokuavajui da svoje novoformirane ideje i steeno iskustvo presadi na srpsko
tlo i svoj narod prosvijeti onako kako je on mislio da je bilo najbolje. O njegovom ivotu se najbolje saznaje iz
njegove autobiografije, tzv. ivota i prikljuenija, koju je objavio 1783. godine u Lajpcigu
Ime po kojem veina ire italake populacije pamti srpsku knjievnost 18. vijeka je ste linost Dositeja
Obradovia. On je svojim ivotom i radom obiljeio drugu polovinu 18. vijeka u istoriji srpske knjievnosti i
kulture, usmjerivi ih u drugom pravcu od onoga u kojem su se one do tada razvijale. Mitropolit crnogorskoprimorski Amfilohije je rekao da su dva ''bijega'' obiljeila srpsku kulturu u toku njenog cjelokupnog trajanja. Bio
je to bijeg oaranog monatvom carevia Rastka Nemanjia, potonjeg s vetog Save, iz doma svojih roditelja u
Srbiji na Svetu goru, u 12. vijeku; drugi bijeg je bio odlazak razoaranog Dimitrija Obradovia, u monatvu
nareenog Dositejem, iz manastira Hopovo u ''otelnitvo po svijetu'', godine 1760. Od te godine pa sve do svoje
smrti Dositej e da krstari svijetom, uei se po najpoznatijim svjetskim univerzitetima, upoznavajui se sa
onovremenim pravcima u filozofiji i umjetnosti i pokupavajui da svoje novoformirane ideje i steeno iskustvo
presadi na srpsko tlo i svoj narod prosvijeti onako kako je on mislio da je bilo najbolje. Ostao je upamen kao
moda jedini pravi pisac iz 18. vijeka, tzv. ''prosvjetitelj srpski'', moralista i didaktiar, naposlijetku i posredni
uesnik u oslobaanju Srba od petvijekovnog turskog ropstva u Prvom srpskom ustanku. Bio je potkraj ivota
ministar prosvjete popeitelj znanja u prvoj Srpskoj vladi, na kojoj ga je funkciji zadesila smrt 1811.
godine. O njegovom ivotu se najbolje saznaje iz njegove autobiografije tzv. ivota i prikljuenija, koju je objavio
1783. godine u Lajpcigu.

27

RANA MLADOST
Dimitrije Obradovi se rodio u akovu, srpsko-rumunskom mjestu u Tamikom Banatu, 1742. ili 1743. godine.
Otac mu je umro dok je Dimitrije bio jo mali toliko sam malen ostao po ocu sirota, da ga jedva pamtim, veli
on u ivotu i prikljuenijima. Mati mu je ostala udovica sa etvoro djece, preudala se, rodila jo jedno dijete i
ubrzo nakon toga umrla i ona. Poslije toga je Dimitrija sa braom njihov stric primio kod sebe. Ovde mi se ini da
poinje prvi poetak ivota mojega, veli Dositej. U devetoj ili desetoj godini vozrasta, bez oca, bez matere, bez
sestre roene, poeo sam sebe kao stranca i prielca u istom mestu rodenija moga smatrati, i moje srce poelo mi
je kao proricati da u stranstvovati. Od koga bih god uo spominjati Varadin, Budim-Petu, srce bi moje letilo k
tim mestam, elio bih poznati ljude koji u njima ivu i rad bih bio znati kakva su u njemu deca i devojke...
U koli je Dimitrije bio izuzetan ak. Oito obdaren prirodnom inteligencijom i bistrinom misli (stara slovenska
rije bistar znai brz), lako je pamtio sve lekcije koje je sluao i rjeavao zadatke koji su bili pred njega
postavljeni. Nije mu nedostajalo ni duhovitosti, to e se poslije projavljivati i u njegovom knjievnom djelu:
Poeo sam bio hoditi u kolu jote za ivota matere moje, i pamtim dobro da sam imao veliku radost idui s
bukvarom u ruci u kolu. Samo mi je ao bilo to mi je bukvar izderat bio, budui iz njega uio moj brat Ilija, pak
ga je u takovo sastojanije metnuo kao da su kurjaci iz njega uili. Crkvenu literaturu, koja mu je bila predavana u
koli, a i onu koju je mogao sluati na samim bogosluenjima, osobito je volio. Po sopstvenom svjedoenju
napamet je znao katihizise (male udbenike o hrianskoj vjeri), a kad god je dolazio u crkvu, krio se u oltaru i
itao knjige koje su se tamo nalazile. Ova literatura je na njega djelovala vrlo snano. Bio je jo dijete i primao
jevanelske poruke istog srca, ali je imao i vrlo ivu matu i po prirodi bio sklon sanjarenju. Zato je vjerovatno u
te tekstove uitavao i ono to nije tamo bilo napisano i odluio da po svaku cijenu sleduje idealima koje je sebi
stvorio.
UTICAJ LITERATURE I DIMITRIJEVA SVOJEGLAVOST
Knjige koje se esto ne usuuju itati ni monasi bez odobrenja duhovnika, mladi Dimitrije je itao u svojoj
etrnaestoj godini. Njihov sadraj mu je uglavnom ostajao nejasan i iz tih knjiga je uzimao samo ono to bi se
moglo uklopiti u njegovu sliku svijeta: Ja, napunivi moju glavu detinjsku kazanijami i s prolozi, a ne budui
nimalo kadar svrh esa libo kako valja misliti ni rasudavati, naumio sam bio sovreno da se posvetim.
Razmiljajui ta su stradali muenici, ja bih teko alio to i sad ne mue hristijane, te bih se ja namah dao za
zakon ispei. Ovakva razmiljanja mladog Dimitrija poticala su jednim dijelom od iskrene elje da podraava
svojim idealima, a s druge strane predstavljala su odbrambeni mehanizam kojim je jedno siroe velike
osjetljivosti i radoznalosti titilo sebe od uticaja pomalo ravnodune sredine. Nije, izgleda, bilo nastavnika ni
uitelja koji bi eima ovog mladog ovjeka mogao dati pravo usmjerenje, te je Dimitrijeva darovitost i
''duhovnost'' polako raala tvrdoglavost i svojeglavost. Govorio mu je jedan stariji ovjek: No tebi kaem da je
prava svetinja da mlai starijega slua, da se deca svojih roditelja ne odriu, kako ni roditelji svoje dece, i da
lovek pravedno i poteno u svojej kui, o svom trudu i muci, sa svojom enom i decom ivi, nita tueg ne
elei. Savjetovao mu je, videi njegove sklonosti ka monatvu, da ako li se nae koji od mnogih da ima kakovo
drugo sklonjenije, dobro je i potrebno da od svojih starijih savet ite, dodavi da je dobro da ovjek saeka da
malo poodraste i vidi da li je ba njegovo opredjeljenje vrsto. Htio je rei taj starac da je ipak nuna izvjesna
zrelost i dobro poznavanje sebe da bi ovjek mogao razluiti da li je njegova elja za manastirskim ivotom zaista
Boiji priziv, ili je plod psiholoke umiljenosti i emotivne nestabilnosti.
Ne odustajui ipak od svoje zamisli, Dimitrije je prvom prilikom pokuao da sa jednim monahom iz manastira
Deani pobjegne u Tursku. Njegov stric ga je vratio kui i vidjevi u kakvom je stanju djeak, dao ga na zanat u
Temivaru da bi ga nekako odvojio od te, kako je on mislio, smuujue literature.
ODLAZAK U MANASTIR HOPOVO
Dimitrijevo zanatstvovanje je potrajalo dok u oblinji duan u Temivaru nije doao neki kalfa koji je hvalio
frukogorske manastire i priao o udesnom ivotu njihovih monaha: Pone mi kazivati za Fruku goru u Sremu,

28

za mnoestvo manastira i kaluera, a navlastito uveri me da u Frukoj gori ima takvih dolina i petera da se
lovek moe sakriti u njima, da ga nikada niko iv ne nae, i ne samo da se moe posvetiti, nego i da moe
udotvorac postati. A da ispovedam svu pravicu, moje samoljubije meni je ukalo katkad u ui da meni moja
muka nee zaludu ostati no kad se posvetim da u initi udesa. To je mladog Dimitrija podstaklo da se zajedno sa
svojim drugom Nikom Putinom zaputi 1757. godine ka Frukoj gori, u manastir Hopovo, zamolivi tamonjeg
igumana da ih primi za iskuenike, odnosno isprva manastirske ake. Iguman je na Dimitrija ostavio snaan
utisak: Kako me pogledao, predobio je sve srce moje. Rekao bih kao da sam ga poznavao premlogo godina, i kao
da mi je svojim izorom rekao: ja u biti tvoj blagodjetelj i otac. I kad ne bi se smejao, na licu bi mu neko tiho i
prirodno osmejavanje cvetalo. Niko se ubrzo vratio kui, a Dimitrije je ostao u manastiru i poslije igumanove
smrti i dalje nastavio sa iitavanjem svetootake literature, neprimjerene njegovom uzrastu i bez ozbiljnog
duhovnika koji bi ga rukovodio. To i nerazumijevanje manastirskog bratstva doprinijelo je da se nakon tri godine
provedene u Hopovu Dimitrije grdno razoara u monaki ivot i kasnije svoje lino razoaranje projektuje na
manastirski ivot uopte.
IVOT I PRIKLJUENIJA DOSITEJA OBRADOVIA
Doavi u manastir Hopovo mladi Dimitrije Obradovi je tamo bio zamonaen i dobio ime po kojem je i danas
poznat Dositej. Meutim, ne naavi u manastiru duhovni mir, smutio se posve itajui literaturu koja nije bila
primjerena njegovom uzrastu i trudei se da se na silu ''posveti''. Vrlo brzo je napustio takav nain ivota, o emu
pie u svojoj autobigrafiji ivotu i prikljuenijima. U drugom dijelu ivota i prikljuenija Dositej u epistolarnoj
formi govori o svojim putovanjima koja su uslijedila nakon odlaska iz Hopova
Najpoznatija linost 18. vijeka meu srpskim knjievnicima i ljudima koji su se bavili javnim radom bio je
Dositej Obradovi. Roen u varoici akovu u rumunskom Banatu, on je rano ostao siroe i otiao da ivi kod
strica. Jo u najranijem djetinjstvu bio je sklon itanju knjiga, naroito onih religioznog karaktera, zbog ega se u
njemu s vremenom javila elja za monakim ivotom. Emotivna nestabilnost koja se razvijala nakon smrti
roditelja i obretanja u novom i nepoznatom svijetu, nala je svoj oslonac u Dositejevoj elji da ode u manastir i
tamo pobjegne u neki drugi svijet od onoga za koj i je znao. Zaista, sa svega osamnaest godina odlazi u
frukogorski manastir Hopovo, a svoje tadanje doivljaje i one koje e uslijediti opisuje u svom autobiografskom
djelu ivot i prikljuenija . Dositejev boravak u Hopovu je potrajao svega tri godine. On je tamo bio zamonaen i
dobio ime po kojem je i danas poznat Dositej, dok mu je krteno i svjetovno ime bilo Dimitrije. Meutim, ne
naavi u manastiru ono to je mislio da e nai, smutio se posve itajui literaturu koja nije bila primjerena
njegovom uzrastu. Kako sam kae: Ova sva itanja tu su mi polzu prinela da sam na stari slavenski jezik
privikao; a s druge strane bila su mi tetna, kao svima onima koji, najmanjega razumjenija logike ne imajui, kako
bi kadri bili rasudavati ono to itaju, napune glavu svakojakih ponjatija, mnjenija i protivreija, pak hode puni
vetra, inei im se da bog zna ta znadu. A ne umejui suditi i rasudavati svrh onoga ta znadu, nita ne znadu; ili
bi mnogo pametniji bili da ne znadu ni ono to znadu, jer bi barem pri optem loveeskom umu i razumu ostali,
pak bi bili kao ostali ljudi. Otiavi iz manastira Dositej je ubrzo krenuo da opovrgava vrijednosti monakog
naina ivota i prosvjete i da se zalae za prosv i jeenost druge vrste. Poto je Dositej postao veliki autoritet
meu uenim Srbima i ostao to i do danas, takav njegov stav je doprinio da se ospori vrijednost tekovina cijele
jedne civilizacije monake koja je vijekovima stvarala srpsku kulturu i bila njen glavni nosilac i zatitnik.
Ipak, pod kraj ivota, ve odavno skinuvi crne kaluerske rize, on je zahtijevao da nakon svoj e smrti bude
sahranjen kao kaluer i ta elja mu je bila usliena.
BORAVAK I ODLAZAK IZ HOPOVA
Dimitrije Obradovi je u manastir Hopovo doao zajedno sa svojim prijateljem Nikom, ali je Niko vrlo brzo
otiao odatle. Tako je Dimitrije ostao sa starim igumanom i manastirskim bratstvom, koje je u to doba bilo mahom
nepismeno. Pojava mladog Dimitrija, radoznalog, zainteresovanog za knjigu i nauku i pomalo tvrdoglavog, bila je
neobina u Hopovu. On sam veli o poecima svog ivota tamo: Moj je sav posao bio drati isto eliju starca
moga, oitati mu koji akatist i kanon i u trapezi itije; sve proe vreme mogao sam initi to hou. Meni nikad nije
bilo milo zaludu stajati. U nekoliko meseci oitam sva itija; i osim sviju omili mi se itije moga imenjaka... Moj
starac, kud god bi hodio radi dela manastirskih, uzimao bi me sa sobom. Dositej je htio da se to prije ''posveti''. U
te svrhe svojevoljno je gladovao i uzimao na sebe preteke podvige. Iguman manastira, veli on, silom bi me

