Você está na página 1de 24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichel
Foucault)
DominiqueLecourt

Questcequidiffrencieunescienceduneidologie?Cettequestionparatdun
autrege,relevantdunscientismesurann.Pourtant,lidologiedominantese
nourritconstammentdidologiesthoriques,sdimentespartirde
dmarchesscientifiquesouayantuneprtentionscientifiquelapsychologie
comportementale,lconomie,certaineslecturesdudarwinisme,etc.Danscetexte
de1970,DominiqueLecourtrendcomptedunouvragedeMichelFoucault,
LArchologiedusavoir.IlsensaisitenmarxisteetendiscipledAlthusser.Avec
Foucault,scienceetidologiesepensentdialectiquement.Lesdiscours
thoriques(ayantuneprtentionauvrai)dunepoquedonneimposentdes
rglesetdesrgularitslaproductionscientifique,dlimitantdesobjetsde
recherche,desproblmesrsoudre.UneappropriationmarxistedeFoucaultest
dslorspossible,conditiondereprerlalimiteduphilosophe:sonincapacit
articulersonhistoiredesdiscoursaveclerestedelasocit,lconomie,les
idologiespolitiques,juridiquesetmorales.
OnabeaucoupcritsurLesMotsetleschosesledernierlivredeFoucault,
lArchologiedusavoirnapas,deloin,suscitpareilzlechezlescritiques.
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

1/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

Cettediscrtionestsansdoutemettreaucomptedeltrangetdunouvrage
quiatouteschancesdelaissersonlecteuruneimpressiondemalaise.Lesuns
tourneronteneffetladernirepagedsabuss,aveclesecretsentimentdavoir
tjous.Toujourslammerengaine,endpitdesinnovationsverbales,
dirontils,fallaitilvraiment,pourunchangementdevocabulaire,criretoutun
volume?Lgitimeraction,carenfin,premirelecture,silebuissonnement
desmotsnouveauxsimposelattentionetdpaysequelquepeu,onavitefait,
danscesinlassablesattaques,icicentfoisreprises,contrelesujetetses
doubles,deseretrouverchezsoiouplutt:chezFoucault.Dautres,lalecture
acheve,suspendrontleurjugementetattendrontlasuite:Toutestnouveau,
dirontils,nousnenousyreconnaissonsplusmaisriennestfait:attendonsde
voirfonctionnercettebatteriedenouveauxconcepts,etnousnousprononcerons.
Ilsnaurontpastortnonplus,puisquelauteurnousavertitplusdunefoisque
llaborationdesnouvellescatgoriesmetenprilldificeancien,quedes
rectificationsprofondesdoiventtreapportes:lacatgoriedexpriencetelle
quellefonctionnaitdanslHistoiredelafoliesetrouveinvalidepourcausede
restaurationsubrepticedunsujetanonymeetgnraldelHistoire(pp.27,
74),lanotiondcisivederegardmdicalautourdelaquellepivotaitla
NaissancedelaCliniquesetrouveellemmerpudie.Ensebornantdoncau
plusapparent,lexplicitemme,onnepeutmanquerdesouponnerune
nouveautrelledesconceptstraverslaluxuriancerenouveledustyle,mme
silonprouvequelquedifficulttayercesouponpuisquelesnouvelles
analysesneparaissentpasetquelesanciennesnesontquallusivement
invoques.
Onseserarenducomptequecesdeuxractionscontradictoiresposaientlamme
question:pourquoicelivre?Quellencessityavaitillcrire?Cestdecette
question,mesembletil,quilfautpartir.MichelFoucaultvraidire,nenous
laissepassansrponse.Celivreserait,selonlui,lareprisemthodiqueet
contrledecequiavaittfaitauparavantlaveugle.Defait,les
rfrences,commeonvientdelapercevoir,nesortentpasducercledesouvrages
prcdents.Enoutre,lelivrefoisonnedenormesmthodologiques,etdes
chapitresentiersseprsententcommeunessaidecodificationdecertainesrgles
quitaient,sionlencroit,tacitementacceptesetchaotiquementpratiquespar
lepass.
Ilnoussemblepourtantquecetterponseobstinmentsuggreparlauteurnest
passuffisante:lArchologieauneautreporteetlaproblmatiquequellemeten
placeestdunenouveautrelleetradicale.Nousprendronscommeindicede
cettenouveautuneabsencetrsremarquable:celledelanotiondpistm,
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

2/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

pierreangulairedutravailantrieur,etpointdappuidetouteslesinterprtations
structuralistesdeFoucault.Onnousaccorderasansdoutequunetelleabsence
nepeuttreaccidentelle.Nousnousproposonsdoncdeprendreausrieuxce
paradoxedunlivrequiseveutreprisemthodiquedouvragesantrieurset
quilaissechapperleurpicematresse.Ceparadoxefaittoutlintrtde
lentrepriseilposedeuxquestions:quesignifiecetteinsistancesoulignerune
continuitqui,manifestement,nestpassansfaille?Quellenouveautsintroduit
quiobligeabandonnerlanotioncentraledpistm?
cesdeuxquestions,jepensequonpeutapporterunerponseunique:cest
labandonquirendcomptedelinsistance.Explicitons:Foucaultsentlancessit
delaisserlunecatgorieessentielledesaphilosophie,maiscetabandonnedoit
pastrecompriscommeunralliementaucampdesesennemismieux:la
catgoriedpistmavaitdeprofondseffetspolmiquescontretoutethorie
humanisteouanthropologistedelaconnaissanceetdelhistoire.Iltient
lesconserver.Pourtantlanotiondpistmquidcrivaitlesconfigurationsdu
savoircommedegrandesnappesobissantdesloisstructuralesspcifiques,
interdisaitdepenserlhistoiredesformationsidologiquesautrementquecomme
mutationsbrusques,rupturesnigmatiques,dchirementssoudains.
Cestaveccetypedhistoirepourdesraisonsquenousauronsexamineren
dtailqueFoucaultveutrompremaintenant.LArchologieenregistrece
divorce.Onlauradjpressenti:cestdesaspectsstructuralistesde
lpistmqueFoucaultveuticisedbarrasser,sanspourautantrendosserles
vieillespeauxdelhumanismequilatoujourscombattu.Loprationestprilleuse
etncessitaitbienunvolumesacomplexitexpliqueaismentlemalaisedes
lecteursetdonnesonsensladiscrtiondescritiques:danslArchologie,ilsne
retrouventplusleurFoucault,sageprospecteurdestructurespistmiques.Bien
pis:ilsvoientparatrelHistoirenonpasleurhistoire,maisunetrangehistoire
quirefuseaussibienlacontinuitdusujetqueladiscontinuitstructuraledes
ruptures!
Nouspensons,pournotrepart,quelescritiquessontavissilsnontpastortde
trembler,carleconceptdhistoirequifonctionnedanslArchologieabiendes
consonancescommunesavecunautreconceptdhistoirequilsontdebonnes
raisonsdehar:leconceptscientifiquedhistoire,telquilfiguredansle
matrialismehistorique.Leconceptdunehistoirequielleaussiseprsente
commeunprocessussanssujetstructurparunsystmedelois.Unconceptqui,
cetitre,estluiaussiradicalementantianthropologiste,antihumanisteet
antistructuraliste.

http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

3/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

LArchologiedusavoirreprsenteraitdonc,selonnous,untournantdcisifde
luvredeFoucaultnousvoudrionsmontrerquesanouvellepositionen
philosophielaconduit,dscetouvrage,menerbienuncertainnombre
danalysesdunerichessetonnantedupointdevuedumatrialismehistorique
que,danssonproprelangage,ilreproduitmaisdplacsdesconceptsqui
fonctionnentdanslasciencemarxistedelhistoireenfinquelesdifficultsquil
rencontre,commelchecrelatifauquelilaboutitnepeuventtrouverdesolutionet
dissuequedanslechampdumatrialismehistorique.

