Osnovi translatologije

SKRIPTA

Predmetni profesor
Prof. dr Brankica Bojovi

Filozofski fakultet Niki, 2014.

Feb/mart 2014.

Sadraj:

I poglavlje
Pojam
ekvivalencije
prevoenje................................................................................................................. 3

Zaeci
kulturnog
pravca.................................................................................................................................4
Osnove
skopos
teorije....................................................................................................................................4
Model
prevodilake
djelatnosti......................................................................................................................6
Dekonstrukcija,
ili
pristup......................................................................................................7

kanibalistiki

Reklama
i
prevod.......................................................................................................................................
.....8
Model
prevodilake
kritike;
scene
okviri..................................................................................................... 13

Prevoenje
i
neverbalna
komunikacija......................................................................................................... 14
Globalizacioni
pravac,
ili
Vrli
Meksvijet................................................................................................ 16
Vodimo
dijalog
a
ne
rat;
put
pravcu............................................................................ 18

ka

Novi
prevodilakom

Mali
rjenik
pojmova....................................................................................................................................
19
II poglavlje
Komponente
prevodilake
kompetencije.................................................................................................... 21
est
modela
za
prevoenje
tumaenje...................................................................................................... 22
The
informational
structure
sentences............................................................................... 23

of

i
informative

3
The
effort
models
for
interpreting
translation............................................................................ 25

and

The
gravitational
model
of
availability........................................................................................ 27

sight
language

Translingvistiki
ekvivalenti........................................................................................................................ 30
Comprehension
of
specialized
translation.................................................. 32

discourse

in

interpreting

and

A
sequential
model
translation.............................................................................................................. 34

of

Sedam
komponenti
modela............................................................................................... 35

sekvencijalnog

Ad
hoc
sticanje
znanja................................................................................................................................ 37

III poglavlje
Translatoloka
tekstova............................................................................................................. 39

IV poglavlje
Prevodilake tehnike, metode i
postupci.................................................................................................. 46

tipologija

I poglavlje
1. Kako je pojam ekvivalencije oblikovao pristup prevoenju? Na koji
nain se razlike u shvatanju ovog pojma odraavaju na odnos prema
ciljnom i izvornom tekstu?

Kljune rijei: ekvivalencija, ciljni i izvorni tekst, komunikacijska situacija,

kultura, formalna i dinamka ekvivalencija.
ezdesetih godina, prevoenje se smatralo lingvistikim radom, a prevod je
definisan kao tekst ekvivalentan izvornom tekstu. Koler je 1972. godine to
jasno definisao, objasnivi da je prevod rezultat tekstualno prevodilake
djelatnosti, kojom se tekst izvornog jezika prebacuje u tekst ciljnog jezika.
Izmeu ciljnog i izvornog teksta postoji odnos ekvivalencije. (Koler 1995:196)
Ekvivalencija je nakon toga nazvana relativnim pojmom, ali prevod i dalje
ostaje zavisan od tog pojma. Vene i Darbelne govore da jezike strukture
treba prevesti potujui komunikacijsku situaciju u kojoj se dogaaju: radi se
o situaciji, a ne o znacima ili jedinicama jezikog sistema, koja odreuje
njihov pojam ekvivalencije. Judin Najda je dao velik doprinos definisanju

5
ovog pojma. On je1943. godine radio je za Ameriko biblijsko drutvo, i
njegov rad se odnosio na prevoenje na domorodake jezike, idui ka
pristupu koji je u bliskoj vezi sa antropologijom i pitanjima kulture (o emu su
ve ranije govorili Humbolt, Edvard Sapir i Bendamin Li Vorf). Vorf i Sapir su
tvorci uvene Sapir-Vorfove hipoteze da misao ne prethodi jeziku, ve
naprotiv, struktura jezika uslovljava nain govornikove misli. Najda je jezik
opisao kao integralan dio kulture, gdje su rijei simboli kulturnog fenomena.
Poto se ovi simboli razlikuju meu kulturama, i stoga meu jezicima, prevod
ne moe sadrati jasne ekvivalente rijei izvornog jezika, ve u odreenoj
mjeri:
Prevod

lei

reprodukovanju

jezik

primaoca

najblieg

prirodnog

ekvivalenta poruke izvornog jezika, prvo pomou znaenja, a drugo, pomou

stila. (Najda i Tajber 1969:12)
Najda pravi razliku izmeu formalne i dinamike ekvivalencije. Dok formalna
ekvivalencija to tanije reprodukuje povrinsku strukturu izvornog jezika,
dinamika se fokusira na izazivanje slinog odgovora kao to je to u izvornom
jeziku. Dinamiki ekvivalent za Jagnje Boije je, za Eskimce peat
Boga (jagnje bi u toj kulturi zvualo neobino). Slino tome, u
primjeru Hljeb na nasuni daj nam danas, hljeb se prevodi
ribom ili pirinem, u kulturama gdje su oni osnovna hrana.
2. Osamdesetih godina, fokus se sa lingvistike prebacuje na kulturu.
Kako su izgledali ti zaeci kulturnog pravca i koji su modeli nastali iz
njega?
Kljune rijei: kulturni pravac, ciljna kultura, drutveni kontekst.
Prevodilake norme ovog pravca su deskriptivne, orijentisane ka cilju,
funkcionalne i sistematine. Tadanje centralno pitanje nisu bile samo
lingvistike karakteristike izvornog teksta, ve i pitanje o funkciji prevoenja u
ciljnoj kulturi.
(...) Prevoenje je u najveoj mjeri uslovljeno ciljevima kojima slui, a oni su
postavljeni pomou oekivanog prijemnog sistema. Stoga prevodioci rade
prvo, i najvie, u interesu kulture NA KOJU prevode, a ne u interesu izvornog
teksta, a kamoli izvorne kulture. (Turi 1985:18-19)

6
Pod kulturom Turi podrazumijeva cijeli drutveni kontekst koji je
ukljuen

prevoenje,

zajedno

sa

normama,

konvencijama,

ideologijom i vrijednostima toga drutva ili sistema primaoca.

U zajedniki ureenom zborniku Prevoenje, istorija i kultura Besnetove i
Lefevra, koji se sastoji od radova, prezentovanih na konferenciji u Vorviku
1988, kulturni pravac je centralni pojam, opisan kao naputanje naunog
lingvistikog pristupa, zasnovanog na pojmu ekvivalencije, i kree se od
teksta do kulture. (1990:3-4)
Ovaj pravac je izrodio sljedee modele: Vermirovu skopos teoriju, Justa
Holc-Mentijevin model prevodilake djelatnosti, i dekonstrukciju ili
kanibalistiki pristup knjievnice Rozmari Arojo.
3. ta je u osnovi skopos teorije i zato je ona predstavljala drastian
zaokret od dotadanjeg shvatanja prevodilake prakse?
Kljune rijei: skopos svrha, funkcija, jezik kao dio kulture, translaskopos,
translatskopos, intratekstualni sklad, intertekstualni sklad.
Krenimo od samog termina skopos, koji predstavlja grki naziv za cilj, svrhu
ili namjenu. Na osnovu Vermirovih ideja (koji se smatra osnivaem ove
teorije), Henrik i Kasmaul su sastavili knjigu Strategija prevoenja, Udbenik i
radna sveska, koja se pojavila 1982. godine. Izbjegnuta je upotreba termina
skopos, i umjesto njega autori koriste rije funkcija. U knjizi je pojam
kulture imao glavnu ulogu. Njihova definicija teksta je da se on svodi
verbalizovani dio sociokulture : tekst je umetnut u datu situaciju, a sam je
bio uslovljen sociokulturnom podlogom. Vermir i Katarina Rajs 1983. godine
objavjuju manifest skopos teorije Osnove opte teorije prevoenja. Po tom
modelu,

jezik

nije

autonomni

sistem,

ve

dio

kulture,

stoga

prevodilac ne treba da je samo bilingvalan, ve i bikulturalan. Slino

ovome, tekst nije statian i izolovan lingvistiki fragment, ve je zavistan od
prijema kod italaca i nesumnjivo se odnosi na ekstralingvistiku situaciju u
koju je ubaen, i stoga je dio svjetske cjeline. Taj pristup relativizuje i tekst i
prevod: jedan i samo jedan savren prevod ne postoji, on zavisi od svog
skoposa i situacije. Dok je Turijev pojam prevoda da je tekst prihvaen kao
takav, skopos pristup je identifikovao pet optih vrsta prevoda:

7
1. Interlinearna verzija (ili dosledno doslovan prevod), koji koriste
prevodioci Biblije u formi objanjenja, isto reprodukujui linearni slijed
rijei, nezavisno od pravila ciljnog jezikog sistema.
2. Gramatiki prevod, koji se koristio u odjeljenjima stranog jezika da bi se
testiralo znanje vokabulara i gramatike.
3. Dokumentarni ili kolski prevod, koji odraava lajermaherovo naelo
povesti itaoca u susret autoru: tekst je ovdje sagledan u cjelosti, ali
je prevodilac orijentisan na izvorni tekst i namjerava da informie
itaoca o svom sadraju, ak putem udaljavanja od izvornog jezika.
4. Komunikativni ili instrumentalni prevod, orijentisan na ciljnu kulturu,
koristei njene konvencije i idiome; funkcija teksta ostaje tipino
nepronijenjena, a tekst se ne moe odmah prepoznati kao prevod.
5. Adaptacijom ili modifikovanjem prevoda izvorni tekst funkcionie kao
sirovi

materijal,

kako

bi

posluio

posebnom

cilju

kao

kod

multimedijalnog ili multimodalnog prevoda, kao u sluajevima kada

novinske izvjetaje koriste novinske agencije.
Jasno se odbija tada jo uvijek uticajna lingvistika definicija prevoda kao
ekvivalentne verzije izvornog teksta. Skopos se moe primijeniti i na proces
i na proizvod prevoenja, a razlika je napravljenja izmeu Translaskopos
(namjeravani cilj prevodioca) i Translatskopos (funkcija prevoenja
sagledana u prijemnoj kulturi): u svakodnevnoj praksi oni se razlikuju, a
samo u idealnim sluajevima postoji potpun sklad izmeu njih. Drugi
znaajan faktor je intratekstualni sklad: poruka je shvaena kada italac
shvata samu poruku, i u odnosu na njegovu/njenu datu situaciju. To je mnogo
znaajnije od intertekstualnog sklada, ili vjernosti izvornom tekstu.
Vermir, dakle, sagledava prevod kao vrstu kulturnog transfera, umjesto vrstu
lingvistikog, a jezik smatra dijelom kulture. Prevod je in komunikacije kroz
kulturne barijere.

4. Model prevodilake djelatnosti jezik kao instrument

Kljune rijei: jezik kao instrument, poruka kao glavni element, cilj prevoda je
izvan lingvistikog sadraja, prevod kao osmiljavanje teksta.

8
Knjiga Juste Holc Menterijeve se pojavljuje 1984. godine, pod nazivom Proces
prevoenja. Teorija i metod. Na svoj nain, ova kniga je predstavljala pobunu
protiv vladajuih dogmi o prevoenju, jer njena teorija odraava svakodnevnu
rutinu obuenog prevodioca.
Holc Menterijeva je vjerovala da prevoenje u osnovi uopte nije stvar jezika,
po emu je njen pristup ak bio radikalniji od pristupa Hansa Vermira. Za nju,
prevoenje je djelatnost, forma intelektualne komunikacije (u kojoj jezik nije
sadraj ili cilj, ve neophodni instrument). U vrijeme kada se pojavila,
ova teorija je izgledala jako egzotino i ekscentrino, mada iz dananje
perspektive djeluje uvjerljivo. Problem je bio u terminologiji, koju je Holc
Menterijeva odluila da izmijeni, te je njen jezik bio odbaen kao argon koji
je bio slabo shvaen. Sutina je, meutim, u sledeem: u to vrijeme tekst je i
dalje bio posmatran u isto verbalnom smislu, kao niz reenica, a za Holc
Menterijevu poruka je bila glavni, a ne lingvistiki element. To se i konkretno
moe ilustrovati:
e.g. Finski klijent trai engleski, njemaki ili arapski prevod instrukcija
za upotrebu maine za pranje vea sa namjerom da mainu plasira na trite
pomenutih zemalja. Zadatak prevodioca je da prevede tekst na
razumljiv nain kako bi engleski/njemaki/arapski kupci maine mogli istu
koristiti. Prevodilac ne moe raditi izolovano, ve mora saraivati sa
marketingom, te doznati pojedinosti o predvienom korisniku (zbog kulturnih
implikacija), tako da mora saraivati sa firmom. Ne trai se precizna
reprodukcija

reenica

ili

gramatikih

struktura

finskog

teksta,

jer

to

korisnicima ne moe pomoi pri koritenju maine, ve se dio teksta ak

moe predstaviti dijagramom ili skicom. Ako finalni tekst omoguuje korisniku
da upravlja mainom, onda je cilj prevoda postignut. Taj cilj, dakle, lei izvan
lingvistikog sadraja izvornog teksta.
Proces prevoenja nije lingvistiko transkodiranje, ve se sastoji od niza
radnji, ukljuujui timski rad specijalista i prevodioca, koji ima ulogu
strunjaka u OSMILJAVANJU teksta, a kao takav preuzima odgovornost za
svoj prevod.
Holc Menterijeva efektno odbacuje popularnu sliku prevodioca kao ovjeka ili
enu na ulici, koji kupuje bilingvalni rjenik i pokuava da transkodira
tekstove kao sa asova vjebi u koli ili na univerzitetu.

5. ta se podrazumijeva pod dekonstrukcijom, ili kanibalistikim

pristupom?
Kljune rijei: domorodaka kultura, kulturna apsorpcija i reprodukcija, tekst
bez konanog smisla, palimpset, prevoenje znaenja.
Dvadesetih godina javlja se pokret ljudodera koji je ponikao u Brazilu, kao
oblik politikog otpora sa ciljem da ponovo otkrije domorodake korijene koje
je potisnuo evropski uticaj: kulturne vrijednosti industrijalizovanih zemalja su
prodirale i apsorbovane su u domorodaku kulturu. ezdesetih godina, dva
pjesnika prevodioca

Augusto i Haroldo de Kampos su razvili model

prevoenja treeg svijeta, koristei kanibalistiku metaforu, ne u smislu

negiranja ili ignorisanja drugog svijeta, ve u smislu kulturne apsorpcije, a
zatim reprodukovanja, obogaenog domorodakim elementima. Tako se iz
politikog pokreta otpora kanibalizam pretvorio u metaforu za reakciju
protiv kulturne dominacije, a zatim u prevodilaku filozofiju koja je trebalo da
dobije novo znaenje u postmodernoj teoriji prevoenja.
Osamdesetih godina, rasprava se fokusirala na natezanje oko autentinosti
originala (reprezentujui centralnu kulturu kolonizatora) s jedne strane, i
autonomije prevoda (reprezentujui marginalnu kulturu kolonizovanih) s
druge strane.
Rozmari Arojo

je

centralna

figura

ovog

pokreta.