29

naterivao da ruam, nazivajui me divijim svecem, i pokuavao da usmjeri mladog monaha na put mimo njegove
svojeglavosti. Ja nisam znao ta u mu na sve odgovoriti, nita manje od mog obinog tvrdoglavstva nisam hoteo
nimalo odustati. Neka govori ko ta hoe, ja u postiti, te postiti! Vrlo brzo Dositej je odustao od takvog naina
ivota i s namjerom da ode u Kijev na kolovanje otiao iz manastira. To nije bio jedini sluaj u istoriji
pravoslavnog monatva. Karakteristian je primjer jednog biveg monaha koji se nakon odlaska u manastir oenio
i dobio djecu. Kada je jednom otiao sa djetetom na plau, budui da je bio obnaenih plei, dijete ga je upitalo
ta mu to pie crvenim slovima na leima. Na njegovo zaprepatenje dijete mu je proitalo sa lea: Rane Gospoda
moga Isusa Hrista su i moje rane, rijei koje svaki postrieni monah ili monahinja nosi ispisane na tkanini, na
grudima, kod srca.
''VAVILONSKO ROPSTVO'' PRAVOSLAVNE TEOLOGIJE
Dekadencija meu monasima u 18. vijeku, koji su do tada bili vijekovima nosioci prosv i jeenosti i pismenosti, a
iji je primjer Dositej Obradovi, bila je direktna posljedica duhovnog sunovrata koji je zahvatio srpski narod
nakon to se poslije Velike seobe obreo u novom, ugarskom i njemakom svijetu. Takva promjena i kulturoloki
ok su direktno uticali na ivot ljudi, a naroito pogubno je bilo nastojanje tadanjih rimokatolikih kl e rika da
manjinsko srpsko stanovnitvo pounijate. S druge strane, iako su se Srbi obratili Rusiji za pomo u
bogoslubenim knjigama, katihizisima i uiteljima, ni Rusi u to doba nisu bili u mnogo boljem poloaju. Naime,
18. vijek u Rusiji je doba velikog stradanja ruskog naroda, doba koje je od najviih dravnika obiljeio prezir
prema nacionalnom biu i Pravoslavnoj c rkvi. A u samoj teologiji je to period velikog uticaja rimokatolike misli
iz Ukrajine i zapadne Evrope, poznat kao ''vavilonsko ropstvo'' pravoslavnog bogoslovlja. Sve to se, naravno,
odrazilo na ivot ljudi i kvalitet manastirskog ivota takoe, kako meu Rusima, tako i meu Srbima. Izgubivi
dodir sa ivom vjerom, narod je pribjegavao sujevjerju, emu se Dositej otro suprotstavljao: Ta ivim te bogom
zaklinjem, veli on, budi revnitelj, no slovesni i razumni revnitelj, i kai mi: hoe li pravoslavije propasti ako narod
ne bude verovati da ima vampira, da ima vetica, da ima vraarica i po vozduhu mitarstva?
OSTATAK BIOGRAFIJE DOSITEJA OBRADOVIA
U drugom dijelu svoje autobiografije ivota i prikljuenija Dositej u epistolarnoj formi, dakle u formi pisama,
govori o svojim putovanjima koja su uslijedila nakon odlaska iz Hopova i boravljenja u Dalmaciji. Naroito zbog
ovog drugog dijela njegove autobiografije neki srpski knjievni kritiari i istoriari ivot i prikljuenija su
okarakterisali kao jednu vrstu sentimentalistikog romana, kakvi su tada bili popularni u Evropi. Ipak, u toj vrsti
romana govori se o avanturistikim pustolovinama, a glavni junaci su lutalice borbenog karaktera, dok je
Dositejevo djelo unekoliko drugaije prirode i poniklo u drugom kulturnom miljeu. On izriito govori o polzi, to
jeste koristi koju njegovo djelo treba da ima, a takva utilitarnost je bila strana sentimentalistikoj knjievnosti.
Mada Dositej povremeno svojim humorom podstie i razvoj zabavnog karaktera ivota i prikljuenija.
Putovanja Dositeja Obradovia su bila mnoga, kao to su mu to bila i ivotna stanita tokom itavog njegovog
ivota. Iz Hopova je krenuo na zapad, preko Slavonije i Hrvatske , i dospio u Dalmaciju, gdje se zadrao nekoliko
godina kao seoski uitelj. Odatle je krenuo na istok 1865. godine, dospio na Krf, potom Peloponez, obiao Svetu
goru i Hilandar i tri godine proveo u Smirni kod uitelja Jeroteja Dendrina. Vraa se potom u Dalmaciju preko
Venecije. Godine 1771 . odlazi u Be , gdje provodi, kako kae, est polezni i radosni godina, a potom jo
narednih est godina putuje po razliitim mjestima Habzburke monarhije. Nakon jednog pereokruookolnog
putovanja iz Slovake, preko Italije, Sredozemnog mora, grkog arhipelaga, Carigrada, Crnog mora, Moldavije,
Vlake i Poljske, doao je u Prusku, u grad Hale, gdje je zbacio monaku mantiju 1882. godine. Sve vrijeme se
trudi da pohaa predavanja na to vie univerziteta u gradovima koje je posjeivao, stie i do Lajpciga, Londona i
Pariza. Jedno vrijeme ponovo ivi u Beu, potom u Trstu, a posljednje godine ivota provodi u Srbiji. Uestvuje
poetkom devetnaestog vijeka u dogaajima Prvog srpskog ustanka, kada je poslije vievjekovnog turskog
ropstva roena nova Srbija. Upokojio se 1811. godine i njegov grob se zajedno sa grobom Vuka Karadia nalazi
u porti Saborne crkve s v. Arhangela Mihaila u Beogradu.
DOSITEJ OBRADOVI, KNJIEVNIK EVROPSKOG PROSVETITELJSTVA
Izdanci srpskog naroda koji su poslije Velike seobe doli pod austrijsku i ugarsku vlast polako su se iz socijalnih,

30

materijalnih i drugih razloga utapali i sjedinjavali sa sredinom u kojoj su se obreli. Najumniji meu njima su
postali narodni uitelji i tzv. prosvjetitelji, a primjer jednog od njih je bio Dositej Obradovi, odbjegli kaluer,
svjetski putnik i ''edni tragatelj za izvorom znanja''. Upravo u doba tzv. evropskog prosvjetiteljstva on putuje po
Evropi i slua predavanja na poznatim univerzitetima, nalazi naina da stekne poznanstva meu ljudima iz visokih
drutvenih krugova i tako donosi ''novi nauk'' meu Srbe
Knjievnost srpskog 18. vijeka nije od izuzetnog obima, moglo bi se rei da je to po kvalitetu i kvantitetu
knjievnih ostvarenja jedan od najsiromanijih perioda u cjelokupnoj istoriji srpske knjievnosti. Na samom
prelasku iz tzv. srpskoslovenske u ruskoslovensku epohu srpske knjievnosti jo je bilo plodnih stvaralaca, kakav
je, recimo, bio besjednik Gavril Stefanovi Venclovi, da bi se s vremenom gubilo na originalnosti i autentinosti
spisa novih pisaca i pjesnika. Ipak, krajem 18. vijeka poinju da se objavljuju radovi Dositeja Obradovia,
odbjeglog kaluera, svjetskog putnika i ''ednog tragatelja za izvorom znanja'', koji se do danas smatra
najuspjenijim piscem tog vremena. Sa njegovom pojavom u srpskoj knjievnosti i kulturi nastupa prelomni
momenat, kada se ona definitivno odluuje od svoje izvorne tradicije. Vijekovima stvarana, srednjovjekovna
kultura vizantijske provenijencije doivjela je svoj regres sa turskom najezdom i petvjekovnim opstajanjem
Turaka na srpskoj zemlji. A izdanci srpskog naroda koji su poslije Velike seobe doli pod austrijsku i ugarsku vlast
, polako su se iz socijalnih, materijalnih i drugih razloga utapali i sjedinjavali sa sredinom u kojoj su se obreli.
Najumniji meu njima su postali narodni uitelji i tzv. prosvjetitelji, a primjer jednog od njih je bio Dositej
Obradovi. Upravo u doba tzv. evropskog prosvjetiteljstva on putuje po Evropi i slua predavanja na poznatim
univerzitetima, nalazi naina da stekne poznanstva meu ljudima iz visokih drutvenih krugova i tako donosi
''novi nauk'' meu Srbe.
PROSVETITELJSTVO U EVROPI
Kriza zapadne teologije, koja je imala svoje zametke u 4. vijeku, poevi od filo z ofa Avgustina, potom preko
raskola I stone i Zapadne crkve , u 11. vijeku, kulminirala je u srednjovjekovnom uenju Tome Akvinskog i dala
direktne posljedice na dalji razvoj zapadnoevropske teoloke i filozofske misli. Sa svjedoenja istine vjere u
ivotu Crkve, teite se prebacilo na intelektualno uobliavanje teolokog nauka i njegovo ukalupljivanje u
racionalne sheme. Pokolebana vjera traila je pokrie za svoje postojanje i tako su se pojavili razliiti logiki
dokazi o postojanju Boga. To je vjeri zapadnih hriana koji su se osjetili ugroenim pred razvojem empirijskih
nauka u doba humanizma i renesanse, a naroito poslije dalo racionalno opravdanje.
Sholastikom racionalizmu Rimokatolike crkve otro se suprotstavio Martin Luter u 16. vijeku, koji je pretea do
danas postojee Protestantske crkve. On je insistirao na vjeri i ljubavi kao jedinim putevima bogopoznanja, kao i
na individualnom iskustvu pojedinca. Meutim, insistirajui na subjektivnom doivljaju vjere, on nije uspio da
izbjegne da propov i jed o takvoj vjeri ne padne u pijetizam subjektivna i emotivna ''uitavanja'' i matanja
kojima je sklon svaki ovjek i koja esto nemaju veze sa realnou. Duhovnu krizu u Evropi je krajem 17. vijeka i
u 18. vijeku pokuao da rijei jedan sveopti pokret u kulturi i nauci nazvan prosvjetiteljstvom. Prosvjetiteljstvo je
na izvjestan nain pokualo da povrati vjeru u ljudski razum kao osnovni organ spoznaje ovjeka, koji bi kao
takav mogao direktno da utie na uroenu ljudsku potrebu za pravom, slobodom i sreom i da joj omogui to
bolju konkretnu realizaciju. Prvi nosioci prosvjetiteljstva javljaju se u Holandiji, zatim u Engleskoj, gdje filozofi
Hobs, Lok i Hjum razvijaju empirijsku filozofiju. Francusko prosvjetiteljstvo je obiljeeno radom Voltera,
Holbaha i itave grupe tzv. enciklopedista, a u Njemakoj Volfa, Lesinga i pomalo filozofa Emanuela Kanta. U
teolokom smislu, svi zapadnoevropski filozofi do Niea, pa tako i prosvjetitelji, bili su i svojevrsni teolozi, jer
niko nije negirao postojanje Boga, nego ga je objanjavao kako je ko umio i znao, uglavnom proizvoljno i
apstraktno. Objava Niea krajem 19. vijeka: Bog je mrtav, bila je samo prirodna konstatacija onoga to je ve
vijekovima postojalo kao realnost u drutvu i njegovim institucijama zapadne Evrope.
PROSVETITELJ DOSITEJ
Direktan uticaj prosvjetiteljstvo je imalo na knjievnost, gdje kult putovanja stie znatan ugled, jer se ujedno
smatra i vidom zabave i sticanja znanja kroz upoznavanja osobenosti raznih naroda. U vladarskim krugovima
doba prosvjetiteljstva je obiljeeno tzv. prosv i jeenim apsolutizmom monarha, a jednog od njih austrijskog
vladara Josifa II veliae u svojim djelima i izdanak evropske prosvjetiteljske pompe meu Srbima Dositej
Obradovi.

