Você está na página 1de 35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Storiad'Italia
DaWikipedia,l'enciclopedialibera.

L'Italiahaunastoriatralepiriccheeantichedelmondo.Strettamentelegataallaculturaoccidentale,allastoria
d'EuropaeallaciviltdelbacinodelMediterraneo,havissutoiprincipalieventistoricidelmondooccidentale.
L'ItaliahaereditatocultureantichecomequellediShardana,degliEtruschiodeiLatini,stataluogodicolonie
dioriginegrecaecartaginese,edstatalaculladialcunifenomenichehannosegnatolaculturaoccidentale
qualil'ImperoromanoeilPapato.
DuranteilMedioevol'Italiarestaframmentatainunmosaicodicittstatochehannocombattutotraloroper
l'egemoniasulbacinodelMediterraneo,confrequentiinterventidipotenzecircostantiedellaChiesacattolica.
Lasuaposizionegeograficahafattoschediventasselachiaveperilcommercioeuropeoecihafavoritole
repubblichemarinarecomeAmalfi,Pisa,GenovaeVenezia.Ilpoterespiritualedelpapa,lacuisedeaRoma,
haavutoripercussioniparticolariinItalia.
QuestopatrimoniodiimportanzapoliticahaattiratolottedipoteretrairegnantidituttaEuropa.Inoltre,l'eredit
culturaleclassicaedecclesiasticastatoilterrenodiculturadinuovetendenze.NeisecoliXVeXVI,l'Italia
diventatailcentroculturaled'Europa,dandovitaalRinascimento.Allostessotempo,diventataunodeicampi
dibattagliainEuropa,subendol'egemoniadidiversepotenzetraiqualil'Imperospagnolo.

PyramidedelMonted'Accoddi
risalentealIVmillennioa.C.tra
SassariePortoTorresinSardegna.
Ladatazionealcarbonio14ha
rivelatochelaprimafasedella
piramidestatacostruitaintornoal
3500a.C..

Dopoildeclinodellamonarchiaspagnola,l'ImperoAustroUngaricohacominciatoacontrollarel'area,cos
comegranpartedell'Europacentrale.DuranteleguerrerivoluzionariefrancesieilPrimoImperodiNapoleoneBonaparte,gliItalianihannolottatoper
laloroindipendenza.Trail1859eil1866,dopounaseriediguerrecontrol'Austria,lapenisolaitalianafufinalmenteunificatasottolaguidadelRegno
diSardegna,anchesenonnellasuainterezza.Nel1870ilRegnodiSardegnaannesseloStatoPontificio,inimicandosilaFrancia,mentreginel1860
avevaconquistatoilRegnodelledueSicilie.
Successivamente,l'Italia,elealtrepotenzeeuropee,hannopresopartealledinamicheimperialistevolteaottenereunpropriospaziocolonialeinAfrica.
LeambizioniterritorialinelVecchioContinenteelavolontditrovareunsuopostonelconcertodiblocchipoliticiealleanzesicurehaportatol'Italiaa
partecipareallaprimaguerramondialeafiancodellaTripliceIntesa.Lasocietitaliana,delusadalla"vittoriamutilata",benprestovintadalfascismo
diBenitoMussoliniedeisuoiseguaci,salitialpoterenell'ottobredel1922echeistituironounregimetotalitarioacominciaredal192425.Il
riavvicinamentoallaGermanianazistaelaformazionedell'asseRomaBerlinodel1936sarannodeterminantinellasceltaitalianadientrarenella
secondaguerramondiale,nel1940.Dopoilsuofallimentomilitare,lamonarchiaitaliana(risalentealDucatodiSavoia)fuabolita.Larepubblicaattuale
fuistituitanelgiugno1946,alseguitodelqualevifuunperiodostoricodiripresaeconomica,militare,sportivaepolitica,coscomelariaffermazione
diItaliacomegrandepotenzaindustriale,essendotralenazionifondantidelG6(poiG7)nel1975.
L'Italiatrai6paesifondatoridell'Unioneeuropea,laqualeoperatramitemeccanismiepolitichesovranazionali(es.Euro).

Indice
1Preistoria(1,5milionidianni)
2Protostoria(Xmillennioa.C.)
2.1Etruschiegentiitaliche
3Storiaantica
3.1FenicieCartaginesi
3.2Civiltgreca
3.3Roma(753a.C.476d.C.)
3.3.1Etregia(753509a.C.)
3.3.2Etrepubblicana(50927a.C.)
3.3.2.1Laconquistadell'Italiapeninsulare
3.3.2.2LeGuerrePunicheeiconflittiinOriente
3.3.2.3Conseguenzedelleconquiste
3.3.2.4Lerivendicazionidiitalicieschiavi:laguerrasocialeeleguerreservili
3.3.2.5LacrisidellaRepubblica:daMarioadAugusto
3.3.3Etimperiale(27a.C.476d.C.)
3.3.3.1L'ItaliasottoAugusto:leundiciregioniaugustee
3.3.3.2DinastiaGiulioClaudia(1468)
3.3.3.3DinastiadeiFlavi(6996)
3.3.3.4DinastiadegliAntonini:gliimperatoriadottivi(96192)
3.3.3.5DinastiadeiSeveri(193235)
3.3.3.6L'Anarchiamilitare(235284)
3.3.3.7TardoImpero(284395)
3.3.3.8L'Imperoromanod'Occidente(395476)
4L'AltoMedioevo
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

1/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

4.1Odoacre,GotieBizantini(476568)
4.2ILongobardi,ilDucatoromanoeiBizantini(568774)
4.3L'ItaliadivisatraCarolingi,BizantinieArabi(7741002)
5IlBassoMedioevo(10001492)
5.1LaChiesariformata,lalottaperleinvestiture,laprimacrociata(10001100)
5.2IComuni,ilRegnodiSicilia(11001250)
5.3L'economiadeicomuniitaliani
5.4LarinascitaculturaleneiComuni
5.5L'affermazionedellesignorienelnordItalia(12591328)
5.6IldeclinodelPapatoedell'Impero(13021414)
5.7IlmeridionetraAngioinieAragonesi(12501442)
5.8LelottetragliStatiitaliani(14121454)
5.9LaPacediLodielapoliticadell'equilibrio(14541492)
5.10IlRinascimentoitaliano
6LasottomissionedegliStatiitalianifraXVIeXIXsecolo
6.1LadiscesadiCarloVIIIinItalia
6.2CarloVeFrancescoI
6.3Ladominazionespagnola
6.3.1Condizionidell'Italianelseicento
6.3.2LarivoltadiMasaniello
6.3.3Laguerradisuccessionespagnola
6.4Ladominazioneaustriaca
6.4.1LaguerradellaQuadrupliceAlleanza
6.4.2Laguerradisuccessionepolacca
6.4.3Guerradisuccessioneaustriaca
6.4.4Condizionidell'Italianelsettecento
6.5L'Italiasottoildominionapoleonico
6.6LaRestaurazione(181548)
6.7IlRegnodiSardegna
6.8ISavoia
6.9Imoticarbonari
6.10Risorgimento
6.10.1Primaguerrad'indipendenza
6.10.2Secondaguerrad'indipendenza
6.10.3SpedizionedeiMilleenascitadelregnod'Italia
6.10.4Terzaguerrad'indipendenza
7Storiad'Italiadall'unitaoggi
7.1L'Italialiberale(18611914)
7.1.1LaDestrastorica
7.1.2LaSinistrastorica
7.1.3L'epocagiolittiana
7.2L'avventuracoloniale
7.2.1IlCornod'Africa
7.2.2Altrecolonieacquisitenelprimoventenniodelnovecento
7.2.3DallaSirtealCiad
7.3L'Italianellaprimaguerramondiale(19151918)
7.3.1L'inizialeneutralit
7.3.219151918
7.3.3Esito
7.4Ilventenniofascista
7.4.1NascitadelfascismoemarciasuRoma
7.4.2Ilfascismodiventadittatura
7.4.3Politicainterna
7.4.4Lapoliticaesterael'Impero
7.5L'Italianellasecondaguerramondiale
7.5.1AlleataconlaGermania(19401943)
7.5.2Lacadutadelfascismo,laRepubblicadiSalelaresistenza(19431945)
7.5.3Epilogodelconflittoecostodellaguerra
7.6L'Italiarepubblicana(1946)
7.6.1Gliannicostituenti(194648)
7.6.2Laprimarepubblica(194894)
7.6.3Lasecondarepubblica(1994attuale)
8Note
9Bibliografia
9.1Initaliano
9.2Infrancese
9.3Intedesco
9.4Inspagnolo
10Vocicorrelate
11Altriprogetti
12Collegamentiesterni
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

2/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Preistoria(1,5milionidianni)
Durantel'ultimoperiodoglacialelapenisolaitalianapresentavaunamorfologiadifferente
daquellaattuale:l'isolad'ElbaelaSiciliaeranocollegateallapenisola,mentrelaCorsicae
laSardegnaformavanounasolaisola.InoltreilmareAdriaticoeramoltopipiccoloela
LagunadiVeneziaeraunapianurafertileconunclimaumido.

RegioneLiguria:lasepoltura
estremamentericcadiunadolescente
delGravettiano(risalentea29000
annifa)haportatogliarcheologia
soprannominarloil"giovane
principe".Mortoall'etdicirca
quindicianni,giacevasullaschiena,
rivoltoasud,suunostratodiocra
rossaasettemetridallasuperficie
indossavauncopricapodiperlineedi
conchigliecondidentiforatidicervo
ecodediscoiattolisulpetto.

L'ItaliastataabitataalmenoapartiredalPaleoliticoinferiorelascopertadistrumentidi
selceaPirroNordinPugliadimostrachegliuominieranopresentiinItaliada1,5milionidi
anni.Lapresenzadil'UomodiNeanderthalstatadimostratadarepertiarcheologicivecchi
di50.000anni(Pleistocene).L'HomoSapiensapparsoduranteilPaleoliticosuperiore,
comeindicanodiversieimportantisitiarcheologicimoltidiquestisitisonotraipi
importantidelmondo.TraipiinteressantisitiarcheologiciitalianirisalentialPaleoliticosi
ricordanoquellodiAreneCandidepressoAlbenga(Liguria),quellodiMontePoggiolo,
pressoForl(EmiliaRomagna),diIserniaLaPinetapressoIsernia(Molise),unodeipi
antichisitidovel'uomohausatoilfuoco(probabilmenteilpianticonelmondo)einfinela
Grottadell'Addaura,pressoPalermo(Sicilia),nellaqualesitrovaunvastoericco
complessod'incisioni,databilifral'EpigravettianofinaleeilMesolitico,raffigurantiuomini
edanimali.IlsitodiValcamonicainLombardiailpiimportantesitopreistorico,visi
ritrovanotraccedatabiliinunarcoditempodi8000anni,conquasi140.000operee
incisionirupestri.
Unostudiocondottonelnovembre2011suquellichesipensafosserodentidalattedi
HomoNeanderthalensis,ritrovatinel1964nulsitodellaGrottadelCavallo(Puglia),indica
chesonoipiantichirestiumanimaiscopertiinEuropa,risalentia45000annifa.

Veneredi
Savignano,
risalentea29
000annifa,
ritrovatain
provinciadi
Modena.

Protostoria(Xmillennioa.C.)
L'ItaliapersuaposizionealcentrodelMediterraneounpassaggiotra
l'Europa,l'AfricaeilMedioOriente.Lepopolazionistannomigrandoe
commerciano,ilcheconsentirunosvilupposociale,culturalee
artigianalemoltoveloci.DuranteilperiododellaCulturadellaceramica
cardiale(VIImillennioa.C.)verrcreataleprimesocietinItalia,con
conoscenzenelsettoredell'agricolturaedellanavigazionemoltoavanzato
nellorotempoosiscopertocheleinfluenzedelMediterraneoorientale.
Sappiamorelativamentepococosenotocircaquestiantichipopoliitalici
adeccezionedelfattocheessiprobabilmentenonsonodiorigine
indoeuropea,echeessisonostatiassimilatimoltoprestoperlecolture
successive.

Basilicata:Materalapianticacitt
delmondoancoraabitata,consue
caseprimitiveelesuegrottescavate
nellarocciarisalentialPaleolitico,X
millennioa.C.

Lombardia:leIncisionirupestridella
ValCamonica,lapigrandeseriedi
petroglifipreistoricidelmondo,
risalentealXmillennioa.C.

Duranteilperiododell'etdelbronzo,ipopoliindoeuropeosonomigrati
inItaliachemodificalecolturegipresentiinunasocietpicomplessa,
pigerarchico.L'usodelmetallosidiffondeesiscopertoanchedelle
nuovetecnichedinavigazioneel'agricoltura.Cistatodicircaquattro
ondatedimigrazione.LaprimamigrazioneindoeuropeoarrivoversolametdelIIImillennioa.C.chesi
formalaculturadiRemedellochesidiffondanellapianuraPadana.notodadiversicimelietombedell'etdel
ramescoperteallafinedelXIXsecolodiRemedelloinLombardia.
UnasecondaondatadiimmigrazionearrivoallafinedelIIImillennioa.C.,ChedarvitaallaCulturadelvaso
campaniformenotoperlasuaproduzionedibronzo,nellapianuradelPo,inToscanaesuilatidellaSardegnae
dellaSicilia.

AlcentrodellaIImillennioa.C.,Unaterzaondaarriva,associatoallaciviltapenniniqueelaculturaTerramarecheprendeilnomedalnerodelsuolo
(terremare)cheformanotumuli,risultatodellacostruzionediantichivillaggiscomparsi.Sonostatiglioperaimoltoabile,stampaggioilbronzoin
stampidipietraeargilla.Sisviluppanorapidamenteunametallurgiaoriginale(pugnali,spade,rasoi,fibulebronzee)ecostruiredigheperproteggerese
stessidiinondazioni.Sonostatianchediagronomi,coltivarefagioli,dellavite,dell'olivo,delgranoedilino.Stanzanellapianurapadanasauna
radiazioneeccezionaligrazieaitrafficicommercialiinbronzoconilsud.Unaciviltsviluppatocongiuntamenteinappennino,producendo
principalmenteceramicanotevoleperlelorodecorazioni.
Ilciviltappenninicaunaciviltdiguerrieriepastoriseminomadichepraticanodellescorreriepergliagricoltorieallevatoridicittpianorddella
pianuraPadana.Vivonoincapanneogrotte,inhumentiloromortiintombeinformadidolmen,operainbronzoefabbricazioneamanolaceramicain
fondonerodecoratoconmotiviadentidisega.SitrovanovestigiadiquestaciviltdiEmiliaalPuglia.Ipopolidellaciviltapenniniquediventeranno
deiLiguri.
AllafinedelIImillennioa.C.,unaquartaonda,formandolaculturaprotoVillanovaserattraverso,legatoallaculturadeicampidiurne,nonchai
lavoridelferro.Lapraticadell'incenerimentoProtoVillanovaeseppellirelecenerideiloromortiinurnediceramicaaformadicono.Culturaproto
villanovasitrovanellapartedelcentronorddellapenisola.Piasud,inCampania,laregioneolasepolturastatalaprassigenerale,lesepoltureconil
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

3/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

metododell'incenerimentoprotoVillanovaserattraversosonostati
identificatiaCapua,"princelytombe"diPontecagnanoFaianovicino
Salerno(scoperteconservatonelMuseodell'AgroPicentino)eSala
Consilina.IlProtoVillanovadiventerannogliEtruschi.Questesociet
moltoavanzatedarvitaallacitestatichediventanoiprimiregnidella
penisola.

Etruschiegentiitaliche
cittmegalitichediLunisulMignone
nellaregionedelLaziorisalente
all'etdelBronzo(IIImillennioa.C.)
eabitatofinoalMedioevo.

LeinformazionisullegentiabitantilaPenisolainepocapreromanasono,
intalunicasi,incompleteesoggettearevisionecontinua.Popolazionidi
ceppoindoeuropeo,trasferitesiinItaliadall'EuropaOrientaleeCentrale
invarieondatemigratorie(Veneti,Oscoumbri,Latini,ecc.),si
sovrapposeroadetniepreindoeuropeegipresentinell'attualeterritorio
italiano,oassorbendole,oppurestabilendounaformadiconvivenzapacificaconesse.Presumibilmente,queste
migrazioniebberoinizioinetdelbronzomedio(ecioattornoallametdelIImillennioa.C.)esiprotrassero
finoalIVsecoloa.C.conladiscesadeiCeltinellapianurapadana.

TrentinoAltoAdige:tzila
mummialapianticadelmondo,
ritrovatanelsuddelleAlpiinsiemea
strumentimoltosofisticatiperquel
tempo(IVmillennioa.C.).