Ona

polazi

od

dekonstrukcionistikog pristupa aka Deride, po kom tekst ne moe imati

fiksiran ili konaan smisao, a svako novo itanje rezultira novim prevodom.
Sami prevodilac preuzima ulogu autora i pojmovi kao to su sveti original ili
pokuaj reprodukovanja namjera njegovog autora bivaju urueni, a sa njima
naravno i ideja vjernosti izvornom tekstu. Tekst je prevashodno rezultat
tumaenja

pojedinog

itaoca,

stoga

itanje

ne

prenosi

samo

namjeravano znaenje autora, ve proizvodi nova znaenja. Umjesto

da smatramo tekst ili znak kao neku posudu koju treba ispuniti sadrajem i
stoga je kontrolisati, predlae se upotreba nove metafore, odnosno
palimpseta. Rjenik definie palimpset kao rukopis (obino star i na
pergamentu), na kojem su napisana dva ili vie uzastopnih tekstova, od kojih
se svaki brie da bi napravio mjesta drugom. Metaforiki, palimpset moe da

10
se sagleda kao tekst koji u svakoj kulturnoj zajednici i u svakoj epohi moe da
se izbrie da bi napravio prostor za drugi prepis (ili tumaenje, itanje,
prevoenje) istog teksta). U ovom tumaenju prevod, kao itanje, vie nije
djelatnost koja uva originalna znaenja autora, ve djelatnost iji je zadatak
prevoenje znaenja. Prevod se pretvara u neku vrstu transformacije, pojam
ekvivalencije je nevaei, a prevodilac postaje vidljiv i aktivan uesnik ove
transformacije.
6. Reklama i prevod
Kljune rijei: prevod, reklama, interlingvalni transfer, humani translatoloki
sadraj, nehumani translatoloki sadraj.
Globalizacija ekonomije dovela je do toga da kompanije komuniciraju sa
razliitim tritima drugaijeg jezikog i kulturnog miljea od jezika primaoca.
Funkcija reklame je prodaja, ali reklamna poruka mora biti u skladu sa
kulturom primaoca. Upravo zbog svoje funkcije, reklame i njihov prevod imaju
humanu

nehumanu

stranu.

Adaptacija

prevoda

kao

odgovor

na

kulturoloke razliitosti i interaktivnost interlingvalnog i interkulturalnog

transfera u translatolokom sadraju predstavljaju pravi izazov za prevodioca.
Reklamni diskurs u dananje vrijeme stalno pronalazi nove prostore i
mogunosti djelovanja, u okviru kojih eksploatie razliite mehanizme
oglaavanja, oslanjajui se na naa mitska, etika, kulturna, socijalna i mnoga
druga saznanja. Reklama, kao i politiki govor, pripada persuazivnom
diskursu, ije su osnovne funkcije informisanje i ubjeivanje. To objanjava
njenu ideoloku obojenost i usmjerenost ka primaocu poruke, kojeg pokuava
da osvoji privlanim ilustracijama i spektakularnom fotografijom, dosjetljivim
sloganom, kao i upeatljivim zvunim efektom. Kako reklame nameu
odreeni sistem vrijednosti i model ponaanja, moemo rei da je reklamni
diskurs mono sredstvo u oblikovanju naeg znanja, iskustva i identiteta.
U analizi reklame polazi se od klasinog komunikacijskog lanca: poiljalac
poruka primalac. Cilj poiljaoca je da bolje i vie proda proizvod koji
reklamira, pridodajui mu poeljna znaenja putem vizuelne i tekstualne
obrade poruke. Dakle, osoba iz marketinga/profesionalac upuen u tehniku
manipulacije znaenjima i efektima svjesno realizuje svoju namjeru (a ovu
oblast izuava semioloka analiza advertajzinga). Tu dolazimo do nehumanog
aspekta reklame, jer je jedini cilj prodaja proizvoda.

11
e.g.

Poster by: Nike.

U prethodno navedenom primjeru glavni znak u reklami je ljudski subjekt i
kod primaoca se cilja na momenat poistovjeivanja, to potvruje tvrdnju da
se marketing vie oslanja na emotivnu negoli logiku dimenziju ciljne grupe.

Poster by: Coca Cola

12

Poster by: Coca Cola.

Ova dva primjera slue da uoimo kako kompanija tei da pokrije cijelo
trite, a ne samo odreenu (manju) ciljnu grupu. alje se poruka kako
mlaim ljudima (koristei se mladim, privlanim modelom), tako i porodinim
ljudima i djeci (sluei se modelima koji nas asociraju na toplinu porodinog
doma).
Vrlo esto su modeli u reklamama i vie od simbola: slue kao ikone koje
ostavljaju jak, motiviu utisak na ciljnu grupu. Kompanija Apple je mudro
iskoristila tu strategiju u promociji svojih proizvoda, pritom se sluei
modelima iz razliitih sfera ivota kako bi obuhvatila to vee trite.

13

Posters by: Apple.

Humani karakter reklame se moe uoiti kod reklama koje imaju za cilj
buenje svijesti ili apel za pomo kao kod sledeih primjera:
e.g.

Poster by: Giorgio Armani.

14
Acqua for Life je akcija koju su pokrenuli on Pen i oro Armani. Sredstva
prukupljena u ovoj akciji su iskoriena za izgradnju odrivog vodovodnog
sistema na Haitiju.

Kada govorimo o prevodu reklama, govorimo, zapravo, o kulturokoj adaptaciji.

Uzimaju se u obzir dvije komponente:

Socio-kulturalna komponenta, koja ukljuuje lokalne osobenosti,

utemeljene u religiji, socijalnim i komercijalnim navikama, pravilima
ponaanja i etikim normama. Ukratko, ova je komponenta povezana
sa glavnim osobinama kulture i drutva ciljne grupe na iji se jezik
reklama prevodi.

Politiko-legalna komponenta,

koja ukljuuje lokalne osobenosti

utemeljene u prirodi politikog sistema, restrikcijama nametnutim na

reklame i sadraj istih kada govorimo o proizvodima kao alkohol ili
duvan.
Prevod se, dakle, zasniva na lokalizovanju, ime se poravnavaju kulturne
razlike i proiruje trite. Pored tehnikih i semiotikih vjetina, prevodilac 21.
vijeka mora biti i profesionalac u oblasti kulture, kako bi mogao ifrovati i
deifrovati

kulturne

advertajzing.

Ta

znakove

uloga

postaje

okviru

komunikacije

ozbiljnijom

od

kako

koju
je

obuhvata

globalizacija,

paradoksalno, izotrila osjeaj lokalnog identiteta u kulturno globalizovanoj

eri. Moe se rei da se od prevodioca oekuje da bude strunjak za
interkulturalnu komunikaciju jer mora savladati kulturne ifre koje prodaje.

7. Objasnite pojam scena i okvira arlsa Filmora, a potom i model

prevodilake kritike Margaret Aman.
Kljune rijei: prevod kao sloen in komunikacije, obrazac: okvir-scena-okvir,
funkcionalni model prevodilake kritike.

15
Pojam scena i okvira je plodonosan za prevodilaku praksu kao malo koji
lingvistiki pojam, a uveo ga je arls Filmor. U ovom pristupu, prevod se
opisuje kao sloen in komunikacije, koji obuhvata interakciju izmeu autora
izvornog teksta i prevodioca, koji je ita i prevodi izvorni tekst.
Prevodilac poinje od predstavljenog okvira (izvnornog teksta i njegovih
lingvistikih komponenti), koga je napisao autor, crpei ga iz njegovog/njenog
repertoara.
Na osnovu tog okvira, prevodilac-italac gradi sopstvene scene koje aktivira
po sopstvenom iskustvu i iz linog poznavanja materijala koji je u pitanju.
Zavisno od njegove/njene strunosti i poznavanja izvornog jezika i kulture,
prevodilac moe uspjeno aktivirati scene koje se granaju iz autorovih
namjera.
Na scenama koje su on/ona aktivirali, prevodilac mora pronai pogodne
okvire u ciljnom jeziku, to obuhvata stalan proces odluivanja, zavisno od
strunosti i poznavanja ciljnog jezika i kulture.
Margaret Aman razvija funkcionalni model prevodilake kritike, koji obuhvata
pet koraka u analizi, a poetna taka nije izvorni tekst, kao u drugim
modelima, ve prevod. Ovaj model planira da ustanovi:
1. Funkciju prevoda u ciljnoj kulturi
2. Intratekstualni sklad prevoda
3. Funkciju izvornog teksta u izvornoj kulturi
4. Intratekstualni sklad izvornog teksta
5. Intertekstualni sklad ciljnih i izvornih tekstova.
e.g. Dobar primjer primjene modela je prevod romana Ejmi Tan Klub
srenih ena na njemaki jezik. U osnovi romana se nalazi odnos izmeu
majke i kerke, koje ive u San Francisku. Majka govori jako lo engleski, a
kerka jednako lo kineski jezik. Radi se, dakle, o kulturnom jazu. U originalu,
majine jezike konstrukcije na engleskom su vrlo siromane, dok su na
kineskom savrene. U prevodu na njemaki te konstrukcije su dosljedno
prevedene labavim, odnosno sintaksiki savrenim njemakim jezikim
konstrukcijama. Na taj nain se uspostavlja intertekstualni sklad.

16

8. Prevoenje i neverbalna komunikacija.

Kljune rijei: jezik kao sredstvo prevodilake djelatnosti, parajezik, kinezika,
razliite kulturne implikacije znakova, kulturni i emotivni elementi, susreti
kultura.
Studije deskriptivnog prevoenja i skopos teorije pokazuju da prevod, na neki
nain, premauje jezik, ime se dolazi do osloboenja od fetia izvornog i
ciljnog teksta. Svakako da se niko ne zavarava da se prevoenje potpuno
oslobaa jezika (ili izvornih i ciljnih tekstova), ve se on sagledava kao
sredstvo ili instrument prevodilake djelatnosti, umjesto kao centralni
predmet studija. Definicija teksta se takoe proiruje, jer komunikacijski
dogaaj nikako nije samo verbalan.
Pitanje neverbalne komunikacije je u raspravu o studijama prevoenja uveo
Fernando Pojatos, i on definie neverbalnu komunikaciju kao neleksike,
rukotvorne i ambijentalno osjetljive znakove koji pripadaju sistemu
sadranog u kulturi. Fokus je na parajeziku (kvalitetima glasa kao to su
boja, intonacija, zvunost, jaina, ritam, nivo, trajanje sloga) i kinezici (pokreti
tijela, poloaj, gestikulacija, facijalni izrazi). Neverbalna komunikacija ima
ulogu ak i u narativnim tekstovima (ne samo u govoru). Problemi u prevodu
variraju od itaoevog opaanja lika kroz opis facijalnih izraza i gestikulacije i
njihovim razliitim implikacijama u izvornim i ciljnim kulturama, do razliitog
ekspresivnog bogatstva svojstvenog jezicima izvornog i ciljnog teksta.
Paralingvistiko i kineziko ponaanje dvije kulture mogu umnogome da se
razlikuju, a opaanje i procjena takvog ponaanja mogu se razliito
leksikalizovati, pravei prevodiocu prilinu tekou.
U tumaenju, pitanje neverbalne komunikacije je oiglednije nego u
prevoenju, a dat je jedan impresivan pregled mnogobrojnih komponenti
osnovnog komunikacijskog znakovnog sistema u izdanju Pojatosa, a kasnije i
drugih lingvista. Oni obuhvataju kulturne i emotivne elemente kao to su
ponos, dostojanstvo, ljutnja i humor, od koji je posljednji bio osnovni u
komunikaciji i najtei za prevod. Britanski humor je obino rafiniran i
zasnovan na potcjenjivanju i rijetko e kad nasmijati panca. Takoe, panske
ale, spontane i bune, Englez e obino smatrati prenaglaenim i vulgarnim.

17
Edna Vil komentarie tri kulture obuhvaene njenim radom, koje mogu uzeti u
obzir svi naunici koji se bave prevoenjem:
Imam veliko potovanje prema trima kulturama koje su dio mog rada i ivota
uopte englesku, francusku i pansku. Oboavam dostojanstvenost Engleza
i potovanje tue privatnosti, nenadmaan talenat Francuza za stil i kvalitet, i
toplinu i spontanost panaca. Ali oni imaju razliita shvatanja svijeta. Kroz
njihove

tradicije

edukativni

sistem

imali

su

razliitu

hijerarhiju

vrijednosnom poretku i stoga razliitu viziju sebe u odnosu na druge.

Dananja, generalna, slika svijeta je takva da u modernom drutvu teko
moemo govoriti o kulturnoj izolaciji. Migracije su toliko uestale, da su
heterogene zajednice sasvim prirodna pojava, a brojni kulturni susreti koji se
deavaju unutar tih zajednica vie nisu predmet fascinacije.

U korak sa takvim stanjem stvari, svakako da dolazi i do jezikih susreta u

okviru zajednica, i tada postaje oigledno da se komunikacija ne zasniva
iskljuivo na jeziku.
e.g. Primjer koji tu situaciju izvanredno dobro oslikava je reklama za Coca
Colu koja je emitovana u Americi za vrijeme NFL Super Bowl ragbi
ampionata. Reklama je dobila naslov America is Beautiful i

izazvala je

prilian broj rasprava zbog svog kontroverznog sadraja. Video traje svega
jedan minut i prikazuje susrete razliitih kultura na teritoriji dananje SAD, ali
i moderno drutvo kakvo jeste (ukljuujui i homoseksualni par sa usvojenim
djetetom). Pjesmu America is Beautiful pjevaju na razliitim jezicima i time se

18
alje poruka o kulturnom bogatstvu i raznovrstnosti Amerike. Problem je
nastao kod ljudi sa konzervativnim shvatanjima o tome ta je, zapravo,
Amerika i kakve ideale treba da promovie, i to je izazvalo velik broj
negativnih reakcija na reklamu. Meutim, situacija koju je Coca Cola tako
uspjeno vizualizovala u reklamu, zatiemo irom svijeta i jedino kroz
prihvatanje takvo, moderno, drutvo moe opstati.
Video moete pogledati na: http://www.youtube.com/watch?v=443Vy3I0gJs

9. Globalizacioni pravac, ili Vrli Novi Meksvijet.

Kljune rijei: fenomeni plementine i globalizma, meunarodni diskurs,
kulturni identitet, mekjezik, ili stilski redukovan jezik.
Postoje dvije mogue poiltike budunosti iznad
horizonta aktuelnih deavanja obije sumorne, nijedna
demokratska.
Prva
se
odnosi
na
ponovno
pregrupisavanje slojeva ovjeanstva putem ratova i
krvoprolia: ugroena libanizacija nacionalnih drava u
kojoj je kultura usmjerena protiv kulture, ljudi protiv
ljudi, pleme protiv plemena dihad u ime stotinu usko
povezanih vjera protiv svake vrste nezavisnosti, svake
izvjetaene
drutvene
saradnje
i
graanskog
zajednitva. Drugi su nam donijele ekonomske i
ekoloke snage, koje su zahtijevale integraciju i
uniformnost koja je hipnotisala svijet brzom muzikom,
brzim
kompjuterima,
brzom
hranom,
MTV-jem,
Mekintoom i Mekdonaldsovim restoranima, uguravajui
nacije u jednu komercijalno homogenu globalnu mreu:
jedan Meksvijet koji je povezan tehnologijom,
ekologijom, komunkacijama i trgovinom. Planeta se
istovremeno naglo dijeli i nevoljno spaja. (Barber
1992:53)

U naslovu Dihad protiv Meksvijeta, Barber daje nazive za fenomene

plementine, s jedne strane, i globalizma s druge strane, koje je opisao kao dva
aksijalna principa naeg doba. Plementina je devedesetih godina stvorila
tragina podruja konflikta (biva Jugoslavija i Ruanda su oiti primjeri), a
globalizam, ili bolje globalizacija se pretvorila u kljunu rije za opis razvoja
dogaaja u ovoj deceniji. Ovo se direktno primjenjuje na tehnologiju i trgovinu,
ali i na komunikaciju i jezik, meunarodni diskurs, te samim tim i na prevoenje.
Fenomen jezika, kao sredstva izraza pojedinih kulturnih zajednica, vodi do
stvaranja pojma kulturnog identiteta. Upravo je taj identitet ono to je ugroeno

19
invazijom kulture zapada, to je lijepo ilustrovano u publikaciji okonde Beli,
nikaragvanske pjesnikinje i politikog aktiviste:
Vjekovima je ovaj polukolonijalni i polufeudalni sistem
dijelio Latino-Ameriku na privilegovanu elitu i
osiromaenu veinu. U borbi protiv ovog sistema i
sjeverno-amerike imperijalne dominacije, koja je
zamijenila pansku, stvorene su osnovne karakteristike
kulturnog identiteta Latino Amerike. (...) U pogledu
meksvjetske kulture, koja sebe predstavlja zapadnom,
naprednom, jedino moguom civilizovanom formom
egzistencije, svi smo izloeni opasnosti. Izloeni smo
opasnosti da sebe izgubimo u prosjenosti i da budemo
kolonizovani i slomljeni kulturom gluposti. Imam utisak
da to samo pootrava nacionalizme. Ljudi trae utoite
u svom identitetu, etnikom porijeklu, u zajednici te
tako klize ka separatizmu, bratoubilakim ratovima i
opasnoj ksenofobiji.