31

Osnovni cilj svoga rada Dositej je shvatio kao propagandu nauke meu Srbima, to je podigao na pijedestal
vrhovne mudrosti. Ipak, uz to ide i evangelska mudrost, u prosvjetiteljstvu uglavnom svedena na okvire morala i
dobrih meuljudskih odnosa, a u Dositeja jo naglaavana i zbog suzbijanja tada postojeeg sujevjerja meu
srpskim narodom: to je nerazumno i zlo, veli on u jednom eseju, ne valja (ako je mogue) ni pomisliti, ili barem
ne valja na soblazan i na tetu drugoga na svet pokazivati. Ali, sam rasudi: poteno, razumno i polezno misliti, pak
za atar glupomu neznanstvu i slepom sujevjeriju ne govoriti; brata i blinjega svoga moi iz mranog nevjeestva
izvesti i prosvetiti, a ne hoteti ovo je protiv ljubovi ne samo evangelske, nego i opte eloveeske! Ovakve
prosvjetiteljske tendencije preovlauju u Dositejevom knjievnom djelu. On je poznat kao najplodniji knjievnik
18. vijeka, iako je zapravo meu njegovim djelima malo onoga to je produkt njegovog linog dara i peat
neponovljivog stvaraoca, a vie je vjetine da se dobro interpretira steeno znanje, uglavnom iz oblasti etike,
filozofije i knjievnosti.
KNJIEVNI RAD
Od samog poetka svog spisateljskog djelanja u Dalmaciji Dositejev knjievni rad se sastojao od sastavljanja
razliitih pounih zbornika i prepisivanja djela Svetih Otaca, koje je izuzetno volio, a potom i zapadnih uitelja,
koje je potovao. Prvi njegov originalni spis je Pismo Haralampiju, koje je objavljeno u Lajpcigu 1783. godine.
To je svojevrs t an manifest njegovog budueg rada i najava djela koja e tampati: Dajem ti na znanje, drue moj,
veli Dositej, da sam preao iz Hale u Lajpcig za sluati i ovde to ueni ljudi govore, gdi nameravam prebivati
najmanje jednu godinu i mislim s pomou boga i kojeg dobrog Srbina dati na tampu s gradanskimi slovami na
na prosti srpski jezik jednu knjigu, koja e se zvati Sovjet zdravago razuma, na polzu mojega roda, da mi nije
zalud muka i toliko putovanje. Moja e knjiga napisana biti isto srpski, kakogod i ovo pismo, da je mogu
razumeti svi srpski sinovi i keri, od rne Gore do Smedereva i Banata. Od izdavanja ovog pisma, pa do kraja
svog ivota, Dositej e uporno insistirati na narodnom jeziku u knjievnosti, pa ga mnogi istoriari jezika zbog
toga smatraju preteom Vuka Stefanovia Karadia. Takoe, isticae uvijek svenarodnu korist pri tampanju
neke knjige, a manje svoju linu. Iste godine kada je izalo Pismo Haralampiju, objavljeno je jo jedno Dositejevo
originalno djelo, po mnogima i glavno djelo njegove bibliografije ivot i prikljuenija. Zatim slijede
najavljivani Sovjeti zdravago razuma, potom Basne sa drugim dijelom ivota i prikljuenija, Sobranije raznih
naravouitelnih veej, Etika, Pjesna na insurekciju Serbijanov, posthumno objavljeni drugi dio Sobranija pod
nazivom Mezimac, jo nekoliko manjih radova, kao i bogata prepiska sa prijateljima, koja je sama po sebi
svojevrstan autobiografski traktat. Osim Dositejeve autobigrafije, pisama, Sovjeta, Mezimca i Pjesme na
insurekciju Serbijanov, sva ostala njegova djela direktni su ili adaptirani prevodi stranih sastava razliitog anra.
Meu njima su mnoge moralne pripov i jetke, biografije antikih filozofa Aristotela i Sokrata, zbirke anegdota i
sentencija, eseji o prosvjetiteljskoj, empirijskoj i praktinoj filozofiji, a same Basne uglavnom su prilagoene
stare Ezopove basne sa na kraju dodatim tumaenjima naravouenijima.
KNJIEVNA DJELA DOSITEJA OBRADOVIA
Kod irokih narodnih masa danas Dositej je najpoznatiji kao basnopisac. Rijetko ko od Srba je odrastao bez
pouavanja iz njegovih basni i pria, aktuelnih i dva vijeka nakon njegove smrti. Didaktiki i prosvjetiteljski spisi
koje je prevodio ili sam sastavljao bili su popularni u njegovom vremenu i znaajni za ondanje Dositejeve
savremenike, danas su samo spomenik knjievne istorije i kulture. Od njegovih originalnih djela jo se izdvaja
pjesma poznata kao Vostani Serbije, koja je napisana povodom Prvog srpskog ustanka, i koja je s vremenom
dobila i svoju muziku pratnju i time bila bolje pamena kroz mnoge generacije
Iako najpoznatiji kao srpski prosvjetitelj 18. vijeka, Dositej Obradovi, donosilac ideja iz zapadne Evrope meu
Srbe i kulturni pregalac, u istoriji srpske knjievnosti je tretiran kao najplodniji knjievnik 18. vijeka. Gledano iz
perspektive sadanjeg trenutka, njegov originalni knjievni rad bio je vrlo uskog obima. To je svega nekoliko
eseja, jedna autobiografija, poneka pjesma i naravouenij a uz prevedene basne; ostalo su mahom sve bili
kompilirani prevodi francuskih i engleskih filozofa i knjievnika, odnosno latinskih i grkih klasika. Za
etrdesetogodinji knjievni rad to je bilo ipak malo. Ali, za vrijeme u koje pie, kada jedva da je bilo uopte
pismenih ljudi, a pogotovo su bili u deficitu oni koji su neto originalno stvarali, to je bilo vie nego dovoljno. I
danas kod irokih narodnih masa Dositej je najpoznatiji kao basnopisac. Rijetko ko od Srba je odrastao bez

32

pouavanja iz njegovih basni i pria, aktuelnih i dva vijeka nakon njegove smrti. Didaktiki i prosvjetiteljski spisi
koje je prevodio ili sam sastavljao bili su popularni u njegovom vremenu i znaajni za ondanje Dositejeve
savremenike, danas su samo spomenik knjievne istorije i kulture. Uz prosvjetiteljske ideje Dositej je uvijek
naroito isticao i svoje rodoljublje, osobeno shvatanje jezika i nacije, kao i u naelu jedan pozitivan, dodue
prilino neutemeljen, odnos prema ljudima i ivotu. Zanimljivo je ta je o njemu pisao vladika crnogorski Petar II
Petrovi Njego, koji je strogo zabranjivao da se Dositejeva djela tampaju i ire meu narodom. U jednom pismu
knezu Milou Obrenoviu iz 1837. godine Njego, izmeu ostalog, veli: Ja bih Dositeja poitovo da je umio svoj
dar duevni obratiti u korist naega naroda, ali ga obratiti nije umio, i zato ga prezirem, kako ovjeka koji nije
vidio u to se sodri srea naroda, to li mu moe priiniti nesreu i kako ovjeka koji je bio nekomu podlo
orudije podsmjejanija nad blagoestijem.
BASNE DOSITEJA OBRADOVIA
Godine 1788. Dositej Obradovi izdaje na svet zbirku Basana, sa drugim dijelom svoje autobiografije ivot i
prikljuenija, o kojoj je bilo govora u ranijim tekstovima. Zbirku je posvetio dragoj srpskoj omladini
Posveujui ovu knjigu tebi, ja njome nita drugo ne elim da dobijem, sem tvoje oprotenje zato to s tobom ne
ivim i ono to sam ja od drugih nauio tebi ne saoptavam. Basne su odlina kompilacija dotadanje svjetske
batine ovog popularnog knjievnog anra, koji je jedan od rijetkih koji su podjednako zanimljivi i za djecu i za
odrasle itatelje, i za intelektualce i za obian ostali radni svijet: Preimustvo njihovo nad svim drugim, kae
Dositej, sastoji se u tome to one savreno pristaju kako najveim filozofima i politiarima, tako i najprostijim
seljanima koji samo itati mogu i svoj jezik razumeju (...) Basna je prva klica i porod ljudskog otroumlja, i njom
su se sluili veliki ljudi da bi uinili svakom dostupne visoke i op tekorisne nauke. Basne je Dositej prevodio sa
razliitih jezika i od razliitih autora, od Ezopa do Lesinga. Prevodei ih pak mnogo toga je u njima doraivao,
odnosno adaptirao ih za srpsku publiku u duhu maternjeg jezika. Zbog toga kratke poune basne esto kod njega
izrastaju u cijele pripov i jetke, a dodatno bivaju zainjene humorom, kao bitnom karakteristikom svih njegovih
djela. Glavni akteri basni su ivotinje, u kojima su personifi kov ane sve pozitivne i negativne ljudske osobine,
esto tipski rasporeene po vrsti ivotinje lisica je uvijek lukava, lav mudar, zec vjet da utekne kad treba itd.
Orao i lisica, Dve abe, Gavran i lisica, Paun i avka, Seljanin i psi, Kurjak i jagnje, neke su od njegovih
basana. Na kraju skoro svake od njih stoji naravouenije , koje je uglavnom Dositejevo originalno tumaenje
pouke basne: Pridodavajui svakoj basni potrebna objanjenja, ja pomou njih nameravam da naviknem mlade
umove da se i sami sobom malo po malo razmravaju, razjanjavaju i rasprostranjavaju, u sve to uju ili itaju
skroz da proniu, u svemu la od istine da raspoznavaju, a iznad svega da pametno i zdravo misle i sude.
SOVJETI ZDRAVOGA RAZUMA I SOBRANIJE
Sovjeti zdravago razuma su Dositejeva zbirka od pet lanaka, kojom je htio samo poetak naravouitelne
filosofije dati i u dva autobiografska eseja iznijeti osnovne elemente svog prosvjetiteljskog uenja. Eseji su O
kolama i kolovanju i O slobodi miljenja. U prvom govori kako je bolje davati novac za izgradnju kola i
plaanje profesora nego za gradnju tornjeva, zvonika i crkava. U kolu treba da idu i djevojice, jer one ni na to
drugo nisu roene nego da s vremenom matere postanu, koje kad prosvetene budu, koja nadeda optega
vsenarodnjega prosvetenija! U drugom eseju govori o slobodi miljenja u smislu oslobaanja od sujevjerice i
okretanja k nauku evangelskomu, obraajui se nekom fiktivnom sagovorniku, Serafimu.
Sobranije raznih naravouiteljnih veej je obimno Dositejevo djelo sastavljeno iz dva dijela. Prvi dio je izaao
1793. godine, a drugi dio poslije njegove smrti, tek 1819. godine, pod imenom Mezimac. Sobranije iz 1793.
uglavnom sadri prevode razliitih djela sa engleskih originala od biografija Sokrata i Aristotela, do estetikih
rasprava o vkusu. Mezimac je gotovo potpuno originalno Dositejevo djelo. To je zbirka eseja na mnoge teme, od
kojih neke vrlo bitne za tadanje shvatanje knjievnog jezika, nacionalne svijesti, koristi od tampanja knjiga,
potom o problemu vaspitanja, o ovjeku, Bogu i prirodi. Insistirao je na upotrebi narodnog jezika u knjievnosti,
upravo iz ''prosvjetiteljskih'' razloga da bi radi koristi od napisanog to vie ljudi razumjelo smisao teksta. Da
je obae potrebno i prepolezno za opti narod prosto, no lepo i ispravno pisati; tome e se zaludu ko mu drago
protivsloviti. Takoe, izjednaavao je pripadnost jednoj naciji sa jezikom koji govori grupa ljudi, ma kojoj veri i
zakonu pripadala tako su Srbi svi koji govore srpskim jezikom, bez obzira na to da li su pravoslavni,
rimokatolici ili muslimani. Jer vera i zakon se mogu promeniti, a rod i jezik nikada. Tako za Srbe kae: Srblji se