Delarchologieausavoir
Contrelesujet
OnpeutdirequetoutelapartiecritiquedelArchologiedusavoirsinscrit
danslacontinuitdutravailprcdent.Foucault,silnasansdouteplusles
mmesallis,atoujourslesmmesadversaires.Maislespolmiquesici
senrichissent,sapprofondissentetfontapparatredessolidaritsconceptuelles
quitaientjusquelrestescaches.Cestainsiquelesattaquescontrela
catgoriedesujetsontmaintenantcouplesavecdesattaquescontrele
continuismeenhistoire.
VoicicequilrpondsescritiqueshumanistesnohgliensausujetdeLesMots
etleschoses:Cequonpleuresifort,cenestpointleffacementdelhistoire,
cestladisparitiondecetteformedhistoirequitaitsecrtementmaistoute
entirerfrelactivitsynthtiquedusujet.Lieudlection,parcequalibi
parfaitdelanthropologisme:commenteneffetmieuxcombattrelhistoirequen
levantsondrapeau?
Exemple:LArchologieestlelieudunepolmiqueserrecontreunediscipline
actuellementenfaveur:lhistoiredesides.Foucaultmontrequellerepose
surunpostulatanthropologistequilobligetreouvertementouhonteusement
continuiste.LHistoiredesides,selonlui,adeuxrles:dunepart,elle
racontelhistoiredesctsetdesmarges.Nonpointlhistoiredessciences,mais
celledesconnaissancesimparfaites,malfondes,quinontjamaispuatteindre
toutaulongdunevieobstinelaformedelascientificit.Lesexemplessuivent
:alchimie,phrnologie,thoriesatomistiques.Bref,cestladisciplinedes
langagesflottants,desuvresinformes,desthmesnonlis.Maisdautrepart,
ellesedonnepourtchedetraverserlesdisciplinesexistantes,delestraiteretde
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

4/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

lesrinterprter.Elledcritladiffusiondunsavoirscientifiquedelasciencela
philosophie,lalittraturemme.Encesenssespostulatssont:gense,
continuit,totalisation.(p.181).Gense:touteslesrgionsdusavoirsont
rfrescommeleuroriginelunitdunsujetindividueloucollectif.Continuit
:lunitdelorigineapourcorrlatncessairelacontinuitdudveloppement.
Totalisation:lunitdelorigineapourcorrlatncessairelhomognitdes
parties.Toutsetient,maisnepeut,selonFoucault,donnerlieuunehistoire
vritable.
Nouveaufrontdattaque:toutethoriedureflet,entantquellevoitdansle
discourslasurfacedeprojectionsymboliquedvnementsoudeprocessus
situsailleurs,encequellechercheretrouverunenchanementcausalquon
pourraitdcrirepointparpoint,etquipermettraitdemettreenrelationune
dcouverteetunvnement,ouunconceptetunestructuresociale,toute
thoriedureflet,danssonfondempiristeousensualiste,doitse
donnercommepointfixeunecatgoriedesujetetsetrouvedoncdemble
suspectedanthropologisme(p.215).Plussurprenantencore:lacatgorie,
pourtantconcrteetvidentedauteurestellemmerejete.Lauteurnest
jamaisquelaqualificationlittraire,philosophiqueouscientifiquedunsujet
tenupourcrateur.Decefait,lelivreestuneunitnavementet
arbitrairementdcoupequenousimposentdansuneimmdiatetsansrflexion,
lesapparencesdelagomtrie,lesrglesdelimpressionetunetraditionlittraire
suspecte.Lelivredoitdonctreconsidrnoncommelaprojectionlittraleet
plusoumoinsrationalisedunsujetporteuretinstaurateurdesonsens,mais
commeunnuddansunrseau(p.34).Sonexistencerellenonson
apparenceimmdiatenetientquausystmederenvoisquiyprennent
consistance.Etcejeuderenvoisnestpashomologue,selonquonaaffaireun
traitdemathmatiques,uncommentairedetextes,unrcithistorique,un
pisodeduncycleromanesque.
Contrelobjet
Quonyprennegarde:iciapparat,audtourdunexemple,leplusneufde
lArchologiedusavoir:lapolmiqueanciennetouteentiretournecontrele
sujetprenduntournouveauenseportantcontrelacatgoriecorrlative
dobjet.
Cestainsiqueprennentsenslesrectificationscritiquesplusieursfoisreprises
contrecertainsthmesdelpistmologiebachelardienne.Toutsyconcentre
autourdesnotionsderupture,obstacle,actepistmologiques.
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

5/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

Foucaultdcouvrelasolidaritentrelacatgoriephilosophiquedelobjet.etle
pointdevuedescriptifdelaruptureenhistoire:cestparcequoncompare
unescienceuneidologiedupointdevuedeleursobjetsquonconstateentre
ellesunerupture(oucoupure),maiscepointdevueesttroitementdescriptifet
nexpliquerien.Pire:commeonpeutsyattendre,lacatgoriedobjetcharrie
avecellesoncorrlat:lesujet.Lpistmologiebachelardienneenestencoreun
bonexemple:lanotionderupturepistmologiqueexigequonpenseceavec
quoilonromptcommeobstaclepistmologique.MaiscommentBachelard
proposetildepenserlesobstacles?Commeinterventionsdimagesdansla
pratiquescientifique.Foucaultpeutdoncaffirmerquelecoupleobjetrupturenest
quelafigureinverse,maisdanssonfondidentique,ducouplesujetcontinuit
lpistmologiedeBachelardestdoncuneanthropologiehonteuse.La
psychanalysedelaconnaissanceobjectivemarqueleslimitesdecette
pistmologie,sonpointdinconsquencelepointodautresprincipessont
requispourrendrecomptedecequelledcrit:certescestlegrandmritede
Bachelarddelavoircompris,unesciencenestablitquenruptureavecuntissu
derreurstenacesquilaprcdeetluifontobstacle,maisserfrerlalibido
dusavantpourrendrecomptedelaformationdecetissu,cestencoresadosser
unenotiondesujet,cestmme,lalimite,laisserentendrequela
scientificitpourraitstablirpardcisionvolontairedu(oudes)savant.Pour
Foucault,ilfautpartirdecequadcritBachelard,quitterlepointdevuede
lobjet,etposerleproblmedelarupturesurdenouvellesbases.Trs
exactementexaminercetissuquenapasrussipenserBachelard,en
particulier,cesfaussessciencesquiprcdentlascience,cespositivits
quelessciencesunefoisconstituespermettentparrcurrencededterminer
commeidologiques.Surcepoint,onvalevoir,lArchologiedusavoirnous
apportebeaucoup.

Linstancedusavoir
Lamatrialitinstitutionnelle
Noussavonsmaintenantquellesexigencesrpondentlescatgories
fondamentalesdelArchologie:ilsagitdepenserlesloisquirgissentlhistoire
diffrentielledessciencesetdesnonsciencessansrfrenceniunsujetni
unobjet,horsdelafaussealternativecontinuitdiscontinuit.
Lapremirenotionquirpondecesexigencesestcelledvnementdiscursif
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

6/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

.Foucaultcrit:

Unefoissuspenduestouteslesformesimmdiatesdecontinuit,toutun
domainesetrouvelibr.Undomaineimmense,maisquonpeutdfinir:
ilestconstituparlensembledetouslesnoncseffectifs(quilsaient
tparlsoucrits),dansleurdispersiondvnementsetdans
linstancequiestproprechacun.Avantdavoiraffaire,entoute
certitude,unescience,oudesromans,oudesdiscourspolitiques,
ouluvredunauteuroummeunlivre,lematriauquona
traiterdanssaneutralitpremire,cestunepopulationdvnements
danslespacedudiscoursengnral.(p.38)