Fraipopolidietpreromana,meritanounaparticolaremenzionegliEtruschiche,apartiredall'VIIIsecoloa.C.,
iniziaronoasviluppareunaciviltraffinataedevolutacheinfluenznotevolmenteRomaeilmondolatino.Le
originidiquestopopolononindoeuropeo,stabilitosisulversantetirrenicodell'Italiacentrale,sonoincerte.
Secondoalcunefonti,laloroprovenienzaandrebbericercatainAsiaMinore,secondoaltre,avrebberocostituito
un'etniaautoctona.Certoche,giattornoallametdelVIsecoloa.C.,riuscironoacreareunaforteedevoluta
federazionedicittstatocheandavadallaPianuraPadanaallaCampaniaechecomprendevaancheRomaedil
suoterritorio.
InItaliasettentrionale,accantoaiCelti(comunementechiamatiGalli)eaiLeponzi,anch'essiCelti,vieranoi
Liguri(originariamentenonindoeuropeipoifusisiconiCelti[1])stanziatiinLiguriaepartedelPiemontementre
nell'ItalianordorientalevivevanoiVeneti(paleoveneti)diprobabileorigineillirica[2]oprovenientidall'Asia
Minoremamoltopiprobabilmente,secondolamodernaricerca[3],centroeuropei[4].Nell'Italiapipropriamente
Cartinaconimaggioricentrietruschi
peninsulareaccantoagliEtruschi,convivevanotuttaunaseriedipopoli,inmassimapartediorigineindoeuropea,
ed"espansione"dellaciviltetrusca
fracui:UmbriinUmbriaLatini,Sabini,Falisci,VolsciedEquinelLazioPiceninelleMarcheedinAbruzzo
nelcorsodeisecoli
SettentrionaleSannitinell'AbruzzoMeridionale,MoliseeCampaniaApuli,MessapieIapigiinPugliaLucani
eBruttiinell'estremoSudSiculi,ElimieSicani(nonindoeuropei,probabilmenteautoctoni)inSicilia.La
Sardegnaeraabitata,findalIImillennioa.C.,dainuragici,risultatodiunprobabileconnubiotralepreesistentipopolazionimegalitichepresenti
nell'isolaeicontroversiShardana.Alcunediquestepopolazioni,stanziatenell'Italiameridionaleenelleisole,sitroverannoaconvivere,dall'VIIIfinoal
IIIsecoloa.C.,conlecoloniegrecheefenicie(puniche)successivamenteassorbitedalloStatoromano.
Fralepopolazionicitate,oltreaigicitatiEtruschi,ebberounruoloimportanteinepocapreromanaeromanaiSanniti,cheriuscironoacostituire
un'importantefederazioneinunavastaareadell'Italiaappenninicaechecontrastaronoalungol'espansioneromanaversol'Italiameridionale.Nell'area
laziale,invece,unpostoasstantemeritanoiLatiniprotagonisti,insiemeaiSabini,dellaprimitivaespansionedell'Urbeeforgiatori,insiemeagli
Etruschiedaipopoliitalicipiprogrediti(Umbri,Falisci,ecc.),dellafuturaciviltromana.

Storiaantica
FenicieCartaginesi
IprimistanziamentifeniciinItaliasonodatatiattornoall'VIIIsecoloa.C.quando,dopoun'inizialefasedi
precolonizzazionedelMediterraneooccidentaleedifondazionedicittcomeUticaeCartagine,siinsediarono
sullecostedellaSardegnaenellaSiciliaoccidentale.NacqueroMozia(dacuipitardiLilibeo),Palermo,
SoluntoinSiciliaeSulci,Nora,Tharros,Bithia,KalarisinSardegna[5].
MentreinSicilialostanziamentofeniciononincontrgrandireazionidapartedegliautoctoni(aMonteErice,
peresempio,untempiofudedicatoadAstarte,deamadredell'areacananea,chevenivafrequentatodaiFenicie
dagliElimi[6]),inSardegna,perlastrenuaresistenzaoppostadaiSardonuragici,nonriuscironoacontrollare
territorimoltoampilontanodallelorocitt.LavisionedeiFenicicolonizzatoristataridimensionatadalle
Dislocazionedialcuniinsediamenti
scopertearcheologichedifineXXsecolocheevidenzianocomeinrealtimercantilevantinifrequentassero
CartaginesieGrecinel580a.C.
approdigiabitatidagliautoctoniconiqualiavevanounpacificorapportodireciprociscambicommerciali.Il
notevoleflussodimercifavorl'ampliarsidiquestiapprodichevennerodotatidimiglioristruttureportualiedi
un'ediliziamutuatapropriodaiFeniciiquali,tramitematrimonimisti,siintegraronoperfettamentecongliautoctoniapportandonuoveconoscenzee
nuovistilidivita[7].
Soloconl'arrivodeiPunici,ametdelVIsecoloa.C.,conlaspedizionedelsemileggendarioMalco,iniziiltentativodiconquistaveraepropriadelle
isolemaggiori.Cartagine,atresecolidallafondazione,eradiventatapotenzaegemonedell'AfricasettentrionalefermandoinLibialacolonizzazione
grecavincendoCirene.InSiciliainvecelacolonizzazionegrecaavevarelegatolapresenzapunicanell'estremapuntaoccidentaledell'isola.ICartaginesi
allora,spintidainteressidicaratteredemograficoeeconomico,tentaronodiconquistarel'interaSicilia,cacciandodaessaiGreci.Ciavrebbe
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

4/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

consentitoiltotalecontrollodeiduepassaggidalMediterraneoOrientaleaquelloOccidentale.Leguerregrecopuniche(550a.C.275a.C.)non
portaronoagrandirisultati,allargandoafasialternelasferadiinfluenzacartagineseogrecainSiciliasenzachenessunodeiduepopoliriuscissea
prevalerenettamentesull'altro.
LoscontrotraledueciviltsiconcluseconloscoppiodellaprimaguerrapunicachetolseaiCartaginesileareesicilianeeposeunapesanteipotecasu
Siracusa,unicoregnosiceliotaimportante.Cartagineriusccomunqueabloccarequasicompletamentel'espansionegrecanelMediterraneooccidentale.
InSardegnainveceiCartaginesiconquistaronolapartemeridionaledell'isola,purincontrandomaggioridifficoltacausadellaresistenzaoppostadalle
popolazioniautoctone.NelcorsodeltempoiCartaginesichiuserolecostedell'isolainunveroepropriocerchiodifortezzeecolonie[8].Laconquista
dellaSardegnapermiseilcontrollodellaproduzioneminerariaeagricolainrelazioneallenecessitpunicheenonsoloautoctone.L'agricolturasardasi
basavaprincipalmentesullaproduzionedigranotantocheginel480a.C.Amilcare,impegnatonellabattagliadiImera,feceveniredallaSardegnai
rifornimentidigranoperlesuetruppe,chesitrovavanoinSicilia.LopseudoaristotelicoDemirabilibusauscultationibusriportacheCartagineproibiva
lacoltivazionedipiantedafruttoperincentivarelamonoculturadelgrano[9].Anchel'artigianatosardosubprofondeinfluenzepuniche.
Cartagineentranchenellastoriad'ItaliapeninsularealleandosicongliEtruschipercombattereipiratigrecidiAlalia,inCorsica.LeLaminediPyrgi
testimonianoquantofossesentitol'influssocartaginesesullecostetoscaneelaziali.Nel509a.C.,infine,laneonataRepubblicaromanaeicartaginesi
siglaronoilprimodeiTrattatiRomaCartagine,chesegnl'iniziodirelazionidiplomatichestabilifraleduecitt.Successivamentevenneroconclusi
altritrattati,incuivenneroconcesseulterioriconcessioniall'UrbefinoallacadutadefinitivadiCartagine.
TetradracmadiSiracusa

Civiltgreca

Tral'VIIIedilVIIsecoloa.C.,coloniprovenientidallaGrecia
iniziaronoastabilirsisullecostedell'Italiameridionaleein
Sicilia.Leprimecolonieadesserecostituitefuronoquelle
ionicheepeloponnesiache:gliEubeieiRodiifondaronoCuma,
ReggioCalabria,Napoli,NaxoseMessina,iCorinziSiracusa(i
TestadiAretusa Aurigaallaguida
cuiabitantialorovoltafonderannol'odiernaAncona),i
diunaquadriga
MegaresiLeontinoi,gliSpartaniTaranto,mentrecoloni
Argentoca.415405a.C.
provenientidall'Acaiafuronoall'originedellanascitadiSibarie
diCrotone.AltreimportanticoloniefuronoMetaponto,fondataanch'essadacoloniAchei,
HeracleaeLocriEpizefiri.
Conlacolonizzazionegrecaipopoliitalicientraronoincontattoconunaciviltraffinata,
caratterizzatadaespressioniartisticheeculturalielevatechediederooriginenelSudItaliaein
Siciliaallafiorituradifilosofi,letterati,artistiescienziatisiadioriginegreca(Pitagora)che
autoctona(Teocrito,Parmenide,Archimede,ecc.).IGrecifuronoancheportatoridiistituzioni
politichesconosciuteall'epocacheprefiguravanoformedidemocraziadiretta.Traleprincipali
cittgrecheinItaliavifuNapoli,ilcuiporto,specialmenteapartiredal420a.C.,inconcomitanza
colcalodell'influenzaateniese,siimposetraipiimportantidelMediterraneo[10].
AncheSiracusa,frailVedilIVsecoloa.C.conobbeunnotevolesviluppodemograficoed
economico.Icontrastifralecoloniegrecheelepopolazioniautoctonefuronofrequenti,nonostante
Coloniegreche(inrosso)efenicie(ingiallo)inItalia
iGrecicercasserodiinstaurarerapportipacificifavorendo,inmolticasi,unlorolento
nelIVsecoloa.C.
assorbimento.Laricchezzaelosplendoredellecoloniefuronotalidafaridentificarel'Italia
meridionalepeninsularedaglistoriciromaniconl'appellativodiMagnaGrecia.NelIIIsecoloa.C.
tuttelecolonieitaliotedellaMagnaGreciaequellesicilianefuronoassorbitenelloStatoromano.Permoltediesseiniziunfataledeclino.

Roma(753a.C.476d.C.)
Secondolatradizione,lacittdiRomafufondatail21apriledel753a.C.daRomolosulcollepalatino.Inrealt,
giinprecedenzaeranosortivillaggiinquellaposizione,fondamentaleperlaviadicommerciodelsale,masolo
allametdell'VIIIsecoloa.C.questisiunironoinunasolacitt.Lazonaeradotata,inoltre,diunbuon
potenzialeagricolo,elapresenzadell'isolaTiberinarendevafacilel'attraversamentodelvicinofiumeTevere.
Etregia(753509a.C.)
Romoloinstaurnellacittilregimemonarchico:finoal509a.C.,Romafuretta,secondolatradizione,dasette
re,[11]cheapportarononotevolicontributiallosviluppodellasociet.Ognunodeiprimiquattro,infatti,operin
undiversoambitodell'amministrazionestatale:ilfondatoreeponimoRomolodiedeilviaallaprimaguerradi
espansionecontroiSabini,originatasidall'episodiodelrattodelleSabine,eassocialtronoilrenemicoTito
Tazio,allargandoperprimolebasidelneonatoStatoromano.Suddivisepoilapopolazioneintretribeposele
basiperlaripartizionetrapatrizieplebei.IlsuosuccessoreNumaPompilioistituiprimicollegisacerdotali,
comequellodelleVestali,eriformilcalendario.Ilterzore,TulloOstilio,ripreseleostilitcontroipopoliviciniesconfisselacittdiAlbaLonga,
mentreilsuccessoreAncoMarziocostruilprimopontedilegnosulTevere,fortificilGianicoloefondilportodiOstia.
LasculturarappresentalaLupa
capitolinacheallattaigemelli
RomoloeRemochefuronoaggiunti,
probabilmentedaAntoniodel
Pollaiolo,neltardoXVsecolo.

Aiprimiquattrore,dioriginelatina,feceroseguitoaltritrediorigineetrusca:versolafinedelVIIsecoloa.C.,infatti,gliEtruschi,all'apogeodellaloro
potenza,esteserolaloroinfluenzaanchesuRoma,chestavadivenendosemprepigrandeelacuiimportanzaalivelloeconomicoiniziavaafarsi
considerevole.EradunquefondamentalepergliEtruschiassicurarsiilcontrollosuunazonacheassicuravailpassaggiodellerottecommerciali
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

5/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

comunquenonsiebbemaiunrealecontrollomilitareetruscosuRoma.Ilprimoreetrusco,TarquinioPrisco,combattcontroipopoliconfinanti,ordin
larealizzazionedinumeroseoperepubbliche,tracuiilCircoMassimo,laCloacaMassimaeiltempiodiGioveCapitolinosulCampidoglioeapport,
infine,anchealcunicambiamentiincampoculturale.Ilsuosuccessore,ServioTullio,fu,secondolaleggenda,l'ideatoredell'ordinamentocenturiato,
sostituendoloallaprecedenteripartizionedellapopolazioneecombattanch'eglicontroalcunedelleprincipalicittetruscheelatinelimitrofeaRoma.
UltimomonarcaagovernareRomafuTarquinioilSuperbo,espulsodall'Urbenel510a.C.,secondolaleggendaconl'accusadiaverviolentatola
giovaneLucreziailpatriziatoromano,comunque,nonerapidispostoasottostarealpoterecentralizzatodelre,madesideravaacquisireun'influenza,
incampopolitico,pariaquellachegirivestivaneglialtriambitidellavitacivile.
Etrepubblicana(50927a.C.)
Laconquistadell'Italiapeninsulare

DopolacacciatadiTarquinioilSuperboedilfallimento(determinato,secondolaleggenda,dalleeroicheazioni
diMuzioScevola,OrazioCocliteeClelia)delsuotentativodirecuperareiltronoconl'aiutodegliEtruschi
condottidallucumonediChiusi,Porsenna,fuinstaurata,adoperadiLucioGiunioBruto,organizzatoredella
rivoltaantimonarchica,laRepubblica.Essaprevedevalaspartizionetrapicarichedeipoteriprecedentemente
appartenutiaunuomosolo,ilre:ilpoterelegislativofuassegnatoalleassembleedeicomizicenturiatiedel
senato,efuronocreatenumerosemagistrature,consolato,censura,pretura,questura,edilit,chegestisseroivari
ambitidell'amministrazione.Tuttelecariche,tralequaliilconsolatoeilpretoratoeranocumimperio,erano
collegiali,inmodotalechesievitassel'affermazionedisingoliuominichepotesseroaccentrareilpoterenelle
loromani.
Romasitrovsubitoalottarecontrolepopolazionilatinedellezonelimitrofe,sconfiggendolenel499a.C.(o,
secondoaltrefonti,nel496a.C.)nellabattagliadelLagoRegillo,efederandoleasnellaLegaLatinamediante
lafirmadelfoedusCassianum,nel493a.C.[12]CombattpoicontrogliEquieiVolsci,e,unavoltasconfitti,si
scontrconlacittetruscadiVeio,espugnatadaMarcoFurioCamillonel396a.C.
IprimiannidivitadellaRepubblicaromanafurononotevolmentetravagliatianchenell'ambitodellapolitica
Crescitageograficadell'area
interna,inquantolegravidisuguaglianzesocialicheavevanoportatoallacadutadelregnononeranostate
denominataItalianelperiodo
cancellate.Iplebeiavviaronocosunaseriediprotestecontrolaclassedominantedeipatrizi:nel494a.C.,
romano.
infine,siritiraronoinsecessionesulMonteSacro(Secessioplebis).Lasituazionesirisolseconl'istituzionedella
magistraturadeltribunatodellaplebeeconilriconoscimentodelvalorelegaledelleassembleepopolari.
Importantiacquisizionifuronoanchelaredazione,nel450a.C.dapartedeidecemviri,delleleggidelleXIItavole,chegarantivanounamaggioreequit
inambitogiudiziario,el'approvazionedellalexCanuleia,nel445a.C.Nel386a.C.l'esercitoromanofusconfittodaiGalliguidatidaBrenno,che
sottoposerol'Urbeadunrovinososaccheggio.Vent'annidopo,nel367a.C.,furonopromulgatelelegesLiciniaeSextiae,cheampliaronoulteriormentei
dirittidellaplebe.
Consolidatalapropriaegemonianell'Italiacentrale,RomavolselepropriemireespansionisticheversosudattaccandoiSanniti,controiqualicombatt
tredifficiliguerre(nel343341a.C.,nel327304a.C.enel298290a.C.),che,nonostantealcuneumiliantidisfatteinflittedaiSannitiaRoma(celebre
quelladelleForcheCaudinenelcorsodellasecondaguerrasannitica),siconcluserodopoalternevicendeconlavittoriaromanaelasottomissionetotale
deiSanniti.
Consolidatalapropriaegemoniasull'Italiacentromeridionale,RomaarrivascontrarsiconlecittdellaMagnaGreciaeconlapotenteTaranto,che
invocaronoalloral'aiutodelred'EpiroPirro,chesbarcinItaliaconunpotenteesercitocomprendenteancheelefantidaguerranonostantealcune
soffertevittorie(congrandissimeperdite)controiRomaniaHeracleaeadAscoli,PirrofuduramentesconfittoaMaleventumnel275a.C.ecostrettoa
tornareoltrel'Adriatico.Taranto,dunque,funuovamenteassediataecostrettaallaresanel272a.C.:Romaeracospotenzaegemonenell'Italia
peninsulare,asuddell'AppenninoLigureeToscoEmiliano.
LeGuerrePunicheeiconflittiinOriente