Kakav odraz ovakvo stanje stvari ima na jezik dananjice, proces prevoenja i
prevodioce?
Tri glavne oblasti koje su u okviru jezika i komunikacije pretrpjele promjene
tokom devedesetih godina su: priroda materijala koji konzument mora obraditi,
jezik na kojem se vri prezentacija i pojam teksta. Prevodilac dobija materijal
koji je svojevrstan lingvistiki Meksvijet, iliti intelektualna brza hrana koju dobija
putem interneta. Bogatstvo informacija koje su dostupne na internetu je
ogromno, ali dolazi u formi jezika koji bi prije dvadeset godina bio odbaen kao
nepravilan. Taj mekjezik je u velikoj mjeri posebna vrsta amerikog engleskog
jezika, REDUKOVANOG u stilskom obimu i predmetu, skrojenog za brzu
potronju. Postoji i suprotan trend lingvistikog pregrupisavanja na podruju
Centralne i Istone Evrope, gdje je pojava novih nacionalnih identiteta
propraena nastankom novih jezika (bosanski, srpski, hrvatski i crnogorski, koji
su se razvili iz srpskohrvatskog). Kod ovakvih jezika pojavljuju se potpuno
drugaiji prevodilaki problemi i mogunosti, ali oni ostaju dio dananjeg svijeta,
isto kao i mekjezik globalizacije.
Zakljuujemo da se sa kulturom mijenja i jezik; da danas postoje ogromne
koliine materijala dostupnog u jeziki kolokvijalnoj i neformalnoj formi. Takoe,
raste potreba za brzim prevoenjem; da postoje brojne nove vrste tekstova (kao
audio vodii u muzejima); i da se od prevodioca ne zahtijeva prosto posmatranje
jezika, ve i intenzivna kulturna ekspertiza.

20
10.

Vodimo dijalog, a ne rat: Put ka prevodilakom pravcu je

naslov predavanja koje je Meri Snel Hornbi odrala na konferenciji u

Vorviku, novembra 2003. Objasnite ta je u osnovi njenog gledita
na prevoenje i njegove vanosti. Ilustrujte na primjeru.
Kljune rijei: sklad izmeu kultura izvornog i ciljnog teksta, kulturno
posredovanje, interkulturalna komunikacija, gestikulacija, semiotiki znaci.
Hornbi polazi od stanovita da je glavni cilj prevoda konstruktivan, da
vodimo dijalog, umjesto rata, koji je u svojoj destruktivnosti potpuna
suprotnost. U pokuaju da se razumije i uskladi izvorni tekst, prevodilac se
prilagoava drugoj strani, kao da je ona, i u stvaranju ciljnog teksta, ona/on
formulie poruku za ciljnu publiku-italatvo, koja bi trebalo da bude u skladu
sa ciljnom kulturom. irom svijeta postoji ogromna potreba za prevoenjem
kao kulturnim posredovanjem. Prevoenje koristi jezik kao instrument
komunikacije, fokusirajui se na primaoca i na ciljni tekst. Ta komunikacija
moe da bude zastraujue loa, ako cilj prevoenja propadne (...) jer ne
treba prevoditi samo rijei, ve izraziti neophodnu informaciju, ali na
odgovarajui nain, na koji e je primalac razumjeti.
Odlian primjer neuspjele interkulturalne komunikacije

je

ambiciozna

ekspedicija lorda Makartnija u Kini, koju je vodio kao izaslanik Dorda III
1972. godine. Cilj je bio pregovor o plasmanu britanske trgovine (klasina
situacija

za

studije

tumaenja),

poto

je

Britanija

sebe

smatrala

najmonijom nacijom na zemaljskoj kugli, Makartni je bio previe siguran u

uspjeh. Ali ekspedicija je bila potpuna propast. Kineska imperija, sa
populacijom od 330 miliona, koja je tada predstavljala jednu treinu ljudske
rase, vidjela je sebe kao jedinu civilizaciju pod nebeskim svodom, a misija je
sagledana

kao

jo

jedno

nastojanje

nedosljednog

izaslanika,

svaki

Makartnijev zahtjev je glatko odbijen. Sutina cijelog zapleta diplomatskog

nesporazuma bila je u Makartnijevom odbijanju da se pokloni tako to e
dotai tlo elom ispred kineskog cara Kianlonga, u bukvalnom smislu rijei
koji se sastojao od ritualne poniznosti, gdje elo dodiruje zemlju devet puta;
umjesto toga on je samo elio da klekne na koljeno, kao to bi to uradio pred
svojim vladarom. Britanci su sebe predstavili u oima Kineza kao posebno
nespretne i tvrdoglave varvare, te su hladno ispraeni iz zemlje.

21
Pitanje klanjanja putem doticanja tla elom, osim to je pitanje moi, klasian
je primjer transkulturalnog nesporazuma, putem gestikulacije, a ne putem
rijei. Svaka strana je insistirala na sopstvenim semiotikim znacima
ritualno klanjanje putem doticanja tla elom i savijanje koljena imali su
apsolutni znaaj. Nijedan pokuaj nije napravljen ni na jednoj strani da se
razumije, ili ponudi adekvatna poruka za komunikacijskog partnera. Dakle,
postoji potreba za profesionalno obuenim, bilingvalnim i bikulturalnim
tumaima, sa strunim poznavanjem predmetnih polja o kojima je rije, ali je
potrebna i spremnost obije strane u komunikaciji da prepoznaju i potuju
kulturne razlike svojih partnera.
11.

Mali

rjenik

prevoenje,

pojmova.

tumaenje,

transmutacija,

Dajte

FAHQT,

multimedijalni

definicije

sljedeih

preformulacija,

tekstovi,

pravi

multimodalni

pojmova:
prevod,
tekstovi,

multisemiotiki tekstovi, audiomedijalni tekstovi.

Kljune rijei: prevoenje, tumaenje, FAHQT, intralingvalni, interlingvalni i
intersemiotiki

prevod,

multimedijalni,

multimodalni,

multisemiotiki

audiomedijalni tekstovi.
1. Oto Kade je prvi dao jasnu razliku izmeu prevoenja (bersetzen) i
tumaenja (Dolmetschen).
Prevoenje: prevod teksta izvornog jezika koji je sauvan (u pisanoj
formi) i stoga trajno dostupan ili se uvijek moe ponavljati po elji u tekstu
ciljnog jezika, koji se zbog te osobine moe permanentno korigovati i
kontrolisati.
Tumaenje: prevod teksta (po pravilu usmenog) izvnornog jezika koji je
predstavljen samo jednom (obino usmeno) u tekstu ciljnog jezika, koji se
samo moe provjeriti do odreene mjere, a zbog nedostatka vremena se
gotovo nita ne moe korigovati.
2. FAHQT Fully Automatic High Quality Translation. U osnovi, radi se o tipu
mainskog prevoda, poznat kao puni automatski visokokvalitetni prevod.
3. Roman Jakobson razlikuje tri naina tumaenja verbalnog znaka: on se
moe prevesti na drugi znak istog jezika, na drugi jezik, ili na drugi
neverbalni sistem simbola.

22
3.1 Intralingvalni prevod ili preformulacija je tumaenje verbalnih
znakova pomou drugih znakova istoh jezika.
3.2Interlingvalni prevod ili pravi prevod je tumaenje verbalnih
znakova pomou nekog drugog jezika.
3.3Intersemiotiki prevod ili transmutacija je tumaenje verbalnih
znakova pomou znakova neverbalnog znakovnog sistema.
4. Danas postoje etiri razliita termina za etiri razliite vrste tekstova:
4.1 Multimedijalni tekstovi prenose se putem tehnikih i
elektronskih medija, koji

angauju vid i zvuk (materijal za

film, televiziju, operu itd.)

4.2 Multimodalni tekstovi obuhvataju razliite naine verbalnog i
neverbalnog izraavanja, angaujui vid i zvuk, kao to su drama i
opera.
4.3 Multisemiotiki tekstovi koriste razliite grafike znakovne
sisteme, verbalne i neverbalne (komedije ili tampane reklame).
4.4 Audiomedijalni tekstovi su oni koji su napisani da se izgovore,
zato to dolaze do krajnjeg korisnika putem ljudskog glasa, a ne iz
tampane stranice (kao politiki govori, akademski radovi itd.).

23

II poglavlje
1. Koje su komponente prevodilake kompetencije?
Kljune rijei: pasivno poznavanje jezika, kontrola jezika, poznavanje
teme, deklarativno i proceduralno znanje.
Postavljamo,

zapravo,

pitanje

vrsti

znanja

tehnikih

vjetina

neophodnih za proces prevoenja i tumaenja. Mnogi autori su davali

svoje detaljne analize ovih vjetina, ali jedan saet prikaz bi izgledao
ovako:

Tumai i prevodioci treba da imaju dobro pasivno poznavanje jezika

sa kojima rade
Govorimo, naravno, o visokom nivou pasivnog poznavanja jezika kada

se radi o profesionalnom prevoenju i tumaenju. Na konferencijama,

tumai moraju imati jako brze reakcije, to je vjetina koja se ne stie na
studijama stranih jezika. Takoe, moraju razumjeti razliite registre koji se
koriste u institucijama (pravni, politiki, nauni, tehnoloki, knjievni,
muziki itd.) Knjievni prevodioci moraju biti u stanju da shvate sutinu
teksta koji prevode, ali i da uhvate sitne nijanse u znaenju rijei i izraza,
kao i njihov ritam i sikovitost.

24

Tumai i prevodioci treba da imaju dobru kontrolu jezika sa kojima

rade
U sutini, prevodioci i tumai treba da imaju sposobnost pisanja

tekstova koji su spremni za objavu, odnosno da imaju umiju pisati i

ureivati tekst na profesionalnom nivou. Knjievni prevodioci moraju,
tavie, posjedovati vjetine pisanja koje su iste prirode kao pisanje
profesionalnih knjievnih pisaca. Tumai koji prevode za akademike,
diplomate, politiare, umjetnike i intelektualce moraju odraditi posao na
jezikom nivou koji odgovara ciljnoj publici.

Tumai i prevodioci moraju dovoljno poznavati teme i pitanja kojima

se bave tekstovi ili govori koje prevode
Recimo da dubina poznavanja materije varira i zavisi od traenog

kvaliteta prevoda, same teme i radnih uslova (dostupnosti materijala i

dokumenata, kao i saradnika koji poznaju oblast). Povezano sa ovim je i tzv.
ekstralingvistiko znanje, koje nije direktno jeziko, ve opte znanje
koje svaki pojedinac posjeduje.

Prevodioci moraju posjedovati deklarativno i proceduralno znanje

prevoda
Deklarativno znanje se odnosi na poznavanje trita, klijenata,

odnosa izmeu prevodioca i klijenta, kao i odnosa izmeu jednog i drugog

prevodioca, potom znanje o izvorima informacija, o alatima koji se koriste
u prevoenju i oekivanjima koje klijenti imaju za svaki zadatak ponaosob.
Proceduralno znanje je sposobnost da se prevod sprovede u djelo to
su prevodioeve tehnike vjetine, kao sposobnost da se tekst vjerno
prevodi, da se poznavanje jezika stalno bogati i odrava, sposobnost brzog
rjeavanja problema i donoenja odluka, hvatanja biljeki u simultanom i
konsekutivnom tumaenju itd.
2. Daniel Gile je razvio est modela koji se mogu koristiti u
prevoenju

tumaenju,

koji

na

svoj

nain

predstavljaju

pojednostavljene verzije fenomena i ideja koje lee u teoriji

prevoenja.

25

Kljune

rijei:

svrhovitost

prevoda,

informisanje,

objanjavanje,

ubjeivanje, odanost u prevodu, pakovanje prevoda.

1) A communication model of translation komunikativni model
prevoenja
2) The informational structure of informative sentences
informativna struktura informativnih reenica
3) The effort models for interpreting and sight translation
model mentalnog napora za tumaenje i usmeno prevoenje
teksta
4) The gravitational model of language availability gravitacioni
model dostupnosti jezika
5) The comprehension of technical speeches and texts
razumijevanje tehnikih govora i tekstova
6) The sequential model of translation sekvencijalni model
prevoenja
ta je u osnovi komunikativnog modela?
Prevod slui ljudima i svrhovit je. Kako bi prevodioci stekli vjetinu donoenja
odluka u prevoenju, veoma je vano da shvate kako prevod slui ljudima i
njihovim ciljevima (dakle, svrhovit je), te da su izvorni i ciljni (prevedeni) tekst
samo alatke koje slue za postizanje tih ciljeva. Cilj moe biti informisanje:
pruanje informacija kao ime, adresa, dimenzije predmeta ili njegove osobine,
plan nekog dogaaja i slino; objanjavanje: informacijama objasniti neto,
kao to se objanjavaju skraenice i simboli u nekom naunom radu;
ubjeivanje: tekst moe imati svrhu da ubijedi itaoca ili sluaoca da je neko
miljenje ispravno, prigodno itd.; ubjeivanje itaoca ili sluaoca da (ne)
uradi neto.
Sledea stavka je odanost. U neknjievnom prevoenju i tumaenju,
prevodilac treba prvo da je odan klijentu, a zatim poiljaocu (nosiocu izvornog
teksta). Nekada tuma usmjerava odanost samo jednoj stranci, kao kada se
prevodi za gluve osobe.
Kvalitet prevoda uveliko zavisi od toga kako je isti upakovan. Prijatan glas i
prezentacija, ili dobra stilistika ureenost i tehniki raspored teksta utiu na

26
to kako e slualac ili italac ocijeniti prevod. Prevod koji je tehniki taan
moe

biti

oslabljen

loim stilom

ili slabom upotrebom

odgovarajue

terminologije, pa i nesigurnim glasom ili loom prezentacijom. Jak glas i

samouvjerenost tumaa ulivaju povjerenje klijentima koji sluaju taj prevod, i
tumai sa tim kvalitetima dobijaju bolje ocjene od ljudi koji e, moda, pruiti
tehniki taniji prevod, ukoliko zvue nesigurno pri izlaganju.
Bez obzira na procjenu koju prevodilac dobije od klijenta, uvijek mora voditi
rauna da posao obavi to je doslednije, bolje i odgovornije mogue.
3. Sledei

model

se

zove

Informativna

struktura

informativnih

reenica (The informational structure of informative sentences).