Ici,lesquestionsvontsamonceler:questcequecetespacedudiscours?
Nestcepaslobjetdelalinguistique?Non,parcequelechampdesvnements
discursifsestlensembletoujoursfinietactuellementlimitdesseulessquences
linguistiquesquionttformules.Nestcepastoutsimplementlapense
quiestdsigneparcesmotssotriques?Non,carilnesagitpasderfrerce
quiestdituneintention,undiscourssilencieuxquilordonneraitdelintrieur
onseposeseulementlaquestion:quelleestdonccetteexistencesingulirequi
vientaujourdanscequiseditetnullepartailleurs?Continuonsdesuivre
Foucaultpourdcouvrirlaspcificitdecettecatgoriequilconstruitetlaquelle
nousnouspermettronsparlasuitededonnerunautrenom.Cestenralitpar
lesavantagesquilenattendqueFoucaultprciselestatutdecequilappelle
vnementdiscursif.Cettenotionpermettradedterminerlesrelationsdes
noncsentreeuxendehorsdetouterfrencelaconsciencedunoude
plusieursauteursdesrelationsentredesnoncsoudesgroupesdnoncset
desvnementsduntoutautreordre(technique,conomique,social,politique).
Onvoitquelessentielesticilanotionderelation.CequeFoucaultentendpar
relation,cestunensemblederapportsdecoexistence,succession,
fonctionnementmutuel,dterminationrciproque,transformationindpendanteou
corrlative(cf.notammentp.53).MaisFoucaultsentqueladterminationde
tellesrelationsestencoreinsuffisantepourdsignerlinstancedesvnements
discursifs:si,parunetellecombinatoire,onpeutesprer,enunsens,rendre
comptedudiscursif,onnesauraitcomprendrecequilappelleunvnement
discursif,onenresteraitauniveaudelpistm.Disonsledunmot:unetelle
analysenepeutrendrecomptedelexistencematrielleethistoriquede
lvnementdiscursif.Unequestiondcisivehantetoutescespages,qui
pourraientparatrelonguesetredondantes:lancessitreconnueparFoucaultde
dfinirlergimedematrialitdecequilappellelediscours,lancessit
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

7/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

corrlativedlaborerunenouvellecatgoriematrialistedediscourset
enfincelledepenserlhistoiredecediscoursdanssamatrialit.Telleestla
tripletchequessaiederemplirlArchologiecestelleaussi,nousleverrons,
quirendcomptedesonrelatifchec.
Lapreuve:sereportantauxobjetsdelapsychopathologie,ilposedes
questionsdutype:Peutonsavoirselonquelsystmenondductifcesobjetsl
ontpusejuxtaposeretsesuccderpourformerlechampdchiquetlacunaire
ouplthoriqueselonlespointsdelapsychopathologie?Quelatleurrgime
dexistenceentantquobjetsdudiscours?(p.56).Plusnettementencore:la
tentativepourcaractriserlunitlmentairedelvnementdiscursif,
lvnementunit,silonpeutdireamneFoucaultproposerlanotiond
nonc.Orquereconnatilcommeconditiondelnonc?Pourquune
squencedlmentslinguistiquespuissetreconsidreetanalysecommeun
nonc,elledoitavoiruneexistencematrielle.(p.131).Lamatrialitnest
passeulementuneconditionparmidautres,elleestconstitutive:

ellenestpassimplementprincipedevariation,modificationdescritres
dereconnaissance,oudterminationdesousensemblelinguistiques.Elle
estconstitutivedelnoncluimme:ilfautquunnoncaitune
substance,unsupport,unlieuetunedate.(p.133)

Sanstropanticiper,onpeutdirequelarecherchedurgimedematrialitde
lnoncorienteraplusverslasubstanceetlesupportqueverslelieuetladate:
lergimedematrialitauquelobissentncessairementlesnoncsestde
lordredelinstitutionplusquedelalocalisationspatiotemporelle.(p.136).Ce
quedcouvreFoucault,cestenralitquelalocalisationspatiotemporelle
peuttredduitedesrelations,ourapportsentrenoncsougroupes
dnoncs,lorsquonacomprisquilfautreconnatrecesrapportsuneexistence
matrielle,lorsquonsaisitquecesrapportsnexistentpasendehorsdecertains
supportsmatrielsoilssincarnent,seproduisentetsereproduisent.Aupoint
onousensommesparvenu,onpourraitdoncrsumerlasituationainsi:la
ncessitapparatdepenserlhistoiredesvnementsdiscursifscomme
structurepardesrapportsmatrielssincarnantdansdesinstitutions.
Lediscourscommepratique
OncomprendqueFoucaultsoitamendonnerdudiscoursunesingulire
dfinition:lediscoursesttoutautrechosequelelieuoviennentsedposeret
sesuperposer,commeenunesimplesurfacedinscriptiondesobjetsquiauraient
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

8/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

tinstaurslavance.(p.58).Eneffet,sicequonaditdurgimematriel
delnoncestjuste,lediscoursnestpassusceptibledtredfinihorsdes
rapportsdontonavuquilsentaientconstitutifscestainsiquonparleraplutt
derelationsdiscursivesoudergularitsdiscursivesquedediscours.
Cestendernireanalyseparcequecediscoursestunepratique.Lacatgoriede
pratiquediscursivetellequelleesticiproposeparFoucaultestlindicedecette
innovationthorique,danssonfondmatrialiste,quiconsistenesedonner
aucundiscourshorsdusystmedesrapportsmatrielsquilestructurentetle
constituent.Cettecatgorienouvelletablitunelignedepartagedcisiveentre
lArchologiedusavoiretLesMotsetleschoses.Maisilfautsavoirlentendre:par
lemotdepratique,onnentendpaslactivitdunsujet,ondsignelexistence
objectiveetmatrielledecertainesrglesauxquelleslesujetestassujettidslors
quilprendpartaudiscours.Leseffetsdecetassujettissementdusujetsont
analysssouslechef:positionsdusujetnousyreviendrons.Pourlinstant,
voiciladfinitionpositivedudiscoursselonlArchologie:lesrelationsdiscursives
nesontpasinternesaudiscours,cenesontpaslesliensquiexistententre
conceptsoumots,phrasesoupropositionsmaisellesneluisontpasnonplus
externes,ellesnesontpasdescirconstancesextrieuresquicontraindraientle
discoursaucontraire,ellesdterminentlefaisceauderapportsquelediscours
doiteffectuerpourpouvoirtraiterdetelsoutelsobjets,pourpouvoirlestraiter,
lesnommer,lesanalyser,lesclasser,lesexpliquer,etc.etFoucaultconclut:
cesrelationscaractrisentnonpaslalanguequutiliselediscours,nonpasles
circonstancesdanslesquellesilsedploie,maislediscoursluimmeentantque
pratique.(p.63).Dolanotiondergleourgularitdiscursivespourdsigner
lesnormesdecettepratique.Doladfinition,laquellenousavonsdjfait
allusion,desobjetsdecettepratiquecommeeffetsdesrgles,ou
faisceauderapports:ilfauteneffetdfinirdesobjetssansrfrenceaufond
deschoses,maisenlesrapportantlensembledesrglesquipermettentdeles
formercommeobjetsdundiscoursetconstituentainsileursconditions
dapparitionhistorique.(p.65)
Linstancedusavoir
Cestainsiquestconstruitelanotiondesavoir,objetpropredelarchologie.
Questcequunsavoir?Cestprcismentcedontonpeutparlerdansune
pratiquediscursivequisetrouveparlspcifie:ledomaineconstituparles
diffrentsobjetsquiacquerrontounonunstatutscientifique.(p.238)Un
savoir,cestaussilechampdecoordinationetdesubordinationdesnoncsoles
conceptsapparaissent,sedfinissent,sappliquentetsetransforment.(ibid.)
Voilpourquoi,ladiffrencedelpistmologie,larchologieparcourtcclaxe
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