Laconquistadell'ItaliaportRomaascontrarsiconl'altragrandepotenzadelMediterraneoOccidentale:Cartagine.Leguerrechesiscatenaronofurono
diinauditaferociaedinotevoledurata,mavideroinfineiltrionfototalediRoma.Laprimaguerrapunicascoppinel264a.C.allorchRomainviun
piccolocontingenteinsoccorsodiMessina,conl'intentodiassicurarsiilcontrollodellostrettodiMessina,ambitoperanchedaiCartaginesi,che
deciserodireagireconlaguerra.Dopoalcunevittorienegliscontriterrestri,Romapotenzilaflotta,dotandoladicorvi,eriuscadottenerealcune
importantivittorienavali,ancheseiltentativodiMarcoAttilioRegolodiportarelaguerrasulsuoloafricanoeimporrelaresaaCartaginefalleil
console,catturato,vennegiustiziatofacendolorotolaredentrounabotte.Laguerrafin,dopoalternevicende,conlavittoriadiRoma(241a.C.),[13]che
potcosestendereilsuodominioannettendoSicilia,SardegnaeCorsicasconfisseinoltreipiratiilliriciche,tacitamentesupportatidallareginaTeuta,
infestavanolecosteadriatichee,qualcheannopitardi,iniziadespandersinellapianurapadanaascapitodeiCelti(battagliadiClastidium,222a.C.).
Nelfrattempo,preoccupatodallemireespansionistichepunicheinSpagna,ilSenatostipulunnuovopattoconCartaginequandotuttavianel218a.C.
ilgeneralepunicoAnnibaleBarcaattacclacittdiSagunto,alleatadiRoma,sidecisedidichiararenuovamenteguerraaCartagine.Annibalevalicle
Alpiconunpotenteesercitocomprendenteancheelefantieinflissevariesconfitteallelegioniromane.Dopounafasedistallo,durantelaqualeRoma
potriorganizzarsi,grazieallapoliticaattuatadaldictatorQuintoFabioMassimo,dettoiltemporeggiatore,lelegioniromanesubironounapesante
sconfittacontroAnnibalenellabattagliadiCanne(216a.C.).MentrenumerosecittsialleavanoconiCartaginesieanchelaMacedoniadiFilippoV
scendevainguerracontroRoma,AnnibalesiattardnelSudItalia(ozidiCapua),mentreiRomani,seppureprovati,poteronolentamentericostituirele
proprieforze:ilconsolePublioCornelioScipioneottennediversevittoriesuiCartaginesiinSpagna,mentreinItaliaRomariuscbenprestoarecuperare
lecittitalichechel'avevanotraditaperallearsiconAnnibaleesconfisseancheilfratellodiAnnibale,AsdrubaleBarca,mentretentavadiportare
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

6/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

rinforziadAnnibale.Nel203a.C.Scipione,conquistatalaPenisolaibericaeristabilitalasituazioneinItalia,sbarcinAfricapertentarediottenereuna
vittoriadefinitivaesconfisseAnnibale,nelfrattempotornatoaCartagine,nellabattagliadiZama,costringendoCartagineacapitolareeadaccettarele
durecondizionidipaceimpostedaRoma.
DopolaconclusionedellaguerraconCartagine,RomacompletlasottomissionedellaGalliaCisalpina,sconfiggendosiaiCeltioGalli,sollevatisi
controRomadurantelasecondaguerrapunica,chelepopolazionilocali:attornoal191a.C.laGalliaCisalpinafuridottaaprovincia,mentrenel177
a.C.vennesottomessaanchel'Istriae,dueannidopo,iLiguriCisalpini.
OrmaipotenzaegemonedelMediterraneooccidentale,Romavolselesuemireespansionisticheadannodeglistatiellenisticidell'Oriente,sottomettendo
nell'arcodiuncinquantennio(200a.C.146a.C.)laGrecia(permaggioriapprofondimentisuquestecampagnenonriguardantilastoriad'Italiaechequi
nonvengonotrattatepermotividispazio,cfr.guerremacedoniche)ecompletandolasottomissionediCartagine(terzaguerrapunica,149146a.C.).
Conlasconfittadeinemicicontrocuicombattevadaannisuentrambiifronti,RomaeradiventatapadronadelMediterraneo.
Conseguenzedelleconquiste

Lenuoveconquiste,tuttavia,portaronoanchenotevolicambiamentinellasocietromana:icontatticonlaculturaellenistica,temutaeosteggiatada
MarcoPorcioCatonedettoilCensore,modificaronoprofondamentegliusichefinoadallorasirifacevanoalmosmaiorum,trasformandoradicalmente
lasocietdell'Urbe.L'introduzionediusanzeeconoscenzeprovenientidall'Oriente(filosofia,retorica,letteratura,scienzagreca)feceseffettivamente
cheillivelloculturaledeiRomani,almenodeipatrizi,crescessesignificativamente,mageneraltresunadecadenzadeivalorimorali,testimoniata
dalladiffusionedicostumieabitudinimoralmentediscutibili,chenonpotnonprovocarel'opposizionedapartedegliambientipiconservatori,
capeggiatidaCatoneilCensore,iqualisiscagliaronocontrolecultureextraromane,tacciatedicorruzionedeicostumi,elottaronocontro
l'ellenizzazionedeicostumiafavoredelripristinodelmosmaiorum,ivaloriche,secondoCatone,avevanoresograndeRoma.
Iproblemiconnessiadun'espansionecosgrandeerepentinachelaRepubblicadovetteaffrontarefuronoenormiedivariogenere:leistituzioniromane,
finoadalloraconcepiteperamministrareunpiccoloStato,noneranoadatteperamministrareunoStatochesiestendevadall'Hispania,all'Africa,alla
Grecia,all'Asia.Lecontinueguerreinpatriaeall'estero,inoltre,immettendosulmercatounaquantitenormedischiavi,usualmenteimpiegatinelle
aziendeagricoledeipatriziromani,portaronoaripercussionitremendeneltessutosocialeromano:infattilacrisidellapiccolaproprietterriera,
provocatadallamaggiorcompetitivitdeilatifondischiavistici(cheovviamenteproducevanopraticamenteacostozero),determindaunapartela
concentrazionedeiterrenicoltivabiliinpochemanieunagrandequantitdimerciabuonmercato,dall'altragenerlanascitadelcosiddetto
sottoproletariatourbano.Parecchiefamigliecostrettealasciarelecampagnesirifugiarononell'urbe,dovenonavevanounlavoro,unacasaediche
sfamarsidandoorigineapericolosetensionisocialiabilmentesfruttatedaipoliticipiscaltri.
AtentareunariformacheponesseunrimedioallacrisifuronoperprimiifratelliGracchi,ovveroTiberioeGaioSempronioGracco,ilcuiprogettodi
riformaprevedevalalimitazionedell'occupazionedelleterredelloStatoa125ettarielariassegnazionedelleterreeccedentiaicontadiniinrovina,oltre
allalimitazionedelleterrechelefamiglienobilipotevanopossedereanonpidi1000ettariiterreniconfiscatifuronodistribuitiinmodocheogni
famigliadellaplebecontadinaavesse30iugeri(7,5ettari).Untalepianodiriformatrovperl'opposizionedeicetiaristocratici,icuiinteressifurono
duramentecolpiti,cheimpedironol'attuazionedellariformaassassinandoiduefratelli.
Lerivendicazionidiitalicieschiavi:laguerrasocialeeleguerreservili

GidaltempodeiGracchiaRomasiavanzavanoproposted'estensionedeidirittidicittadinanzaancheadaltripopoliitalicifinoadallorafederatima
senzasuccesso.LasperanzadeglialleatiitalicieracheaRomaprevalesseilpartitodicolorochevolevanoconcedereaglialleatiitalicilacittadinanza
romana.Maquandonel91a.C.iltribunoMarcoLivioDruso,chestavapreparandounapropostaperconcederelacittadinanzaaglialleatifuucciso,ai
piapparvechiarocheRomanonavrebbeconcessospontaneamentelacittadinanza.Ful'iniziodellaguerrachedal91a.C.all'88a.C.videcombattersi
gliesercitiRomaniequelliitalici.GliultimiacederelearmiaiRomani,capeggiatitraglialtridaSillaeGneoPompeoStrabone,padredelfuturo
PompeoMagno,furonoiSanniti.Gliitalicisividerocomunquericonosciutalacittadinanzaromana.All'epoca,comunque,l'Italiacomprendevasolola
partepeninsularelapartetranspadanaformavalaprovinciadellaGalliaCisalpinaicuiabitantinoneranoancoracittadiniromani.Neldicembredel49
a.C.Cesareconcesselacittadinanzaromanaagliabitantidellaprovinciaenel42a.C.venneabolitalaprovincia,facendodellaGalliaCisalpinaparte
integrantedell'Italiaromana.
Iltrattamentodisumanodeglischiavi,iquali,secondolalegge,noneranopersone,mastrumentideiqualiil
padronepotevaabusare,danneggiareouccideresenzaconseguenzelegali[14][15],portessiarivoltarsipivoltea
Romaneltentativodiottenerelalibertounmiglioramentodellelorocondizioni.Leprimedueribellioni,o
guerreservili(scoppiaterispettivamentenel135a.C.enel104a.C.),purnecessitandodiannidiinterventi
militaridirettiperesseresedate,nonminacciaronomailapenisolaitalianantantomenolacittdiRoma
direttamente.

MonetaraffiguranteAugustoeMarco

VipsanioAgrippa,vincitoridella
Laterzaguerraservile,condottadalloschiavoegladiatoreSpartacoescoppiataaCapuanel73a.C.,alcontrario
battagliadiAzio
miseinfortidifficoltRoma,chesottovalutlaminaccia:neiprimitempinumeroselegionisubirononon
pronosticatesconfittecontroglischiaviribelli,ilcuinumeroerarapidamentecresciutofinoa70.000,ma,una
voltachevennestabilitouncomandounificatosottoMarcoLicinioCrasso,alcomandodiseilegioni,laribellionevenneschiacciatanel71a.C.Circa
10.000schiavifuggironodalcampodibattaglia,mentre6.000diessivennerocrocifissilungolaViaAppia,daCapuaaRoma.Larivoltascosseil
popoloromano,cheacausadellagrandepaurasembriniziareatrattareiproprischiavimenoduramentediprima.[16]

Anchelacondizionelegaleeidirittideglischiaviromaniiniziaronoamutare:duranteilprincipatodiClaudio(4154),fupromulgataunacostituzione
chepunival'assassiniodiunoschiavoanzianooammalato,echedavalalibertaglischiaviabbandonatidailoropadroni,[17]mentre,duranteilregnodi
AntoninoPio(138161),idirittideglischiavifuronoulteriormenteampliatietutelati,conlalimitazionedegliabusicheipadronipotevanocommettere
el'istituzionediun'autoritteoricamenteindipendentecuiglischiavisipotevanoappellare.[18]
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

7/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

LacrisidellaRepubblica:daMarioadAugusto

Negliannisuccessivilapoliticaromanafucaratterizzatasemprepidal
radicalizzarsidellalottatrailpartitodegliottimatiequellodeipopolari,
cheavevanovisionipolitichecompletamenteopposte:iprimiavevano
comeprincipaleesponenteLucioCornelioSilla,valentegenerale,mentre
isecondieranocapeggiatidaGaioMario.Quest'ultimosieradistintoin
varieimpresemilitari:pivolteconsole,condusselavittoriosaguerra
controGiugurta(108a.C.105a.C.)eriuscarespingerelaminaccia
germanicadeiCimbriedeiTeutoni,cheavevanoinflittofinoadallora
pesantisconfitteaRomaincutendoprofondotimoreaiRomani,condue
vittorieaAquaeSextiaeeaVercelli.SiacontroGiugurtachecontroi
Germani,Marioebbecomelegatoungiovanenobile,dicuiapprezzavale
capacitmilitari:Silla.
LoscontrotraOttimatiePopolari,finoacheGaioMariorimaseinvita,
sirisolsesemprenellalottaperl'ottenimentodelconsolatopericandidati
dellapropriapartepolitica.MortoMario,Silla,alritornodallavittoriosa
guerrainorientecontroMitridateVIredelPonto,ritennecheilmomento
Mario,ungeneraleromanoche
fossepropizioperuncolpodistatoeconl'esercitoinarmimarcicontro
riformdrasticamentel'esercito
Roma,doveaPortaCollinaottennelavittoriadecisivanellaguerracivile
romano
controimariani(82a.C.).Perconsolidarelavittoria,Sillasifece
eleggeredittatoreavitaeiniziunavastaesistematicapersecuzionenei
confrontidell'opposizione(lelistediproscrizionesillane)dacuiilgiovaneCesare,nipotediMario,riusca
stentoasottrarsi.Finoachemor,nel78a.C.,l'unicaseriaopposizionecontroSilla,fuquellacondottada
SertoriodallaSpagna.Nel70a.C.lacostituzionesillanavenneabolitadaPompeoeCrasso,dellaqualeerano
statidiecianniprimafautoriconvinti.

regioniitalianealtempodell'Italia
romana.

IlmondoromanosiavviavaadiveniretroppovastoecomplessoperleistituzionidellaRepubblicaladebolezza
diquesteultime,edinparticolaredelsenatodivennegievidentenellecircostanzedelprimotriumvirato,un
accordoinformaleconcuiitrepipotentiuominidiRoma,Cesare,CrassoePompeo,sispartivanolesfere
d'influenzaesigarantivanoreciprocoappoggio.Deitre,lafiguradiCesareeralapiemblematicadeinuovi
rapportidipoterechestavanoemergendo:nipotediMario,egliavevaancheperquestoaderitosindagiovane
allafazionedeipopularesecostruilsuopotereconleconquistemilitariedilrapportodifedeltpersonaleche
lolegavaalsuoesercito.Fuperquestochequando,dopolamortediCrasso(53a.C.),leambizionipersonalidi
CesareePompeosiscontrarono,ilsenatopreferschierarsiconquest'ultimo,inquantopivicinoagliOptimates
epirispettosoversoiprivilegisenatoriali(perquantononsfuggisseaipiattenti,comeCicerone,che
qualunquedeiduecontendentiavesseprevalsoilpoteredelsenatosarebbestatoirrimediabilmente
compromesso).
Loscontro,semprelatente,simantennesempreentroilimitidelletradizionaliformedigovernoromane,finoal
PresuntoritrattodiSilla
49a.C.,quandoilsenatointimaCesaredirimettereilsuocomandodellelegionicheavevacondottoalla
conquistadelleGallie,editornareaRomadaprivatocittadino.Il10gennaio,abbandonandogliultimidubbi
(Aleaiactaest),CesareattraversconlesuetruppeilRubiconedandoinizioallaguerracivilecontrolafazioneopposta.Laguerracivilefucombattuta
vittoriosamentedaCesaresutrefronti:ilfrontegreco,doveCesaresconfissePompeonellabattagliadiFarsalo,ilfronteafricano,doveCesareriuscad
averelamegliosugliOptimatesguidatidaCatoneUticenseconladecisivabattagliadiUtica(49a.C.),edilfrontespagnolo,dovelabattagliadecisiva
avvenneaMundasull'esercitonemicoguidatodaifiglidiPompeo,GneoeSesto.Cesare,avutalamegliosullafazioneavversa,assunseiltitolodi
dictator,assommandoasmoltipoterieprerogative,quasiunpreludiodellafiguradell'imperatore,chepernonassunsemai,uccisoalleididimarzo
nel44a.C.
Lamortedeldittatore,contrariamentealledichiarateintenzionideicongiurati,nonportallarestaurazionedellaRepubblica,maadnuovoperiododi
guerrecivili.Questavoltaperiduecontendenti,AugustoeMarcoAntonio,noneranoicampionididuefazionirivali,marappresentantididuegruppi
checombattevanoperilpredominiosullaparteavversa,senzaaverealcunavelleitdirestaurarelaRepubblica,ormaisuperatacomeistituzionestorica.
LaguerraciviletraOttavianoeMarcoAntonioterminconlaBattagliadiAzionel31a.C.,chedecretiltrionfodiOttavianoediedeiniziodefactoal
periodoimperialedellastoriaromana.Augustomantenneinvita(formalmente)laRepubblica,difattotrasformandolainunamonarchia,pur
nell'apparenzadelPrincipato.Ufficialmenteebbefinedopoil235d.C.Inparticolare,nel284,l'imperatoreDiocleziano,iniziunanuovafase,il
Dominato,cambiandoradicalmenteleanticheistituzioniromane.
Etimperiale(27a.C.476d.C.)
L'ItaliasottoAugusto:leundiciregioniaugustee