33

po razlinim kraljevstvam 'i provincijam' razlino i nazivlju: po Srbiji Srbijanci (...) po Bosni Bonjaci, po
Dalmaciji Dalmatinci, po Hercegovini Hercegovci i po Crnoj Gori Crnogorci. Svuda jednako govore, sovreno se
i lasno razumevaju, razve to se malo u provincijalnom izglaeniju raspoznaju i po gdekojoj rei, koje su u
Turskoj od Turaka, a u Primorju od Talijana priobiknuli i prisvojili.
DOSITEJEVO RODOLJUBLJE
Iako je mnogo toga ostalo nejasno u njegovoj biografiji, Dositej je nesumnjivo gajio ljubav prema svom narodu i
bio ponosan na svoje porijeklo. I inae je imao bar deklarativno pozitivan pristup ljudima i svijetu, a
naroito onima iz svog naroda. Govorio je da mu nita na svijetu nije milije i drae od njegovog roda i da bi
mogao sav ivot posvetiti prosvjeivanju naroda iz koga je ponikao. Rad sam srcem i duom posle Boga, koji me
je sozdao, mojemu milomu narodu ugoditi, obae ne laui i istinu svetlu kao sunce pod noge bacajui, pritvorno i
licemerno za hatar piui. A znam da moj poteni i slavni srpski rod to od mene nee iskati. Posljednje godine
svog ivota Dositej provodi u svojoj otadbini, Srbiji , koliko-toliko preporoenoj poslije Prvog srpskog ustanka.
Povodom ovog podizanja srpskog naroda protiv petvjekovnog turskog ropstva, Dositej je napisao Pjesnu na
insurekciju Serbijanov, poznatu po svom prvom stihu kao Vostani Serbije. Do danas je ona ostala omiljena meu
Srbima, s vremenom je dobila i svoju muziku pratnju i time bila bolje pamena kroz generacije: Vostani Serbije,
mati naa mila! /I postani opet, to si prije bila! /Serbska tebi vopiju iskrena ada, /koja hrabro vojuju za tebe
sada. /Vostani Serbije, /davno si zaspala /u mraku leala /sada se probudi /i Serblje vozbudi.
IVOT I DJELO EMANUELA JANKOVIA
Jedan od poznatih kulturnih pregalaca, i po mnogima uenik Dositeja Obradovia, bio je Emanuel Jankovi,
prevodilac i jedan od prvih srpskih prirodnjaka u 18. vijeku. On je bio prvi koji je htio da osnuje samostalnu
srpsku tampariju, prvi pisac traktata iz fizike meu Srbima i prvi tvorac tzv. posrba drama uzimanih od drugih
naroda i adaptiranih u srpskom stilu, duhu i jeziku. Precizni podaci iz biografije Emanuela Jankovia do danas
nisu poznati. Kao godina njegovog roenja uzima se 1758. a mjesto roenja je Novi Sad, iako e on sam docnije
da tvrdi da je roen u Srbiji, u Beogradu. To je bilo iz istih onih razloga iz kojih je Dositej svojevremeno govorio
da je rodom iz Srbije, da bi time potcrtao svoju pripadnost srpskom nacionu
Sva srpska knjievnost s kraja 18. vijeka esto se naziva postdositejevskom, jer je nastajala pod direktnim
uticajima ideja koje je propagirao Dositej Obradovi, a ljudi koji su je pisali esto se nazivaju Dositejevim
uenicima. Ne treba zaboraviti ni da je to jo uvijek nedovoljno formirana nacionalna knjievnost, nastala na
temeljima koji su zidani mimo njenog tradicionalnog utemeljenja u kluturi srednjeg vijeka. Tim prije su njeni
stvaroci i sami pomalo bili zbunjeni sopstvenom nacionalnom svijeu sukobljenom sa uticajima koji su dolazili
iz drugaijih i stranih evropskih drava. Te drave, naroito Njemaka i Maarska, pa i Francuska i Italija, u ovom
periodu su ve imale konstituisanu dravnu i zakonodavnu vlast, kao to su imale i univerzitete i institucije koje
su njegovale kulturni ivot. Zbog toga su Srbi obrazovani na njihovim univerzitetima nakon povratk a u svoju
zemlju bili pomalo i pioniri u mnogo emu, naroito u nauci. A tadanja knjievnost moda se i ne bi mogla
nazvati knjievnou u dananjem shvatanju te rijei, ali za to vrijeme je svaka pisana-tampana rije bila
dragocjenost. Jedan od takvih kulturnih pregalaca i po mnogima uenik Dositeja Obradovia bio je i Emanuel
Jankovi, sa kojim se Dositej i dopisivao, ali njihova prepiska nije sauvana. On je bio prvi koji je htio da osn u je
samostalnu srpsku tampariju, prvi pisac traktata iz fizike meu Srbima i prvi tvorac tzv. posrba drama
uzimanih iz knjievnosti drugih naroda i adaptiranih u srpskom stilu, duhu i jeziku.
BIOGRAFIJA EMANUELA JANKOVIA
Precizni podaci iz biografije Emanuela Jankovia do danas nisu poznati. Kao godina njegovog roenja uzima se
1758. a mjesto roenja je Novi Sad, iako e on sam docnije da tvrdi da je roen u Srbiji, u Beogradu. To je bilo iz
istih onih razloga iz kojih je Dositej svojevremeno govorio da je rodom iz Srbije, da bi time potcrtao svoju
pripadnost srpskom nacionu. Osnovnu kolu je Emanuel zavrio u No v om Sadu, a vjerovatno i srednju, i to
protestantsku. S obzirom na to da su tada preovlaivale rimokatolike i jezuitske kole, srpski roditelji su ra dije
svoju djecu slali meu protestantske uitelje. Tako je za prvoga direktora Novosadske gimnazije doao protestant
Pavel Jozef afarik, poznati prouavalac slovenske istorije i srpske knjievnosti. Na dalje nauke Jankovi je

34

otiao u Njemaku, na U niverzitet u Hale, gdje je upisao medicinu. Vjerovatno je bio iz imunije porodice, poto
je raspuste provodio putujui po Italiji i Francuskoj i tako nauio jezike tih zemalja, to e mu poslije pomoi u
njegov o m prevo d ilakom radu. Bio je uspjean u svom naunom radu, naroito iz oblasti fizike i matematike.
Godine 1788. Halsko prirodnjako drutvo, koje i danas postoji, bira ga za svoga lana i on se od tada potpisuje:
nature ispitatelneg druestva u Hali lan. Iako je njegovo poetno opredjeljenje bio nauni rad, Jankovi se
opredjeljuje za drugo zanimanje i 1789. godine se vraa kui sa namjerom da otvori prvu srpsku tampariju.
Nabavio je tampariju u Lajpcigu, dobio podrku od svog naroda i mitropolita Stratimirovia, i u Novom Sadu uz
tampariju otvorio je i jednu knjiaru, sa katalogom knjiga i slika. Meutim, nije smio da tampa knjige na
srpskom i rumunskom jezikom, jer je monopol nad tampanjem srpskih knjiga imao tampar Kurcbek u Beu.
Kurcbek je za to dobio dozvolu od Josifa II i on se pokazao kao glavni Emanuelov neprijatelj. Na kraju e mu on
konano i stati na put i osujetiti namjeru 1890. godine, kada se gasi tamparija u Novom Sadu. Uz rad na
tampanju knjiga, Emanuel je poeo prevoditi drame sa njemakog i italijanskog jezika na srpski, a napisao je i
jedan nauni traktat. Umro je vrlo mlad, 1791. godine u Subotici, na putu iz Bea u Novi Sad. Ispovedio je svoja
sogreenija jereju Mihailu Stoiu, parohu crkve sv. Voznesenija, i priestio se svetih tajana, a sahranjen je 24.
septembra rez jereja Joana Petrovia, paroha crkvi sv. Voznesenija u Marija-Tereziopolu. U Novom Sadu vie
nema Jankovievih potomaka, kao niti bilo kakve za njega vezane tradicije u nekoj porodici.
NAUNI RAD
Od sauvanih knjievnih spisa Emanuela Jankovia, meu prvima je nauno djelo o kruenju vode u prostoru:
Fizieskoe soinenije o isueniju i razdeleniju vode u vozduh i izjasnenije razlivanija vode iz vozduha na zemlju .
Ovaj sastav je tampan u Lajpcigu 1787. godine i nije sauvan u c i jelosti, kao to to nisu ni neki drugi njegovi
radovi, npr. Moralna filosofija i Naala mudrosti iz oblasti filozofije i logike. O sastavu o kruenju vode u
prostoru, koje je klica razvoja prirodnih nauka u Srba, do sada je bilo oprenih miljenja. Neki od srpskih kritiara
su u duhu ruralne pragmatike filo z ofije davali ovakve izjave: Da su nai stariji vema se brinuli kako e
sastaviti valjan bukvar, neg to su piui: kako se pretvara voda u vozduh... daleko bi vie Srba danas znalo
itati i pisati, neg to znaju. Isti ovaj sastav je pak, kad je objavljen, bio pohvaljen u njemakom listu Algemane
Literatur Zajtung, gdje je navedeno da je to samo jedan ogled iz vee pieve Fizike: Sadraj i forma rasprave
tako odgovara smeru popularne nauke, da se klovskoj akademiji, kamo je general Simeun Zori pozvo Jankovia
za profesora ba posle ove rasprave, a poglavito srpskom narodu, koji skoro i nema maternjim jezikom pisanih
knjiga, sme estitati na takvom uitelju. Zato se Jankovi radije opredijelio za tamparski rad i tako izbjegao
vjerovatno uspjenu naunu karijeru, do danas nije poznato. Neki tvrde da je to uinio za dobrobit svoga narod a,
da bi se tampala srpska knjiga od strane srpskog tampara, a ne kao dotad od stranca i tuina Kurcbeka, i to u
dalekom Beu. Fizieskoje soinjenije je bilo uvano u fizikom kabinetu Beogradskog univerziteta do prije II
svjetskog rata, a poslije toga mu se gubi svaki trag.
DRAME EMANUELA JANKOVIA
Prvi meu Srbima, Jankovi je krenuo da pravi tzv. posrbe, za srpsko govorno i kulturno podruje adaptirane
drame iz drugih knjievnosti. Naravno, prvo bi ih prevodio sa italijanskog ili njemakog jezika na srpski, a potom
bi radnju smjetao u domai milje npr. Banat, i likovima davao srpska imena. Svoje motive zato je to radio
ovako je objanjavao: Ja sam izabrao taj put iz uverenja, i bilo bi nisko sujetno kada bih ja, u mesto uzor-dela
stranaca, podneo mojim sunarodnicima moje jo nezrele radove. Prva njegova prevedena drama bila je Tergovci
Karla Goldonija, koju je tampao u Lajpcigu 1787. godine. U predgovoru zanimljivo objanjava svoje shvatanje
moralnog i knjievnog znaaja komedije i suprotstavlja ga narodnom shvatanju pozorine komedije kao pukog
''blesavljenja i otimanja novca'': Najvea ast nacionalni moji i danas jote misli da su komedije ne samo mladosti
ni i starim ljudma kodne, i samo ih za nemecko izmiljenije dre, gdi su avoli vabe izmislili kako edu varati
novce ot ljudi. Nijedan koje sam u ovu ast nacionalni moji raunao, nije imao priliku hasne komedije poznati, ne
imajui nijednu u svom jeziku pisanu, a strani mu je napoznat. On hoe svoje sunarodnike iz njiova neznanja
osloboditi i komedije dobre kod nji u bolji kredit metuti. Neka svaki proita ovu knjigu do kraja, pa e videti da to
nisu gola izmiljanja, no pravi ivot, stvarni dogaaji, sluaji i bitija koja se svaki dan me ljudma nalaze.
Desetak godina poslije ovoga Emanuel objavljuje dramu Zao otac i nevaljao sin, ili Roditelji uite vau decu
poznavati , od njemakog pisca Franca Starka. Godine 1793. u Vrcu je prvi put igrana ova predstava i to je, kako