9/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

pratiquediscursivesavoirscience.(p.239).Lanotionderupture
pistmologiquesetrouveicirvisedanssonstatut.Leproprede
lpistmologie,selonFoucault,cestdliderlinstancedusavoir,linstancede
cesrapportsrgls,dontlexistencematrielleconstituelabasesurlaquelleune
connaissancescientifiquesinstaure.Pourlui,cequilfautmontrercest
commentunesciencesinscritetfonctionnedansllmentdusavoir.Ilyaurait
unespaceo,parunjeuinterne,auxrapportsquileconstituentunescience
donneformeraitsonobjet,[l]ascience,sanssidentifierausavoir,maissans
leffacernilexclure,selocaliseenlui,structurecertainsdesesobjets,systmatise
certainesdesesnonciations,formalisetelsdesesconceptsetdesesstratgies.
(pp.241242).
NousauronsloccasionderevenirsurcejeutelquelepenseFoucaulten
particulierproposdunexempleprcis,celuidurapportentreMarxetRicardo.Il
suffitdavoirmontrlesprincipesdelanalyse,etleurseffetssurlesdisciplines
existantes.
Lepointdefuitedelarchologie
ReprenonsladmarchedeFoucaultdanssonprincipe:ellemeparatmarquerde
faontrsjusteleslimitesdelpistmologie,etdmontrerlancessitdlaborer
unethoriedecequilappellelesrapportsdiscursifsunethoriedesloisde
touteformationdiscursive.Or,cesticiqueleslimitesdelarchologie
apparaissentleurtour.Sinotreinterprtationestjuste,latchede
larchologieseraiteneffetdeconstituerlathoriedelinstancediscursive
entantquelleeststructurepardesrapportsinvestisdansdesinstitutionset
rglementshistoriquementdtermins.CettetchenestremplieparFoucaultque
souslaformedeladescriptioncestluimmequiledit:letempsnestpas
encorevenudelathoriecritilauchapitreintituldescriptiondesnoncs.
Nouspensons,pournotrepart,quilestvenu,depuisbellelurettemaisquilne
viendrapaspourFoucault,silnesersoutpasreconnatrelesprincipesdecette
thoriequilappelledesesvux.Cesprincipessontceuxdelasciencede
lhistoire.Carenfin,lepluspositifdelArchologiedusavoirestlatentativequiy
estfaitedinstaurer,sousladnominationdeformationdiscursive,unethorie
matrialisteethistoriquedesrapportsidologiquesetdelaformationdesobjets
idologiques.Mais,endernireanalyse,surquoireposecetteamorcedethorie?
Surunedistinctiontacitementaccepte,toujoursprsente,jamaisthoriseentre
pratiquesdiscursivesetpratiquesnondiscursives.Toutessesanalyses
buttentsurcettedistinctionnousdironsquelleestpratiquelaveuglequele
derniereffortdematrisequilrestefaire,cestdenfairelathorie.Nousne
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

10/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

doutonspas,commeilleprvoitluimme,queFoucaultneseretrouvealorssur
unautreterrain.
Cettedistinctionesttoujoursprsente:Foucault,ayantproduitlacatgoriede
pratiquediscursive,doitreconnatrequecettepratiquenestpasautonome
quelatransformationetlechangementdesrapportsquilaconstituentnesefont
pasparlejeudunepurecombinatoiremaisquilfautpourlescomprendrese
rfrerdautrespratiquesduneautrenature.Nousavonsdjvuque,dsle
dbut,Foucaultseproposededterminerlesrelationsentrenoncs,maisaussi
entredesnoncsoudesgroupesdnoncsetdesvnementsduntoutautre
ordre(technique,conomique,social,politique.(p.41).Deplus,poursuivre
lordredelouvrage,unetrangedistinctionapparatdansladfinitiondudiscours
commepratique.Lesrelationsdiscursivessontditessecondaires,parrapport
certainesrelationsditesprimairesqui,indpendammentdetoutdiscoursou
detoutobjetdediscours,peuventtredcritesentredesinstitutions,des
techniques,desformessociales,etc.(p.68).Quelquespagesplusloin,onpeut
lire:Ladterminationdeschoixthoriquesrellementeffectusrelveaussi
duneautreinstance.Cetteinstancesecaractrisedabordparlafonctionquedoit
exercerlediscourstudidansunchampdepratiquesnondiscursives.(p.90).
OnpourraitciterbiendautresexemplesquiprouveraienttousqueMichelFoucault
abesoindecettedistinctionmaisquillapratiquesouslaformedela
juxtaposition.Onverraenparticulierquecestellequifonctionneproposde
lanalysedesrapportsentreRicardoetMarx.Cestlepointolesystmede
renvoisdeMichelFoucaultrvlesoninconsquence.Changeonsdeterrain.

Savoiretidologie
LetroisimeparagrapheduchapitreScienceetsavoirsintitulesavoiret
idologie.Laconfrontationdesdeuxtitresindiquedequoiilsagit:delexamen
critiquedesthsesproposes,dansdeslivresdjanciens,parAlthusser,surles
rapportsentrescienceetidologie.Cesthses,dontpersonnenepeutnier
quellesonteu,enleurtemps,unevaleurthoriqueetuneportepolitique
rvolutionnaires,utilisaientleursfinspropresunenotiondecoupureoude
rupturedanssonfond,bachelardienne.OnavuqueFoucaultproposedans
lArchologieunsystmedecatgoriespourrepenseretrectifiercette
conceptiondelacoupure(ourupture).Ilensouligneltroitevaleurdescriptiveet
lesconnotationsanthropologistes.Oncomprenddoncque,parcontrecoup,la
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

11/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

distinctionscienceidologiedoivetreremaniecestcequilentreprenddefaire
enanalysantlesrapportsdelascienceausavoirtelquilenalaborle
conceptaucoursdelouvrage.Ilsobligeparlmmepenserladiffrencedece
quilappellesavoiretdecequAlthusserappelaitidologie.Cest
prcismentsurcettedernireanalysequesecltlArchologie.Foucaultyfait
usagedetroisarguments,corrlatifsdesdterminationsdunouveauconceptde
savoir:
a)silesavoirestconstituparunensembledepratiquesdiscursivesetnon
discursivesladfinitiondelidologie,tellequellefonctionnaitchezAlthusser,
esttroptroite.
Lescontradictions,critFoucault,leslacunes,lesdfautsthoriquespeuventbien
signalerlefonctionnementidologiquedunescience(oudundiscours
prtentionscientifique)ilspeuventpermettrededterminerenquelpointde
ldificecefonctionnementprendseseffets.Maislanalysedecefonctionnement
doitsefaireauniveaudelapositivitetdesrapportsentrerglesdeformationet
lesstructuresdelascientificit.
Bref,cequiestvis,cesttouteconceptiondelidologiecommepureetsimple
nonscience.PourFoucault,unetelledfinitiondelidologiemanquecequelle
visesilonveut,elleestellemmeidologique.Elleseborneconstaterde
faonmcaniste,etfinalementantidialectique,leseffetsdelinsertiondela
sciencedanslesavoir.Maisilfautdplacerlanalyse,nepassecontenter,lesyeux
fixssurlascience,defairedelidologielesimpleenversdelascience,sapure
dfaillance,commecertainespagesunilatralesdAlthusserontpulelaissercroire.
Ilfautaucontraire,poursaisircequonappellelarupture,analyserlerseau
derapportsdontlesavoirseconstitue,etsurlabaseduquelapparatla
science.
b)silesavoirestinvestidanscertainespratiquesdiscursivesetnondiscursives
lapparitiondunesciencenemetpas,commeparenchantement,untermeces
pratiques.Aucontraire,ellessubsistent,etcoexistentplusoumoins
pacifiquementaveclascience.Donc:lidologienestpasexclusivedela
scientificit.()Ensecorrigeant,enrectifiantseserreurs,enresserrantses
formalisations,undiscoursnednouepaspourautantetforcmentsonrapport
lidologie.Lerledecellecinediminuepasmesurequecrotlarigueuretque
lafaussetsedissipe.Endautrestermes,sicequonviseparlemotidologie
,cestenvritlesavoir,ilfautreconnatrequesaralit,lamatrialitde
sonexistencedansuneformationsocialedonneesttellequilnepeutsedissiper
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