OttavianoAugustomantenneleanticheistituzionirepubblicane,seppursvuotandolediognipotereeffettivo.Sebbenelarepubblicacontinuasse
formalmenteaesistere,inrealteradiventataunprincipatorettadalprincepsoimperatore,cheeral'assolutopadronedell'Impero.Coninuovipoteri
cheglieranostaticonferiti,Augustoorganizzl'amministrazionedell'Imperoconmoltapadronanza.Stabilmonetaetassazionestandardizzatacre
unastrutturadiserviziocivileformatadacavalieriedauominiliberi(mentreinprecedenzaeranoprevalentementeschiavi)eprevidebeneficiperi

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

8/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

soldatialmomentodelcongedo.Suddiviseleprovinceinsenatorie(controllatedaproconsolidinominasenatoria)edinimperiali(governatedalegati
imperiali).Fuunmaestronell'artedellapropaganda,favorendoilconsensodeicittadiniallesueriforme.Lapacificazionedelleguerrecivilifucelebrata
comeunanuovaetdell'orodagliscrittoriepoeticontemporanei,comeOrazio,LivioesoprattuttoVirgilio.
Lacelebrazionedigiochiedeventispecialirafforzavanolasuapopolarit.Augustoinoltreperprimocreuncorpodivigili,edunaforzadipoliziaper
lacittdiRoma,chefusuddivisaamministrativamentein14regioni.Ottavianocompletlaconquistadell'Italia,sottomettendoinunarcoditempo
compresotrail25a.C.eil6a.C.lepopolazionialpinetracuiSalassi,RetieVindelici.Peravercompletatolasottomissionedituttele46popolazioni
dellapenisolaitaliana,iRomanieresseroinonoredell'AugustounmonumentosullefaldemeridionalidelleAlpi,pressoMonaco.Nel7d.C.divise
l'Italiainundiciregioni.L'ItaliafuprivilegiatadaAugustoeisuoi
successorichecostruironounafittaretestradaleeabbellironolecitt
dotandoledinumerosestrutturepubbliche(foro,templi,anfiteatro,teatro,
terme..),fenomenonotocomeevergetismoaugusteo.

Augusto,fondatoredell'impero
romano.

L'economiaitalianaeraflorida:agricoltura,artigianatoeindustriaebbero
unanotevolecrescitachepermisel'esportazionedeibeniversole
province.L'incrementodemograficofurilevatodaAugustotramitetre
censimenti:icittadinimaschifurono4.063.000nel28a.C.,4.233.000
nell'8a.C.e4.937.000nel14d.C.Sesiconsideranoancheledonneei
L'imperoromanoraggiunselasua
bambinilapopolazionetotalenell'ItaliadelIsecolod.C.puessere
massimaestensionenel116
stimatasui10milionidiabitanticirca,dicuialmeno3milionierano
schiavi[19].Inpoliticaesteratentdiespanderel'impero.Oltreadaver
conquistatoleregionialpinedell'Italia(vedisopra),feceanchealcunecampagneinEtiopia[20],inArabiaFelix[20]
einGermania[20]maebberopocosuccesso,perlastrenuaresistenzadeibarbarieperilclimaavverso.Alla
mortediAugustoilsuotestamentovennefattoleggereinsenato:l'Augustoraccomandavaaisuoisuccessoridi
nonintraprenderenessunaconquista,inquantounulterioreespansioneavrebbeprovocatosoloproblemilogistici
adunimperogitroppovasto.[20]IsuccessoridiAugustorispettaronoquestasuamassima,eneiduesecolid'oro
dell'imperofuronosolodueleconquisteduraturedirilievoperl'Impero:laBritannia,conquistainiziatanel43
dall'ImperatoreClaudioeportataavantidalgeneraleAgricolasottoDomiziano,elaDacia,conquistatada
Traiano.
DinastiaGiulioClaudia(1468)

L'anfiteatroFlavio,simbolodiRoma
edelpotereimperialeancoraainostri
giorni.

LaprimadinastiafuquellaGiulioClaudia,chefualpoteredal14al68nelcorsodimezzosecolosi
succedetteroTiberio,Caligola,ClaudioeNerone.IprimiannidelregnodiTiberiofuronopacificie
relativamentetranquilli.EgliconsolidilpoterediRomaeassicurlaricchezzaelaprosperitdelloStato
romano.DopolamortediGermanicoediDruso,isuoieredi,l'imperatore,convintodiaverpersoifavoridel
popoloediesserecircondatodacospiratori,siritirnellapropriavilladiCapri(26),lasciandoilpoterenelle
manidelcomandantedellaguardiapretoriana,Seiano,cheavvilepersecuzionicontrocoloroaccusatidi
tradimento.Allasuamorte(37)iltronovenneaffidatoaGaio(soprannominatoCaligola,perlasuaabitudinedi
portareparticolarisandalichiamaticaligae),ilfigliodiGermanico.Caligolainiziilregnoponendofinealle
persecuzioniebruciandogliarchividellozio.

Tuttaviacaddeprestomalato:glistoricisuccessiviriportanounaseriedisuoiattiinsensaticheavrebberoavutoluogoapartiredallafinedel37.Nel41,
CaligolacaddevittimadiunacongiuraorditadalcomandantedeipretorianiCassioCherea.L'unicomembrorimastodellafamigliaimperialeeraun
altronipotediTiberio,Claudio.Questi,puressendoconsideratodallafamigliastupido,fuinvececapacediamministrareconresponsabilecapacit:
riorganizzlaburocraziaeconquistlaBritannia.Sulfrontefamiliare,Claudioebbemenosuccesso:lamoglieMessalinafumessaamorteper
adulteriosuccessivamentesposlanipoteAgrippina,cheprobabilmentelouccisenel54.LamortediClaudiospianlastradaalfigliodiAgrippina,
Nerone.Questiinizialmenteaffidilgovernoallamadreeaisuoitutori,inparticolareaSeneca.Tuttavia,maturando,ilsuodesideriodipotere
aument:fecegiustiziarelamadreeditutorieregndadespota.L'incapacitdiNeronedigestirelenumeroseribellioniscoppiatenell'Imperoduranteil
suoprincipatoelasuasostanzialeincompetenzadivennerorapidamenteevidentienel68Neronesisuicid.
DinastiadeiFlavi(6996)

AllamortediNeronel'ingerenzadell'esercitonellanominadell'imperatorefulacausadiunaguerraperlasuccessione:nel68,notocomeannodei
quattroimperatori,iltronofucontesodaquattrocandidati,ognunoelettoimperatoredallarispettivalegione:Galba,Otone,VitellioeVespasiano.La
guerracivilesiconcluseconlavittoriadiVespasiano,chefondladinastiaFlavia.QuestoimperatoreriuscaliberareRomadaiproblemifinanziari
creatidaglieccessidiNeroneedalleguerrecivili.Aumentandoletasseinmododrammatico,egliriuscaraggiungereun'eccedenzadibilancioeda
realizzarenumeroseoperepubbliche,comeilColosseoeunForoilcuicentroerailTempiodellaPace.Ilregnodelsuosuccessore,ilfiglioTito,dur
solidueanniefusegnatodaduetragedie:nel79l'eruzionedelVesuviodistrussePompeiedErcolano,enell'80unincendiodistrussegranpartedi
Roma.Titomornell'81a41anni,forseassassinatodalfratelloDomizianoimpazientedisuccedergli.FuconDomizianocheirapportigitesitrala
dinastiaflaviaeilsenatosideterioraronoacausadelladivinizzazionedell'imperatoresecondomodalittipicamenteellenisticheedeldivorziodalla
moglieDomizia,diestrazionesenatoria.Nellapartefinaledelsuoregnoperseguitfilosofie,nel95,iCristiani.Morl'annoseguente,vittimadiuna
congiura.
DinastiadegliAntonini:gliimperatoriadottivi(96192)

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

9/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

ConNerva(9698),successorediDomiziano,vennecambiatoilsistemadisuccessionedegliimperatoriconl'introduzionedelcosiddettoprincipato
adottivo:questariformaprevedevachel'imperatoreincaricainquelmomentodovessedecidere,primadellasuamorte,ilsuosuccessoreall'internodel
senato,inmododaresponsabilizzareisenatori.ConquestocriteriovennerosceltiTraiano,Adriano,AntoninoPio,MarcoAurelioeCommodo
(quest'ultimoeraanchefigliodiMarcoAurelio).Tramitelapoliticadipaceinstaurataelaprosperitderivataneilgovernoimperialeattirconsensi
unanimi,tantocheNervaedisuoisuccessorisonoanchenoticomeicinquebuoniimperatori.Inquestoperiodo,graziealleconquisteadoperadi
TraianodiDacia,Armenia,MesopotamiaeAssiria,l'Imperoraggiunselasuamassimaestensione(117).LeconquisteorientalidiTraianofurono,per,
ingranparteabbandonatedalsuccessoreAdriano(118),ancheseiterritoriperdutivennerosuccessivamentericonquistatinelleguerreromanopartiche.
Losviluppoeconomicoelacoesionepoliticaeideale,raggiuntaancheperl'adesionedelleclassicolteellenistiche,checontraddistinseroilsecondo
secolo,nondevono,comunque,trarreininganno,inquantodalapocol'imperocominciamostrareiprimisintomidelladecadenza.
Quantoall'Italia,ilsuopostonell'impero,nelsecondosecolo,cominciaperderelasuapreponderanza,acausadellaromanizzazionedelleprovince,e
inpartedell'integrazionedelleloroliteinsenoagliordiniequestriesenatoriali.Ilsecondosecolovidel'imperogovernatodaimperatoriprovenienti
dalleprovinceediscendentidaantichicoloniitalici:Traiano,AdrianoeMarcoAureliooriginaridellaSpagna,AntoninoPiodellaGalliaNarbonense.
Findaiprimiannidelsecolo,TraianocercdiregolamentarelapresenzadeisenatoriinItalia,obbligandoliapossedereunterzodelleloroterreinItalia
secondoPlinioilGiovane(VI,19)certisenatoriprovincialiabitavanoinItaliadifatticomesefosseroinvacanza,senzacurarsidellapenisola.Lamisura
ebbesolamenteuneffettolimitato,dirialzaremomentaneamenteiprezzidellepropriet,chestavanodecadendo,efureiteratadaMarcoAureliomain
un'inferioremisura,unquartodelleterre.
Altrifattoricheassicuravanolasuapreminenzasull'imperosubironounaflessione,cominciatanelIsecolo,chedurtuttoilsecolo.Lelegionioramai
stanziatestabilmentesullimesromano,nelleprovincelontane,regionalizzaronopocoapocoillororeclutamento,soprattuttoapartiredaAdriano.Per
moltotempoquesteosservazionihannofattoritenerevaristudiosichel'ItaliaromananelIIsecolofosseindeclinoeinfortecrisieconomica,
demograficaeinfineincapacedireggerelaconcorrenzadelleprovince.Altri,invece,hannointerpretatolenumeroseimportazionidimaterieprime
provenientidelleprovincenoncomeilsegnodiundeclinodell'Italiamapiuttostocomelaconseguenzadellamisurasproporzionatadelmercato
romanoitalico,foraggiatodalleimposteedalleretribuzioniaifunzionari,odelfattochecertitrasportimarittimialungadistanzafosseropieconomici
deitrasportiterrestriamediadistanza.L'ItaliadasolanonpotevaprodurreabbastanzadanutrireRomacolsuomilionediabitanti,tantopichela
coltivazionedelgranoerapocoremunerativarispettoall'olivoeallavite,leimportazionimassiccenonbilanciatedalleesportazionirendonocontodiun
declino.
Unpassoinavantiversolaparificazionedell'ItaliaconleprovincevennecompiutodaAdriano,quandoassegnl'Italiaaquattroconsolariportantiil
titolodilegatipropretori,titoloutilizzatoperigovernatoridiprovincia.Ilmotodiprotestasollevatonelsenato,rappresentantedeivarimunicipid'Italia,
lesinellaloroautonomiafinoadalloragarantita,feceschelamisurafosseannullatadalsuosuccessore.LasoluzionediAdrianorispondevatuttaviaad
unarealeesigenza:leregionidell'Italiaavevanobisognodiun'amministrazionepigerarchizzata,inparticolarenelcampodellagiustiziacivile.Tanto
cheMarcoAureliocreeglistessonel165igiuridici(iuridici)cheesercitavanoneidistretti.Ilsecondosecolofuperl'Italiaunsecoloditransizione,di
indietreggiamentodellasuapreminenza,manonildeclinochelastoriografiahalettofinoagliannisettanta,appoggiandositraaltrisulletesidiM.
Rostovtseff.Ilverodeclinoavvenneinseguito.Iprodromidellacrisicheinvestl'imperoromanonelIIIsecoloiniziaronoafarsisentiresoprattuttocon
Commodo(180192),cheminl'equilibrioistituzionaleraggiuntoeilcuiatteggiamentodispoticofavorilmalcontentodelleprovincee
dell'aristocrazia,portandoalsuoassassinionel192.Eral'ultimodegliAntonini.
DinastiadeiSeveri(193235)

TralafinedelIIel'iniziodelIIIsecolol'Italiaromana,incoincidenzaconl'iniziodeldeclinodell'impero,persemanmanoisuoiprivilegiditerritorio
nonprovincialefinoavenireparificataalleprovince.L'assassiniodiCommododiedeilviaaunabreveguerracivilefratrepretendentialtrono(tutti
nominatidall'esercito),chevidelavittoriadiSettimioSevero,chediedeinizioalladinastiadeiSeveri.[21]Nelcorsodelsuoregno,SettimioSevero
(193211)aumentipoteriall'esercitoeperquestovienevistodaalcunistoricicomeunodegliarteficidellarovinadell'impero.[21]
Allasuamorte(211)glisuccedetteroifigliCaracallaeGetal'ultimodeiduevenneperfattouccideredalprimo.[22]Nel212Caracallaconcessela
cittadinanza,finoraconcessasalvoalcuneeccezionisoloagliitalici,atuttigliabitantidell'Impero,segnandounulteriorepassoinavantiversola
parificazioneconleprovince.Ilsuoregnoequellodeisuoisuccessori(EliogabaloeAlessandroSevero)fucaratterizzatodalotteintestine[22],chenel
235portarono,conl'uccisionediAlessandroSeveroaoperadelsuoesercito,all'estinzionedelladinastiadeiSeverieall'iniziodell'anarchiamilitare.
L'Anarchiamilitare(235284)

Ilperiodocosiddettodell'anarchiamilitaredurdal235al284efucaratterizzatodagliassaltideibarbarichepremevanosullimes,checostrinseroi
RomaniaevacuarelaDaciaegliAgriDecumati(inGermania),edallacrescenteimportanzadell'esercito,chespessoerafontedidisordiniinterni,con
numeroserivolteenominediusurpatori:moltiimperatorinelcorsodelIIIsecolomorironodimorteviolenta,permanodell'esercito.
TardoImpero(284395)

LacrisidelIIIsecolovennefrenatadall'imperatoreDioclezianoistituendolaTetrarchia,unregimecollegialedidueAugustiedueCesariche
amministravanoraggruppamentidistintidiprovincedell'Impero,accresciuteinnumeroeriuniteindiocesiiCesariallamorteoall'abdicazionedegli
AugustisarebberodivenutialorovoltaAugusti,designandoaltridueCesari.Inquestacircostanzal'Italiavenneparificataallealtreprovincedivenendo
unadiocesiasuavoltasuddivisainprovince,corrispondentigrossomodoalleregioniaugustee.Diocleziano,inoltre,percontrastaremeglioleinvasioni,
tolseaRomailruolodisedeimperialepreferendolecittpivicineaiconfiniminacciati(Milano,Nicomedia,TrevirieSirmio),malelasciiltitolodi
capitaledell'Impero.
LariformatetrarchicadiDioclezianononrisolseperneifattiilproblemadellasuccessione,datocheallasuaabdicazione(305)scoppiunaguerra
civiletraivariCesarieAugusti,cheterminsolonel324conlavittoriadiCostantinoI.Quest'ultimo(imperatoredal306al337)continulapoliticadi
Diocleziano,fondandounasecondacapitalenell'anticositodiBisanzio,daluiridenominataCostantinopoli(330).SempreCostantinoposefinecon
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

10/35

6/20/2015

Iquattrotetrarchi.