35

navodi istoriar srpske knjievnosti Jovan Skerli najranija zabiljeena pozorina predstava kod Srba, ako se
izuzmu dotadanji popularni aki igrokazi. Trea drama koju je Jankovi preveo je Blagodarni sin seoska
vesela igra u jednom djejstviju, stavljena na prosto serbski. Upravo ova drama je prvi sluaj posrbljivanja u naoj
knjievnosti, i poto se radnja odigrava u Banatu, dugo se vjerovalo da je to originalno Jankovievo djelo.
JOVAN MUKATIROVI U ISTORIJI SRPSKE KNJIEVNOSTI I KULTURE
Jovan Mukatirovi je bio jedan od prvih univerzitetski obrazovanih Srba, prvi srpski advokat u Ugarskoj, aktivni
polemiar i prvi sakuplja srpskih narodnih umotvorina koji je svoje djelo dao na tampu. Takoe, bio je jedan iz
kruga posrednih Dositejevih uenika, koji su obiljeili kraj 18. vijeka i poetak 19. vijeka u istoriji srpske
knjievnosti i kulture. Objavio je nekoliko djela polemikog karaktera, bavio se istorijom srpskog naroda u
Ugarskoj i postao Vukov pretea objavivi 1786. godine u Beu knjigu Prite iliti po prostomu poslovice, time
sentencije iliti rienija
Epoha kraja 18. i poetka 19. vijeka u srpskoj knjievnosti obiljeena je linou Dositeja Obradovia i piscima
koji su bili njegovi posredni ili neposredni uenici. Oni su dosljedno ispunjavali ono to bi im on sugerisao da bi
trebalo uraditi na globalnom planu ''prosvjeivanja'' srpskog naroda napisati neki pouni esej, prevesti neko
djelo sa stranog jezika i slino. Dositej je naroito upuivao na to da se pisac koristi narodnim jezikom, mada u
sopstvenim djelima to nikad nije uspio da postigne. Uprkos elji da i preko jezika bude to blii narodu, on je
izobilno koristio pojmove i termine iz crkvenoslovenskog tamo gdje narodni govor nije imao svojih rijei. Tako
su i mnogi pisci iza njega proizvoljno mijeali elemente narodnog i crkvenoslovenskog jezika, pa je od toga
nastao jedan hibridni jezik poznat kao slavenosrpski jezik. Slavenosrpski jezik nije imao izgraenu gramatiku niti
utvren pravopis, nego su pisci pisali kako je ko umio i znao, odnosno kako e ironino kasnije da primijeti
Vuk po pravilima babe Smiljane. Ovaj period u knjievnosti obiljeen je i pojavom veeg broja naunih radova
iz razliitih oblasti filologije, filozofije, istorije, geografije, fizike i prava. Njih su pisali Srbi iz Ugarske koji su
osjetili potrebu u svom narodu za djelima tog tipa, i dosljedno krenuli putem ispunjavanja naela prosvjetiteljskog
pravca. Meu njima su bili Atanasije Stojkovi, Pavle Solari, Gligorije Trlaji, Joakim Vuji, Luka Milovanov,
Jovan Mukatirovi i drugi. Jovan Mukatirovi je bio jedan od prvih univerzitetski obrazovanih Srba, prvi srpski
advokat u Ugarskoj, aktivni polemiar i prvi sakuplja srpskih narodnih umotvorina koji je svoje djelo dao na
tampu.
IVOT JOVANA MUKATIROVIA
Jovan Mukatirovi rodio se 1743. godine u Senti, u porodici koja je ranije bila vojnika, na to ukazuje njegovo
prezime mukatirima su Srbi u Ugarskoj zvali redovne vojnike. Nakon to je zavrio srednju kolu, poeo je da
slua prava na U niverzitetu u Peti, a advokatsku zakletvu poloio je 1884. godine i tako postao prvi Srbin
advokat u Ugarskoj. Oenio se desetak godina ranije i u braku imao petoro djece, kojima e docnije da posveuje
knjige koje bude objavljivao. Bio je jedno vrijeme senator u petanskoj optini i predstavnik onog imunijeg sloja
srpskog naroda u Peti, koji je aktivno uestvovao u javnom ivotu ugarske prestonice. O Mukatirevievom
dobrom snalaenju u advokatskom pozivu svjedoi nekoliko dokumenata iz tog doba, kao i stihovi ondanjeg
pjesnika Aleksija Vezilia: Dobrodetelj jest tebe svetu javila, /u maarski konzilijum hvalno dovela...
/Mukatirovi Jovan v pravah iskusen /mnogimi vjetri pognan ostal nevreden. /Jako stjena vavilonska stoit
nestrjasni /ne boitsja vjetra vsaka n dobrovjestni . Ostalo je zabiljeeno i to da se on zalagao za prava Srba u
Ugarskoj, i uopte da je bio veliki rodoljub, a njegovo ime se esto sree i u ''prenumerantima'' ondanjih srpskih
knjiga. Jedno vrijeme je ivio u Beu i tamo se druio, izmeu ostalih, i sa Dositejem Obradoviem. Jovan
Mukatirovi je umro 14. jula 1809. godine u Peti, gdje je i sahranjen kod saborne srpske pravoslavne crkve.
KNJIEVNO DJELO
Godine 1786. Mukatirovi objavljuje u Beu svoju knjigu Kratkoje razmiljenije o prazdnici, koje se bavi
pitanjem tadanjeg pretjeranog svetkovanja praznika meu srpskim ivljem. O knjizi je Dositej Obradovi rekao:
Mala, no prepolezna o praznikah knjiica gospodinom Jovanom Mukatiroviem, petanskim senatorom,
sostavljena i izdata, dostojna je vseopteg tenija. Ovi ueni i za svoje usrdnjeje oteestvu i svoj naciji
dobroelanije dostohvalni mu premudro u reenoj knjiici dokazuje: ta su praznici, kako su postali, kako valja

36

razumno da se praznuju, kakova teta od njih proishodi kad se nerazumno u lenosti provode i zloupotrebljavaju.
Problem sa praznicima je bio taj to je bilo i suvie onih koje je narod praznovao ne radei nita, a s druge strane
pravoslavni Srbi su bili primorani da praznuju rimokatolike praznike i primjenjivale bi se kaznene mjere ukoliko
tu svoju obavezu ne bi ispunjavali. Zato su neprestano izlazili carski zakoni koji su direktno uticali na srpski
Sinod i polako je vrena restrikcija proslavljanja pravoslavnih praznika. Narod se bunio zato to su u tom
kalendaru bili prvo ukinuti srpski svetitelji, jer tomu bi se i sami nerazumni lovek mogao dosetiti kuda to ide.
Budui da i u reglamentu javno stoji da ot 8-g do 11 asov moramo sve rimokatolike svece, okrom ona etiri
velika praznovati. Drugo pak, to su nekoliko svetaca srpskij ostavili medu praznikami, ali nisu hoteli u
kalendaru imenovati da su srpski, to je isto javno, da bi naa deca malo po malo ne znala i da ne bi verovala da
smo mi imali ot svoga roda i plemena svjate i bogougodne ljude kadgod. Meutim, problem je bio, s druge strane,
i u tome to je zbog dugog ivljenja pod turskim ropstvom ponegdje u narodu ostalo uvr ij eeno da se svaki
petak, ''turski svetac'', treba potovati i tada nita ne raditi. Naroito je to bilo raireno meu enama, pa je Sabor
morao srogo kanjavati sve one koji su to inili. Mukatirovi je u svojoj knjizi otro osuivao sve praznike
paganskog ili muslimanskog porekla , kao to je i insistirao da se pravo svojstvo praznikov pozna, pozivajui se
na protestantskog teologa Rudolfa Hospiniana. Kratkoje razmiljenije o prazdnici ne ide ka negiranju hrianskih
praznika, naprotiv , kao moto rada je istaknuta reenica: Nami koji vo Hrista voskresnago vjerujemo, neprestano i
vjenoje praznovanije jeste. Ali, isto tako, ova Mukatirovieva knjiga vie je plod protestantske inspiracije nego
pravoslavne hrianske, jer su izvori na koje se on poziva uglavnom ''luteranski''. Takva je i njegova knjiica
Rasudenija o postah vostonija cerkve, gdje Mukatirovi hoe da izvede na istac ta je u pitanju postova
svetootaki utemeljeno, a ta je narodni obiaj koji je naknadno unesen. Objavio je jo jedna Kratkaja
razmiljenija, ovaj put isto privrednog karaktera o sredstvima kako da se Ugarska snabdije dobrim i jeftinim
mesom i ribom.
Mukatirovi se bavio i istorijom Srba, dodue samo u sklopu svog advokatskog zanimanja, pa je napisao erte
serbskog ivota u Ungari. Ovo djelo o ivotu Srba u Ugarskoj je moda bilo napisano kao istorijski uvod u
advokatsku odbranu srpskih privilegija kod vlasti u Beu. Do danas je ostao sauvan samo fragmenat erta, i to
onaj koji je objavljen u Srpskom letopisu 1844. godine.
PRVI SAKUPLJA SRPSKIH NARODNIH UMOTVORINA
Kao uzgred, u toku svog radnog i slobodnog vremena Jovan Mukatirovi je sakupljao poslovice, kako one
knjikog porijekla, tako i one srpske izvorne. S v remenom se umnoio broj sakupljene grae i, podstaknut
Dositejem, on se odluio da svoju zbirku poslovica objavi. Godine 1786. u Beu je izala knjiga Prite iliti po
prostomu poslovice, time sentencije iliti rienija, jer poslovice, kako urednik izdanja kae na naem serbskom
jeziku ete niko nije sovokupio, a ete manje njih na tampu izdao. Prite sadre veliki broj poslovica prevedenih
sa raznih jezika latinskog, njemakog maarskog, engleskog, a ponegdje i sa arapskog, rumunskog i
francuskog. Prilian je broj izreka antikih mudraca, kao i onih biblijskog porijekla, a ima dosta i srpskih
narodnih izreka, to donosi najvie vrijednosti ovoj knjizi. Ovim Mukatirovievim izdanjem se koristio i Vuk
Karadi kad je objavljivao svoje izdanje poslovica pedesetak godina kasnije, to izriito i navodi na jednom
mjestu: Iz poslovica koje je pokojni Jovan Mukatirovi skupio i izdao (...) uzeo sam one za koje sam sluao da se
i po narodu govore, i za koje niko ne moe rei da su sramotne. Ovo posljednje govori jer se u Mukatirevievoj
zbirci nalaze i neke poslovice lascivnog karaktera, kojima moda i nije mjesto u jednom djelu pounog karaktera.
Od izreka iz Prita mnoge su i do danas poznate u narodu: Baba babi grebla lan, da joj zaman proe dan, Koga su
zmije ujedale, i gutera se boji, Ko trai vee, izgubi i ono iz vree, Ko pre devojci, onoga je devojka, Dobar glas
daleko ide, a zao jot dalje itd.
MILOVAN VIDAKOVI I SENTIMENTALIZAM U SRPSKOJ KNJIEVNOSTI
Na poetku stvaranja originalnog srpskog romana stoje dva pisca Atanasije Stojkovi i Milovan Vidakovi, oba
pisci stilske formacije sentimentalizma. U srpskoj knjievnosti sentimentalizma ima u svim knjievnim vrstama,
javlja se jo u Dositejevim djelima, ali je svoj najpotpuniji izraz dobio u romanima kako onima koji su prevo
en i, tako i onima koji su bili pisani. Iako Stojkovieva i Vidakovieva djela pripadaju vremenski poetku i
prvim decenijama 19. vijeka, ona se svrstavaju u korpus srpske knjievnosti 18. vijeka, jer i po jeziku i po stilu i