12/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

commeuneillusiondujouraulendemainaucontraireilcontinuedefonctionner
et,lalettre,dassigerlasciencetoutaulongduprocessusinfinidesa
constitution.
c)lhistoiredunesciencenepeuttredslorsconuequedanssonrapport
lhistoiredusavoir,cestdirelhistoiredespratiquesdiscursivesetnon
discursivesenquoiilconsisteilsagitdepenserlesmutationsdecespratiques
:chaquemutationaurapoureffetdemodifierlaformedinsertiondela
scientificitdanslesavoir,dtablirunnouveautypederapportscience/savoir.
Cestpourquoilaquestiondelidologieposelascience,cenestpasla
questiondessituationsoudespratiquesquellerefltedunefaonplusoumoins
conscientecenestpaslaquestionnonplusdesonutilisationventuelleoudes
msusagesquonpeutenfairecestlaquestiondesonexistencecomme
pratiquediscursiveetdesonfonctionnementparmidautrespratiques.
Ilmesemblequapparatmaintenantenpleinelumirecesystmederenvois
inavou,maisdterminant,quiestmasquparlautorfrenceconstante,etici
paradoxale,delauteursonuvre.Nousavionsbienraisondesuspecterce
singuliertourqueseetnousjoueFoucault:donnerpourconstitutifdeson
travailunsystmederenvoisdontilinvalideluimmeleslments.Cequi,en
effet,estvidentautermedecesanalyses(autermejustement,nouslavons
not),cestquelesystmedelArchologieesttoutentierconstruitpourpallier
linadquationducouplescienceidologielorsquilsagitdepensercesfausses
sciences,cespositivitsquisontlobjetpropredeFoucault.LArchologiedu
savoirestbtiesurleconstatdunedfaillance.Ordeuxvoiesetdeuxseulement
soffraientFoucault:essayerparsespropresmoyensdersoudreladifficult,
oubienfaireconfianceaumatrialismehistorique,lasciencedelhistoire,etvoir
siloppositionscience/idologiesyrduisaitcellequeprovisoirement,etpar
ncessitAlthusseravaitnoncenagure.Trsprcisment:silesconcepts
fondamentauxdumatrialismehistoriquenepermettaientpasdedgagerune
thoriedelidologietellequeladifficultrencontreftdjrsolue.Michel
Foucaultachoisicertainsdiront:courageusementlapremirevoie.Nous
essaieronspourterminerdedonneruneraison,nonpsychologiste,decechoix.
Pourlinstant,ilfautenvoirlesconsquences.Pourjouercartessurtableet
anticiperunpeusurnosrsultats,disonsquelanaturedelidologieesttelle
quonnepeutimpunmenttenir,parrapportunescienceconstitueetvivante,
undiscourscontinmentparallle.Arriveunmomentolacontradictionse
reforme,oledplacementsefaitsentirparseseffets,olechoix,dabord
lud,simposenouveau,plusurgent.Cestcequenousallonsmontrer.
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

13/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

Lediscoursparallle:Foucaultayantreconnuunedifficultrelle,dontlestermes
commelasolutionappartiennentendroitetenfaitaumatrialismehistorique,
proposeuncertainnombredeconceptshomologues,quoiquedplacs.Pourqui
saitlesentendre,ilnoncedansleurformulationlesconditionsdeleurpropre
rectification.
Toutsejoue,onvientdelevoir,surlusageduconceptdepratique.Danssa
littralit,elleavouequecestensonpointqueladistanceentrematrialisme
historiqueetarchologieestminimalelexamenprouvera,sansparadoxe,
quecestaussiencepointquelleyestmaximale.Cestbienlacatgoriede
pratiqueeneffetsitrangreauxouvragesprcdentsdeFoucaultquidfinit
lechampdelarchologie:nilangue,nipense,onlavu,maiscequilappelle
leprconceptuel(p.82),Leniveauprconceptuelquonaainsilibr,
critil,nerenvoieniunhorizondidalitniunegenseempiriquedes
abstractions.Eneffet,oncherchenonlesstructuresidalesduconcept,maisle
lieudmergencedesconceptsonnecherchepasnonplusrendrecompte
destructuresidalesparlasriedesoprationsempiriquesquileurauraitdonn
lieucequondcrit,cestunensemblederglesanonymeshistoriquement
dterminesquisimposenttoutsujetparlant,rglesnonpasuniversellement
valables,maisquionttoujoursundomainedevaliditspcifi.Ladtermination
majeuredelacatgoriearchologiquedepratiqueestlargle,la
rgularit.Cestlargularitquistructurelapratiquediscursive,cestlargle
quiordonnetouteformationdiscursive(p.63).Lafonctiondelargle
peuttreaismentassigne:parelle,Foucaultessaiedepenserlafoisje
veuxdiredansleurunitlesrapportsquistructurentlapratiquediscursive,leur
effetdassujettissementsurlessujetsparlantsetcequilappelledefaon
nigmatiquelembrayageduntypedepratiquesurunautre.
Nousavonsdjanalyslepremierpointilsuffiradajoutercetteprcisionquela
rgularitnesopposepaslairrgularit:silargularitestbienla
dterminationessentielledelapratique,loppositionrgulier/irrguliernestpas
pertinente.Onnepourrapas,parexemple,direque,dansuneformation
discursive,uneinventionouunedcouvertechappelargularit:
unedcouvertenestpasmoinsrgulire,dupointdevuenonciatif,queletexte
quilarpteetladiffuselargularitnestpasmoinsoprante,nestpasmoins
efficaceetactive,dansunebanalitquedansuneformationinsolite.(p.189)
Lirrgularitestdoncuneapparenceexploiteparceshistoriensdescoupsde
gniequi,enbonsadorateursdusujet(aumoinsquequelquesbrillants
sujets)sontcommeonlavufondamentalementcontinuistes.Cetteapparencese
produitlorsquunemodificationseffectueenunpointdtermindelaformation
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

14/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

discursive,doncdansetsouslargularittabliecemomentdonndelhistoire.
Selonlepointoelleporteelleseraplusoumoinssensible,elleauraplusou
moinsdeffets(certainsdiront:elleseraplusoumoinsgniale).Ainsiapparat
unenouvelledterminationdelaformationdiscursive:elleeststructure
hirarchiquement.Ilexisteeneffetdesnoncsrecteursquidlimitentle
champdesobjetspossiblesettracentlalignedepartageentrelevisibleetl
invisible,lepensableetlimpensable,oupourmieuxdire(entermes
archologiques):entrelnonableetlenonnonablequidsignentce
quincluttelleformationdiscursiveparcequelleexclut.Lapparencedirrgularit
nestdoncquuneffetdelamodificationdurectorat.Ilfaudraiticicommenter
toutaulonglesremarquablespages192193olanalyseestfaitesurlexemple
delhistoirenaturelle.
Deuximepoint:cettergularithirarchiquesimposetoutsujet.Voicice
qucritFoucaultproposdelamdecineclinique:Lespositionsdusujetse
dfinissentparrapportauxdiversougroupesdobjets:ilestsujetquestionnant
selonunecertainegrilledinterrogationsexplicitesounon,etcoutantselonun
certainprogrammedinformationilestsujetregardantdaprsunetabledetraits
caractristiques,etnotantselonuntypedescriptif.(p.71)Etplusloin:les
diversessituationsquepeutoccuperlesujetdudiscoursmdicalonttredfinies
audbutduXIXesicleaveclorganisationdunchampperceptiftoutautre(ibid.)
.
Letroisimepointestcrucialcestsurluiquesaccumulenttoutesles
contradictionsdelentreprisearchologiquecesticiquelacatgorie
foucaldiennedepratiquervlesoninadquation:ellenepermetpasdepenser
lunitdecequelledsigneautrementquecommejuxtaposition.Nousallons
montrerquecestfautedavoirunprincipededtermination.Or,sicequenous
avonsditestjuste,cetteabsencenestqueleffetdelavoiechoisieparFoucault.
Ellemarquedonclepointolautrevoiefaitsentirsancessit,olarectification
peutcommencer.
Foucaultsestmisdanslobligationdepensercequiconstituelargularitdela
rgle,cequiordonnesastructurehirarchique,cequiproduitsesmutations,ce
quiluiconfresoncaractreimpratifpourtoutsujet.Orsurchacundeces
points,ilbutesurlammedifficult.Quecesoitlammedifficultnestpassans
intrt:celasignifiequeFoucaultconoitlancessitderfrerlensembledece
processuscomplexeunmmeprincipe.Maiscemmeprincipe,silestpartout
prsentetdsign,nestjamaispens.Cestparcequilexcdeleslimitesdela
catgoriedepratiquetellequellefonctionneici.Ceprincipe,nouslavonsdj
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