Storiad'ItaliaWikipedia

l'EdittodiMilano(313)allepersecuzionicontroicristianiil
cristianesimodaquiinpoiassunsesempremaggioreimportanzaper
l'imperoe,dopountentativodapartedell'imperatoreGiuliano(360363)
direstaurareilpaganesimo,sottoilregnodiTeodosioI(379395)il
cristianesimodivennelareligioneufficialedell'Impero(380).L'Italia,pur
perdendosemprepiimportanza,rimanevacomunqueunadelleregioni
piimportantidell'Occidenteromano,perlomenodalpuntodivista
religioso(ilPaparisiedevaaRoma).Nel395,allamortediTeodosio,
l'ImperositrovdefinitivamentesuddivisoinunImperod'Occidente
(capitaleMilano,poiRavenna)einunImperod'Oriente(capitale
Costantinopoli).

Primatetrarchiadelimperioromano.

L'Imperoromanod'Occidente(395476)

Mentrel'Imperoromanod'Orienteriuscasopravvivereperunaltromillennio,laparteoccidentalecrollinpoco
menodiunsecolo.SonostatepropostenumeroseteorieperspiegarecomeRomacadde,nontutteconcordi(v.
cadutadell'Imperoromanod'Occidente(storiografia)):siritienechefuronoleinvasionibarbaricheacagionarne
larovina,ancheseilsuccessodeibarbarifualmenoinparteagevolatodailimitiinternidell'Impero(perditadel
mosmaiorum,separatismoprovinciale,l'influssodelcristianesimosullacombattivitdeisoldatiesullediscordie
internecausatedallalottaalleeresie,danniprovocatidalleriformediCostantinoIecc.).[23]
NelcorsodelVsecolo,apartiredal406,Vandali,Alani,Svevi,BurgundieVisigoti(spintidallamigrazione
versooccidentedegliUnni)sfondaronoillimesdell'Imperoedilagarononelleprovincegallicheeispaniche,
costringendoiRomaniariconoscerlicomefoederati(cioalleatidell'Imperoche,incambiodellorosostegno
bellico,ottenevanoilpermessodistanziarsiinalcuneprovince),che,tuttavia,sisvincolaronomanmano
DeposizionediRomoloAugusto.
dall'autoritcentrale,andandoacostituiredeiveriepropriregniromanobarbarici,solonominalmentefacenti
partedell'Impero.Neanchel'ItaliaeraalsicurodaiBarbari:ilsaccodiRomadel410adoperadeiVisigotidi
AlaricoIvennevistadaicontemporaneicomeilsegnoimminentedellafinedelmondo.Discordieinterne
peggioraronolasituazione:ilcomesd'AfricaBonifacio,nominatonemicopubblicodaGallaPlacidia,perdifendersiinvitiVandaliinAfrica,chenel
girodiundecenniolastrapparonoall'Impero(429439),conilsostegnodeiMauriedellasettaereticadeiDonatisti.IVandalicostruironounaflottaein
brevetempooccuparonolaSicilia,laSardegna,laCorsicaeleIsoleBaleari,riuscendoanchenell'impresadisaccheggiareRoma(455).
Inbreve,aparteunapartedellaGalliaelaDalmazia,l'Imperosieraridottoallapenisolaitalica.Tuttaviaanchell'influenzadeibarbarisifecesentiree
minlagitraballanteautoritdegliImperatori:nell'ultimoventenniodivitadell'Imperoessoeragovernatodaimperatorifantocciomanovratidadietro
lequintedageneralidioriginigermaniche(Ricimero(461472),Gundobaldo(472474),FlavioOreste(475476)),ormaiiveripadronidiRoma.
L'ultimodiquestigenerali,Oreste,dopoavercostrettoallafugal'imperatoreGiulioNepote,chesirifugiinDalmazia,dovecontinuaregnarefinoal
480,posesultronoilfiglioRomoloAugusto.UnannodopotuttaviailrifiutodapartediOrestedicederealletruppemercenariebarbaricheunterzo
dell'Italiacauslarivoltadiquest'ultime,che,capeggiatedaOdoacre,deposerol'ultimoimperatoreRomoloAugusto,causandolacadutaformale
dell'Impero.InfattiOdoacredecisedinonnominarsiImperatoreromano,masemplicementeRed'Italia.

L'AltoMedioevo
Odoacre,GotieBizantini(476568)

Giustinianoriuscariannetterel'Italia
all'Imperoromanograzieallegesta
militaridiBelisarioeNarsete.

DepostoRomoloAugusto,Odoacregovernl'Italiaper17annicomerex
gentiumunaformuladeltuttonuovateoricamentealledipendenzedi
Zenone,imperatored'Oriente.Siservdelpersonaleamministrativo
romano,lasciandolibertdicultoaicristianiecombattconsuccessoi
VandalistrappandolorolaSicilia.Manel489Zenoneallontangli
OstrogotidalbassoDanubioinviandoliinItaliaaffinchrovesciassero
Odoacreeconquistasserol'Italia.Dopocinqueannidiguerra,ilregoto
Imperobizantino
TeodoricoriuscaduccidereOdoacreeaimpadronirsideltrono.
Teodorico,cheavevavissutoalungoaBisanzio,garantpaceeprosperit
all'Italia,affidandolemagistratureciviliaiRomaniel'esercitoaiGotil'autoritdeimagistratiromanieraper
limitatadafunzionarigotidetticomites.Nonostantefosseariano,simostrtolleranteconiCattolici,anchese
negliultimiannidiregnoreagalladecisionedell'ImperatoreGiustinodibandiredall'Imperol'arianesimo
lanciandounaseriedipersecuzionicheebberotralesuevittimeilfilosofoSeverinoBoezio,condannatoamorte.
GlisuccedetteAtalarico(526534).

Nel535ilnuovoeambiziosoimperatored'OrienteGiustiniano(527565)presedimiralapenisolanelsuotentativodiricomporrel'unitdell'impero
romano.Dalinizilalungaguerragotica,chesiprotrasseperoltrevent'anni,portandoulterioridevastazionidopoleinvasionibarbariche.Durante
questaguerraiBizantini,allatestadeigeneraliBelisarioeNarsete,conquistaronolaDalmaziael'Italia,nonostantelastrenuaresistenzadelregoto
Totila(541552).L'Italiadopolaguerraeradevastata:Romadopoquattroassediconsecutivieraridottaanonpidi30.000abitantielasituazionegi
gravefupeggioratadaunapestilenza.LaPrammaticaSanzionepromulgatadaGiustinianonel554(chetralealtrecosepromettevafondiperla
ricostruzione)nonriuscafartornarel'Italiaunaterraprosperaesoliquattordiciannidopounanuovainvasionediunpopologermanicotoccl'Italia
intera:iLongobardi.
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

11/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

ILongobardi,ilDucatoromanoeiBizantini(568774)
Nel568l'ItaliasettentrionalevenneinvasadaiLongobardi,unatrib
germanicastanziatainPannonia,macheabbandonlaterrasottola
pressionedegliAvari.InpochianniiLongobardisottomiserotuttoil
nordItalia(trannelezonecostieredelVenetoedellaLiguria),laToscana
ebuonapartedelcentrosud(checostituiducatisemiindipendentidi
SpoletoeBenevento).ILongobardieranoarianieneiprimitempi
esercitaronounbrutaledirittodiconquistasuiRomanicisottomessi,
apportandodevastazioninoninferioriaquelledellaguerragotica.[24]La
penisolaerafrazionatainduezonediinfluenza:longobarda(regno
longobardosuddivisoinLangobardiaMaioreLangobardiaMinor)e
bizantina(esarcatod'Italia,costituitointornoal584),conilDucato
romanoformalmenteinmanobizantinamagovernatoconunacerta
autonomia(comunquenontotale)dalPapa.Letrecapitalidell'Italia
longobardaeranoMilano,PaviaeLucca.

Regnod'Italia(7811084).

L'Italiatrail568eil774

Iprimiduere,Alboino(?572)eClefi(572574)morironoassassinati.Seguironodieciannidianarchia,conil
regnolongobardosenzaunreeframmentatoin35ducatiindipendentifraloro.[25]Tentdiapprofittarne
l'ImperatorebizantinoMaurizio,alleatoconiFranchi.[26]ILongobardituttavia,vistalaminacciadeiFranchi,deciserodiporrefineall'anarchia
eleggendoreAutari(584590),cheriuscarespingereleincursionifranche.IsuccessoridiAutari,Agilulfo(590616)eRotari(636652),espansero
ulteriormenteilregnostrappandoaiBizantinil'Emilia,laLiguriaeilVenetointerno.Inbrevedovetterocercareanch'essiunaformadidominiopi
organizzata:arrivaronoleleggiscritte(EdittodiRotari,643),deifunzionariregiconcompitidigiustiziaesupervisione(gastaldi),e,nel603,l'inizio
dellaconversionealcattolicesimoperoperadellareginaTeodolindadopocheunprimotentativodiconversioneperoperadelpapaGregorioMagno
nonavevaavutosuccesso.
NelfrattempoipapientraronoincontrastoconBisanzioperlaquestionedelmonotelismo,unaformulateologicacompromissoriaideatadagli
Imperatoriperaccontentaresiaicattolicicheimonofisiti.Conunedittodel648(Typos)CostanteIIimposeilmonotelismoefecedeportareilpapa
MartinoIinquantoquestinonl'accettava.[27]Nel680,peroperadell'ImperatoreCostantinoIV,ilmonotelismovennecondannatocomeeresiaei
rapportitraponteficieimperatorimigliorarono.Nel726,tuttavia,inizil'iconoclastia,lalottaalleimmagini,dapartedell'imperatoreLeoneIII[28].Di
fronteall'opposizionedelpapa,Leoneordinilsuoassassiniomailcriminefallperl'opposizionedelletruppefedelialPapachesirivoltarono.Intanto
ilrelongobardoLiutprando(713744),approfittandodeidissensitraBisanzioelaChiesaRomana,fecenuoveconquistechefuronoaumentatedalsuo
successoreAstolfo(749756)cheallontaniBizantinidaRavenna(751)esiaccinseadunificarel'ItaliaconquistandoilLazio.[29]MapapaStefanoII
(752757)chiaminsuosoccorsoilredeiFranchiPipinoilBreve,chesconfisseAstolfoedonleterrediRavenna(l'esarcato)alpapa.Nacquecoslo
StatodellaChiesa[30]eilpoteretemporaledeiPapi,chevennelegittimatotramitelafalsaDonazionediCostantino.Nel771papaStefanoIIIinvoc
l'interventodelnuovoredeiFranchi,CarloMagno,controDesiderio.LaguerratraFranchieLongobardisiconclusenel774conlavittoriadiCarlo,
cheassunseiltitolodiRexFrancorumetLangobardorum("RedeiFranchiedeiLongobardi")eunificlaLangobardiaMaioralsuoRegnodei
Franchi.

L'ItaliadivisatraCarolingi,BizantinieArabi(7741002)
DopoladefinitivasconfittadeiLongobardi,ilpapariacquistunapiena
autonomia,garantitadaCarlostesso,mentreasud,nellaLangobardia
Minor,sopravvisseinpienaindipendenzaillongobardoDucatodi
Benevento,prestoelevatoalrangodiprincipato.Nel781Carloaffid
l'Italia,sottolasuatutela,alfiglioPipino.Ilgiovanesovranoavvivarie
campagnediespansioneversonord,mamornell'810.IlPapato,ormai
distaccatodall'Imperod'Oriente,decisediincoronareCarloMagno,suo
benefattore,ImperatoredeiRomani(800),considerandovacanteil
tronodiCostantinopoliperchrettodaunadonna,Irene.Nacquecos
l'Imperocarolingio.

CarloMagnoinundipintodi
AlbrechtDrer.
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

EmiratodeSicilia.

Nellostessoperiodovaridominidell'Imperobizantinoiniziaronoad
acquisiresempremaggioreautonomia:Venezia,[31]laSardegnaeiducaticampanisiemanciparonomanmanoda
Bisanzio,eleggendogovernatorilocaliesenzasvolteviolente.[32]NelIXsecologliArabiiniziaronoasferrare
varieincursioninelMediterraneooccidentale,conquistandogradualmente(tra827e902)laSiciliaeattaccando
pivolteiterritoribizantininell'Italiameridionale.[33]Tuttavia,sottoladinastiamacedone(8671056),il
catapanatobizantinoriuscarecuperareterrenoinPuglia,BasilicataeCalabria,raggiungendoilmassimodella
suapotenzasottoilgovernodiBasilioBoianne.Perquantoriguardailregnod'Italiaall'internodell'Impero
carolingio,iltitolodired'Italiavennedetenutoinizialmentedaisacriromaniimperatori(LotarioI,LudovicoII,
CarloilCalvo,CarloilGrosso),maconladissoluzionedell'Impero(887)iterritoridelRegnumItaliaefinirono
inunasortadianarchiafeudale:tral'888eil924iltitolodire,alqualetuttavianoncorrispondevanorealipoteri,
fucontesofranumerosifeudatarilocali,siadiorigineitalianasiaprovenientidaregionilimitrofe:Berengariodel
Friuli,GuidoIIdiSpoleto,LambertoIIdiSpoleto,ArnolfodiCarinzia,LudovicoilCiecoeRodolfoIIdi
Borgogna.Ancheilpapatofucoinvoltoinquestelotte,mostrandospessounatteggiamentopococoerente.
12/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

UnmomentodimaggiorsoliditdelRegnumsiebbeconilgovernodiUgodiProvenza(926946),ilquale,perrisolvereilproblemadellasuccessione,
associsubitoaltronosuofiglioLotarioII.Questiperscomparveginel950,percuiglisuccesseilmarchesed'IvreaBerengarioII,che,temendo
intrighi,feceperseguirelavedovadiLotarioII,Adelaide.Ellaallorasirivolseall'imperatoretedescoOttoneI,chiedendoglidiintervenirecontro
l'"usurpatore"Berengario.OttonecolseilpretestoesceseinItalia,dovesconfisseBerengario,entrnellacapitalePavia,sposAdelaideesicinsedella
coronaitaliananel951,legandolaaquelladiGermania.OttoneIristabillasupremaziasulPapa,lacuielezioneperesserevalidadovevariceverela
ratificaimperiale,etentdistrapparel'ItaliameridionaleaiBizantini,riuscendosoloadottenereunmatrimoniotrasuofiglioelaprincipessabizantina
Teofano.IlsuccessoreOttoneIInonriuscacontrollarel'elezionepapaleeperdimalariadopoaversubitounasconfittacontrogliArabiinCalabria.
GlisuccedetteOttoneIIIche,perrestaurarel'Impero,poselasedeimperialeaRomama,acausadell'opposizionedellanobiltromana,fudaessa
scacciato.Pernel1002.