37

anru njoj pripadaju

Srpska knjievnost poznog 18. i poetka 19. vijeka mogla bi se nazvati slavenoserbskom, ako se uzme u obzir
kriterijum jezika kojim se pisalo, a tada je to bio jedan literarni hibrid srpskog narodnog i crkvenoslovenskog
jezika. Ako se pak uzme u obzir kriterijum stilske firmacije, onda se po uzoru na ondanje evropske pravce
u ovom periodu moe govoriti o elementima klasicizma, predromantizma i sentimentalizma u srpskoj
knjievnosti. U svakom sluaju, kao i do tada, i dalje su bila na snazi prosvjetiteljska naela, pa je pisanje bilo
vema shvaeno kao moralni, pouni i didaktiki akt, a manje kao umjetnost samo po sebi. Sentimentalizam je
kod savremenika imao karakteristian naziv slatki stil jer su ga obiljeila upravo ''slatka'', sentimentalna
osjeanja i lirski opisi u prozi. U motivima i temama javlja se esto prikazivanje vrlinske ljubavi i kanjavanje
poroka, opisivanje porodinog kruga i brane vjernosti, naglaeno je uvoenje mnogih enskih likova i
oboavanje prirode. Formira se kult prirode i prirodnog i velia se ivot na selu, po uzoru na francusku modu
aka Rusoa, koji je rekao: Bog je stvorio selo, a ovjek grad. Sentimentalizma u srpskoj knjievnosti ima u svim
knjievnim vrstama, javlja se jo u Dositejevim djelima, ali je svoj najpotpuniji izraz dobio u romanima kako
onima koji su prevo en i, tako i onima koji su bili pisani.
SENTIMENTALIZAM U SRPSKOM ROMANU
Prvi roman iz evropske knjievnosti preveden kod Srba bio je Velizar francuskog prosvjetiteljskog pisca
Marmontela, a prevod je nainio Pavle Julinac 1776. godine. Potom na prelazu 18. u 19. vijek slijedi pojava niza
romana koji su se prevodili sa engleskog, ruskog, francuskog i njemakog jezika. Meu njima su bili Robinzon
Kruso Danijela Defoa, Lesaov il Blas, Volterov Zdvig, Geteov Verter, Fenelonov Telemah itd. Nastali na tragu
racionalistikog prosvjetiteljstva i sentimentalizma, oni su bitno uticali na srpsku knjievnost, koja do tada nije
znala za anr romana. A na poetku stvaranja originalnog srpskog romana stoje dva pisca Atanasije Stojkovi i
Milovan Vidakovi.
Atanasije Stojkovi studirao je fiziku i matematiku, a postao je doktor filo z ofije i profesor ruskog Univerziteta u
Harkovu. Napisao je udbenik Fisiku u tri toma, koja je izdanak rane naune literature u Srba, jo uvijek
nesputane uzama ''naunosti'' i sa mnotvom primjera iz svakodnevnog ivota. Fisika obiluje poetskim opisima
prirode i nadahnutim vizijama kosmosa, istovremeno je i doivljaj prirode i egzaktno prouavanje prirode.
Atanasije Stojkovi je tvorac i prvog romana u srpskoj knjievnosti Aristid i Natalija koji je inspirisan
evropskom sentimentalistikom romanesknom tradicijom. Prvi koji je pisao romane iza Stojakovia bio je
Milovan Vidakovi, znatno produktivniji u ovom poslu od njega. Vidakovi je vie slijedio sentimentalizam
Dositejevog tipa, i kad je Vuk Karadi u svojoj kritici rekao za Dositeja da je ludovao, on nije mogao da se
naudi: (on) G. Dositeja, blaenu onu duu... ludom naziva! Iako Stojkovieva i Vidakovieva djela pripadaju
vremenski poetku i prvim decenijama 19. vijeka, ona se svrstavaju u korpus srpske knjievnosti 18. vijeka, jer i
po jeziku i po stilu i anru njoj pripadaju.
IVOT I DJELO MILOVANA VIDAKOVIA
Milovan Vidakovi je roen u umadiji u drugoj polovini 18. vijeka, ali je jo kao dijete prebjegao u Ugarsku u
egzodusu zbog turskog nasilja, prvo u Kosmaj, onda u Irig. kolovao se, mada podrobnijih podataka o njegovom
obrazovanju nema, a poslije postao privatni vaspita i uitelj, potom i profesor Novosadske gimnazije. O
njegovom obrazovanju nisu ba pohvalno pisali savremenici. Sterija je za njega rekao: Vidakovi nije imao nauke
mnogostrune. Slabo poznavajui stranu literaturu, nije se mogao izobraziti stalno i istinito(...); jot jednu i
najveu pogreku imao je Vidakovi, to nije hteo s duhom vremena postupati, a spisatelj koji ovo (...) prezire (...)
mora da ostane kao usamljeni, svakog saobrataja lieni ostrov. Ako i nije bio dovoljno obrazovan i upuen u
ondanje knjievne tokove, on je imao veliku ljubav ka svom uiteljskom i profesorskom zanimanju i ka pripov i
jedanju. Od malih nogu je bio zaljubljen u priu i prianje, kako veli u svojoj autobiografiji: Mali sam istina jot
bio, no imao sam vesma ive idee, iva voobraenija. Sve to bi zanimljivo uo prepriavao bi drugoj djeci pak
se nisu po tom drugi mene dovoljno nasluati mogli kad bi im ja ovo ono kao iz knjige pripovedao . Poslije e ta
sklonost ka pripov i jedanju da sazre u svijest o znaaju predavaa i uitelja u ivotu ovjeka, pa e u tom pravcu
Vidakovi i da oblikuje mnoge likove u svojim romanima. Neki od njih e govoriti kako djeci uitelj treba kato
rez lepe i blagonravne pripovetke, koje mlade rado slua, volju i vkus k nauki otvarati (...) Sve staranje njihovo

38

(= uitelja) o tom treba da bude kako edu pouenija, koje iz Svetog pisma koje iz drugi moralni knjiga,
poerpavati, soinjavati i sebe u tome upranjavati. Ljubav k pripov i jedanju je nainila Vidakovia jednim od
prvih srpskih romanopisaca, iji je talenat um n ogome bio osporavan, ali koji je ipak ostao pionir u tom svom
pozivu. Zalagao se za utilitarnu knjievnost, koja bi u duhu prosvjetiteljstva i sentimentalizma im ala nositi sobom
neku naglaenu moralnu pouku. Moja su soinenija vie moralne i zabavitelne povesti nee li romani , napisao je
u jednom od predgovora svojih romana, kao i to da roman nam predstavlja primere i dobrodeteli i poroka;
predstavlenije ubo dobrodeteli vozbudava serca naa na sve to je dobro i estno (...); a predstavelnije poroka (...)
otvraava nam serce ot svaka nevaljalstva.
ROMANI MILOVANA VIDAKOVIA
Ukupno je sedam romana napisao Vidakovi: Usamljeni junoa, Velimir i Bosiljka, Ljubomir u Jelisijumu u tri
dijela, Kasija carica, Siloan i Milena, Ljubezna scena na veselom dvoru Ive Zagorice i Selim i Merima. Likovi su
mu uglavnom tipski, a fabulu je esto pozajmljivao od uzora iz ranije svjetske knjievnosti, naroito
avanturistike, i smjetao ih u srpski milje. esto je to bio period srednjeg vijeka, didaktiki i idealistiki obraen,
sa primjesama kominog u likovima nosiocima radnje. Vuk Karadi, koji e postati veliki Vidakoviev protivnik
zbog jezika i sadraja njegovih romana, u poetku ga je hvalio. U predgovoru svoje prve Pjesnarice 1814. godine
Vuk kae: Gospodin Milovan Vidakovi zasluuje osobitu blagodarnost od svojega roda, ne samo zato to on
svojim knjigama rod svoj prosvjetava i vkus mu otvora nego osobito zato to imena slaveno-serpska u svojim
knjigama upotrebljava, i ona m j esta napominje rez koja bi se mi opomenuti mogli da smo i mi nekad neto bili.
Ljubomir u Jelisujumu je najobimnije Vidakovievo djelo, koje je napisao u svojim poznim godinama. U
srednjem vijeku, u doba cara Duana odvija se ova povest, koju je kako u predgovoru kae naao u nekom
drevnom rukopisu u manastiru Ravanici.
O pisanju svojih romana Vidakovi je govorio da je naporno i mnogo tee negoli to je jednom pjesniku ispjevati
pjesmu. Roman je ''beskrajno polje'' kojim treba ii mjesecima i na nj svoje misli sijati, a uvati ih od rasijavanja
po svakodnevnim stvarima itd. Njegovi mjestimini fragmenti autopoetike, na koje se nailazi uglavnom u
predgovorima romana, dragocjena su svjedoanstva razvoja misli o knjievnosti kod Srba i poetak jednog njenog
dubljeg promiljanja i osmiljavanja u 19. vijeku.
PJESNICI KLASICIZMA U SRPSKOJ POEZIJI
Klasicizam, kao pravac u evropskoj knjievnosti, u srpskoj knjievnosti javlja se krajem 18. i u prvim decenijama
19. vijeka. Pojava klasicizma u knjievnim djelima kod Srba vezuje se za ime i pjesniku djelatnost Lukijana
Muickog, arhimandrita iatovakog i jednog od najobrazovanijih ljudi svoga vremena, velikog prijatelja, ali i
oponenta Vuka Karadia. Drugi veliki pjesnik ovog pravca je Aleksije Vezili, koji je prvi krenuo da
upotrebljava klasicistike pjesnike obrasce i objavio prvu tampanu zbirku poezije u istoriji srpske knjievnosti
Klasicizam je pravac u knjievnosti koji je nastao u 17. vijeku u Francuskoj, odakle se kasnije rairio u ostale
evropske zemlje i bio aktuelan sve do sredine 19. vijeka. Karakteristian je bio po oivljavanju antikih
knjievnih formi, mitoloke tradicije i uzora iz antikih retorika i poetika, naroito Aristotelove i Horacijeve.
Postojalo je nekoliko pravila poetike klasicizma, od kojih je vrlo bitno pravilo da je u umjetnosti korisnost
neodvojiva od ljepote i da djelo nije lijepo ako nije moralno i pouno; potom su tu i strogi propisi za pisanje, koji
podrazumijevaju potovanje unaprijed zadatih formi poezije, proze i drame i zabranjuju mijeanje elemenata ova
tri knjievna roda. Od anrova su najpopularniji bili tragedija, epopeja i komedija, kao i pjesniki anrovi elegija,
oda, poslanica i idila. Klasicizam u srpskoj knjievnosti javlja se krajem 18. i u prvim decenijama 19. vijeka, i to
meu intelektualcima koji su bili kolovani u Austriji i Njemakoj, i poslije studija ostali upueni prema kulturi
ovih zemalja. Pojava klasicizma u knjievnim djelima kod Srba vezuje za ime i pjesniku djelatnost Lukijana
Muickog, poznatog i izuzetno obrazovanog arhimandrita frukogorskog manastira iatovac, a tu je i Aleksije
Vezili, koji je prvi krenuo da upotrebljava klasicistike pjesnike obrasce. esto se pojava ovog knjievnog
pravca kod Srba naziva i pseudoklasicizmom, jer se izumrla antika kultura nije toliko favorizovala koliko su
uzimani samo njeni knjievni obrasci i velia n i pojedini stari pisci i filozofi. Na ovim osnovama nastao je prvi
srpski udbenik retorike, Mrazovievo Rukovodstvo k krasnoreiju iz 1821. godine, iz kojeg e dugo vremena da
se predaje retorika i poetika u kolama. U K ragujevakoj gimnaziji poetkom 19. vijeka se po ovom udbeniku

39

predavala poetika. Uenici su toboe bili putnici koji su se obreli u podnoju etiri visoke gore: Parnasa, koji je
predstavljao lirsku poeziji, Pieriona epska poezija, Elikona didaktika poezija, i Pinda dramska poezija.
Da bi se popeli na njih, treba da sa sebe speru sve to je loe i ''zemaljsko'' zlobu, nevaljalstvo, pakost, ljenost i
trule, i da zadobiju vrednou, ljubav, slogu, djevstvenost i cjelomudrenost.
ALEKSIJE VEZLI
Jedan od prvih pjesnika srpskog klasicizma Aleksije Vezili roen je 1753. godine u Keru. kolovao se u Novom
Sadu, u Peti i Budimu, a poslije radio kao uitelj u Karlovcima i kao upravnik pravoslavnih rumunskih kola u
velikovardarskom distriktu. Uio je djecu njemakom i latinskom jeziku i osnovama pravoslavne vjere, borei se
protiv tamonjeg jakog rimokatolikog prozelitizma. Bavio se i knjievnim radom. Prva njegova knjiga Kratkoje
soinjenije o privatnih i publinih delah napisana je uporedno na njemakom i crkvenoslovenskom jeziku i sadri
obrasce za pisanje javnih akata, ugovora, priznanica, rauna i slinoga. Uz ovo djelo objavljeno je i jedanaest
kratkih pounih pria i tri ode: caru Josifu II, bakom episkopu Josifu akabenti i istoj sovesti , za koju kae
Oruje krepko, pravuju radost, /elovjeku dajet istaja sovjest. /Vozljubim dostojno sovjest neskvernu, /misl
nezlobnu. Aleksije Vezili je tvorac i prve tampane zbirke stihova u srpskoj knjievnosti, objavljen e pod
nazivom Kratkoje napisnije o spokojnoj izni. Knjiga se sastoji iz dva dijela u prvom dijelu su pjesme, a u
drugom se sa kitnjastim pohvalama navode svi vaniji Srbi tog vremena za koje je pisac znao: arhimandriti,
oficiri, knjievnici i drugi, i na kraju su opisani srpski manastiri u Sremu, Slavoniji i Banatu. Pjesme su pounog i
moralnog karaktera, pa je u tom smislu upeatljiva jedanaesta glava O arodestvej, gdje Vezili ustaje protiv
praznovjerica paganskog porijekla u narodu i moli Boga da one ustupe pjesto nauci i sveuilitima: Prizri na nas
Gospodi s nebesnija visoti! /Stado prostodunoje narod serbski prosveti /uilita vozdvigni dolgoelajemaja,
/naukama ododi i vsja mjesta serbskaja, /da potekut potoci, aduiji napijut sja, /kog naroda slavnago da nauka
slavit sja, /togda sujeverije pred toboju merzostno /iz stada izbranago istrebit sja koneno.
Pred svoju smrt, 1790. godine Aleksije Vezili odlazi u manastir Rakovac, vjerovatno tamo prima monaki
postrig, potom postaje i rakovaki arhimandrit. Umro je 1792. godine u Novom Sadu.
LUKIJAN MUICKI
Lukijan Muicki je bio jedan od najobrazovanijih Srba sa poetka 19. vijeka. Studirao je na Petanskom
univerzitetu, gdje se upoznao sa antikim knjievnim nasljeem i klasicistikom knjievnou i savladao jezike:
njemaki, maarski, grki, latinski i ruski. itao je jo na engleskom i njemakom jeziku, a uio je i arapski. Sa
dvadest pet godina se zamonaio, a deceniju nakon toga, 1812. godine, postao je arhimandrit frukogorskog
manastira iatovac. Njegov knjievni rad je najintenzivniji upravo u godinama koje e uslijediti i uglavnom je
poetske provenijencije. Uzor u poeziji mu je bio stari pjesnik Horacije, iji je alkejsku strofu prihvatio i dosljedno
presadio u srpski jezik i ije je citate stavljao na poetke mnogih svojih pjesama. Na Lukijanov rad neki
savremenici nisu gledali blagonaklono, a naroito poznati karlovaki mitropolit Stratimirovi. Kad mu je Muicki
poslao neke svoje stihove, mitropolit je samo rekao: Izvolite nas, molim, ot takovih poetieskih uma vaego
proizvodov poaditi. Miljenje Stratimitrovievo o Lukijanovom prevodu Psalama bilo je takoe ironino: Vi za
upranjenije poetieskago vaego talenta, ae vam tako potreba jes, inuju sebje materiju, a ne psalmi sniskati
moete. Osnovni pjesniki anr Muickog bile su sveane ode, koje je pjevao u slavu svojih slavnih savremenika
ili povodom znaajnih dogaaja u srpskom nacionalnom ivotu. Tako je odajui hvalu Vuku Karadiu veliao i
slavu prvog srpskog ustanka: Istreb'te mest'ju estoke dahije /iz zemlje vae, s njima i njiove /pod skvernom
platom krvoedne /samomu Stambolu strane orte (...) Vam krestozrane vejae horgve /na gordim stenam,
zidanim pradedi. /U prethodnicam Serbijade /uz gusle pevae s' ime vae (...) Ti vide, Vue, me njima
hrabrstvene /Tam' Obilie, ovde Kosanie /I Topliane, starog Juga /sinove, maeve ognjesevne.
Muicki je Vuka i lino poznavao i bio njegov dugogodinji prijatelj i zatitnik. U velikoj Vukovoj reformi
srpskog jezika i pravopisa i on je uzeo udjela, ali na sebi svojstven nain. Lukijan Muicki je umro u iatovcu
1837. godine.
VUK I MUICKI