15/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

dcouvert:cestlarticulationdespratiquesdiscursivessurdespratiquesnon
discursives.
Onvanousdire:toutcelapourenarriverl,cestdireaummepoint
nigmatiqueobutaitlechapitreprcdent!Certainement,etcestbiennaturel
puisque,passcepoint,noussommeshorsdeFoucaultmaisquonyprenne
garde:nousavonsprogress,dansnotrecercleapparent,nousavonsdoreset
djdterminlesmoyensdchapperaucerclearchologique.Enpensantle
pointdefuitecommetel,nousavonstrouvlavoieparoensortirsans
chappatoire.Defait,nouspouvonsdiremaintenantquoirpondladistinction
pratiquediscursive/pratiquenondiscursive:unetentativepourrepenserla
distinctionscience/idologie.Mieux:unetentativepourpenserdansleurunit
diffrentielledeuxhistoires:celledessciencesetcellede(oudes)lidologie(s).
Nonplussoulignerunilatralementlautonomiedelhistoiredessciences,mais
marquerenmmetempslarelativitdecetteautonomie.Or,engagsurcette
voie,Foucaultdoitreconnatre(etcestsonplushautmrite)quelidologie
(pensesouslacatgoriedusavoircommesystmederapportsstructur
hirarchiquement,etinvestidansdespratiques)nestpassontourautonome.
Sonautonomienestencorequerelative.Maisilsaitbienledangerquilemenace
penserlesavoircommepuretsimpleeffetourefletdunestructure
sociale.Bref,pouravoirvouluchapperlidalismetranscendantal,tomberdans
unmcanismeempiristequinestquelaformeinversedupremier.Doson
extrmeembarras,etlevaguemtaphoriquedescatgoriesquilpropose.
Prenonscesdveloppementspourcequilssont:lareconnaissance,
ncessairementmconnaissante,dunefaillethoriquedansldifice
archologique.Premirereconnaissance:lerledesinstitutionsdans
lembrayage.ReprenantdesanalysesdelaNaissancedelaclinique,Foucault
critdeuxpagesremarquablescesujet(pp.6869)jemecontentedenciter
despassagesensoulignantcertainsmotsquiillustrentlanalysequejeviensden
proposer:
Premirequestion:quiparle?Qui,danslensembledetouslesindividusparlants,
estfondtenircettesortedelangage?Quienesttitulaire?Quireoitdeluisa
singularit,sesprestiges,etdequi,enretour,reoitilsinonsagarantie,dumoins
saprsomptiondevrit?Quelestlestatutdesindividusquionteteuxseuls
ledroitrglementaireoutraditionnel,juridiquementdfiniouspontanment
accept,deprofrerunpareildiscours?Lestatutdumdecincomportedes
critresdecomptencesetdesavoirdesinstitutions,dessystmes,desnormes
pdagogiquesdesconditionslgalesquidonnentdroitnonsansluifixerdes
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

16/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

borneslapratiqueetlexprimentationdusavoir.()lexistencedelaparole
mdicalenestpasdissociabledupersonnagestatutairementdfiniquialedroit
delarticuler,enrevendiquantpourellelepouvoirdeconjurerlasouffranceetla
mort.Maisonsaitaussiquecestatutdanslacivilisationoccidentaleat
profondmentmodifilafinduXVIIIesicle,audbutduXIXelorsquelasant
despopulationsestdevenueunedesnormesconomiquesrequisesparles
socitsindustrielles.
Onsaitaussi.:avouonsqueFoucaultnenousdonneguredemoyenspour
passerdecetteconnaissanceparoudireuneconnaissancerationnelledu
processusdemodification.Toujourslammenigme:celledelembrayage.
Maiscetexteestexceptionnel,encequilpermetdeprciserdanstoutesa
richesselefonctionnementdelacatgoriederglechezFoucault:elleest
solidairedesnotionsdestatut,denormesetdepouvoir.Trsexactement:le
statutestdfiniparuneinstancenondiscursive:nouspouvonsdireparune
partiedelappareildtat,ilincarne,raliseuncertainnombredenormesdfinies
enfonctiondimpratifsconomiques.Cestatut,littralement,donnecorpsla
professionetcecorpsinvestitlediscoursquisytientetdonclesindividusquile
tiennentdunpouvoir.Onvoitquecedernierpouvoirquinadautreexistence
quedanslapratiquediscursivedesmdecinsentantquilnestpastranger
lappareildtataquelquerapportnonprcisparFoucaultaveclepouvoir
dtat.Laissonslcetteanalyse,pourrencontrerailleurslemmeproblme.
Iltournelembarrasetaufloudanslanalyseplusieursreprises:ainsi(p.61)
dcrivantlaformationdunobjetdusavoircommefaisceaucomplexede
rapports,ilprocdeunamalgamesansprincipe:cesrelationssonttablies
entredesinstitutions,desprocessusconomiquesetsociaux,desformesde
comportements,dessystmesdenormes,destechniques,destypesde
classification,desmodesdecaractrisationcesrelationsnesontpasprsentes
danslobjet.
Onpourraitciterplusieursautrestextestoutaussirhapsodiquesqueceluici
(notammentp.98).
Ilesttempsdappelerleschosesparleurnometdevoirpourquoi,ayantfait
fausseroute,Foucaultdevaitncessairementsecasserlecou.Sinous
rassemblonsleslmentsrecueillischeminfaisant,voiciletypedanalyseque
nouspouvonsproposer:partantdelacritiquedelanciennenotionalthussrienne
didologietroptroiteFoucaultlaboresaproprecatgoriedesavoiret
ltayesurunconceptmalbtidepratique.Malbti,puisquelancessitse
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