IlBassoMedioevo(10001492)
LaChiesariformata,lalottaperleinvestiture,laprimacrociata(10001100)
Nell'XIsecolol'ufficiodelpapaerainpienadecadenza,contesofralesanguinariefamiglieromaneeitentativi
moderatidell'imperatoreEnricoIII,ilqualetrail1046al1057posesottoilsuocontrolloilpapatonominando
quattropapi,tuttitedeschi.Masirivelaltrettantodifficilegovernarelecittitaliane:Paviasiribellperbendue
volte(1004e1024)aEnricoII(10021024),l'ultimoesponentedellacasadeisassoni.Ilsuosuccessore,Corrado
IIdiFranconia(10271039),ricevettelarichiestadiaiutodell'arcivescovodiMilanoAribertodaIntimiano,
controcuisieranorivoltatiivalvassoridellaLombardia(chedipendevanodaAriberto).Corradoper,per
contrastarelagrandefeudalit,concesseancheaifeudatariminoriquellocheilCapitolarediQuierzyaveva
concessoaimaggiori:l'ereditariet(Constitutiodefeudis,1037).
Inquestoperiodosilevaltalaprotestacontrolacorruzioneel'abiezionedelpapato.Sedaunapartecifurono
movimentireligiosidistampopauperisticoederemitacomequellodiSanRomualdodall'altraebbemolta
fortunailnuovomonachesimocluniacense,chesinutrivasolodelledonazionideifeudatari,macheproponeva
uominidigrandeautoritmorale,dispessaculturaeabilicapacitpoliticheeamministrative.Pitardinacquero
l'ordinedeimonacicertosiniequellodeicistercensi,chepuntavanol'attenzioneallavitasolitariae
contemplativa,echesidiffuseroamacchiad'olio.Iriformatori(tracuiilmovimentopopolaredeiPatari)
desideravanounaChiesanoncorrottaepisimileaquelladelleoriginiebiasimavanoinparticolarelasimonia
L'Italianell'anno1000
(compravenditadellecariche)eilnicolaismo(Concubinato),cheeranomoltodiffusetrailclero.Nel1058
divennepapaNiccolII,checondannconunconciliodel1059nicolaistiesimoniaci,riuscendoanchea
sottrarreilpapatodalcontrollodell'Imperatore.LalottacontrolacorruzionecontinusottoiponteficiAlessandroII,GregorioVIIeInnocenzoIII.
Laposizioneambiguadeivescoviconti,vassallidell'imperatorecheavevanoanchecarichereligiose,portilpapatoel'imperoascontrarsisuchili
avrebbedovutinominare(lottaperleinvestiture).IlPapatoreclamavapersildirittodinominarli,inquantovescovi,mentrel'imperoreclamavalo
stessodiritto,inquantovassalli.Nel1122siarrivalcompromessodiWorms,frailpapaCallistoIIedEnricoV,incuiognunadelledueparti
rinunciavaadunpezzodelsuopotere.NelfrattempoPapaUrbanoII(10881099),difronteancheallerichiestediaiutodell'Imperatorebizantino
AlessioIComneno(ilcuiImperoeraminacciatodaiturchi,cheavevanoconquistatotuttal'Anatoliabizantina),stimolicavalierioccidentaliaffinch
liberasserolaTerraSantadagliInfedeliislamici.Icavaliericrociati,dopoaverconquistatoeconsegnatoall'ImperatorediBisanziopartedell'Anatolia,
crearonovariregnicrociatiinSiriaeinPalestinaeinfineconquistaronoGerusalemme(1099).

IComuni,ilRegnodiSicilia(11001250)
Acausadell'assenzadelpotereimperiale,giametdell'XIsecololefamigliepipotentidellecittitalianedelnordedelcentroestromiseroicontiei
vescovidall'eserciziodelpotere.Essesiriunivanoinassociazionicommuneschegovernavanosuogniaspettodellavitapubblicacittadinausurpando
prerogativedell'Imperatore.Ilpotereesecutivoeradetenutodamagistratidetticonsoli,sceltitral'aristocrazia,ilcetopipreminente.Adessisi
affiancavanodelleassemblee("consigli").Perporrefineallecontinuelotteinterne,fupernecessariointrodurreunanuovacaricaesecutiva,ilpodest,
sceltotraiforestieriaffinchfosseunarbitroimparziale.Daricordarefraquestecittlerepubblichemarinare,dediteaicommerci:Amalfi,Genova,
Pisa,Venezia(lepinote)eRagusa,Gaeta,Ancona,Noli.
Lacrescenteemancipazionedeicomunifuagevolatadalladebolezzadell'Impero,provocatadallelotteperiltronoimperialetraledinastiedeiWelfene
Hohenstaufen,notiinItaliacomeGuelfieGhibellini.Questiultimieranofautoridellatotaleindipendenzadelpotereimperialedalpapa,mentreiguelfi
eranopipossibilisti.Lelotteperilpotereterminaronosoloconl'ascesadell'ImperatoreFedericoIBarbarossa(11551190),ilqualecombatt
energicamentecontropapato,feudatariecomuniperripristinaresudiessilapropriaautorit:inambitoecclesiasticoopposeaPapaAlessandroIII
(11591181)unantipapa(eilPonteficereagscomunicandolo)mentrepercontrastarel'autonomiadeicomuniliattacc,distruggendoMilanonel1162.
IcomunireagironoformandolaLegaLombarda,egrazieallalorounionesconfisserol'ImperatorenellabattagliadiLegnano(1176)costringendolocon
lapacediCostanza(1183)ariconoscerel'autonomiadellemunicipalititaliane.Grazieaquestostoricoscontro,Legnanol'unicacitt,oltreaRoma,a
esserecitatanell'innonazionaleitaliano.
ContemporaneamentealsudsiandavaformandoilRegnodiSicilia.INormanni,popolodiavventurieriprovenientidallaNormandia,arrivarononell'XI
secolonelsudItalia.Nel1059papaNiccolIIriconobbeiterritorinormannienominRobertoilGuiscardoducadiPugliaediSicilia,nonostante
l'isolafossealloraancorasottoilcontrollodegliArabi.Trail1061eil1091Ruggerod'Altavilla,fratellodiRoberto,strapplaSiciliaagliArabi.Nel
1071,infine,gliultimibaluardibizantini,BrindisieBari,cadderoinmanonormanna.Nel1113RuggeroIIriuscariunirenellesuemanituttii
possedimentinormannicreandounoStatofortementeaccentratosimilepermoltiversiaimodernistatinazionali.Nel1130nacqueilRegnodiSicilia,
pervolontdell'antipapaAnacletoIIespressaalconciliodiMelfi.

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

13/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

IlpoteredeiNormanninell'Italiameridionaleebbeterminetrail1194(mortediTancredidiLecce)eil1198,quandoEnricoVIdiSvevia,Imperatore
delSacroRomanoImpero(mortonel1197),invirtdelsuomatrimonioconCostanzad'Altavilla(mortanel1198),unallacoronaimperialequelladi
rediSicilia.IlregnosubunasvoltaaccentratricesottoladirezionediFedericoII(12111250),ilqualefuscomunicatotrevolte,partecipallasesta
crociata(daluistessaindettaealungorimandata),conquistGerusalemmesenzaspargimentidisanguemaattraversotrattativeconilsultanod'Egitto
alMalikalKamil,einfinetentnuovamentediestenderelasuaegemoniasuicomunidell'Italiadelnord,inunalungaguerrasenzasuccesso.Inquesto
periodosiaffaccianonelpanoramareligiosovarieeresie,cheinfinevengonocontrollatedall'istituzionedeltribunaledell'Inquisizione.
NellostessotempoinSardegnanasconoemuoionoregni,comuniesignorie,ciascunoconunadifferentestoriaecultura,matuttibeninseritinel
contestointernazionaledelMedioevo,conregnanticheparteciparonoallecrociate,chepreseroparteallalottatraimperoepapatoechefuronofautori
delmonachesimo.

L'economiadeicomuniitaliani
Dopolanascita,icomuniitalianidelcentronordsicontraddistinserosull'economiafermadell'Europamedievalegrazieallalorovivacitnella
produzionetessileeneicommercifamosesonoleseteprodottenelcomunediLucca.Iprincipalirapporticommercialisiavevanoconicomunidella
regionedelleFiandre,negliattualiPaesiBassi.

LarinascitaculturaleneiComuni
Dall'XIsecoloicomuniitalicieranogiuntialfioredelbenessereeconomicoecivile[...]equando,dopolamortedell'imperatoreFedericoIIeil
tramontodellacasadiSvevia,ebbeterminelaterribilelottafraImperoePapatoperl'egemoniapoliticauniversale,quandol'Italiasisentliberadal
dominiotedesco,ilsuosentimentonazionaledivampinungrandeincendiospirituale,politicosociale,artistico.Questafulafontespiritualedel
Rinascimento.L'anticopensierodiRoma,maiscomparso,vifeceaffluirenuovaemaggioreforza.ColadiRienzo,ispiratoall'ideapoliticadi
Dante,maoltrepassandola,proclam,profetadiunlontanoavvenire,lagrandeesigenzanazionaledellaRinascitadiRoma.Esuquestabase
l'esigenzadell'unitd'Italia.
(KonradBurdach,DalMedioevoallaRiforma,trattodallaGrandeAntologiaFilosofica,Marzorati,Milano,1964,vol.VI,pp.213214.)

Sulpianoculturale,sullosfondodellarivalittraGuelfieGhibellini,sieraandatosemprepiridestandounsentimentonazionalediavversionealle
ingerenzetedesche,animatodalricordodell'anticagrandezzadiRoma,esostenutodalfattocheiComuni,lacuivitacivileruotavaattornoall'edificio
dellaCattedrale,trovavanonell'identitspiritualerappresentatadallaChiesa,idealmenteerededelleistituzioniromane,unsensodicomune
appartenenza.[34]
DuranteilXIIIeilXIVsecoloquestarinascitaculturale,sortaparallelamenteaunageneraleripresaeconomica,portallaformazionedellalingua
italianavolgare.TracolorochecontribuironoaunatalerinascitaricordiamoJacoponedaTodichescrissedellefamoseLaude,esoprattuttoFrancesco
Petrarca,cheaffiancavarieoperescritteinlatinoalcuneimportanticomposizioniinvolgareitalianotracuiilCanzoniere.Petrarcainparticolarefu
promotorediunariscopertadelclassicismochesarproseguitadagliintellettualirinascimentali.
InquegliannisisviluppaFirenzeunanuovacorrenteculturale:ilDolcestilnovo,cherappresentavapercertiversilacontinuazioneel'evoluzionedel
vecchioAmorcortesedeiromanzicavallereschi.IprincipaliesponentiditalecorrentefuronoGuidoCavalcanti,GuidoGuinizzelli,esoprattuttoDante
AlighiericherivoluzioninmodoprofondolaletteraturaitalianaconoperecomelaVitaNovaelaDivinaCommedia,universalmentericonosciuta
comeunodeicapolavoriletteraridiognitempoeancoraoggistudiataapprofonditamentenellescuoleitaliane.Daricordareancheilcontributodel
fiorentinoGiovanniBoccaccio,autoredelDecameron,unodeicapolavoridellaletteraturaitaliana.Inquestaoperaraccontadialcunigiovanicheper
fuggireallapestesirifugianonellecampagnevicinoFirenze,edellecentostorie,moltospessoacaratterefaceto,daraccontareperpassareiltempo.
AncheilDecameron,alparidellealtresopraindicate,contribuallanascitadiunvolgareitaliano,opipropriamente,diundialettofiorentinoche
sarebbepoidiventatolabasedell'attualelinguaitaliana.Forteanchelafiorituradell'arte,conartisticomeGiotto,DucciodiBuoninsegna,Simone
Martini,ArnolfodiCambioeJacopodellaQuercia.AnchequiFirenze(affiancatacomunquedallealtrecitttoscane)sidimostrauncentroculturale
attivooltrecheuncentropoliticoimportante.

L'affermazionedellesignorienelnordItalia(12591328)
LeSignoriefuronol'evoluzioneistituzionaledimolticomuniurbanidell'ItaliacentrosettentrionaleattornoallametdelXIIIsecolo.Essesi
svilupparonoapartiredalconferimentodellacaricadipodestodicapitanodelpopoloaicapidellefamigliepreminenti,conpoterieccezionaliedurata
spessovitalizia.Intalmodosirispondevaall'esigenzadiungovernostabileefortecheponessetermineall'endemicainstabilitistituzionaleedai
violenticonflittipoliticiesociali,soprattuttotramagnatiepopolari.[35]Isignoripifortiericchiriuscironoquindiadottenerelafacoltdidesignareil
propriosuccessore,dandocosinizioadinastiesignoriliattraversolalegittimazionedell'imperatore,checoncedevailtitolodiDuca(spessodietroforti
compensidapartedeiSignori).Rimanevanotuttaviafunzionantileistituzionicomunali,sebbenespessosilimitasseroaratificareledecisionidel
Signore.
LepiimportantifuronoquelledeiMedici,GonzagaeSforza.MaanchequelledeiDellaTorre,Visconti,Montefeltro,Estensi,DellaScalaeMalatesta
ebbero,inmomentidiversi,notevoleimportanza.
InizialmenteleSignorienoneranoistituzionilegittimemasipresentaronocome"criptoSignorie",ciodelle"Signorienascoste",inquantosi
aggiunseroalleistituzionicomunalisenzamostrarsiapertamenteesenzamostrarecambiatal'istituzionevigente.ConquestaSignoriaancorainombra
(magiforte)salironoalpoteremoltiavventurieri,masoprattuttofamigliedianticanobiltfeudale,che,dopoavergovernatoperunaodue
generazioni,deciserodilegittimareilloropotereedirenderloereditario.CosottenneronelXIVsecoloiltitolodivicarioimperialeetrailXIVeilXV
secoloititolididucaemarchese.L'assegnazionediquestititoliindicedellastabilizzazionedeipoterisignoriliedelladebolezzacrescentedegli
Imperatoritedeschi,chegidallasecondametdelXIVsecolononriuscivanoacontrollareleregionisettentrionali,rendendocospossibile
l'affermazionedelleSignorie,chesuccessivamentesievolseroinPrincipaticondinastieereditarieciavvennequandoiSignori,riconoscendo
l'imperatoreepagandounaquantitdidenaro,vennerolegittimatiericonosciuticomeautoritdasudditieprincipi.
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

14/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

IldeclinodelPapatoedell'Impero(13021414)
L'importanzadell'imperonelmondopoliticomedioevale,einparticolareinquelloitaliano,eranotevolmentecalatadopolasconfittadiFederico
BarbarossaallabattagliadiLegnanonel1176equelladiManfredinel1266aBenevento,cheavevanosegnatolafinedelpoterepoliticodell'impero
rispettivamentenelNordenelSudItalia.
EnricoVIIdiLussemburgotentdopolasuaascesaalsoglioimperialenel1308direstaurarel'anticopotereimperialeinItaliatrovandoperlafiera
opposizionedelliberocomunediFirenze,dipapaClementeVediRobertod'Angi.LasuadiscesainItaliaconlaconseguenteincoronazionecome
ImperatoredelSacroRomanoImpero(titolovacantedallamortediFedericoII,duranteilcosiddettograndeinterregno)rimarrquindiungesto
puramentesimbolico.Nel1313muorementresitrovaancorainterritorioitalianodeludendocoscolorocheavevanosperatoinunaunificazionedel
suoloitalianosottolasuabandiera.AncheilPapato,l'altragrandeistituzionemedioevale,attraversaunperiododicrisi.
EntrambequesteistituzionisivedonocostretteadaccettarelacrescenteinfluenzadegliStatinazionali,supportatidallasemprepipotenteclasse
borghese,elacrisidelsistemafeudale.BonifacioVIIIascesoalsogliopontificionel1296,cercdirestaurareilpoterepapalescontrandosipercon
FilippoIVilBello,rediFrancia.FilipposceseinItaliae,conungestoimpensabilequalchesecoloprima,imprigionilpapaadAnagni(1303)dove
sembracheabbiaricevutoaddiritturaunoschiaffo(SchiaffodiAnagni).Nel1305,ClementeVspostlasedepapaleadAvignonedoverestperi
successivisettantaanni.IpapiavignonesirestaronosuccubideirediFranciaenonmancaronodidestarescandalotrailorocontemporanei.Nel1377
avvenneloScismad'OccidenteinseguitoalritornoaRomadipapaGregorioXI:allasuamorteinfattiicardinaliromanielesseroalsogliopontificio
UrbanoVImentreicardinalifrancesiClementeVII.LoscismasicompliculteriormentedopoilConciliodiPisa(1409)che,neltentativodiunificare
dinuovolacristianit,elesseunaltropapa.L'Europarimasedivisatraiseguacideidue(poitre)papifinoalladefinitivafinedelloscismaavvenutacol
ConciliodiCostanza(1414).
Loscismaavevamostratoladebolezzadiun'istituzionecheerastataunpuntodiriferimentofondamentaleneisecolipassati.Cosmentredalpuntodi
vistaculturaleilpapaperdevaun'egemoniaquasimillenariadalpuntodivistapoliticolaCattivitavignoneseeloScismafavorironoildistacco
definitivodelDucatodiUrbino,giiniziatosottoGuidodaMontefeltro,elanascitaperbrevetempodiunarepubblicaromanatrail1347eil1354
guidatadaColadiRienzo.Questidopoessersiimpadronitodelpoteretentdiorganizzareunarepubblicasimileaquellaromanamaallafinedellasua
carrierasconfinneldelirioevennelinciatodaisuoistessiconcittadinicheloavevanosostenuto.