40

Vuk Karadi i Lukijan Muicki upoznali su se 1804. godine u Sremskim Karlovcima, gdje je Vuk doao iz Srbije
sa eljom da neto naui u tamonjim kolama. Jedan od profesora mu je bio Muicki, o kome je pisao 1814.
godine: Prije osam godina ja sam uo u Karlovcima Sremskim (...) gdi zahtijevae gospodin, sadanji arhimandrit
Lukijan Muicki, da mu napiemo ako koji zna, prosti' pjesana serpski'. Ja sam, istina, onda imao u pameti
razlinoga roda pjesana, pet puta vie a deset jasnije nego sad; ali mu nijesam smio ni jedne napisati i dati, jerbo
sam cjelo mislio da se on rez to podsmijeva nama kao momadma koja su po umi kod svinja, kod koza i kod
ovaca odrasla. Poslije desetak godina ponovo su se sreli, Vuk je tada ve bio objavio svoju Pjesnaricu i od tada
kree njihovo ee druenje i intenzivna prepiska. Karadi je molio Muickog da se bavi knjievnim radom to
vie i da postavlja novi temelj srpskoj knjievnosti, a kad bi bio razoaran njegovom malom produktivnou,
pisao bi: I zato vam kao prijatelj opet kaem da je (za onoga koji vas poznaje upravo) slaba nadeda da ete vi
ikad kakvu knjigu napisati i izdati! Koliko ima godina kako vi radite ''od jutra do mraka'', pa kamo, ta ste uradili i
svrili? Vi sve pravite planove za napredak, a nita ne svrujete. S druge strane, Muicki je Vuku zamjerao na
njegovoj radikalnoj reformi srpskog jezika. Kao ovjek iz Crkve, on se sluio i crkvenoslovenskim i narodnim
jezikom i bio je protiv Vukovog zalaganja da se potpuno ukinu sve tekovine starog srpskog jezika: Treba u
svaemu sledstije i kraj smotriti. Mlogo je reforme ujedanput! govorio je. Ova razmimoilaenja e umnogome
doprinijeti da prijateljstvo Vuka i Muickog splasne, iako nikada potpuno, sve do kraja ivota.
PJESNICI NA ZALASKU SRPSKE KNJIEVNOSTI 18. VIJEKA
Nekoliko pjesnika je svojim radom zapeatilo epohu srpske knjievnosti 18. vijeka, od kojih su mnogi vremenski
pripadali 19. vijeku. U njihovom pjesnitvu su vidni razliiti uticaji, mahom iz evropskih knjievnosti, a manje iz
srpske narodne poezije. Neki od njih su se sakupljali oko Matice srpske, najstarije srpske kulturne institucije koju
su osnovali srpski imuni trgovci sa namjerom da pomognu asopis Letopis Matice srpske. To su uglavnom bili
pjesnici pseudoklasicizma, pravca koji je ostavio traga i u djelu prve srpske spisateljice Eustahije Arsi.
Po svom obimu srpska knjievnost 18. vijeka obuhvata znatno vei period od onog koji je vremenski odreuje.
Naime, mnogi pjesnici prve polovine 19. vijeka takoe pripadaju ovoj epohi, i to po jezikim i stilskim
karakteristikama u svojim djelima. Oni su ostali po strani od ustanike knjievnosti i tzv. romantizma, koji je u
knjievnosti nastupio poslije Prvog i Drugog srpskog ustanka, i zadrali su neke starije uzore. To su uglavnom bili
ljudi kolovani u ugarskim i njemakim gimnazijama i na evropskim univerzitetima, ljudi koji su veinu svog
ivota proveli u Ugarskoj, Njemakoj ili negdje drugo van svoje matice Srbije. Ustaniki dogaaji u domovini
nisu se pretjerano odrazili na njihov rad, ali jesu zato tadanja kretanja u evropskim knjievnostima. Poto je
nemogue izvui jednu zajedniku nit koja bi sve ove pjesnike povezala u jednu cjelinu, govori se onda o
pjesnitvu pse u doklasicizma, poznog sentimentalizma, italijanskom postpetrarkizmu, koli objektivne lirike, a
javljaju se i pjesnici koju svoju inspiraciju crpe iz narodne knjievnosti.
KOLA OBJEKTIVNE LIRIKE I PSEUDOKLASICIZAM
U srpskom pjesnitvu kolom objektivne lirike naziva se pravac koj i su obrazovali nekoliko pjesnika, mladih
ljudi kolovanih na univerzitetima u Peti i Beu. Meu njima su bili Jovan Hadi, Jovan Sterija Popovi, Jovan
Suboti, ore Maleti, Nikanor Gruji i Vasa ivkovi. Oni su se sakupljali oko Matice srpske, najstarije srpske
kulturne institucije koju su osnovali srpski imuni trgovci sa namjerom da pomognu asopis Letopis Matice s
rpske . U aktu o osnivanju Matice potpisuj u se sedmorica srpskih rodoljuba i, izmeu ostalog, kau: Povod k
zavedaniju ovog drutva jest jedino ljubav i revnost k obtem blagu, a namjerenije jest rasprostranenije
knjievstva i prosvetenija naroda serbskog, to jest da se knjige serbske rukopisne na svet izdaju i
rasprostranjavaju i to sad i odsad bez prestanka i za svagda. Jedini intelektualac meu Matiinim osnivaima bio
je dr Jovan Hadi, pravnik iz Pete i pjesnik tzv. pseudoklasicizma. Zajedno sa ostalim pjesnicima kole
objektivne lirike on je bio nasljednik antikih pjesnikih formi u knjievnosti i dobar poznavalac latinskog jezika i
literature. Tada, veli Jakov Ignjatovi, izuen mlad Srbin voleo je latinati, nego svojim maternjim jezikom
govoriti. Poee se nadmetati ko bolje govori i pie latinski. Vea je bila dika lepo i isto latinski govoriti nego
srbski... Osim forme stiha, iz rimske knjievnosti bila su preuzimana mitoloka bia i predstave, to je bilo
potpuno strano tradiciji srpske kulture. Zato su nove teme i motivi izgledali pomalo izvjetaeno i pomodno u
srpskom jeziku, to su i savremenici osjeali: U to doba, dodaje Ignjatovi, srpski pesnici su u rimskim okovima
svome narodu pevali. Kad je ovek te srbske ode itao, na prvi pogled toliki muza i boginja, koje mu se smeile,

41

mislio bi da se u Kampaniji ili barem u salustanskim baama nalazi. Da bi to vie stih uinili neobinim i
bliskim latinskom uzoru, pjesnici su esto mijenjali prirodan sintaksiki red rijei do te mjere da je ponekad
smisao bio potpuno nerazumljiv. Recimo, stih jednog od njih: Muze su darovi, /lepom u razvitku bezbedni, kad se
prebaci u obinu sintaksu glasi: Darovi muza su bezbedni u lepom razvitku, mada i tada znaenje nije sasvim
jasno. Svi pjesnici pseudoklasicizma su jo u gimnaziji uili kako da piu poeziju po ugledu na latinsku i zbog
toga su jo kao aci bili nazivani poetama. To je doprinijelo kliiranom obliku njihovih potonjih radova, pa su svi
liili jedan na drugoga. Takoe, svim pjesnicima pseudoklasicizma uzor je bio iguman manastira iatovac
Lukijan Muicki, koga su podraavali i esto odama proslavljali. Kad je Muicki umro 1837, Jovan Suboti mu je
ispjevao itavu himnu: Sveti iste mu ruke amanetu, /o liro tuna! Uzdahni najdubljim/ alosti tamne glasom, koji
si se /dala za nenim Maronom ici /Sabina, kakav pod crnim peali /florom sirotim pristoj icama. /Uzdahni!
gromka celog roda/ sledovati tebi e zapevka.
IDEJE I SUDBINA PSEUDOKLASICISTA
Jovan Hadi je jasno bio postavio ideju svog knjievnog rada, koja je glasila da srpska knjievnost treba da se
razvija iskljuivo prema klasinim uzorima. Vjerovao je u jednu evropsku knjievnost, koja bi trebalo da ponikne
na antikim temeljima i kojoj bi trebalo da se prilagode sve pojedinane nacionalne knjievnosti. Krajnja bi
nerazbritost, veli on, bila kazati da mi pored takove narodne poezije ne trebamo ni pripoznatom drevnom
vetinom da se zanimamo, niti da tu usvojavamo i na nae polje presaujemo. Jovan Suboti je jo i uvodio
drevne antike mitoloke likove u srpsku poeziju; kod njega se pominju Zevs, Aurora, Cerera, Dijana, Venera i
drugi. ak i kad je pjevao o Kosovskom boju, on se sluio istim likovima, pa je svoju kosovsku elegiju poeo
stihovima: Sin Lalone ve posljednji pogled, /u kom plamti silne ljubve ar, /pun teenja vatrenoga baci/ na
ljubljeni Ahemenke grob. Suboti je pisac i jedne zanimljive pjesme Embrionu , koja je nala svoje mjesto u
Antologiji srpskog pesnitva Miodraga Pavlovia. Pjesma je neobine tematike za ono doba, jer je posveena
upravo embrionu novog ovjeka koji dolazi u ovaj svijet. Pita se pjesnik otkud embrion u ovom svijetu i ko ga je
poslao, da li on vidi sam sebe i: Mora l to biti, da se ovek rodi /ovde, i vreme svoje da probavi? /Ima l put zemlja,
koji kroz grob vodi? /Moe l se preko, da s' ovde ne javi? /Il' je ba nuan ivot od sto leta, /da se otvore vrata
drugog sveta.
Pjesnicima pseudoklasicizma s vremenom je postalo jasno da se savremena osjeanja i dogaaji ne mogu
neprestano tumaiti dalekim i tuim mitolokim predstavama i arhainim priama o grkim bogovima i velikim
junacima. Mnogi od njih su se tako prikljuili optem talasu i poeli da pjevaju pod uticajem kulta srpske narodne
poezije. Srbski spisatelji, veli Jakov Ignjatovi, crpei jednako iz istog izvora, isti su iscrpeti morali, i tako morao
se ve jedanput i Horac sa svojim latinskim kolegama izglodati. One ideje, ona uvstva koja se u ovim
spisateljima nalaze za kratko vreme pokupljena su, baena u srpski narod, koji ih je, u nedostatku sebi srodnijeg,
iz nude primao; no iste ideje ne mogu se navek povtoravati, pa se zato i podraavatelji tih latinskih spisatelja
morali iscrpeti. Osnov je bio uzan i tu, pa se nije ni mogao odrati.
EUSTAHIJA ARSI, PRVA SRPSKA SPISATELJICA
Prva poznata srpska pjesnikinja bila je monahinja Jefimija, sa poetka 15. vijeka, a prva spisateljica je Eustahija
Arsi, Srpkinja i ugarska plemkinja koja je ivjela na poetku 19. vijeka. Pojavljuje se u plejadi pjesnika
klasicizma i pseudoklasicizma, a pie i prozu koja je po svojoj ideji vodilji bliska shvatanjima Dositeja
Obradovia. Prvu knjigu pod nazivom Sovet maternij predragoj junosti serbskoj i valahijskoj objavila je 1814.
godine u Budimskoj univerzitetskoj tampariji. Direktno se u ovom djelu pounog karaktera poziva na Dositeja, a
vidni su uticaji i tadanjih prvih srpskih naunika, naroito pisca Fisike Atanasija Stojkovia. Pa tako Eustahija,
piui o kii, veli: Dod od isparenija mora bivaet, koe vozduh vleet k sebe, i egda umnoitsja mgla, to dod nizu
padaet na zemlju... No dalje ne derzajet moja filosofija, govorila je kada bi se dotakla tema koje prevazilaze njene
mogunosti. U Sovetima se nalazi i nekoliko pjesama koje su pisane istijim narodnim jezikom negoli proza, i to
as u pseudoklasinom obrascu as u narodnoj metrici. Druga knjiga Eustahije Arsi je mnogo vea od prve,
komplikovanog i nejasnog je naslova Poleznaja razmilenju o etireh godinih, vremeneh, s osobennim
pribavlenijem o trudoljubin eloveka, i otudu prishodeej vseobej polze. U prvoj glavi proslavlja cara Franca I
kao ''osloboditelja Evrope'', a potom pie o ''etiri razdoblja'' u ovjekovom ivotu. Pravi stalne digresije na