Objasnite ta se podrazumijeva pod porukom (message) i zato je
ona u centru panje pri prevoenju. ta obuhvata ovaj model?
Kljune rijei: vjernost originalnom tekstu, aproksimacija, poruka =
informacija, oblikovanje informacija.
Centralno pitanje ovog modela je koliko prevod moe biti vjeran originalnom
tekstu. Razliiti jezici, s obzirom na to da pripadaju razliitim kulturama, nisu
izomorfni. Te razlike se uoavaju u leksici i gramatici i mogu biti drastine ili
suptilne, zavisno od jezika koji ulaze u kontakt. Glavni problem prevodilaca je
to to, iz ovih razloga, na ciljnom jeziku ne mogu izraziti poruku koja je
izraena na izvornom jeziku. Otuda i zakljuak, do kog je, meu ostalima,
doao Dord Mounin (1963) da je prevod u najboljem sluaju aproksimacija.
U samom centru prevoenja je poruka koju tekst sadri, a poruka nije
verbalna materijalizacija komunikativne namjere, ve informacija koju
poiljalac eli da prenese primaocu.
U analizi ovakvih situacija, najbolje je poi od stava da prevodioeva
uloga u cijelom procesu treba da bude neutralna, odnosno, on treba biti
proziran. Naravno, nekada situacija nalae upravo suprotno od toga, ali
takvi sluajevi se smatraju izuzecima od generalnog pravila. Biti neutralan,
meutim, ne znai da se tekst prevodi rije-po-rije. Framing information
(oblikovanje informacija) se odnosi na pojavu da reenici ili tekstu moemo,
kao prevodioci, dodavati ili oduzimati elemente koji bi poruku uinili jasnijom i
razumljivijom primaocu. Te informacije mogu biti kulturne ili line sadrine.

27
Recimo, ukoliko pri tumaenju govornik kae neto to bi primaoca uvrijedilo
na kulturnoj osnovi, prevodilac moe izmijeniti poruku kako bi se izbjegao
potencijalni konflikt ili nesporazum. Govornikovi stilistiki i leksiki izbori
esto odaju informacije koje otkrivaju njegov socijalni poloaj, maternji jezik,
ili nivo obrazovanja, to nije od znaaja za poruku koju pokuava da prenese,
te prevodilac moe izbjei ekvivalente tih izbora. Prevodioci prate skopos (cilj)
prevoda, u skladu sa socijalnim normama date situacije, to znai da
oblikovanju informacija treba prii s oprezom kako se ne bi ugrozio

govornikov stil. Moemo rei da je zlatno pravilo:

Treba potovati redosled kojim su ideje izloene u poruci na izvornom jeziku.
Ako se prvo izlae ideja A, koja se potom ilustruje primjerima B, C i D, a

potom zakljuuje idejom E, taj redosled treba pratiti i u prevodu.

Strukturalne promjene reenice u prevodu su dozvoljene i poeljne, ukoliko su
neophodne za dobijanje lingvistiki prihvatljive reenice. Duge reenice se

mogu segmentirati, ali se pritom mora obratiti panja na redosled.

Ako prevodilac smatra da se govornik namjerno odluio za odreeni izbor
rijei ili lingvistikih struktura (to ih ini bitnim za sadraj poruke), onda te
rijei i strukture treba ispratiti to je mogue bolje. Takav je sluaj sa
ponavljanjima rijei ili humoristikim izvrtanjem rijei i gramatike.

4. Model mentalnog napora za tumaenje i usmeno prevoenje teksta

(The effort models for interpreting and sight translation) Ovaj pojam
se odnosi na jedan konceptualni okvir koji slui studentima da bolje
razumiju potekoe na koje e naii kada tumae, kao i strategije i
taktike koje se koriste u prevoenju i tumaenju. Koji su to koncepti
u osnovi modela?
Kljune rijei: automatski i sloeni procesi, sluanje, analiza, produkcija,
obrada materijala, koordinacija, radna memorija, simultano i konsekutivno
tumaenje, hipoteza zategnutog konopca.
Primjetno je da ak i profesionalni prevodioci prave greke i omake kada
tumae (konsekutivno ili simultano), to ukazuje na to koliko je taj proces
komplikovan i objanjava zato je podvrgnut kognitivnoj analizi. Nije dovoljno
rei da greke nastupaju zboh nedovoljnog poznavanja izvornog ili ciljnog

28
jezika, jer vrlo esto to nije sluaj (naroito ako govorimo o profesionalnim
tumaima). Upravo iz tih razloga je nastao tzv. effort model koji se bavi
prethodno pomenutim problemima iz analitike perspektive.
Prije svega, potrebno je poznavati razliku izmeu procesa koji jesu i onih
koji nijesu automatski. Procesi koji nijesu automatski zahtijevaju panju i
koncentraciju,

te

oduzimaju

vie

vremena

energije,

za

razliku

od

automatskih procesa. Kada se kapaciteti ili zalihe te usmjerene energije

istroe, ili ukoliko ih nema dovoljno za obavljanje nekog procesa koji nije
automatski, onda rezultati opadaju. Ovaj pojam je kljuan za tumaenje jer
operacije koje se deavaju u mozgu za vrijeme tumaenja spadaju u grupu
procesa koji se ne obavljaju automatski. Tri glavne operacije su sluanje +
analiza materijala, produkcija, i obrada materijala u kratkoronoj
(radnoj) memoriji. Ovim se operacijama moe dodati i koordinacija, koja
usklauje rezultate prethodne tri.

Prva operacija podrazumijeva da tuma slua i prima informacije (rijei) i

analizira njihovo znaenje. Ve tu moe doi do problema, jer se ne radi o
prostom prepoznavanju rijei, ve se mora istovremeno razumjeti i znaenje.
Produkcija je, zapravo, output. Kod simultanog prevoenja, produkcija
obuhvata niz operacija koje se proteu od mentalne reprezentacije poruke,
preko planiranja govora, do izgovaranja osmiljenog. Ako tuma eka da
govornik zavri cijelu reenicu (u simultanom tumaenju), moe doi do
preoptereenja kratkorone memorije, zbog ega se podaci gube. U
suprotnom, ako se sasvim vjerno prate strukture i leksiki izbori izvornog
jezika, tuma moe izgubiti reenini tok zbog neslaganja izmeu dva jezika.
Zlatno pravilo je da se treba koncentrisati na znaenje govora, a ne toliko na
pojedinane rijei ili gramatike strukture. Radna memorija, ili kratkorona

29
memorija predstavlja mentalnu sposobnost da se informacije zadravaju i
obrauju u kratkom vremenskom roku, i od naroitog je znaaja za simultano
tumaenje.
Kod simultanog tumaenja (ST) dolazi do preklapanja svih prethodno
pomenutih

operacija

(sluanje+analiza

[SiA],

produkcija

[P],

obrada

materijala u kratkoronoj memoriji i koordinacija [OM] i [K]).

ST = SiA + P + OM + K
Naravno, proces ne funckionie linearno, po principu operacija za
operacijom, ve dolazi do preklapanja jer su informacije u neprestanom toku.
Dok se prevod izlae na osnovu prethodno primljenog materijala, istovremeno
se prima novi materijal koji prolazi kroz operacije od samog poetka. U
sluaju da jedna od operacija krene loe, dolazi do gubitka informacija ili do
pogrenog tumaenja. Na primjer, ako govornik pomene dugako ime, a
tuma odlui da uspori prevod kako bi se koncentrisao na ime, mora to ime
to je mogue bre izgovoriti kako ne bi dolo do prezasienja memorije. U
suprotnom, ostatak reenice se moe zaboraviti. Slina stvar se deava ako
govornik ima lo izgovor, zbog ega tuma vie energije ulae u operaciju
sluanja i analize, pa usporava produkciju zbog toga.
Konsekutivno tumaenje se sastoji od dvije faze. Prva faza obuhvata
operacije

sluanja

analize,

hvatanja

biljeaka,

obradu

podataka

kratkoronoj memoriji i koordinaciju. Kada govornik zavri izlaganje, tuma

reprodukuje materijal, i to je druga faza tumaenja, koja obuhvata operacije
prisjeanja informacija kroz itanje biljeaka i produkciju. Hvatanje biljeaka
je kljuno u ovom procesu, jer se informacije biljee skraeno, to je mogue
vie saeto i informativno. Ova operacija treba da traje kratko kako bi ostalo
vie vremena za sluanje i analizu materijala.
[Note Taking in Consecutive Interpreting autora an Fransoa Rozana je
odlino

uputstvo

za

budue

tumae.

http://interpreters.free.fr/consecnotes/rozan7principles.pdf]
Kao zakljuak ove prie, osvrnuemo se na tzv. hipotezu zategnutog
konopca (Tightrope Hypothesis). Ova hipoteza tvrdi da je radna memorija
(ali i generalni kapacitet za obradu informacija) tumaa najvei dio vremena
gotovo zasiena, zbog ega dolazi do greaka u tumaenju. Dakle, greke ne
nastaju samo zbog slabog lingvistikog i ekstralingvistikog znanja tumaa.
Konkretni, analitiki dokazi hipoteze ne postoje, ali se redovno potvruje u
praksi.

30

5. Bilo da posjedujemo pasivno znanje nekog jezika, ili se njime aktivno

sluimo, potrebno je odravati to znanje, inae ono vremenom
nestaje.

Kako

gravitacioni

model

(the

gravitational

model

of

language availability) objanjava ovaj fenomen i zato je koristan

prevodiocima i tumaima?
Kljune

rijei:

dostupnost

jezikog

znanja,

struktura

modela,

jeziki

konstituenti, centrifugalni i centripetalni efekat, efekat pratnje, interferencija.

Krenimo od podjele jezika sa kojima tumai i prevodioci rade na tri kategorije:
a) A jezici, kojima se tumai slue kao maternjim. Naravno, kada se
prijavljuju za posao konferencijskog tumaa, od njih se oekuje da
se tim jezikom ili jezicima slue na visoko obrazovanom nivou, to
vai i za B i C jezike.
b) B jezici, kojima tumai vladaju i aktivno i pasivno, gotovo kao da je
u pitanju maternji. Od tumaa se oekuje da mogu da prevode NA
ove jezike.
c) C jezici, koji su pasivni. Teorijski gledano, tumai posjeduju pasivno
znanje ovih jezika, ali ne prevode na njih.
Znanje jezika nije prosto binarno DA/NE stanje neke leksike jedinice ili
pravila. Govorimo i o dostupnosti jezikog znanja, ili o vremenu i trudu koji
su potrebni kako bi se to znanje iskoristilo u razumijevanju govora i teksta,
kao i o produkciji istih. Veoma je lako uoiti probleme u dostupnosti znanja pri
jezikoj produkciji u svakodnevnom ivotu: kada oklijevamo jer se ne moemo
prisjetiti neke rijei ili kada ne moemo dovriti reenicu jer smo u procesu
(usled prekidanja ili slino) izgubili tok misli. Tu su, naravno, i pauze usled
oklijevanja, koje se esto popunjavaju filerima kao hm, ili u naem jeziku
dakle, ovaj, znai i slino. Kod pisanja tekstova, dostupnost znanja
manje utie na konani proizvod jer imamo mnogo vie vremena da
razmislimo o strukturama koje elimo da iskoristimo u tekstu.
Isto se moe primijeniti i na razumijevanje teksta ili govora. To je proces koji
se ne moe nazvati automatskim jer se radi o obradi informacija. Prvo
senzorno primamo signal (audio ili video), to jeste automatksi proces, a
zatim dolazi do analize informacija (to je pomenuto u effort modelu) u

31
kratkoronoj memoriji koja se vrlo brzo moe zasititi, zbog ega dolazi do loe
obrade jer nema vremena za prisjeanje informacija iz dugorone memorije.
Dosputnost jezikog znanja je, dakle, uslovljena brojnim faktorima.
Ako sagledamo jezik kao skup jezikih konstituenata (JK), moemo rei da
svaka individua raspolae sistemom JK. On obuhvata leksike jedinice (rijei,
fraze, idiome, termine), pravila jezika u optoj upotrebi (gramatika,
stilistika, pragmatina i socijalna pravila), i pravila jezika u specijalizovanoj
upotrebi (sa naroitom frazeolokom dimenzijom, gramatikim i stilistikim
pravilima koja se razlikuju od pravila jezika u optoj upotrebi). Struktura
gravitacionog modela se moe i grafiki predstaviti:

1 Language acquisition Gile. Interpreter Training Resources. 2 March 2014.

http://interpreters.free.fr/language/gilelanguage.htm

32

Model predstavlja dostupnost jezikog znanja (koje je sadrano u jezikim

konstituentima) u datoj situaciji i kontekstu, to znai da je model dinamian.
Ako tuma uestvuje u medicinskoj konferenciji, njegovo znanje o medicinskoj
terminologiji je sigurno dostupnije nego kada ode na skijanje. Znanje postaje
dostupnije zato to se konstituenti stimuliu tako to se tuma nalazi u
okruenju

gdje

Dinaminost

se

koristi

modela

je

ta

terminologija,

uslovljena

jezike

principima

konstrukcije

centrifugalnog

itd.
i

centripetalnog efekta.
Centrifugalni efekat: Ako se upotreba JK ne stimulie, oni se udaljavaju od
centra sistema. Pod stimulacijom se podrazumijeva aktivna upotreba
steenog znanja u pisanju ili govoru, ili pasivno izlaganje znanju putem
itanja ili sluanja. Ako se neki JK ne koristi, on postaje progresivno manje
dostupan, a nakon nekog vremena i zaboravljen.
Centripetalni efekat: Ako se upotreba JK stimulie, oni su sve blii centru
sistema. Ova migracija se odvija mnogo bre od udaljavanja koje je
posledica centrifugalnog efekta. Na primjer, novousvojena leksika jedinica
moe postati dostupna nakon samo nekoliko sekundi ili minuta.
Ovi efekti su vrlo znaajni za pripreme tumaa prije konferencije, kada moraju
savladati tehnike termine sa kojima se ranije nijesu susretali, a koje nakon
konferencije mogu zaboraviti kroz nekoliko dana ili sedmica, s tim to ti
termini ne nestaju u potpunosti iz sistema JK (na konferenciji istog tipa tumai
mogu da se prisjete termina). to se vie JK stimuliu, to e centripetalni
efekat biti snaniji. Ponavljanje rijei ili struktura se, svakako, smatra odlinim
stimulansom, naroito za rijei koje se ne koriste esto u svakodnevnom
govoru. Meutim, puko automatsko ponavljanje lieno konteksta i dublje
kognitivne obrade nije naroito efikasno (uenje rijei ili termina napamet sa
neke liste se smatra automatskim ponavljanjem).
Pojam koji je blisko povezan sa ovim efektima je efekat pratnje (the escort
effect). Ako jedan JK postane vie dostupan, onda i drugi JK, koji zvue slilno
ili su nekom vrstom asocijacije povezani sa prvim, postaju dostupniji. Ako

33
nauimo novu rije i vremenom ona postane dio pasivnog znanja (kroz estu
upotrebu, recimo), onda i rijei koje su na neki nain sline njoj, etimoloki
srodne i sl., postaju lake za nauiti i utvrditi. Loa strana ovog efekta je
interferencija, ali se kao pojava ee javlja u uenju stranih jezika negoli u
tumaenju i prevoenju.