IlmeridionetraAngioinieAragonesi(12501442)
Ilpapa,approfittandodellamortediFedericoII,cercdiinsediarealtronodelRegnodiSiciliaCarloId'Angi,
fratellodelrediFrancia.Carlotrovperl'opposizionediManfredi,figliodiFedericoII,cheinizialmente
ottenneunaseriedisuccessi,tantocheilpartitoghibellinosiafferminmolticomuniitaliani,primotratutti
Firenze:lemilizieguelfedellacittfuronosconfitteaMontaperti(1260)daiSenesi,Ghibellini,aiutatidalle
truppedellostessoManfredi.CostuifututtaviasconfittopesantementeaBeneventodaCarlod'Angi
provocandounimprovvisocrollodelpartitoghibellinointuttaItalia.
Acausadell'esosofiscalismodegliAngioini(chemiseroaipostidicomandonumerosibaronifrancesi),nel1282
lapopolazionediPalermoinsorse,chiamandoinloroaiutoPietroIIId'Aragona,generodiManfredi,che
dichiarguerraagliAngioini,dandocosinizioallaGuerradelVesprochesiconclusesoltantonel1302conla
PacediCaltabellotta,inseguitoallaqualelaSiciliasarebbepassataagliAragonesi.IlRegnodiNapolirest
invecesottoladominazioneangioina,concapitaleNapolisottogliAngioinifumantenutol'assetto
amministrativodioriginesveva,congiustizieratieuniversitates,ancheseleultimeregaliedelnapoletanofurono
perperse,qualiildirittodelsovranodinominaredegliamministratorireginellediocesiconsedivacanti[36].
AlfonsoIdiNapoli
ConRobertod'AngiaNapolifiorironolescienzeumanistiche,conl'istituzionediunascuoladiteologi
scolasticielacommissioneditraduzionidalgreco,daAristoteleaGaleno,perlaBibliotecaNazionalediNapoli,
mafioranchelaculturagrecadiCalabria,grazieallaqualeilneoplatonismoelaculturaellenisticaentrarononellatradizioneitaliana,dalPetrarcaa
PicodellaMirandola.
MortoRoberto,seguironoannidiinstabilitpoliticaacausadiunaguerradisuccessionefraGiovannaIdiNapolieCarlodiDurazzo,cuiseguilbreve
regnodiLuigiIId'Angi,subitodetronizzatodaLadislaoI,figliodiGiovanna.Sottoilregnodiquesti,ilregnoritrovstabiliteanziriuscad
espandersisubuonapartedell'ItaliacentraleaidannidelloStatoPontificioedeicomunitoscani.Nel1414perLadislaomoreilregnotornprestonei
confinioriginari.GlisuccedetteGiovannaII,l'ultimasovranaangioinanelnapoletano,chenonavendoavutoeredidiretti,adottunaragonesecome
figlio,AlfonsoVd'Aragona,diseredandolopoidelregno,infavorediRenatod'Angi.AllamortedicosteiAlfonsorivendicildirittodisuccessione
dichiarandoguerraaNapoli.ColsostegnodelducatodiMilanoAlfonsosiimpadroninbrevetempodeltronodiNapoli,chegovernconilnomedi
AlfonsoIdiNapoliecoltitolodiRexUtriusquaeSiciliae.Costui,comepoisuofiglioFerrante,contribuampiamenteall'ammodernamentodel
territoriodominatosulmodelloeconomicoaragonese,tramiteilsostegnogiuridicodellatransumanza,iforiboari,ilcontrastodeiprivilegifeudalie
l'adozionedelnapoletanocomelinguadistato.

LelottetragliStatiitaliani(14121454)
NellaprimametdelXVsecolosiebbeunlungoperiododiguerrecheinteressl'interapenisolaefusegnatodairipetutitentatividegliStatipifortidi
estenderelapropriaegemoni,comelacittdiFirenzechemiraadestenderetuttoilpropriodominiosuognistatoToscano,apartelaRepubblicadi
Luccacheriuscamantenerel'autonomiafinoalXIXsecolo.
IlregnodiNapolifuscossodaunalungacrisidinasticainiziatanel1435conlamortedell'ultimareginaangioina,GiovannaII,econclusasisolonel
1442conlavittoriadiAlfonsoVd'Aragona,cheebbelamegliosulrivaleRenatod'Angi.L'avventodelladinastiaaragonesedeiTrastamarasegn
anchelariunificazionedefactodeiregnidiNapolieSiciliael'avviodiunperiododistabilitdinasticadestinatoadurarefinoallafinedelsecolo.
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

15/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Ildominiosuimarifuinvecel'obiettivochecontrapposegliinteressidelleanticherepubblichemarinare:estromessaAmalfiginelXIIsecolo,lo
scontroprosegutraPisa,GenovaeVenezia.GenovesiePisanicombatteronoripetutamenteperilcontrollodelTirreno,enel1406Pisafuconquistata
daFirenze,perdendodefinitivamentelapropriaautonomiapolitica.AgliinizidelsecololacontesaeradunqueridottaaunduellofraGenovesie
Veneziani.PertuttoilQuattrocentoperdurunoStatodiconflittualittraleduerepubblichesenzabattagliedecisive.LapotenzadiGenovaand
affievolendosinelcorsodelsecoloeVeneziasiaffermcomepadronadeimari,raggiungendoilculminedellapropriaascesaagliinizidelXVIsecolo.
Conlacadutadell'Imperobizantino(avvenutanel1453),l'altrogranderivalediVenezia,laSerenissimapotinteressarsiadunapoliticadiespansione
territorialesullaterrafermachepreseavvioproprioagliinizidelXVsecolo.
LeiniziativemilitarivenezianeentraronoinconflittocongliinteressidelducatodiMilano,impegnatoasuavoltainunapoliticaespansionisticaguidata
dellafamigliaVisconti.NelloscontrosiinseranchelarepubblicadiFirenze,minacciatadall'aggressivitvisconteaealleatasiconiVeneziani.La
SerenissimariportunavittoriadecisivanellabattagliadiMaclodiodel1427,assumendounaposizioneegemonecheallarmiFiorentini,iquali
preferironoromperel'alleanzaeschierarsidallapartediMilano.LaguerrasiprotrasseconoperazionidiminoreportatafinoallapacediLodidel1454.

LaPacediLodielapoliticadell'equilibrio(14541492)
LaPacediLodi,firmatanellacittlombardail9aprile1454,misefinealloscontrofraVeneziaeMilanoche
duravadall'iniziodelXVsecolo[37].IltrattatofuratificatodaiprincipaliStatiregionali[38](primafratuttiFirenze,
passatadatempodallapartediMilano).
L'ItaliasettentrionalerisultavainpraticaspartitafraidueStatinemici,nonostantepersistesseroalcunepotenze
minori(iSavoia,laRepubblicadiGenova,iGonzagaegliEstensi).Inparticolare,stabillasuccessionedi
FrancescoSforzaalDucatodiMilano,lospostamentodellafrontieratraisuddettistatisulfiumeAdda,
l'apposizionedisegnaliconfinarilungol'interademarcazione(alcunecrociscolpitesurocciasonotuttora
esistenti)el'iniziodiun'alleanzacheculminnell'adesioneintempidiversiallaLegaItalica.L'importanza
dellaPacediLodiconsistenell'averdatoallapenisolaunnuovoassettopoliticoistituzionalechelimitandole
ambizioniparticolarideivariStatiassicurperquarant'anniunsostanzialeequilibrioterritorialeefavordi
conseguenzalosviluppodelRinascimentoitaliano.Afarsigaranteditaleequilibriopoliticosarpoinella
secondapartedelQuattrocentoLorenzoilMagnifico,attuandolasuafamosapoliticadell'equilibrio.

IlRinascimentoitaliano

Statiitalianiin1494.

IlRinascimentoitalianolafiorituradiquellaciviltculturaleedartisticache,nataaFirenzeedal
diffondendosiintuttaEuropadallametdelXIVsecoloatuttoilXVIsecolo,miraariscoprirelaculturaclassicaantica,perunversodepurandolada
alcuneformedellareligiositmedioevale,perunaltrointegrandolanellostessocontestocristianodelMedioevo,sullasciadellarinascitaspiritualeche
sieraavutanelDuecentoconlefigurediGioacchinodaFioreeFrancescod'Assisi.[39]
Iprincipalicentridell'UmanesimoRinascimentosonoFirenze,FerraracongliEstensi,Napoli,[40]Roma,Milano,Padova,eUrbino:aFirenzesotto
l'egidadiLorenzoilMagnifico,nellacittpartenopeaallacortearagonesediAlfonsoI,aRomaconilcoltoEneaSilvioPiccolomini,PioIIilpapa
umanista,eLeoneX,aPadovaconlaprestigiosaUniversit,aMilanoconLudovicoilMoro,aMantovaconiGonzagaeadUrbinonellaraffinatacorte
diFedericodaMontefeltro.Politicamentel'UmanesimoinItaliasiaccompagnaallatrasformazionedeiComuniinSignorieessendol'espressionedella
borghesiachehaconsolidatoilsuopatrimonioeaspiraalpoterepolitico.Glisviluppidell'Umanesimorientranonellaformazionedellemonarchie
nazionaliinEuropa.

LasottomissionedegliStatiitalianifraXVIeXIXsecolo
Il1494segnalafinedellapoliticadell'equilibrioel'iniziodiquellungoperiododiconflittichevasottoilnome
diguerred'Italia.Secondounafortunataformulastoriografica,questadatacoincideconlafinedellalibert
italiana:laPenisolacadesottol'egemoniadellepotenzestraniere(primalaFrancia,poilaSpagnaeinfine
l'Austria),unasoggezionedallaqualesiliberersolonelXIXsecolocongliesitidelleguerrediindipendenza
italiane.

LadiscesadiCarloVIIIinItalia
LariaperturadelleostilitdopoilquarantenniodipaceseguitoagliaccordidiLodiscaturdall'iniziativadelredi
FranciaCarloVIII,chedisceseinItaliaallatestadiunesercitodi25.000uominiconl'obiettivodiriconquistare
ilregnodiNapoli,sulqualevantavadirittiinvirtdellegamedinasticocongliAngioini.Laconquistadelreame
napoletanorappresentavaperCarlolapremessaindispensabileperestendereilpropriocontrolloall'interapenisolaeperaffrontaredirettamentela
minacciaturca.Laspedizionedelrefranceseincontrilfavoredimoltiprincipiitaliani,cheintendevanoapprofittaredellasuapotenzaperconseguire
obiettivipropri:ilducadiMilanoLudovicoilMoroottennegrazieall'appoggiodiCarloVIIIlacacciatadelnipoteGianGaleazzoVisconti,che
insidiavailsuopotereaFirenzegliavversarideiMediciaprironoleportedellacittaifrancesicostringendoallafugaPieroilFatuoerestaurandola
repubblicasottolaguidadiSavonarola.AncheicardinaliromaniostiliadAlessandroVIBorgiapuntavanoallasuadeposizione,mailpapaspagnolo
scongiurcolpidimanogarantendoalreilpassaggioattraversoiterritoripontificieoffrendosuofiglioCesarecomeguidaincambiodelgiuramentodi
fedelt.
L'Italianel1499

Il22febbraio1495CarloVIIIentraNapoli,sostenutodabuonapartedeibaronidelregnochesieranoschieratidallasuapartecontroFerdinandoII
d'Aragona.Malaconquistanonpotessereconsolidata,vistal'avversionechelasuaimpresaavevasuscitatoanchedapartedicolorocheinizialmente
l'avevanofavorita:Milano,Veneziaeilpapacostituironounalegaantifrancese,allaqualediederoilproprioappoggioanchel'imperatoreMassimiliano
elaSpagnadeiReCattolici.Ancheselaleganonriuscaottenereunavittoriadecisiva,conlaBattagliadiFornovo(luglio1495)riuscacostringereil
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

16/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

sovranoariparareinFrancia.Leostilitripreseronel1499conladiscesainItaliadiLuigiXII,successorediCarlo.Ilnuovosovranoconquistil
DucatodiMilanoinforzadeidirittiereditatidallanonnaValentinaViscontienel1501ifrancesioccuparonoNapoli,mafuronosconfittidairivali
spagnolinellaBattagliadelGarigliano(1503).Frail1499eil1503CesareBorgia,figliodelpapaAlessandroVI,conquistundominioacavallofrale
MarcheelaRomagna,grazieancheall'appoggiodellaFranciaeaunapoliticaviolentaespregiudicata.Lamortedelponteficenell'agostodel1503
travolseancheilfragileregnodelfiglio,chemorsottolemuradiViana,inNavarra,nel1507,combattendoadifesadelcognatoGiovanniIIId'Albret.
Nelmarzodel1508,conlabattagliadiRusecco,laSerenissimasottrasseaMassimilianoIlecittdiGorizia,TriesteeFiume.IlnuovoPapa,GiulioII,
temendol'espansionedellaSerenissima,neldicembredellostessoanno,aCambrai,stipulunaccordosegretocontrolaRepubblicadiVenezia,conla
Francia,laSpagna,ilSacroRomanoImpero,ilDucatodiFerrara,ilDucatodiSavoiaeilMarchesatodiMantova.Questoaccordopreseilnomedi
LegadiCambraidallacittstessa.

CarloVeFrancescoI
ConlaformazionedellaLegadiCambrai(1508),volutadalpapaGiulioIIinfunzioneantiveneziana,ifrancesi
feceroritornoinItalia,sconfiggendonel1509conlabattagliadiAgnadelloiVeneziani,mainseguitodestando
lepreoccupazionideiprincipidellapenisola.IlponteficecostitualloraunaLegaSantachenel1513costrinsei
francesiallaritirata.Lemirefrancesisull'Italiafuronoereditatenel1515daFrancescoIdiValois,chefu
protagonistainsiemealrivaleCarloVdiunalungalottaperl'egemoniacontinentalecheebbeinItaliailsuo
principaleteatro.ColtrattatodiNoyondel1516leduegrandicontendentiriconoscevanolerispettiveconquiste:
allaFranciavenivaconfermatoilpossessodelDucatodiMilano,allaSpagnaquellodelRegnodiNapoli.Ma
l'accordononbastaspegnerelerivalit,cheesploseronuovamentenel1519conl'elezioneaSacroRomano
ImperatorediCarloV,girediSpagna,NapolieSicilia.Nel1521learmatefrancesisceseronuovamentein
Italiaconl'obiettivodiriconquistareilreamenapoletano,mafuronosconfittenellebattagliedellaBicocca,di
RomagnanoediPavia,durantelaqualelostessoFrancescoIfufattoprigionieroecondottoaMadridperpoi
essereliberatosolodopolacessionediMilanoaglispagnoli(1525).
L'allarmeperlacrescentepotenzadegliAsburgoportallacostituzione
dellaLegadiCognac,promossadalpapaClementeVIIesiglatadal
sovranofranceseinsiemeallerepubblichediVeneziaeFirenze.
Un'alleanzafragilechenonfuingradodievitareilterribilesaccodi
Romadelmaggio1527adoperadeiLanzichenecchi,soldatiimperialidi
origineprevalentementetedescaefedeluterana.Taleepisodiosuscit
orroreecosternazioneintuttoilmondocattolicoecostrinseilpapa,
CarloVinunritrattodiTiziano
asserragliatoinCastelSant'Angelo,allapaceconl'imperatore,dalquale
ottennelarestaurazionedeiMediciaFirenze,dovesieracostituitauna
repubblica(15271530).Il5agosto1529vennestipulatalapacediCambrai,conlaqualelaFranciarinunciava
allemiresull'ItaliamentrelaSpagnavedevariconosciutoilpossessodiNapolieMilano.
L'equilibriofunuovamenteinfrantonel1542,conl'iniziodiunanuovafasediconflittifrancospagnoliin
territorioitaliano.Gliscontriebberoesitialterni,sancitidadebolitrattatidipace(comelapacediCrpydel
1544)econtinuaronoanchedopolamortediFrancescoIel'ascesaaltronodelsuosuccessoreEnricoIInel
1547.Maloscenariointernazionalemutdicolponel1556,quandoCarloVabdicdopoaverdivisoisuoi
FrancescoIdiValois
possedimentifrailfiglioFilippoIIeilfratelloFerdinandoI.FuronoproprioEnricoeFilippoastipularenel1559
lapacediCateauCambrsis,chemisefinedefinitivamentealloscontrotraFranciaeSpagnaperl'egemonia
europeaesanc,dopounsessantenniodiguerrecontinue,quellafinedellalibertitalianaavviatadallaspedizionediCarloVIIInel1494.LaSpagna
consolidlapropriaposizionedidominioinItalia,destinataadurarefinoal1714,annodellaconclusionedellaguerradisuccessionespagnolae
dell'avventodell'Austriacomepotenzaegemonesullapenisola.
DaquestomomentosipuconsiderareesauritalaparaboladelRinascimento:l'Italiaquasiinteramentesoggettaallacoronaspagnolaedinteressata
daquelprocessodireazionedellaChiesacattolicaalluteranesimochevasottoilnomediControriforma.Ilperiodochesegulafinedelleguerred'Italia
dallasecondametdelXVIatuttoilXVIIsecolostatoalungoetichettatocomeEtdelladecadenza,unaformulapermoltiversisemplicisticache
statafattaoggettodiprofondarevisionedamoltistoricidelXXsecolo[41].