17/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

faitsentirdelescinderpourluifaireremplirsafonction,sanspouvoirdonner
raisondecettescission.Mais,bnficiantdecequesacritiqueportejuste,il
reproduit,quoiquedplaces,lesdterminationsduconceptscientifique
didologietelquilfonctionneeffectivementdanslematrialismehistorique.
Commeilsest,dentredejeu,privdececoncept,lorsquesurgitladifficult
essentielledulienentrelidologieetlesrapportsdeproduction,ilrestesans
voix,condamndsignerdefaonmystifielelieudunproblme.
1.Leconceptdidologietelquilfonctionnedanslematrialismehistoriquechez
Marxetsessuccesseursnesteffectivementpaslepurenversdelascience.
Foucaultaparfaitementraisonlaquestionquilposedurgimedematrialit
delidologieestunequestionrelle(matrialiste)dunencessitthorique
urgentepourlematrialismedialectique.Onsaitquelidologieauneconsistance,
uneexistencematriellenotammentinstitutionnelle,etunefonctionrelle
dansuneformationsociale.Personnenignorequedansleschma,encore
descriptif,donnparMarxdelastructureduneformationsociale,lidologie(ou:
lesidologies)figuredanslasuperstructure.Lasuperstructure,dtermine
endernireinstanceparlinfrastructureconomique,estditeavoiruneffeten
retoursurlinfrastructure.Entantquetelle,lidologienepeutsvanouirdu
seulfaitdelapparitiondelascience.OncomprendenquelsensMichelFoucaulta
raisondevouloirtravaillerunautreniveauquceluidunepistmologiede
larupture:
Larupturenestpaspourlarchologielabutedesesanalyses,lalimitequelle
signaledeloinsanspouvoirladterminerniluidonnersaspcificit:larupture,
cestlenomdonnauxtransformationsquiportentsurlergimegnralduneou
plusieursformationsdiscursives.(p.231).Dterminerlidologiecomme
instancedetouteformationsociale,cesteneffetsobligerpenserlidologie
nonplusseulement,enstylestrictementbachelardien,commeuntissuderreurs
tenace,ourdidanslesecretdelimagination,commelemagmainformede
cesmonstresthoriquesquiprcdentlascienceetsouventluisurvivent
duneexistencepathologique,maiscestsobligerpenserlaconstitution,le
fonctionnementetlafonctiondecetteinstanceentantquinstancematrielle
historiquementdterminedansuntoutsocialcomplexeluimmehistoriquement
dtermin.Cest,mesembletil,cequifaitlavaleurtoutfaitexemplairede
lArchologiequedelavoirtent.
2.Ilrestequecettetentativeaboutitunchec:lesanalysesbutentsurla
distinctionaveugleentrepratiquesdiscursivesetpratiquesnondiscursives.En
ralit,sicequenousvenonsdedireestjuste,ilnyapassentonner:on
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

18/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

peutmontrerqueparcetteuniquedistinctionFoucaultvoudraitrsoudretrois
problmesdistincts.Troisproblmesquinepeuventtreformulsquedansles
conceptsdumatrialismehistorique.TroisproblmesdontFoucaultrencontreles
effets,sousformedembarras,fautedavoirseulementpulesposer.
Problmen1:ilconcernelerapportentreuneformationidologiqueetce
queFoucaultappellelesrapportssociaux,lesfluctuationsconomiques,
etc.Bref,cequenousavons,plusieursreprises,dsigncommeproblmeditde
lembrayage.Endautrestermes:dansuneformationsociale,queltypede
rapportsentretientlidologieaveclinfrastructureconomique?Questionnave,
diraton,laquelleunmarxisterpondrafacilementparleschmaclassiquede
linfrastructureetdelasuperstructure.Envrit,larponsepourtrefacileet,
fondamentalement,justenestsansdoutepassuffisante.Cestquelleestencore
descriptive:mmesiellealavantageinestimabledemontrercequestlordre
dedterminationmatrialiste,mmesielleaunevaleurpolmiqueprouve
contretouteslesconceptionsidalistesdelhistoirepourquecesontlesidesqui
mnentlemondemmesi,pourcesraisonsdcisives,elledoittrersolument
dfenduecommeunacquisthoriquedumarxisme,entantquellepermetde
tracerunelignededmarcationentrelesdeuxcampsdelaphilosophie,entre
nosadversairesetnous,ondoitpourtantreconnatrequellenenousdonnepas
lesmoyensdepenserlemcanismequilielidologieentantquesystmede
rapportshirarchissproduisantuneffetdassujettissementsurlessujetsetle
modedeproduction(ausensstrict)cestdirelesystmeconstitudesrapports
deproductionetdesforcesproductives1,Cestjustementuntelmcanismeque
Foucaultnousmetendemeuredepenserthoriquementparlanotiond
embrayage,ildsignelelieudunproblmethoriqueurgent:passerdela
thoriedescriptivelathorietoutcourtdesrapportsentrelidologieet
linfrastructure.Noussavonsqueseullematrialismehistoriquepeutlersoudre.
Sanspouvoirapportericidesolution,nouspouvonsdumoinsajouterune
prcisionsurlestermesduproblme:silestvrai,commelindiqueleschma
classique,quecestlinfrastructurequiestdterminante,ondevrasedemander:
questcequidanslemcanismequirglelesrapportsdecesdeuxsystmesque
sontlesforcesproductivesetlesrapportsdeproductionproduitlancessitdun
systmedassujettissementidologique?Ilfaudrabienunjourrpondrecette
question:lemritedeFoucaultestdelavoirretrouvequoiquedplace
etdenousenmontrermieuxlurgence.
Problmen2:ilconcernelestatutdecesfaussessciencesquisontlobjet
propredutravailantrieurdeFoucault.Ilinsiste:lagrammairegnrale,lhistoire
naturelle,etc.,peuventcertainement,parrcurrence,auxyeuxdelascience
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

19/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

constitue,treditesidologiquessansdoutemmepeutonmontrerquil
existeentrecesdisciplinesidologiquesetlesystmedesrapports
idologiquesexistantdansunesocitdonneunmomentdonndesonhistoire
deslienstroits.ToutelArchologietendleprouver.Toujoursestilquela
grammairegnraleoulhistoirenaturellenontpaslemmestatutque
lidologiereligieuse,moraleoupolitique,tellesquellesfonctionnentdansla
formationsocialeconsidre.Indicedecettediffrence:cesdisciplines
sattribuentquonleveuilleounonletitredesciences.Bref,Foucaultveut
viterunerduction,quenousdirionsvolontiersidologiste,danssonfond
mcaniste.Ilpropose,enfait,unedistinctionentredeuxformesdelidologie
toutensegardantbiendenyvoirquunedistinctionformelle(lesunes
seraientsystmatises,lesautresnon)maisenconsidrantaucontrairequilya
entreellesunediffrencedeniveau.Jeproposedecomprendrequildsigne
parlunedistinctionquipeuttreformuledanslesconceptsdumatrialisme
historiquecommedistinctionentreidologiespratiquesetidologies
thoriques.Desidologiespratiques,Althusserdonnaitladfinitionprovisoire
suivante:

nousentendonsparidologiespratiquesdesformationscomplexes
demontagesdenotionsreprsentationsimagesdunepart,etde
montagesdecomportementsconduitesattitudesgestesdautrepart.
Lensemblefonctionnecommedesnormespratiquesquigouvernent
lattitudeetlaprisedepositionconcrtedeshommeslgarddesobjets
relsetdesproblmesrelsdeleurexistencesocialeetindividuelle,et
deleurhistoire.

Commentpenserlarticulationdecesidologiespratiquesaveclesidologie
thoriques?Questcequuneidologiethorique?Tellessontlesquestions
formulesentermesmatrialistesqueFoucaultseposeendautrestermes.
Cesticiquelanotioncanoniquedarchiveprendtoutsonsensetsaporte.Il
faudraitpourlemontrerexaminerlignelignelechapitreintitullapriori
historiqueetlarchive(pp.166173).Justifiantlemploidelapremirelocution,
Foucaultcrit:Juxtaposs,cesdeuxmotsfontuneffetunpeucriantjentends
dsignerparlunaprioriquiseraitnonpasconditiondevaliditpourdes
jugements,maisconditionderalitpourdesnoncs.Doilsuitquelarchive
prisenunsensradicalementnouveaucest:dabordlaloidecequipeut
tredit,lesystmequirgitlapparitiondesnoncscommevnements
singuliers.Etplusgnralement:cestlesystmegnraldelaformationet
delatransformationdesnoncs.
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