6. Translingvistiki

ekvivalenti

se

ponaaju

isto

kao

JK

kada

govorimo o njihovoj dostupnosti. Objasnite ta su TE i kakav

uticaj imaju na prevoenje i tumaenje.
Kljune rijei: fiksirane fraze, lingvistiki korespondenti, parafraziranje,
deverbalizacija.
Translingvistiki ekvivalenti su asocijacije ili veze izmeu odreenih JK dva
jezika, naroito izmeu leksikih jedinica i fiksiranih fraza.
Aktivna upotreba TE u prevodu se, na prvi pogled, kosi sa generalnim
pristupom da se treba prevoditi na osnovu znaenja, ili sutine teksta, a
ne prevoditi rije-po-rije (transkodovati). Meutim, to nije sluaj, jer se
ovdje govori o direktnom prevodu fiksiranih fraza, kojih u jeziku ima u
velikom broju, naroito ako posmatramo sociolekte internacionalnih
sastanaka. Kada se u tumaenju naie na ovakav element, postoje tri
opcije:
1) Tuma moe svojim rijeima preformulisati frazu/rije
2) Tuma moe deverbalizovati rije, tako to e shvatiti njeno
znaenje i izraziti ga po volji
3) Tuma moe iskoristiti direktan lingvistiki korespondent, ako takav
postoji u ciljnom jeziku
Trea opcija se ini najboljom jer se tako tedi na vremenu i energiji koje
tuma moe posvetiti sledeim segmentima govora.
ak i oni prevodioci koji se zalau iskljuivo za prevod zasnovan na znaenju i
sutini teksta vjeruju da su transligvistiki ekvivalenti veoma korisni kada su
oni direktno dostupni u memoriji. Ako, pak, nisu, onda je lake i bolje prevesti
frazu na neki indirektan nain (opcija 1 ili 2 koju smo prethodno naveli). Ovi

34
se naini ine sigurnijim i zbog izbjegavanja mogue interferencije. Ono to
smo rekli za JK vai i za TE ako se dovoljno stimuliu, oni e postati trajno
dostupni u memoriji. to ee se termin ili fraza prevodi ekvivalentom, to e
njegovo mjesto u memoriji biti bolje uspostavljeno. Ova teorija nalazi
potvrdu kada se esto prevodi u istoj oblasti, ili na istu temu, ili ak sa istim
klijentima. Studenti mogu nauiti velik broj TE kroz vjebe, recimo ako vie
puta prevode tekstove sa istom temom ili tumae govore.
Kad govorimo o prevodima tekstova, upotreba TE je manje poeljna od
parafraziranja i deverbalizacije. Olakavajui faktor koji upotreba TE nosi sa
sobom pri tumaenju ne postoji kod prevoenja jer nema opasnosti od
zasienja memorije. Ako se isti TE esto ponavlja u govoru i direktno se
tumai, to je prihvatljivo jer se radi o govornom mediju, ali kod pisanja to nije
sluaj jer ponavljanje nije stilistiki prihvatljivo.

7. Sledei model je Razumijevanje tehnikih govora i tekstova

(Comprehension of specialized discourse in interpreting and
translation). Na ta se fokusira ovaj model?
Kljune rijei: razumijevanje teksta, lingvistiko znanje, ekstralingvistiko
znanje, analiza, kognitivni pritisak, dubinska analiza izvornog teksta.
Do

sada

je

ve

postalo

oigledno

da

prevoenje

nije

prosto

transkodovanje, te da nije dovoljno prosto poznavati leksiku dva jezika

kako bi se uspjeno prevodilo sa jednog na drugi. Pomenuto je i ranije da
jezici i kulture nisu izomorfni i vrlo esto u ciljnom jeziku ne postoji
ekvivalent za neki termin u izvornom. Upravo zbog toga je razumijevanje
teksta vrlo bitna komponenta prevoenja. To je i dokazano kod prvih
pokuaja automatskog prevoenja, kada je dolazilo do ogromnih greaka u
prevodu zbog dvosmislenosti pojedinih rijei. Razumijevanje teksta je
rezultat lingvistikog znanja i ekstralingvistikog znanja, u pratnji analize.

35

Analiza je neophodan element ove jednaine jer nekada lingvistiko i

ekstralingvistiko znanje ne pruaju dovoljno informacija kako bi se
proizveo kvalitetan prevod. Ako govornik, recimo, ima jak akcenat, pravi
leksike ili sintaksike greke, koristi neobine metafore i sl., tuma mora
analizirati govor kako bi shvatio sutinu. Vrlo esto su prevodi studenata
puni greaka prosto zbog toga to se nisu posvetili analizi reenice, to se
nakon ponovnog itanja moe lako ispraviti. Jedna, uslovno reeno, mana
analize je to to oduzima vrijeme. Kod prevoenja, to uopte ne
predstavlja problem, ali kod tumaenja se moe naii na potekoe jer je
uteda vremena kljuna kako bi se izbjegao kognitivni pritisak, odnosno
zasienje memorije.
Lingvistiko znanje je veoma korisna komponenta prethodno navedene
jednaine, ali samo do odreene mjere, jer u jednom momentu
poznavanje sve veeg broja rijei ili idioma nee znaajno doprinositi
generalnom razumijevanju. To, naravno, vai za tumae i prevodioce koji
se bave tehnikim tekstovima, i kojima poznavanje rijetkih ili poetskih
rijei i stila nee biti od naroite koristi u poslu kojim se bave. U sutini,
sve zavisi od registra teksta ili govora. Korisno je poznavati medicinsku
terminologiju ako se radi u toj oblasti, ali se ista ui iskustvom. Isti princip
vai za bilo koju oblast, bila ona tehnika, diplomatska, knjievna itd.
Tuma bi trebalo da savlada sve relevantne elemente vokabulara,
gramatike i stila izvornog jezika u toku pripreme za odreenu konferenciju,
jer kvalitet proizvoda zavisi od profesionalne upotrebe termina, dobre
stilistike ureenosti i brzine tumaenja.

36
Ekstralingvistiko

znanje

nema

ogranien

doprinos,

za

razliku

od

lingvistikog. to se vie zna o situaciji, ukljuujui interesovanja uesnika

u komunikaciji, njihov nain razmiljanja, stavove, elje itd., to su vee
anse da e se bolje razumjeti cijelokupni diskurs. Tuma tokom svake
konferencije (a prevodilac svakim novim prevodom) stie novo znanje,
zbog ega je potrebno da odrava visok nivo panje pri radu.
ak se i usko specijalizovani tekstovi sastoje od reenica sa logikom
strukturom

identinom

ili

slinom

strukturama

koje

se

srijeu

svakodnevnom jeziku. Problemi u razumijevanju takvih tekstova proistiu

iz nerazumijevanja termina koje se odnose na koncepte ili predmete sa
kojima nismo upoznati. Vrlo esto se, meutim, i ti termini mogu
djelimino razumjeti na osnovu njihove morfoloke strukture, generalnog
znanja ili konteksta. Moemo zakljuiti da je mogue postii dobro
razumijevanje usko specijalizovanih tekstova, i kroz to nauiti poneto o
samoj temi. Steeno znanje ostaje, na neki nain, izolovano, odnosno ne
biva integrisano u generalnu bazu podataka, kao to se deava kod ljudi
specijalizovanih za datu oblast. Dok god nema specifinih stilistikih i
frazeolokih elemenata, prevodioci mogu prevoditi usko specijalizovane
tesktove na osnovu dubinske analize izvornog teksta, ak i ako nisu
sasvim upoznati sa temom.
8.

Sekvencijalni

model

prevoenja

(Sequential

model

of

translation). Ovaj model se naziva sekvencijalnim jer se sastoji od

putokaza koji usmjeravaju prevodioca od izvornog ka ciljnom
jeziku. Koje su to sekvence ovog modela i kakva je njihova
primjena?
Kljune

rijei:

faza

razumijevanja,

faza

preformulacije,

hipoteza

znaenju, test vjernosti, revizija, prihvatljivost teksta.

Model se sastoji od dvije osnovne faze. Svaka jedinica prevoda izvornog
teksta prolazi kroz fazu razumijevanja, a potom fazu preformulacije. U
samoj strukturi modela lei sedam komponenti, meu kojima se poseban
naglasak stavlja na znanje kao izvor informacija, i na proces donoenja
odluka kao neophodan elemenat u procesu optimizacije teksta.

37
Krenimo od faze razumijevanja. Prevodilac prvo proita jednu jedinicu
prevoda, koja moe biti samo jedna rije (Yes), reenica (Results were
excellent indeed), ili fragmenti teksta dui od reenice. Prevodilac zatim
(mentalno) formulie hipotezu o znaenju te jedinice i time joj
privremeno pripisuje mogue znaenje. Pritom se oslanja i na lingvistiko i
na ekstralingvistiko znanje (smjeteni u generalnoj bazi znanja). Sledei
korak

je

provjera

hipoteze

kritikim

ispitivanjem

svjetlu

novih

informacija koje je dobio daljim itanjem teksta. Naime, tekst se prvim

itanjem esto pogreno protumai i greka je insistirati na tom tumaenju
ukoliko ono nije kongruentno sa ostatkom teksta. Ukoliko hipoteza ne
proe provjeru, mora se postaviti nova, i to se ponavlja dok se ne doe do
zadovoljavajueg rezultata.
Druga faza je, rekli smo, preformulacija. Kada se ustanovi znaenje
jedinice prevoda, ona se verbalizuje jezikom ciljnog teksta i u tom se
procesu prevodilac i dalje oslanja na svoju bazu znanja. Potom slijedi
provjera prevoda, tako to se gleda da li je ijedan dio poruke proputen, ali
i da nema suvinih informacija. Ako ova faza, koju nazivamo testom
vjernosti, ne prui zadovoljavajue rezultate, mora se ponoviti. Prevedeni
tekst mora biti ureen tako da je znaenjski jasan, jeziki

i stilistiki

precizan, te kulturno i socioloki prihvatljv. (Na primjer, u japanskom jeziku

su dozvoljena ponavljanja, dok u engleskom, ali i veini zapadnih jezika, to
nije sluaj). Ukoliko rezultati zadovoljavaju, prevodilac moe prei na iduu
jedinicu prevoda.
Ono to slijedi je revizija od strane drugog lica, nakon to je prevodilac
zavrio sa prevoenjem. Kontrolie se vjernost i prihvatljivost grupa
jedinica prevoda, uglavnom na nivou reenice ili paragrafa. Ukoliko ima
krupnih greaka, prevodilac se mora vratiti na prvu fazu, razumijevanje,
kako bi nanovo pristupio formiranju hipoteze o znaenju, to se radi i
ukoliko je prevodilac propustio da prevede jedan dio teksta. Revizija,
dakle, ide suprotnim smjerom od smjera prevoenja.
Ovaj model ima primjenu i u izgradnji profesionalnog stava prema
prevoenju kao poslu. Razliku izmeu prosjenog i dobrog prevodioca ne
treba traiti u talentu za pisanje ili bazi znanja, ve u njihovom pristupu.
Talenat i znanje imaju dobar uticaj na produktivnost, ali savjesni
prevodioci, koji se sistematski pridravaju metodologije e zasigurno

38
pruiti bolji prevod od prevodioca koji su manje sistematini i savjesni.
Njihova baza znanja e vremenom rasti i moi e prevoditi u bilo kom
polju. Prvi koraci su teki, ali napredak je mogu, naroito ako se prate
metodoloki principi izloeni u sekvencijalnom modelu.

9. Navedite i objasnite sedam komponenti sekvencijalnog modela.

1) Obrada pojedinanih ili vie jedinica prevoda.

Ovaj model

preporuuje da se tekst prevodi jedinicu po jedinicu, to se razlikuje

od savjeta koji se generalno daje prevodiocima da prvo proitaju
tekst, pa krenu sa prevoenjem. Mnogi prevodi se rade u dvije faze:
prvo prevodioci itaju tekst (ili njegov dio), pokuavaju identifikovati
potekoe, naroito lingvistike i terminoloke prirode, a potom
pristupe njihovom rjeavanju. Meutim, i u tom procesu se koristi
hipoteza o znaenju prije preformulisanja i provjere vjernosti i
prihvatljivosti prevoda.
2) Odvajanje faze razumijevanja i preformulisanja. Model diktira da se
moe poeti sa preformulisanjem tek nakon faze razumijevanja. U
praksi je nekada to nemogue, ukoliko prevodilac ne moe da
razumije jedan segmenat teksta, usled ega ne moe formirati ni
hipotezu o znaenju. U tom sluaju je neophodno stvoriti
privremene preformulisane fraze kako bi se moglo nastaviti sa
poslom. U toku obuke, najbolje je poeti sa lakim tekstovima koje
je lako razumjeti, ali kako se napreduje, bolje je uvesti tee tekstove
u kojima se nailazi na ovakve probleme.
3) Nerijeeni problemi. Nekada prevodioci ne mogu nai neophodne
informacije ili im manjka vremena da im pristupe. U takvim
situacijama, od njih se sigurno ne oekuje da prepuste posao
strunijem kolegi, niti da odbiju klijenta kada su ve prihvatili posao,
ve da u takvim uslovima nau to je mogue bolje rjeenje.
Profesionalci obino izbjegavaju takve situacije tako to prihvataju
samo

zadatke

za

koje

smatraju

da

se

mogu

rijeiti.

AIIC

(International Association of Conference Interpreters) ima klauzu

39
kojom obavezuje lanove asocijacije da e prihvatiti samo one
zadatke za koje su kvalifikovani. Naravno, tokom obuke je najbolje
poeti sa lako rjeivim zadacima i tek kasnije uvesti tee, kada e
studentima biti pruena pomo sa problematinim segmentima.
4) Donoenje odluka; rizik, pobjeda i gubitak. U problematinim
situacijama, pevodioci se na kraju moraju odluiti za neko rjeenje.
Te odluke nekada donesu dobre rezultate, a nekada i poraavajue.
Dobri rezultati obuhvataju itljive i uvjerljive tekstove, malu
vjerovatnou pogrenog tumaenja teksta i slino. Gubici se odnose
na gubitak informacija, slab kredibilitet teksta zbog loe upotrebe
terminologije, lou kulturnu prihvatljivost itd.. Treba teiti dobrom
balansu izmeu rizika i gubitka u svakoj situaciji. Neke grere
rezultiraju tako malim gubitkom da je rizik definitivno prihvatljiv (na
primjer, ako se u prevodu iskoristi tehniki termin koji je ciljnoj
publici manje poznat ali semantiki prihvatljiv). U nekim drugim
situacijam, rizik gubitka treba da je priblian nuli (recimo, ako se
prevode uputstva za vitalnu medicinsku opremu).
5) Linearnost sekvenci. Jo jedna razlika izmeu ovog modela i prave
prevodilake prakse je to to u prevodilakoj praksi linearan tok
sekvenci nije vrsto uspostavljen i strogo ogranien. Vrlo esto se i
faze razumijevanja i preformulacije preklapaju i ne ide se precizno
od jedne jedinice od druge. Prevodioci nekad ne testiraju hipotezu
o znaenju prije negoli je verbalizuju u ciljnom jeziku (makar
mentalno).
6) Testiranje grupa jedinica prevoda. Testovi prihvatljivosti i vjernosti
jedinica prevoda se nekada moraju vie puta ponoviti, ukoliko se
radi o duem tekstu. Svaka jedinica prevoda treba da se analizira
do formiranja hipoteze o znaenju, nakon ega se testira i
prepravlja (ako ima potrebe za tim), pa se stvara prevod te jedinice,
koji se takoe testira.
7) Baza znanja. Baza znanja, koja je neophodna kako za razumijevanje
teksta

tako

za

preformulaciju,

obuhvata

lingvistiko

ekstralingvistiko znanje prevodioca. Sve znanje koje se prikuplja u

toku procesa prevoenja (bilo kroz sam tekst, ili kroz pomonu
literaturu i rjenike) se dodaje ovoj bazi znanja. Koliina informacija

40
koja se tokom svakog novog prevoda prikupi je minijaturna u
odnosu na cjelokupnu bazu znanja prevodioca, koja se gradi tokom
cijelog ivota. Ipak, onaj dio baze koji je relevantan za odreeni
prevod se moe znaajno uveati, naroito u toku rada na nekom
novom polju.
10.