42

razliite teme, ak se povremeno prisjea svoje mladosti provedene u Irigu. Posljednja knjiga Arsieve bila je
Moralna pouenija, koju je napisala potkraj svoga ivota i koja nije imala vei odjek meu italakom publikom.
POECI SRPSKE DRAME I JOVAN STERIJA POPOVI
Odredbom knjaza Miloa 1834. godine u Srbiji je osnovan Knjaesko-serbski teatar, koji je bio prvo srpsko stalno
pozorite. Na njegovom elu je bio Joakim Vuji, koji se esto naziva i ocem srpskog pozorita. U to vrijeme
dolazi i do stvaranja originalne srpske drame, a najvie zasluga u tom domenu pripada Jovanu Steriji Popoviu.
On se cijelog ivota bavio literarnim radom, a najplodniji segment Sterijinog rada je drama, ali nije zanemarljiv ni
kvalitet njegove poezije
Pozorina djelatnost u 18. vijeku bila je skromnog zahvata, svodila se uglavnom na ake predstave povodom
nekih sveanosti u koli, a u nekim mjestima su bili ivi i ostaci srednjovjekovnog ulinog teatra. kolske
predstave su preteno bile religioznog sadraja, reditelji su bili nastavnici i profesori, a izvoai uenici.
Sedamdesetih godina 18. vijeka kole su postale dravne, pa je i pozorite dobilo svjetovni karakter. Postoje
pisana svjedoanstva iz tog doba o predstavama na kraju kolske godine izvoenim u Temivaru, Vrcu,
Zrenjaninu, Peti i Segedinu. Scenski tekstovi su bili raznorodni, meu njima je bilo komedija, istorijskih i
sakralnih drama, a posebnu skupinu inila su razglagolstvija aki razgovori na razliite teme iz kolskog
ivota.
JOAKIM VUJI, OTAC SRPSKOG TEATRA
Poetak prave istorije srpskog pozorita vezuje se za ime Joakima Vujia, pisca razliitih anrova tzv.
slavenoserbske knjievnosti i nosioca poasne titule oca srpskog teatra. Drame je Vuji poeo prevoditi sa
njemakog i maarskog jezika u svojim kasnim tridesetim godinama, nakon etvorogodinjeg boravka u Italiji,
gdje je posjeivao pozorita i italijansku operu. Za svog ivota preveo je i preradio oko 27 pozorinih komada, a
od svih najpopularnije su bile posrbe strane drame adaptirane u domaem duhu. Radnja je bila smjetena u
srpsku sredinu, likovi su nosili srpska imena i esto je osnovnoj prii dodavana i neka lokalna tematika. Prva
takva izvedena posrba bila je Kretalica, njemakog dramskog pisca Kocebua, a odigrana je 1813. godine u
Maarskom pozoritu, sa amaterskim pozoritem sastavljenim od uenika Petanske gimnazije. Predstava je
naila na oduevljenje meu srpskom publikom i tim povodom Novine serbske u Beu su pisale: O da bi igra ova
pretea i predskazanije bilo da e se vkus Serbalja razviti i uvstvovanije milog naeg roda oblagoroditi! Nakon
Kretalice uslijedio je niz drugih predstava koje je Vuji izvodio sa razliitim amaterskim druinama irom
Ugarske. Odredbom knjaza Miloa 1834. godine u Srbiji je osnovan Knjaesko-serbski teatar, koji je bio prvo
srpsko stalno pozorite. Joakimu Vujiu zbog svega ovoga pripada poasno mjesto u istoriji srpskog pozorita,
dok je njegov dramski rad u istoriji srpske drame prilino nisko ocijenjen.
IVOT I DJELO JOVANA STERIJE POPOVIA
Poslije Joakima Vujia i njegovih posrba u treoj deceniji 19. vijeka dolazi do stvaranja originalne srpske drame,
a najvie zasluga u tom domenu pripada Jovanu Steriji Popoviu. On je roen u Vrcu 1806. godine od oca Grka i
majke Srpkinje. Zavrio je gimnaziju i pravni fakultet, a nakon zavretk a studija radio je u Vrcu kao profesor
latinskog jezika, potom i kao advokat. U periodu 18401848. godine boravi u Srbiji i predaje prirodno pravo, a
potom dobija mjesto naelnika Ministarstva prosvjete. Izmeu ostalih inicijatora i njegova je inicijativa bila za
osnivanje Srpske akademije nauka i umjetnosti, koja se u poetku zvala Drutvo srpske slovesnosti, kao i za
osnivanje Narodnog muzeja. Cijelog ivota bavio se literarnim radom, ostvarujui se u sva tri knjievna roda
lirici, epici i drami, ali ne podjednako uspjeno u svakom od njih. Takoe, bavio se i kritikim, filolokim i
polemikim radom. Sterijino knjievno djelo stoji pomalo na razmei razliitih epoha srpske knjievnosti koje
se po vremenskoj odrednici vezuju za 18. i 19. vijek i predstavlja hibrid mnogih stilskih pravaca i tendencija:
klasicizma, predromantizma, sentimentalizma i realizma. Najplodniji segment njegovog rada je drama, ali nije
zanemarljiv ni kvalitet Sterijine poezije, koju je pisao u dva perioda na poetku svog stvaranja i u posljednjim
godinama pred smrt.
Iako je bio savremenik Branka Radievia, pjesnika narodnog jezika i sljedbenika Vuka Karadia, Sterija je

43

vema bio vjeran ranijoj pjesnikoj tradiciji. Podravao je ideje Vuka Karadia isprva, dok je pred kraj ivota
postao protivnik njegove reforme jezika i zato je posljednju svoju knjigu pjesama Davorje tampao starom,
crkvenoslovenskom irilicom. Sterija je bio vjeran ranijoj klasicistikoj tradiciji, utemeljenoj na antikoj
knjievnosti, pa tako na jednom mjestu veli: Divni heksametru, diko Omirova, rimska elenko! /Dirnuo sam ti u
ast, ali se ljuto kajem, /sad ti klanjam se do zemlje, priznajem ti divnu krasotu, i pred svetom, evo, skidam ti
kapu. S druge strane, teme u poeziji su mu bile esto egzistencijalnog karaktera, gdje je sa dosta ala, rezignacije i
tuge pjevao o ivotu, njegovoj promjenjivosti i prolaznosti i ljudskoj tatini: Sve na zemlji to je, meni podlee
skoroj. /Dalje, due, dalje, gle kako Dunav struji ogromno, /kupe' kapljice tam' u more sinje nosi. /Kao bogatca
ivot as tiho, as spei burovno, /da veliinu svoju veiti zaspe u grob. Slini su i stihovi: Tako esto srea
uzmuuje oveku ivot, /udari esti sudbe treskaju burno njega; /dok najedamput sunce mu zasine, razgali se
nebo, /iezne beda i strah, nadeda svane opet. Jovan Sterija Popovi se 1848. godine vratio iz Srbije u Vrac,
pomalo razoaran u tadanje drutvo i postao je duboko cinian u svojim radovima. Takvog raspoloenja su i
stihovi njegove posljednje pjesme Mojim pesmama, koja se zavrava rijeima: Podizati rada cenu /jedan spomen
nek' nas prati, /pak i taj e tokom sprati /povremena nagla reka. Umro je 1856. godine u Vrcu.
STERIJINE DRAME
U poetku svog knjievnog rada Sterija je pisao istorijske tragedije alosna pozorja kako ih je sam nazivao,
meu kojima su poznatije Smrt Stefana Deanskog, Vladislav i Lahan. Bile su popularne u svoje vrijeme zbog
srednjevjekovne tematike i rodoljubivog naboja, ali je ipak najbolju dramsku umjenost Sterija pokazao u svoj im
komedijama, tzv. veselim pozorjima. Prihvatajui poetiku Aristotela, Horacija i Boaloa, gradio je dramu na
osnovu tri jedinstva mjesta, vremena i radnje, a u svaku komediju unosio je i po neku traginu crtu, da bi na
kraju svaka od njih imala nesrean kraj. Njegov rad na komediji moe se podijeliti na tri perioda. U prvom
periodu iz tridesetih godina 19. vijeka on pie Lau i paralau, Pokondirenu tikvu i Kir Janju ili Tvrdicu. Ovo su
prve prave drame u Srba, aktuelne i do danas i nebrojeno mnogo puta izvoene. U pitanju su komedije karaktera,
gdje autor ismijava i raskrinkava tadanje nakaradne drutvene fenomene i loe moralne osobine. Tako je Kir
Janja Grk-Cincarin, trgovac-krtica koji svoj tvrdiluk podie do nesluenih razmjera, a zbog ega mu strada
porodica i on sam. Moje je namerenije pri pisanju "Tvrdice" bilo, veli Sterija, uzimajui na vlastito na rasudenije
malo, bolje rei nikakvo islo komedija na naem jeziku, takovo delo napisati, koje bi itatelja ili gledatelja (jer je
vreme, mislim, da se i kod nas teatri zavedu) na zevanje ne nateralo, no pae asove briga i domanji' nezgoda
pune razgalilo, a pri tom ako ui sluati ima i nauku ivljenja pridodalo. Drama Pokondirena tikva ismijava
pojavu ''skorojevia'' u gradovima, koji preko noi hoe da postanu lanovi visokog drutva, ''noblesa''. Glavni
protagonista je gospoa Fema, udovica vrijednog opanara, od koga je, nakon njegove smrti, porodici ostalo dosta
novca. Plitkoumnu Femu zahvata talas mode tog vremena i ona naprasno kree da se kinuri i uobraava da je
visoka dama. Poinje nevjeto koristiti njemake i francuske rijei u izraavanju, itati urnale, mijenja
dotadanje ime majstorovog egrta od Jovan u Hanc, a svoju ker ui kako ne treba nita da radi, nego da gleda
kako e se bolje uklopiti u nobl-drutvo. Drama poinje dijalogom Feme i kerke Evice Fema: Jedanput
zasvagda, ja neu da si mi takva kao to si dosada bila. Kakve su ti te ruke, kakav ti je obraz ispucan i izgren,
kanda si od najgore paorske familije. Opet ti kaem, devojko, ja hou nobles u mojoj kui. Evica: Ali zaboga,
majko, nije li me i pokojni otac uio da nije sramota raditi? Fema: ta tvoj otac, on je bio, da ti kaem prostak,
nije razumevao ni ta je pacir ni ta je urnal. Zato je bog stvorio pedintere da oni rade, a mi da drimo u jednoj
ruci zvonce, a u drugoj lepezu.
U drugoj fazi svog komediografskog rada Sterija pie krae aljive komade i parodije, a u treoj se vraa ozbiljnoj
komediji. Najpoznatija drama iz ovog posljednjeg stvaralakog perioda mu je Rodoljupci, politiko satirini
komad o srpskim dogaajima iz revolucije 1848. godine.

44