20/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

Maiscesystmegnral,onlavu,nestpasautonomelaloideson
fonctionnementestellemmecontrainteparunautretypedergularit,celle
despratiquesnondiscursives.Nousdironsquelaformationdesobjetsdes
idologiesthoriquessubitlescontraintesdesidologiespratiques.Plus
prcisment,nousavanceronsquelesidologiespratiquesassignentleursformes
etleurslimitesauxidologiesthoriques.Enproposantdetravaillerauniveaude
larchive,Foucaultnousinviteraitdoncpenserlemcanismequirgleceseffets
ilnousposeraitceproblme:selonquelprocessusspcifiquelesidologies
pratiquesinterviennentellesdanslaconstitutionetlefonctionnementdes
idologiesthoriques?ouencorecommentlesidologiespratiquesse
reprsententellesdanslesidologiesthoriques?IciencoreFoucaultsepose
unproblmereleturgent.LarponsequyapportelArchologienestencore
quuneesquisseretravaillersurleterrainsolidedumatrialismehistorique.
Problmen3:Ilconcerneletypederapportquiexisteentreuneidologie
thoriqueetunescience.IciFoucaultapportebeaucoup:ilmontrequonne
sauraitrsoudreleproblmesionleposeentermesdobjets.Comparerlesobjets
duneidologiethoriqueceuxdunescience,cestsecondamnerladescription
dunerupturequinexpliquerien.Entablissantlancessitdepasserparla
catgoriedusavoirtellequillalaboreildonneunejustepositiondu
problme.Ceproblmenestpasceluidesrapportsdunesciencedtermine
lidologiethoriquequisembleluicorrespondre,maisceluidunescienceau
systmeconstitudesidologiesthoriquesetdesidologiespratiques,telquon
lamisjour.Or,si,commeonvientdelevoir,lesidologiespratiquesse
reprsententdanslesidologiesthoriquesenleurassignantleursformeset
limites,ilfaudraadmettrequunesciencenepeutapparatrequlafaveurdun
jeudansceprocessusdelimitationvoilpourquoiFoucaultproposedesubstituer
autermederupture,celui,notreavis,plusheureuxdirruptiondunescience.
Cetteirruptionsefaitdanslesavoir,cestdiredanslespacematrielojouele
systmedesidologiespratiquesetthoriques.Cest,selonFoucault,parcebiais
quondoitpenserlinsertiondunesciencedansuneformationsocialecestparce
biaisquonvitelafoislidalismepourquilasciencetombeduciel,etle
mcanismeconomistepourquilasciencenestquunrefletdelaproduction.
Ilesttempsdemontrersurunexemple,pourconclure,commentpeutfonctionner
unteltypedanalyse.PrenonsceluidesrapportsentreMarxetRicardo.Foucault
critcetextesaisissant:

Desconceptscommeceuxdeplusvalueoudebaissetendancielledu
tauxdeprofit,telsquonlesrencontrechezMarx,peuventtredcrits

http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

21/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

partirdusystmedepositivitquiestdjluvrechezRicardoor
cesconcepts(quisontnouveauxmaisdontlesrglesdeformationnele
sontpas)apparaissentchezMarxluimmecommerelevantdunetoute
autrepratiquediscursive:ilsysontformsselondesloisspcifiques,ils
yoccupentuneautreposition,ilsnefigurentpasdanslesmmes
enchanements:cettepositivitnouvelle,cenestpasune
transformationdesanalysesdeRicardocenestpasunenouvelle
conomiepolitiquecestundiscoursdontlinstaurationaeulieu
proposdeladrivationdecertainsconceptsconomiquesmaisquien
retourdfinitlesconditionsdanslesquellessexercelediscoursdes
conomistes,etpeutdoncvaloircommethorieetcritiquedelconomie
politique(p.230).
Lemeilleurcommentairequelonpuissedonnerdecetteanalyseconsistele
confronterunpassagedelaPostfacedeladeuximeditionallemandedu
Capital(ESpp.2425)Marxycrit:

tantquelleestbourgeoise,cestdirequellevoitdanslordre
capitalistenonpasunephasetransitoireduprogrshistorique,maisbien
laformeabsolueetdfinitivedelaproductionsociale,lconomie
politiquenepeutresterunesciencequconditionquelaluttedeclasses
demeurelatenteounesemanifestequepardesphnomnesisols.
PrenonslAngleterre.Lapriodeocetteluttenyestpasencore
dveloppe,yestaussilapriodeclassiquedelconomiepolitique.Son
derniergrandreprsentant,Ricardo,estlepremierconomistequifasse
dlibrmentdelantagonismedesintrtsdeclasse,delopposition
entresalaireetprofit,profitetrente,lepointdedpartdeses
recherches.Cetantagonisme,eneffetinsparabledelexistencemme
desclassesdontlasocitbourgeoisesecompose,illeformule
navementcommelaloinaturelle,immuabledelasocithumaine.
Ctaitatteindrelalimitequelasciencebourgeoisenefranchirapas.

IciapparatcequifaitlintrttoutfaitexceptionneldutextedeFoucault:on
comprendcommentlesobjetsdeRicardoetdeMarxrelventdelamme
formationdiscursive,commentcetteidologiethoriquequestlconomie
politiqueclassiqueestdterminedanssaconstitutionparunsystmedelimites
produitesparlescontraintesdesidologiespratiquesoncomprendparlmme
linsuffisancedupointdevuepistmologistedelarupture(oudelacoupure).
MaisonvoitaussicequimanquelArchologie:unpointdevuedeclasse.Cest
bienparcequeMarxseplaceaupointdevueduproltariatquilinaugureune
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

22/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

nouvellepratiquediscursive.Endautrestermes:lesidologiespratiquessont
traversespardescontradictionsdeclassesilenvademmedeleurseffets
danslesidologiesthoriques.Seuledoncunemodificationdanslesystmedes
contradictionsquiseconstitueainsipermetdepasserdelidologielascience.
Cesrflexions,quinoussontsuggresparlArchologie,pourrudimentaires
quellessoientdbordentlentreprisedeFoucault.Ellesladbordentparncessit
etleurabsencerendcomptedudplacementdetouslesconceptsfoucaldiens.De
cefait,lArchologiedemeureellemmeuneidologiethorique.Or,daprsce
quenousvenonsdedire:cestendfinitiveunepositiondeclassequilfautse
rfrerpourlecomprendre.OnvoitmaintenantlesensduchoixdeFoucaultentre
lematrialismehistoriqueetsespropresconstructions:cechoixthoriqueesten
dfinitifpolitique.Nousavonsvudansledtailleseffetsdecechoix:ilassigne
lArchologielalimitequellenepourrapasdpasser.Quelarchologueau
contrairechangedeterrain,nuldoutequilnedcouvrebeaucoupdautres
richesses.Unedernireprcision:ilauracessalorsdtrearchologue.

ArticleparuinitialementdansLaPense,n152,1970.

1.cf.cesujetlarticledAlthusserdansLaPense,n151,Juin1970.[]

DominiqueLecourt
lireaussi:
Sujetsconnexes
Laspcificitdelaformejuridiquebourgeoise(MichelMiaille)
Philosophieetrvolution.Althussersanslethoricisme:entretienavecG.M.
Goshgarian(G.M.Goshgarian)
Pourunenouvellehistoriographiemarxiste.EntretienavecJairusBanaji(Jairus
Banaji)
LireLeCapitalaprsLouisAlthusser:lacentralitdelaformevaleur(John
Milios)
Horizonsmarxistesenanthropologie:entretienavecMauriceGodelier(Maurice
Godelier)
Enseignementsuprieuretclassessociales:productionetreproduction
http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

23/24

06/06/2015

Surlarchologiedusavoir(proposdeMichelFoucault)|Priode

(PanagiotisSotiris)
Althusseretloprasme.Notespourltudedunerencontremanque
(FabrizioCarlino,AndreaCavazzini)
EntretienavecFranoisMaspero:Quelquesmalentendus(FranoisMaspero)
Idologiejuridiqueetidologiebourgeoise(Idologieetpratiquesartistiques)
(NicoleEdithThvenin)
UntexteinditdeLouisAlthusserConfrencesurladictatureduproltariat
Barcelone(LouisAlthusser)
MarxGlobalentretienavecJanHoff(JanHoff)
Althusser,unoptimismecommuniste.EntretienavecPanagiotisSotiris
(PanagiotisSotiris)
20octobre2014

DominiqueLecourt

2014Priode.
PropulsparWordPress.

http://revueperiode.net/surlarcheologiedusavoiraproposdemichelfoucault/

24/24

Você também pode gostar