Ad hoc sticanje znanja kod prevoenja i tumaenja (ad hoc

svrhovito, ili za specifian sluaj).

Kljune rijei: specifini zadaci, terminologija, idiomi, pouzdani izvori,
lingvistika pouzdanost, ekstralingvistika pouzdanost, glosar.
injenica je da prevodioci moraju generalno biti obrazovani i makar povrno
upoznati sa velikim brojem oblasti. Meutim, nivo poznavanja neke oblasti ne
mora da bude maksimalno visok, jer prevodilac ne planira da bude
specijalista u datoj oblasti (doktor ili ininjer), ve da struno prevede tekst.
Baza znanja prevodilaca i tumaa strunih tekstova i govora ne moe sadrati
sve neophodne informacije koje bi im bile od koristi. Zbog toga se govori o ad
hoc prikupljanju informacija za specifine prevodilake zadatke.
U veini sluajeva se od prevodioca oekuje da preformulie tekst na
sociolekat kojim on ne vlada tako dobro kao to vlada jezikom kom taj
sociolekat pripada. U takvim situacijama, prevodilac se mora unaprijed
upoznati ne samo sa terminologijom, ve i sa idiomima tipinim za tu vrstu
tekstova.
Informacije koje prevodilac prikuplja moraju biti iz pouzdanih izvora (na ovo je
potrebno obratiti posebnu panju ako je izvor Internet). Pravi se razlika
izmeu

lingvistike

pouzdanosti,

koja

se

odnosi

na

terminologiju

frazeologiju, i ekstralingvistike pouzdanosti, koja se odnosi na sam kvalitet

informacija. Nekada izvor prua pouzdane informacije, ali neprikladne
termine, a nekada su termini prikladni, ali informacije loeg kvaliteta.
Strunjaci u datim oblastima slue kao odlian i najpouzdaniji izvor
informacija. Stoga uspostavljanje parterstava sa strunjacima iz raznih oblasti
moe poboljati kvalitet prevoda, produktivnost i profitabilnost.
Kod tumaenja (naroito konferencijskog) do prikupljanja informacija dolazi
prije konferencije, pred samu konferenciju i tokom konferencije. Suvino je
rei da je neophodno unaprijed se upoznati sa terminologijom.

41
Glosari koje pripremaju sami prevodioci su odlian izvor informacija jer svi
podaci dolaze iz linog iskustva, to ih ini mnogo boljim od komercijalnih
rjenika i glosara.

III Poglavlje
TRANSLATOLOKA TIPOLOGIJA TEKSTOVA

Tekst je klju analize moderne translatologije. Teorijski i praktino posmatran,

translatoloki proces poinje pristupom tipologiji teksta, jer je translatoloki fokus
tekst, a ne jezik ili rije.
Teorijski posmatrane Studije prevoenja razmatraju prevedene tekstove (Bassnett,
Toury, Snell-Hornby, Kussmaul) i strategije njihove prevodljivosti, kao i efekte
izvornog teksta na knjievnost i kulturu ciljnog teksta. U realizaciji ovog puta,
translatogiji izlaze u susret tangentne discipline tipa retorika, sintaksa i semantika.

42
Linguistic expressions are vessels or conduits into which thoughts, ideas or
meanings are poured, and from which they can be transmittedextracted exactly
as they were sent.

Ve osamdesetih godina su se uveliko pojavile ozbiljne teorije o tekstu, meu

kojima je svakako tekstualna tipologija imala znaajan udio u razvoju studija
prevoenja. Ona je otvorila vrata komunikativnoj lingvistici i komunikativnom
modelu prevoenja na nivou teksta, a istovremeno je postavila osnove pojma
translatoloke strategije.
Shodno Hartmanovom komunikativnom pristupu (1971:10) 3 tekst je sagledan
kao osnovna mogunost realizacije jezika u svojoj pojavnosti, stoga svaki put
izvjestan tekst kao individualna manifestacija jezika, posjedujui funkcionalnost, ini
inicijalni jeziki znak.
U tom smislu tekst je komunikativna jedinica koja se dijeli na segmente koji
imaju oblike tipa sadraja, poglavlja, paragrafa, reenica i rijei. Po tom pristupu svi
dati segmenti se sagledavaju u odnosu na tekst kao cjelinu.
Klju komunikacije je jezik, koji se realizuje kroz razgovornu, pisanu i
neverbalnu komunikaciju. Roman Jakobson je definisao est komunikacijskih funkcija
jezika koje odgovaraju dimenzijama komunikacijskog procesa: 1. Referencijalna
funkcija - odreuje odnose izmeu poruke i predmeta na koji se poruka odnosi 2.
Emotivna funkcija, lina ili ekspresivna - odreuje odnose izmeu poruke i njenog
poiljaoca 3. Konativna ili injuktivna funkcija - odreuje odnos izmeu poruke i
primaoca (svako optenje ima za cilj izazivanje izvjesne reakcije primaoca) 4.
Poetska ili estetska funkcija - definisana je kao odnos poruke sa samom sobom 5.
Fatika funkcija - nastoji da potvrdi, odri ili prekine proces optenja (kontrolni radni
kanal; igra veliku ulogu u obredima, sveanostima, ceremonijama, govorima)
podrazumijeva ponavljanje odreenih rijei ili gestova 6. Metalingvistika funkcija
2 Lingvistiki izrazi su sudovi ili cijevi u koje se mislli, ideje ili znaenja ulivaju, i iz
kojih se ona mogu odailjati...izvlaiti upravo onako kako su i poslata.(Green
1989:19)
3 The text, understood as the fundamental possibility of realizing language in the
manifested form of its appearance, and accordingly each time the certain text as an
individual manifested appearance of language, possessing a functional ability, forms
the initial language sign. (Hartmann 1971:10)

43
kontrolni radni kod; ima za cilj da odredi smisao znakova za koje postoji opasnost da
ih primalac nee shvatiti.
Svako iskustovo saeto je u drugaijoj jezikoj formi. Forme se posmatraju iz
ugla multikulturalizma, jezikih integracija i asimilacija. Kao korpus posluili su
radovi i studije lingvista, filologa, pravnika, ekonomista, pisaca, kao i eseji iz
razliitih oblasti ivota i nauke (translatologije, sociolingvistike).
Translatoloke transfere iz izvornog ka ciljnom jeziku vre translatoloki
procesi koji se odvijaju na dva naina ili top down ili bottom up processing.
Klju prevoenja je u prevodu znaenja sagledanog kroz tekst kao cjelinu. 4
Translatoloki proces razmatra: 1) komunikativni kontekst situacije, odnosno
kontekst namjere pragmatiku i kontekst znakova semiotiku. 2) strukturu, koja
dominira u retorici i 3) teksturu koja se temelji na izboru leksike, koheziji,
tranzitivnosti i sintaksikom sklopu. Ovaj process vodi osposobljen, istreniran i
talentovan prevodilac.
Tekstualna problematika analizira vrste ili ciljeve tekstova kao semantikofunkcionalne pojmove, a to su: 1) naracija 2) deskripcija 3) ekspozicija 4)
argumentacija 5) instrukcija.
Narativni tekst se bavi dogaajima u svijetu, bilo knjievnim proznim djelima
ili novinskim lancima. Karakterie ga sekvenciranje dogaaja sa dinamikim
glagolima i prilokim odrednicama, odnosno diskursnim filerima tipa: first, second,
third.
e.g. 22 February: Events move quickly as protesters take control of
presidential administration buildings without resistance and opposition leaders call
for elections on 25 May. President Yanukovych is nowhere to be seen and reports
emerge that he has left for Kharkiv in the north-east. Parliament votes to remove
him from power with elections set for 25 May. Mr Yanukovych appears on TV to insist
4 Aim of translation: translation of the meaning conveyed in texts as a whole (Neubert &
Shreve, 1992)

44
he was lawfully-elected president, and denounces a "coup d'etat". His arch-rival,
opposition leader Yulia Tymoshenko who was jailed for seven years in 2011, is freed
and travels from Kharkiv to Kiev.5

e.g. Od bodljikave ice povrede je zadobilo osam migranata, kojima je pomo

ukazana u marokanskim bolnicama, dok je 58 njih uhapeno, prenio je tom prilikom
AP. Potom je zvaninica panskog ministarstva unutranjih poslova objavila u
ponedjeljak, 24. februara, da je oko 500 migranata iz Podsaharske Afrike,
naoruanih motkama i kamenicama pokualo da savlada graninu ogradu od
bodljikave ice i udje iz Maroka u pansku enklavu Melilju na severozapadu Afrike, a
da je oko 100 njih to uspelo.6

Deskriptivni tekst opisuje ljude i stvari u prostoru. Potpuno je irelevantno da li

je opis tehnike, odnosno objektivne ili impresionistike, odnosno subjektivne
prirode. Tekstovi deskripcije, naracije i instrukcije imaju svoju sintaksiku strukturu
koja se iri ili se moe proiriti na tekst.
e.g. Bio je srednjeg rasta, miiav, kudrave crne kose koja je poela da se na
temenu proreuje, dok mu je brada, takoe kudrava i neuredna, ve bila proarana
belinom.7
e.g. Panorama of the City of Interzone. Opening bars of East St. Louis
Toodleoo...at times loud and clear, then faint and intermittent like music down a
windy street... The rooms seem to shake and vibrate with motion. The blood and
substance of many races, Negro, Polynesian, Mountain Mongol, Desert Nomad,
5 Ukraine Crisis Timeline. BBC 28 February 2014.
6 Vie od 200 migranata iz Maroka ilegalno ulo na pansku teritoriju. Vijesti online
28 February 2014.
7 Ki, Danilo. Enciklopedija mrtvih. Simon udotvorac. Beograd: Prosveta, 1983. p
26.

45
Polyglot Near East, Indian races as yet unconceived and unborn, combinations not
yet realized pass through your body. 8
Za razliku od njih, ekspozitorni i argumentativni tekst su kognitivno
orjentisani, eksplantorni i persuasivni. Ekspozitorni tekst odreuje ili definie neki
fenomen. Meu ovim tekstovima nailazi se na definicije i objanjenja (objektivni
tekstovi), odnosno oni mogu biti analitiki i sintetiki (rezimei) kao i razne vrste
eseja (subjektivni tekst). Karakteriu ih glagoli stanja i epistemine modalnosti.
e.g. The cell Myxococcus xanthus responds to starvation by initiating a cycle
that culminates with the cell forming spore-filled fruiting bodies. This developmental
cycle, which is dependent upon changes in gene expression, ensures cell
sporulation at the appropriate time and place. 9
Argumentativni tekst ne prihvata pretpostavku da se primaoeva uvjerenja
moraju mijenjati. esto ih karakterie negacija tvrdnje koja doprinosti kvalitetu ili
nekoj karakteristinoj aktivnosti prema neemu ili nekom. U ovu grupu su svrstani
advertajzing tekstovi, koji persuasivno djeluju na itaoce, u smislu da je neto bolje
od drugog/ostalog.
e.g.

8 Burroughs, S. William. Naked Lunch. Grove press, 2001. p 55.

9 Keseler IM, Kaiser D. An early A-signal-dependent gene in Myxococcus xanthus
has a _54-like promoter. J of Bacteriol 1995. p 177.

46

Poster by: James Montgomery Flagg, 1942

e.g. Krenite na putovanje kroz arene strane, odluite se koja vam je zemlja
najinteresantnija i osetite je. Uverite se u raznovrsnost nae ponude. Sa sveim,
inspirativnim i pozitivnim stavom kreemo u osvajanje sveta. 10
Neki tekstovi su pripadnici samo jedne tipoloke vrste, drugi imaju
karateristike koje su mjeavina nekoliko tekstualnih tipova, kao to su reklame,
rezimei naunih radova, zakoni itd.

e.g. U radu se polazi od osnovnog odreenja kulturnih modela jezike

standardizacije koji se posmatraju u kontekstu restandardizacije srpskohrvatskog
jezika. Tumaenje standardizacije jezika iz perspektive kulturnih modela omoguava
sagledavanje ovih procesa u zavisnosti od ire sociolingvistike situacije kao i
dominantnih drutveno-istorijskih i ideolokih tokova. 11
Tekst ima tri semiotika parametra: 1) sintaksiki-koji izraava odnos znakova
jednog izmeu drugog i njihovu vezu Sintaksiki translatoloki problem su
10 Turistika agencija Calypso Tours International.
11 Jovanovi, Ana. Kulturni modeli i restandardizacija srpskohrvatskog jezika posle
raspada Jugoslavije. Jezik i drutvo. Ed. Julijana Vuo. Beograd: Filoloki fakultet,
2012. 271-282.

47
kompleksni, jer zahtijevaju fluentno baratanje jezikom i bogat leksiki fond; 2)
semantiki-koji izraava odnos izmeu znaka i znaenja, odnosno prepoznavanje
konotativnih problema, posebno vodei rauna o prevoenju strunih tekstova i
terminologije, za ta je potrebna talentovana primjena translatolokih strategija i 3)
pragmatiki-koji odraava odnose izmeu poiljaoca i primaoca znaka. (Stolze
1994:98)
Klasifikacija tekstova na osnovu stepena njihove prevodljivosti: a) lake i b)
tee prevodljivi tekstovi. Ova klasifikacija je izvedena na osnovu toga to se tokom
prevoenja teksta ne nailazi/nailazi na stilske probleme, a on je jasan i
transparentan.
Taksonimijski kriterijum klasifikacije je napravljen na

osnovu tri sastavna

aspekta teksta su: a) sadraj b) cilj c) kontekst.

Postoji i tipologija na osnovu slinosti koje postoje izmeu nekih tekstova, a
koji su posledica komunikativnih ciljeva koji su ih proizveli. Tu spadaju enciklopedija,
testament, uputsvo za upotrebu.
e.g.

Ako

je

ureaj

ukljuen,

pritisnite

zadrite

taster

za

ukljuivanje/zakljuavanje i izaberite Iskljuivanje OK da ga iskljuite. Prilikom

uklanjanja poklopca sa zadnje strane pazite da ne otetite nokte. (uputstvo za
upotrebu telefona Samsung Galaxy S2)
e.g. Q fever is caused by the bacteria Coxiella burnetii, which lives in
domestic animals such as cattle, sheep, goats, birds, and cats. Some wild animals
and ticks also carry the bacteria. (Medline Plus, online medical encyclopedia)

Tip teksta se moe odrediti i na osnovu kognitivnog sadraja teksta, odnosno

teme, to spada u djelokrug formalne tipologije. Rije je o pravnim, ekonomskim,
medicinskim, umjetnikim i tehnikim tekstovima.
e.g. A defense sometimes raised in a breach of contract action, usually
claiming that a contract is invalid because the breaching party did not sign the
contract voluntarily. (Blacks Law Dictionary)

48
Kvalitet umjetnikog djela (knjievnost, slikarstvo) se ogleda u njegovoj
originalnosti, a moderni prevod je stavljen u komunikacijsku funkciju kako bi kod
itaoca stvorio sliku da je ciljni tekst izvorni, odnosno alternativni orginal. Ovakav
pravac je proizvod globalizacije graanske kulture.
e.g. Dejm Holms je bio veoma neobina linost svog vremena, a posmatran
danas, objedinio je esto opisivan, ali rijetko dostian ideal bilingvalnog i
bikulturalnog prevodioca i naunika u oblasti translatologije. Kao ameriki graanin,
ivio je u Holandiji krajem etrdesetih godina i od tada je bio uesnik u dvije kulture,
kod kue sa oba jezika i knjievnostima napisanim na tim jezicima, postajui idealni
medijator izmeu zemalja Beneluksa i angloamerikog svijeta (Van den Bruk
1988:1). Holms je bio pjesnik, proslavljeni i strastveni prevodilac poezije, a takoe i
erudita koji se sprecijalizovao u teoriji i istoriji prevoenja: on je u stvari bio osniva
i glavni urednik serija Pristupi studijama prevoenja od kojih je studija Anri Lefevra o
njemakoj tradiciji, ovdje esto citirana, doivjela etvrto izdanje. (Snell-Hornby
2006; Bojovi B. autor. Prevod 2011:50).
Prevodna ekvivalencija12 kao sastavni elemenat prevoda je sloen fenomen
koji se u translatologiji tumai na razliite naine. Faktori koji utiu na prevodnu
ekvivalenciju su:
1) izvorni i ciljni jezik sa svim svojim karakteristikama i mogunostima,
nunostima i ogranienjima koja iz tih karakteristika proistiu 2) konceptualizacije
fizike i mentalne realnosti u izvornom i ciljnom jeziku, njihove podudarnosti i
nepodudarnosti 3) izvorni tekst i njegove jezike, stilske, estetske karakteristike
posmatrane u kontekstu izvornog jezika, odnosno izbora raspoloivih mogunosti 4)
prevodioeva implicitna i eksplicitna teorija prevoenja 5) prevodioevo shvatanje i
ocjena konkretnog izvornog teksta 6) autor izvornog teksta, njegovo shvatanje
12Vrste: 1) sistemska, posmatrana sa aspekta jezikog sistema, je izmeu leksikih jedinica
dva jezika. Tu se analiziraju priroda jezikog znaka, lekseme i sememe. Kontrastivna
lingvisitka izuava sistemsku ekvivalenciju.2) leksikografska je izmeu leksema dva jezika
van njihove konkretne realizacije u jezikom kontekstu, odnosno, posmatraju se izolovano,
izvan sintaksikog i tekstualnog konteksta. U translatologiji se ekvivalencija uspostavlja na
sloenijim cjelinama kao to je tekst. Lekseme vre funkciju leksikografskog ekvivalenta, po
principu asimetrine ekvivalencije, a kada je uopte nema onda se radi o nultoj ekvivalenciji.
Leksikografski ekvivalenti se sagledavaju kroz reniki skopos, odnosno korisniko
receptivna strana. Sagledani sa semantikog aspekta ovi ekvivalenti su denotativni i
konotativni. Leksikografija se bavi izuavanjem leksikografskih ekvivalenata. 3) prevodna (u
okviru lingvistike translatologije). 4) tvorbenosistemska ekvivalencija (na nivou dva razliita
jezika sistema)

49
originala i njegova oekivanja od prevoda 7) prevodilaka tradicija i aktuelno
shvatanje prevoda 8) praktini aspekti prevodilakog rada. (KOLLER V., 2001).13

IV Poglavlje
Prevodilake tehnike, metode i postupci
Prevodilaka tehnika je nain na koji se deo izvorne poruke zamijenjuje u
prevedenoj poruci. Primjenom neke tehnike prevodilac svjesno ili nesvjesno
vri izbor izmeu vie mogunosti kako da se neto prevede. Da li e neka
13 Kod prevodne ekvivalencije razlikuju se etiri aspekta: denotativni, konotativni, pragmatiki, estetski.
Tekst odreuje nivo ekvivalenta.

50
tehnika biti opravdana i indikovana zavisi od vie faktora, a prije svega od
odnosa sistema dva jezika jezika izvornika i jezika prevoda, od vrste teksta i
od vrste publike, a to su pitanja kojima se bavi teorija prevoenja.
Prevodilaki metod je nain provjere prevodilakog postupka (povratni
prevod).
Prevodilaki postupak je naziv koji obuhvata i prevodilake tehnike i
prevodilake metode, pa i obavezno unoenje ili izostavljanje gramatikih
elemenata kojih nema u originalu.
1. ADAPTACIJA
Adaptacija (adaptation) je prilagoavanje stranih naziva i imena
izgovornim i pravopisnim pravilima jezika na koji se prevodi. Ona se sprovodi
putem transfonemizacije i transliteracije.
1.1.

Transfonemizacija (transphonemization) je onaj vid adaptacije koji se

tie prenoenja glasovnih tipova, tj. fonema iz izvornog jezika u ciljni jezik.
Transfonemizacija engleskih fonema u srpski jezik vri se najee po
glasovnoj slinosti, na sljedei nain, kako je to u svojim prirunicima i
napisima razradio Tvrtko Pri:
-> i npr. Crisp /krsp/ -> krsp
i: -> npr. Dean(e) /di:n/ -> dn
e -> e npr. Glen /glen/ -> gln
-> a npr. Branson /brnsn/ -> brnson
-> a npr. Brumfit /brmft/ -> brmfit
: -> npr. Meagher /m:/ -> mr
-> o npr. Stock /stk/ -> stk
: -> npr. Storr /st:/ -> str
-> u npr. Fowles /falz/ -> fuls
u: -> npr. Suzie, Suzy /su:z/ -> szi
: -> er, a ako prethodi w -> or (Wordsworth /w:dsw/ -> vrdsvort)
Glas [], onda kada je drugi element diftonga, prenosi se kao j (Grainge
/grend/ -> grjnd).
Diftong // iz britanskog engleskog, kome u amerikom odgovara /o/
prenosi se kao ou, sem u vieslonim imenima, kada daje /o/ (/bultn/ ->
blton).
Od suglasnika, veina se lako transfonemizuje, a panju treba obratiti na
sljedee sluajeve:
> t

w -> v

51
-> d
ts -> c
z -> z, npr. Boswell /bzwel/ -> bozvel, a iza suglasnika kao s, npr.
Evans /evnz/ -> evans
Meutim, rijei iji se izgovor (samim tim i pisanje) ustalio na nekim
drugim principima ili ak pogreno, ne bi trebalo da se podvrgavaju ovim
pravilima kako bi se izbjegle zabune u sporazumijevanju.
1.2.

U nauci o prevoenju, transkripcijom (transcription) naziva se

zapisivanje izgovora adaptirane rijei.

Ovim postupkom se vea panja poklanja izgovoru nego pisanju. Tako se sve
izgovorne varijante jedne engleske rijei /sptnk/, /sptnk/ i /spu:tnk/,
nastale pozajmljivanje rijei iz ruskog, piu na isti nain, kao sputnik.
Poluglas // prenosi se transkripcijski, dakle u zavisnosti od toga kojim
se slovima obiljeava u originalu, i na taj nain se identifikacija izvornog
imena ili rijei obezbijeuje ouvanjem slovne vrijednosti.
Npr. William /wlm/ -> Vilijam. Po pravilima ciljnog jezika, u pisanju se unosi
slovo j, mada ga u izvornom izgovoru nema, kao i u drugim rijeima izmeu i
i e, i i i u.
1.3.

Transliteracija (transliteration) je zamjena slova izvornog teksta

slovima koja se koriste u jeziku prevoda bez posredovanja izgovora i bez

ikakvih drugih promjena. Transliteracijom se postie lake identifikovanje
izvornog oblika rijei koja se prenosi, pod uslovom da se taj oblik pie
latinicom ili irilicom.
Na primjer, Redford -> Redford (makar se izgovaralo i kao [retford])
U praksi se esto u okviru jedne rijei kombinuju transkripcija i transliteracija.
Takoe je mogue kombinovanje transkripcije s izvornim oblikom pisma, i to
obino kada je taj oblik latinini. To se obino radi u strunim tekstovima gdje
je davanje imena autora ili termina u izvornoj grafiji vano radi identifikacije.
Vano je da adaptacija sprovodi po ustaljenoj normi, kako ne bi dolo do
umnoavanja varijanata za jedan naziv ili ime.
Adatacija imena obinih ljudi ustaljena je praksa u veini jezika. U srpskom
jeziku se to ne dogaa samo u rijetkim sluajevima, kao na primjer:
- Imena papa (Bonifacije, Jovan, Grgur, itd. isto kao u engleskom Boniface,
John, Gregory);

52
-

Imena iz Biblije (Mateja, Luka, Jovan, Marko prema engleskom Matthew,

Luke, John, Mark)

Imena vladara i drugih linosti iz starije istorije (Karlo veliki umjesto
Charlemagne, Jovan bez zemlje za John Lackland, Demosten za

Demosthenes, Ksantipa za Xanthippe, itd.)

Odluka o prenoenju rijei putem adaptacije zavisi od vie faktora. U
strunim tekstovima prednost ima adaptacija, jer ona vodi brzom
prepoznavanju pojma o kojem je rije i univerzalnou i internacionalizacijom
terminologije. Isti pojmovi, kada se prenose iroj laikoj publici, bie saopteni
odgovarajuim domaim ili od ranije odomaenim rijeima.
2. INTEGRALNE POZAJMLJENICE
Integralna pozajmljenica (termin koji je uveo Ivan Klajn) je rije prenesena
iz izvornog jezika sasvim neizmjenjeno, tj. s nultom adaptacijom.
Primjeri:
- notebook Toshiba L40-170 ili notebook Pack Canyon, kao izvorni nazivi
proizvoda, gdje bi transkripcija mogla da omete prepoznavanje putem
-

kupovine;
Nagrada People Choice;
Postavljanje dijagnoze prema Budka i sar. (1995b); primjer iz strune
literature ukome se navodi izvorno pisanje autorovog imena radi tane
identifikacije.

3. POVRATNI PREVOD
Povratni prevod (back translation) jedan je od naina provjere valjanosti
prevodilakog postupka, koja se se zasniva na primjeni doslovnog
prevoenja.
Postoje dvije vrste doslovnog (bukvalnog) prevoenja: dosljedno i ogranieno.
Dosljedno doslovan prevod (word-for-word translation) se zasniva na
primarnom znaenju, a ogranieno doslovni (literal translation) prevod na
sekundarnom znaenju leksema i gramatikih kategorija.
Od brojnih znaenja lekseme, primarno je ono koje se namee kao najee ili
koje govornicima prvo padne na pamet, dok su ostala sekundarna.
Npr. primarno znaenje thing je stvar, predmet, a sekundarno stvor.

53
Prema tome, dosljedno doslovan prevod naslova filma Where the wild things
are bio bi Gdje su divlje stvari, dok bi ogranieno doslovan prevod glasio
Tamo gdje su divlji stvorovi. Ukoliko bi se prevodilac odluio da bi naslov
mogao glasiti Tamo gdje ive divlje ivotinje, povratnim prevodom dobili
bismo Where the Wild Animals Live, to je prihvatljivo ali nije upotrebljeno.
Budui da se radi o filmskom naslovu, koji ima bitnu funkciju identifikacije
itavog djela, najbolji izbor je ogranieno doslovan prevod, zato to on
najmanje odstupa od izvornika.
Glavni cilj povratnog prevoda jeste provjera da li se previe udaljilo od
originala.
Postoji i doslovno prevoenje sintaksike konstrukcije, ali ako ono dovodi do
negramatikog obrta treba ga izbjegavati.
Npr. Judging by the appearances, he is rather poor.
*Sudei po izgledu, mora da je prilino siromaan.
Ako je suditi po izgledu, mora da je prilino siromaan.
Upotreba jedne imenice da modifikuje drugu atributski uobiajena je pojava u
engleskom jeziku, dok se u naem jeziku ona u prolosti javljala samo u
narodnoj knjievnosti, u funkciji apozicije (emer deka, izvor voda, lepota
devojka), kod turcizama (sikter kafa, divan hana). Meutim, u novije vrijeme
proirena je na veliki broj binominalnih sintagmi poput donor kartica ili siti
brejk turizam. I ova pojava je jedna vrsta sintaksike doslovnosti, koja je
nekad prihvatljiva, kada zgodno skrauje izraavanje a ne remeti jeziki
sistem, iako se esto protivi duhu naeg jezika.
Jo vei stepen bukvalnosti od doslovnog prevoda pokazuje interlinearni
prevod (interlinear translation), koji je namijenjen strunjacima, prije svega
lingvistima, koji ne znaju jezik na kome se navode pojedine reenice.
Suprotan doslovno prevodu je slobodan prevod (free translation), koji se
moe definisati samo negativno, kao prevod tokom koga nije sproveden
postupak doslovnog prevoenja.
4.

KALKIRANJE
Kalk (calque) je doslovan prevod jedne lekseme ili terminoloke sintagme
(grupe rijei, obino spoja dviej rijei koje se koriste kao ustaljen naziv za
jedan pojam). Poto se kalkiranjem prenosi tui nain miljenja materijalom

54
vlastitog jezika, esto kalkovi u poetku zvue neobino ili ak rogobatno. Pa
ipak, neki od njih zadre se i postanu sastavni dio jezika cilja. Njihova
osnovna svrha i jeste da popune prazninu u leksikom sistemu jezika
primaoca.
Ukoliko se kalkiranjem dobije sasvim nova rije ili izraz koji se ranije nije
koristio u datom znaenju, tako dobijene kalkove neki teoretiari nazivaju
prevedenice (loan translation). Ako se kao kalk koristi postojea rije, ali u
promijenjenom znaenju pod uticajem jezika davaoca, radi se o
semantikom kalku ili kalku u uem smislu (npr. kompjuterski mi tako je
nazvan prema engleskom nazivu mouse, koja takoe ima primarno znaenje
koje se odnosi na glodara).
Npr. I u engleskom i u naem jeziku uobiajeno je da se kalkiraju nazivi
institucija: Savezno izvrno vijee -> Federal Executive Council
Kada termin ciljnog jezika po znanjskom sklopu odgovara semantikom
sastavu termina iz teksta izvornika, a u isto vrijeme djeluje kao opis, tj.
semantiki krajnje motivisan sloen oblik, ne moemo biti sigurni da li se radi
o kalku ili se prosto podudario nain tvorbe naziva u dva jezika (maja
groznica cat plague, ili groznica pacovskog ujeda i rat-bite fever), te je od
presudnog znaaja istorijat nastanka termina u jeziku na koji se prevodi.
Kalkom se ne nazivaju doslovni prevodi pojmova koji su ve jeziki kodirani,
nego samo ako se doslovnim prevodom popunjava leksika praznina u jeziku
cilja.
5. TRANSFORMACIJE
Da bi se sauvala prirodnost teksta i ekvivalencija prilikom prvoenja, esto
se mora odstupati od doslovnog prenoenja svake rijei ili reenice. Tehnike
koje obuhvataju pomenute postupke nazivaju se prevodilake
transformacije (translation transformation).
Prevodilake transformacije su:
- Permutacija;
- Zamjena;
- Dodavanje; i
- Oduzimanje.
5.1.

Permutacija (permutation) je zamjena mjesta djelova originalnog

teksta. Ona zavisi od uobiajenog naina u pogledu redosljeda saoptavanja

poruka u jednom jeziku. Dok je u engleskom jeziku uobiajen red rijei

55
subjekat glagol objekat (SVO), u naem jeziku red rijei zavisi od toga
kojim se elementima pridaje vei znaaj u smislu informacija.
Npr. Paradise Lost > Izgubljeni raj
A train was derailed near London last night. -> Sino je u blizini Londona
iskoio voz iz ina.
5.2.

Prevodna zamjena (translation shift) je upotreba jednog jezikog

elementa umjesto nekog drugog koji mu nije korespondentan, tj. koji ne

uzima najslinije mjesto u sistemu drugog jezika.
5.2.1. Morfoloka zamjena (transpozicija - transposition) je:
(a) promjena morfolokog oblika rijei, kada se upotrijebi korespondentna
rije ali u drugoj gramatikoj kategoriji;
(b) promjena vrste rijei , ili
(c) promjena sastava jezike kategorije.
Promjena morfolokog oblika rijei sastoji se kada se u prevoenju promijeni
neka gramatika kategorija, tj. promjena padea, glagolskog vremena,
glagolskog stanja i sl. Tu spada i zamjena rijei reenicom i objekta
subjektom.
Npr. imenica upotrebljena atributski u engleskom uz drugu imenicu ->
imenica u padeu: Freedom Strike -> Udar slobode, Bordertown -> Grad na
granici, Omega Doom -> Prokletstvo Omege.
Promjena vrste rijei:
There was a perpetual shade. -> Tu je veito bila hladovina. (pridjev ->
prilog)
Transpozicija se esto kombinuje sa parafrazom:
He stole a glance. -> Kriom je pogledao. (imenica -> glagol)
Zamjena sastava jezike jedinice jeste, recimo, ako se umjesto sintagme
upotrijebi jedna leksema:
take a stroll -> proetati
take a drink -> popiti
5.2.2. Leksika zamjena (lexical shift) tie se promjene sadraja leksema.
Moe se javiti u obliku konkretizacije ili generalizacije.
5.2.2.1. Konkretizacija (narrowing of meaning) je zamjena ireg znaenja
neke lekseme uim, s tim da se ekvivalencija i izostavljeni znaenjski element
ipak moe rekonstruisati;

56
npr: thing -> sluaj ili injenica,
go -> pjeaiti, voziti se, jahati ili putovati,
Dark Wind -> Crni vjetar (naziv filma)
Beautiful Dreamer -> arobni sanjar (naziv filma)
Konkretizacijom se moe postii utisak pojaanja.
5.2.2.2. Generalizacija (widening of meaning) je kada se rije ueg znaenja
u prevodu zamijeni rijeju ireg znaenja.
Npr. He went home every weekend. -> Iao je kui svake nedjelje.
Generalizacija moe biti rjeenje i ako bi se u prevodu javilo neto to je
primaocima nepoznato i nije dovoljno informativno.
Npr. Cheshire cat -> nevidljivi maak
He was received at number 10. -> Primljen je u rezidenciji britanskog
premijera.
Generalizacija se nekada namee kao najprirodnije rjeenje jer govornici
engleskog jezika tee veoj preciznosti kada opisuju boje ili vremenske i
prostorne vrijednosti (amber -> uta; dozen -> tuce).
5.2.2.3. Eufemizam (euphemism) je rije ili izraz kojim se zamijenjuje
uobiajena sinonimna rije ili uobiajeni izraz istog denotativnog znaenja
kako bi se ublaila njihova neprijatna konotacija, obino vezana za fizioloke
radnje, seks ili smrt.
Fuck off! -> Nosi se!
pogrebnik -> funeral director
balega -> fertilizer
kopile -> love child
5.2.2.4. Pojaavanje (emphasizing) je suprotno od ublaavanja, a koristi se u
nadi da e postupak kod primaoca ostaviti povoljniji utisak nego ako bi se
prevelo na istom nivou emotivnosti kao u originalu.
Sparkle -> Bljesak
Striking Distance -> Smrtonosna razdaljina
Flyboys -> Heroji neba
5.2.3. Sintaksika zamjena (syntactic shift) je zamjena djelova reenice i
zamjena unutar sloene reenice. Tu spade zamjena aktiva pasivom ili
obrnuto, zamjena prelaznog glagola neprelaznim ili povratnim, infinitiva
zavisnom reenicom, i sl.
Npr. He was met by his sister. -> Doekala ga je sestra.
I am sorry to disappoint you. -> ao mi je to u vas razoarati.

57
Sintaksike zamjene esto se poklapaju sa transpozicijom svaki put kada
promjenom sintaksike konstrukcije doe istovremeno i do promjene vrste
rijei sintaksiku zamjenu prati transpozicija.
5.3.

Oduzimanje (subtracting ili reduction) je potpuno zanemarivanje

nekog elementa u formalnom pogledu, ali tako da se smisao ne mijenja.

Npr. just and equitable treatment -> pravedno postupanje
by force and violence -> primjenom sile
bold and courageous struggle -> junaka borba
Izostavljanje (omitting) je tehnika kojom se izvorni tekst skrauje tako tose
pojedini djelovi uopte ne prevedu i smisao se ne prenosi, bilo zato to bi
primaocu prevoda bili nezanimljivi ili nerazumljivi, bilo zato to prevodilac vri
cenzuru.
5.4.

Dodavanje (amplification) je formalno uvrenje elementa koji se ne

pominje u izvornom tekstu. Dodavanje se razlikuje od konkretizacije po tome

to se konkretizacijom zamjenjuje jedna rije drugom rijei ueg znaenja, a
kod dodavanja je neophodno da se u prevodu upotrebi bar jedna rije vie,
kojom se pojanjava znaenje.
I began the book last week. -> Knjigu sam poeo da itam prole nedjelje.
His English is atrocious. -> On engleski govori oajno.
The Un-American Committee -> Komitet za ispitivanje antiamerike
aktivnosti
6. ANTONIMIJSKI PREVOD
Antonimijski prevod (antonymy in translation) je tehnika kojom se isti
smisao prenosi rijeju suprotnog znaenja. Da bi se postigla jednakost
znaenja, potrebno je antonimu iskorienom u prevodu dodati ili oduzeti
negaciju.
Npr. Its not very warm here, is it? -> Ovdje je dosta hladno.
Im not kidding. -> Ozbiljno govorim.
I dont think hes right. > Ne mislim da je u pravu.
Postoje tri vrste antonima:
- Poredivi antonimi, koji imaju i srednju, neutralnu vrijednost, nini. (veliki
mali, postoji i osrednje veliine). Zbog toga, kada se porie veliki, to ne
-

mora obavezno da povlai sa sobom znaenje mali.

Binarni antonimi: postoje samo dvije suprotne vrijednosti ili... ili, pa kada
se negira jedan, mora se izazvati drugi. (iv mrtav).

58
-

Konverzi, najee glagoli koji istu situaciju doaravaju iz suprotnog ugla,

iz ugla drugog uesnika u nekoj radnji. (kupiti prodati, majka otac,

majka sin)
Pogodni za antonimijsko prevoenje jesu samo binarni antonimi i konverzi.
Antonimijsko prevoenje pogodno je samo ako se njime postie prirodnost
izraza, zatim u prevoenju poezije zbog potrebe ritma i rime, i u filmskom
prevoenju putem titlova kako bi se ostvarilo skraenje. Inae, nije uvijek
poeljno jer mijenja konotaciju, pa predstavlja jednu vrstu parafraze.
7. KOMPENZACIJA
Kompenzacija (compensation) je ishod primjene neke od prevodilakih
tehnika kada se za neku stilsku osobinu izvornika ne moe pronai
odgovarajue stilsko rjeenje na istom mjestu u prevodu.
Igre rijei, argonske osobine ili idiolekatske osobenosti mogu se se unijeti
tamo gdje ih u originalu nema ako se time nadoknauje pomanjkanje
odgovarajuih izraza na mjestu na kome se javljaju u originalu.
Mogu se kompenzovati i gramatike osobine izvornika koje se ne mogu istim
jezikim sredstvima ostvariti u tekstu prevoda, i to primjenom nekog drugog
jezikog sredstva.
Postoji i leksika kompenzacija, kada se znaenjski referencijalni ili
konotacijski podatak koji je u izvorniku saopten u okviru jedne rijei, u
prevodu izrazi u okviru druge, neekvivalentne rijei.
Npr. A little staircase corkscrewed up to it. -> Do njega su vodile male
spiralne stepenice.
Kada se jedan idiom koji nosi odreenu metaforiku sliku prevede
neidiomatskom parafrazom, na primjer, He spilled the beans -> Izbrbljao je
tajnu, na drugom oblinjem mjestu u tekstu (ako se radi o istom naratoru ili
govorniku) valjalo bi, po mogunosti, prevesti neki neidiomatski izraz
frazeologizmom.

8. OPISNI PREVOD
Opisni prevod (explanatory translation) sastoji se u zamjeni izvorne rijei
sintagmom ili u zamjeni terminoloke sintagme kraom sintagmom koja nema
status terminoloke sintagme u ciljno jeziku. Rijei na koje se izvorna jezika

59
jedinica razbija zapravo ine njene znaenjske elemente. Postupak je
opravdan ako u jeziku na koji se prevodi ne postoji od ranije leksema,
odnosno termin s istim znaenjem.
Npr. Pogreno bi bilo prevesti tracksuit kao atletska odjea kada postoji
trenerka, a self-inflicted wound treba prevesti kao samoozleda a ne kao sebi
nanesena povreda.
Opisni prevod se esto koristi za popunjavanje praznina u ciljnom jeziku jer
nedostaju odgovarajui elementi kulture u sredini u kojoj se govori tim
jezikom.
Npr. Spahija -> Muslim landowner
mameluk -> Turkish soldier
slava -> saint day
ili
deerstalker -> kaket erloka Holmsa
screener -> igra koji pravi masku (u koarci)
longhorn -> dugorogo govedo
Komplementarno sa opisnim prevodom, javlja se princip odranja minimalne
jedinice. Ako se prilikom prevoda pojma koji je u izvorniku iskazan
najmanjom jedinicom koja postoji u jezikom sistemu, najsaetije, prevodilac
treba da upotrebi najprostije jeziko sredstvo koje mu stoji na raspolaganju.
Npr. become hoarse -> promukao
log cabin -> brvnara
rhodesian tick fever -> tajlerioza
Opisni prevod moe se kombinovati s drugim tehnikama, prvenstveno sa
adaptacijom i analognim prevodom.
Npr. opanak -> Serbian moccasin with upturned toes (moccasin upotrebljena
po analogiji, i proirena opisom izgleda i porijekla).
9. PREVOENJE DEFINICIJOM
Prevoenje definicijom (ili prevod definicija translation by defining)
koristi se najvie u strunim tekstovima, i to u kombinaciji sa drugim
tehnikama, obino tako to se izvorni naziv ponavlja u vidu integralne
pozajmljenice ili transktibuje, a prevod definicija stavlja se u napomenu na
dnu strane, poglavlja ili knjige (explanatory note).
Dodavanje, opisni prevod i prevod definicija vode proirenju (expansion).
10.
PREVOENJE ANALOGIJOM
Prevoenje analogijom (translation by analogy) podrazumijeva prevoenje
rijei koje su specifine za bia, predmete i pojave u sredini iz koje potie

60
izvornik, rijeima sa slinom funkcijom, upotrebom i izgledom u kulturnom i
prirodnom okruenju ciljnog jezika.
Npr. Ako taan izgled opanaka u tekstu prevoda nije bitan, prevodilac moe
upotrijebiti stranom primaocu poznatu rije koja se odnosi na slinu vrstu
obue: opanak -> moccasin.
acre (oko 4000 m2) -> jutro (5754 m2)
paenog -> brother-in-law
Putem analogije mogu se zamijenjivati nazivi stvorenja ili predmeta s
odreenom konotacijom u originalu nazivima stvorenja ili predmeta kojima se
uva ista konotacija, kada je konotacija vanija od denotacije.
Npr. We were as eager as the huge rats that frolicked in the garbage between
the rails. -> Bili smo nestrpljivi kao mievi pred vreom ita. (izbjegavanje
negativnih konotacija rat i garbage, koje ne postoje u izvorniku).
11.
PARAFRAZA
Parafraza (paraphrase) je zamjena reenice u izvorniku odgovarajuom
reenicom u prevodu kada referencija ostaje nepromijenjena,a promijeni se
konotacija.
Referencija (reference) je mentalni dio jezike poruke koji se odnosi na
stvarnost.
Konotacija (connotation) je mentalni ugao vienja od strane govornika.
Parafraza se razlikuje od opisnog prevoda po tome to se kod parafraze
konotacija mijenja (dok se uva referencija), a kod opsinog prevoda ostaju
nepromijenjene i konotacija i referencija, a mijenja se stil, koji postaje opirniji
i rijeitiji.
This plain is deceptive. -> Ova ravnica umije da prevari.
Zamjena jedne poslovice, izreke ili frazeologizma drugim, koji se zasniva na
drugaijoj slici, spada u parafrazu, kao kada se frazeologizam dolivati ulje na
vatru prevede uobiajenim engleskim idiomom add fuel to the flames (ne:
pour more oil on the fire).
12.
OSNOVNE PRIMJENE TEHNIKA
Kada se prevodi poezija, prevodiocu stoje na raspolaganju sve pomenute
tehnike, al ii neke koje su specifine za ovu vrstu prevodilatva.
U proznom prevodu, referencijalni smisao se uva u najveem stepenu, ali se
stil, koji je u knjievnosti bitan, potpuno iznevjerava. Slina je tehnika
prevoenja rimovane poezije blankverzom, s tim to je stilska razlika
ublaena. Postoji i tehnika koju teoretiar prevoenja Andre Lefevr naziva
fonemskim prevodom, kada prevodilac trai rijei sline po zvuku, a o smislu

61
vodi rauna samo koliko mu je to mogue s obzirom na podreenost principu
glasovne ekvivalencije.

REFERENCE

il D. (2011) Basic Concepts and Models for Interpreter and Translator

Training (Revised Edition), Shanghai, Foreign Language Education Press.
Guidere M. ()The Translation of Advertisements: from Adaptation to
Localization.
Hlebec B. (2009) Prevodilake tehnike i postupci, Beograd, EBG.
Snel-Hornbi M. (2011) Pravci u studijama prevoenja. Nove paradigme ili
promjena pogleda? prevela Doc. dr Brankica Bojovi, Obodsko slovo,
Podgorica.
Vasiljevi Jelena: Semioloka analiza reklame: metodoloka razmatranja. (Iz
zbornika? i god)
HERMAN H. (1971) Das Glasperlenspiel. Versuch einer Lebensbeschreibung
des Magister Ludi Josef Knecht samt Knechts hinterlassenen Schriften.
Herausgegeben von Hermann Hesse. Frankfurt am Main: Suhrkamp.

62

KOLLER V. (2001) Einfhrung in die bersetzungswissenschaft. UTB fr

Wissenschaft 819. Wiebelsheim: Quelle und Meyer.
Apsolventi saradnici (2014) Marija Joji i Ana Savjak, Filozofski fakultet Niki.