Ladominazionespagnola
L'egemoniaspagnolainItaliavenneratificatadallapacediCateauCambrsis.LaSpagnaesercitdaallora,e
finoal1714,ildominiodirettosututtal'Italiameridionaleedinsulare,sulDucatodiMilanoesulloStatodei
PresidiinelsuddellaToscana.LoStatodellaChiesa,ilGranducatodiToscana,laRepubblicadiGenovaedaltri
statiminorifuronocostrettidifattoadappoggiarelapoliticaimperialespagnola.IlDucatodiSavoia,tendentea
convertirsiinagodellabilanciafraFranciaeSpagna,divennenellarealtdeifattiuncampodibattagliafra
questeduepotenze.SololaRepubblicadiVeneziariuscaconservareunarelativaindipendenzachepernonfu
sufficienteapreservarladaunalentamainesorabiledecadenza.
Condizionidell'Italianelseicento

Italiael'imperospagnolo.

Inetmoderna,l'Italia,e,piingenerale,tuttal'Europameridionale,ebbeasoffriredellospostamentodellegrandirottecommercialidalMediterraneo
all'Atlantico,chiaramentepercepibileapartiredagliultimidecennidelCinquecento.Ledevastazionibellicheaseguitodellaguerradeitrent'anni
colpironosoprattuttol'Italiasettentrionale:ilprincipalediquestiscontrichevidecontrappostigliinteressiimperialiaquellifrancesifulaguerradi
successionediMantovaedelMonferrato.LafortepressionefiscaleesercitatadallaSpagnasuisuoidomini,dovutaalleesorbitantispesediguerra,
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

17/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

invecesifecesentirecongravissimeconseguenzeintuttoilmeridioneedinLombardia,mentreivuotilasciatidallagravepestilenzadel1630ebbero
effettidevastantisull'economiaitalianadeltempo.undatodifattochefindalquartodecenniodelXVIIsecoloquasituttal'Italiaerapassataadessere
un'areacongraviproblemidisottosviluppoeconomico,politicamenteamorfa,socialmentedisgregata.Fameemalnutrizioneregnavanoincontrastatein
molteregionipeninsularienelledueisolemaggiori.
Ildeclinoculturaledell'Italianonmarcidiparipassoconquellopolitico,economicoesociale.questounfenomenoriscontrabileinmoltipaesi,
Spagnacompresa.SenelCinquecentoilRinascimentoitalianoprodusseisuoifruttipimaturiesiimposeall'Europadeltempo,l'arteedilpensiero
barocchi,elaboratiaRomaacavallofraCinquecentoeSeicentoavrannounaforzadiattrazioneedunaproiezioneinternazionalenoncertoinferiori.
comunqueundatodifattocheancorapertuttalaprimametdelSeicentoedoltre,l'Italiacontinuadessereunpaesevivo,capacedielaborareun
pensierofilosofico(GiordanoBruno,TommasoCampanella,PaoloSarpi)escientifico(GalileoGalilei,EvangelistaTorricelli)dialtissimoprofilo,una
pitturasublime(Caravaggio),un'architetturaunicainEuropa(GianlorenzoBernini,Borromini,BaldassareLonghena,PietrodaCortona)edunamusica,
siastrumentale(ArcangeloCorelli,GirolamoFrescobaldi,GiacomoCarissimi)cheoperistica(ClaudioMonteverdi,FrancescoCavalli)chefecescuola.
Aquestopropositoricordiamocheilmelodrammaunatipicacreazionedell'etbarocca.
LarivoltadiMasaniello
Ilrapacefiscalismodeglispagnolisuscitvarierivolte,tracuiunadellepinotediquestoperiodoquelladel
1647delpescatoreMasanielloaNapoli.Larivoltafuscatenatadall'esasperazionedelleclassipiumiliversole
gabelleimpostesuglialimentidinecessarioconsumo.Dopodiecigiornidirivoltachecostrinseroglispagnoliad
accettarelerivendicazionipopolari,acausadiuncomportamentosemprepidispoticoestravaganteMasaniello
fuassassinatoall'etdiventisetteannidaglistessirivoltosicheloavevanoappoggiato.
LafinediMasaniellonondecretperlafinedellarivolta:inapoletani,condottidalnuovocapopopoloGennaro
Annese,riuscironodopovarimesiacacciareglispagnolidallacitteil17dicembrefuinfineproclamatalaReal
RepubblicaNapoletanasottolaguidadelducafranceseEnricoIIdiGuisa,cheinquantodiscendentediRenato
d'AngirivendicavadirittidinasticisultronodiNapoli.EnricoeraappoggiatodallaFranciachesperavain
questomododifarrientrareilRegnodiNapolisottol'influenzafrancese.L'esempiodiMasaniellofupoiseguito
anchedapopolanidialtrecitt:daGiusepped'AlesiaPalermo,edaIppolitodiPastinaaSalerno.Laparentesi
rivoluzionariasiconclusesoloil6aprile1648,quandoglispagnoliripreseroilcontrollodellacitt.
Nel1701aNapoliavvenneunanuovainsurrezionecontroglispagnoli:lacongiuradiMacchiaadoperadei
nobili.Ancheacausadiunascarsapartecipazionedeicetiumili,larivoltafall.IldominiospagnolosuNapoli
continufinoal1707,annoincuilaguerradisuccessionespagnolaposefinealviceregnoibericosostituendogli
quelloaustriaco.

MasanielloritrattodaAniello
Falcone,1647.

Laguerradisuccessionespagnola

L'Europanel1713,dopolapacedi
Utrecht.

Il1novembre1700morCarloIIdiSpagna,datempomalato.Lamaggiorpartedelledinastieregnantial
momentovantavaparenteleconilmoribondoederanointeressatealtronodiSpagna,chesarebberimasto
vacanteconlamortediCarloII.Cinquegiornidopolamorte,perdisposizionetestamentariadeldefuntore,
venivaproclamatonuovorediSpagnailducaFilippod'Angi,nipotedelrediFranciaLuigiXIV,ilquale
assumevailnomediFilippoV.Inghilterra,AustriaePaesiBassi,intenzionateaimpedirechelaSpagnapassasse
sottol'influenzafrancese(sarebbestatoinfattimoltodifficilefronteggiareun'unicasovranitborbonicada
entrambelepartideiPirenei),strinserolacosiddettaalleanzadell'Aja(7settembre1701),conlaqualesi
impegnavanoadimpedirechelevolonttestamentariedeldefuntorediSpagnatrovasserodefinitivaattuazione.
Diederocosinizioallaguerradisuccessionespagnola,chesicombattperbendodicianniecoinvolseanchei
possedimentispagnoliinItalia.LaguerrasiconcluseconlaPacediUtrecht(1713),chesanclafinedella
dominazionespagnolainItaliael'iniziodiquellaaustriaca.

Ladominazioneaustriaca
ComeconseguenzadellaGuerradisuccessionespagnola(17011714)FilippoVfuriconosciutorediSpagna,mailregnoperseconiltrattatodi
UtrechtisuoipossedimentiinItalia.IlducatodiMilano,ilregnodiNapoliequellodiSiciliafinironoallacasadegliAsburgomentreilregnodi
SardegnadovetteessereassegnatoallaCasaSavoia,regnanteilducaVittorioAmedeoII,chenell'occasioneeradivenutore.Inquestomodoerainiziata
ladominazioneaustriacainItalia,chesiprotrassefinoal1866.
LaguerradellaQuadrupliceAlleanza
LaSpagna,permanodelnuovoprimoministroCardinalAlberoni,avevaadottatounapoliticaaggressivaversoglialtripaesicofirmatarideitrattatiper
l'insoddisfazionedelnuovoReperlaperditadituttiipossedimentieuropeiseppurincambiodiuntronoeperildesideriodellaReginaElisabetta
FarnesediottenereducatiinItaliaperiproprifigli.AlberonieFilippoVlasostenneroinquestosforzo,poichentrambiambivanoaricostruirelaex
GrandeSpagna,e,decisiarecuperareiterritoriperdutiinItalia,accamparonopretesedelregnospagnolosuSardegnaeSicilia.
LaSpagnanel17171718presel'iniziativaoccupandoprimalaSardegna,inmanoagliAsburgo,poilaSiciliaterritoriosabaudodirecenteacquisizione.
Questainiziativaprovoclaformazionediunaquadruplicealleanza(1717)traFrancia,Inghilterra,PaesiBassieAustria,laquale,unannodopo
conseguunaschiacciantevittoriaaCapoPasserosullaflottaspagnola(1718).

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

18/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Laguerrasiconcluseconiltrattatodell'Aia(1720)chedecretuncambiodiisoleitalianetraAsburgoeSavoia:aiprimiandlaSicilia(allorapiricca
rispettoall'isolasarda)eiltitoloregiodiVittorioAmedeoIIcambidaRediSicilia(trattatodiUtrecht)aRediSardegnaiSavoiaporterannoquesto
titolofinoall'unificazionedelRegnod'Italia.AlfigliodiElisabettaFarnese,Carlo(17161788),furonopromessiiducatidiParma,diPiacenzaedi
Toscana,chedopolaprossimaestinzionedellalineamaschiledeiFarneseglisarebberostatiattribuiti.LaSpagnanegliannisuccessiviuscdalsuo
isolamentoeconlaGuerradisuccessionepolacca(17331738)riuscpersinoaportaresottoilsuocontrolloNapolielaSicilia.
Laguerradisuccessionepolacca
Laguerradisuccessionepolaccapreseavvionell'anno1733conlamortedelRediPoloniaAugustoII,appartenentealladinastiaWettin,efucausata
dallavolontdapartedellatriplicealleanzacostituitasinell'annoprecedentetraRussia,PrussiaeAustriadiimpedirechelaPoloniafinissesotto
l'influenzafrancese.InfattiilprimoministrofranceseAndrHerculedeFleuryriuscaporresultronopolaccoilLeszczyski,mal'interventomilitare
russocostrinsequest'ultimoallafugaconsentendoall'altrocandidato
AugustoIIIdiSassoniadiinsediarsiasuavoltasultronopolacco.Ci
mortificlaFranciache,pervendetta,scatenun'offensivabellicacontro
l'Austria.LaFranciaeraalleataconlaSpagna,anch'essagovernatadai
BorboneelegataconlaFranciadalvecchiopattocheavevagivisto
unitiirispettivitroninelcorsodellaprecedenteguerradisuccessione
spagnolaadessisiaggiunseroiSavoia.Laguerra,combattutasi
prevalentementenelsudItalia,videlasconfittadell'Austria,che,avendo
necessitdifarsiriconoscerelaPrammaticaSanzionedel1713daparte
LabattaglianavalediCapoPassero
dellealtrecaseregnantid'Europa(tracuiiBorbonediFranciaeSpagna
coniqualil'Austriasitrovavainguerra),pichecontrobattere,subivala
guerraconlaFrancia.Nel1734conlabattagliadiBitonto,iRegnidiNapolieSiciliaritornanoformalmente
indipendenti,dopooltreduesecolididominazionepoliticaprimaspagnolaepoiaustriaca.SultronodiNapolisi
insediaronoiBorbonediSpagna.
Ilpreliminaredipaceperilriassettodell'ItaliasottoscrittotraFranciael'Austriail3ottobre1735,poi
confermatodallasuccessivaPacediParigidel1739,prevedeval'assegnazionedelGranducatodiToscanaa
ElisabettaFarnese,ReginadiSpagna
FrancescoIIIStefanodiLorena,unavoltascomparsoGianGastonede'Medici,l'ultimorappresentantedella
dinastiade'Medici,percompensarel'assegnazionedellaLorenaalLeszczyski.All'Austriavenivariconosciuta
lavaliditdellaPrammaticaSanzioneevenivarestituitoilDucatodiParmaePiacenza,mantenendoinoltreilportofrancodiLivorno,macedevaa
CarlodiBorboneloStatodeiPresidii,ilRegnodiNapolieilRegnodiSicilia.ISavoiaacquisironoleLangheeiterritoriorientalidelmilanesevenendo
autorizzati,inoltre,acostruirepiazzefortineiterritoriappenaconquistati.TaliaccordiavrebberodovutocostituirepergliStatiitalianiunasistemazione
definitivaestabilenelquadrodellapoliticadiequilibriotratuttelemaggioripotenzeeuropeedellaprimametdelXVIIIsecolo,mal'assetto
geopoliticodell'Italiasarebbestatonuovamenteturbatonellospaziodiqualcheanno.
Guerradisuccessioneaustriaca
L'Italiauncarciofo,bisognamangiarneunafogliaallavolta.
(CarloEmanueleIIIdiSavoia,inseguitoallamancataacquisizionediMilano.[42])

Nelmesediottobredel1740,all'etdisoli56anni,morivaimprovvisamente,privodifiglimaschi,CarloVI
d'Asburgoesalivaaltronod'AustrialafigliaprimogenitaMariaTeresa,disoli23anni,sposadiFrancesco
StefanodiLorena.L'ascesaaltronodiMariaTeresad'Asburgoprovocl'insorgeredinumerosidissensitrale
caseregnantiinEuropachesfociaronoinunasanguinosaguerra,passataallastoriacomeguerradisuccessione
austriaca.Nelcorsodiquestaguerra,chesicombattancheinItalia,lacittdiGenovavenneoccupataperun
breveperiododagliaustriaci(1746).IlmalcontentodeiGenovesineiconfrontideglioccupatoriaustriacigener
perunarivolta,cheinizigraziealgestopatriotticodiunragazzino,Balilla,chelanciunsassocontroun
soldatoaustriaco.IGenovesiriuscironoallafineacacciaregliaustriaci.

Statiitalianiin1740.

ConilTrattatodiAquisgrana(1748),chedecretlafinedelconflitto,l'Italiasubunriassettotaleda
trasformarlainuninsiemedistatidall'equilibriostabileperlungotempo.L'Austriaavevaripresoilpossessodel
milaneseeristabilitolapropriainfluenzasulDucatodiModena.IlRegnodiSardegnasieraespansoversolavallepadanaesierariappropriatodiNizza
edellaSavoia.LaSpagnaerastatatacitatamediantelacessionedelDucatodiParmaePiacenzaaFelipediBorbone,mentreilfratellodiquesti
rimanevanelpienopossessodeiregnidiNapoliedellaSicilia,pernullarimessiindiscussione.L'Italiasiavviava,quindi,adunlungoperiododi
stabilitchesarscossosoltantosulfiniredelsecoloaseguitodelcoinvolgimentodellapenisolaneifattilegatiallarivoluzionefranceseeall'epopea
bonapartista.
Condizionidell'Italianelsettecento
AttornoagliannitrentadelXVIIIsecolo,siassisteadunatimidaripresadell'economiaitalianachesiconsolid,soprattuttonelmeridione,neidecenni
successivi.L'Illuminismo,natoinInghilterra,madiffusosiinItaliaattraversol'intermediazionedeiphilosophesfrancesiiniziafarsentireisuoi
beneficiinflussinelnord(Parma)comeaNapolieinSicilia,doveregnunodeipigrandisovranieuropeideltempo:ilfuturoCarloIIIdiSpagna.
L'Austria,che,comeabbiamogivisto,sierasostituitaallaSpagnacomepotenzaegemonicainItalia,soprattuttonellasuapartecentrosettentrionale,
fugovernatadaalcunimonarchiparticolarmentecapaci,MariaTeresad'AustriaeGiuseppeIIinparticolare,cheintrodusseroinLombardia,nel
TrentinoenellaregionediTrieste(lafuturaVeneziaGiulia)delleriformeatteafavorirelosviluppoeconomicoesocialediquelleterre.

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

19/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

L'Italiasottoildominionapoleonico
VersolafineSettecentosullascenapoliticaitalianasiaffacciNapoleoneBonaparte.Questinel1796,comand,
comegenerale,lacampagnaitaliana,alfinedifarabbandonarealRegnodiSardegnalaPrimacoalizione,creata
controloStatofrancese,eperfararretraregliaustriaci.Gliscontriiniziaronoil9aprile,controipiemontesienel
brevevolgerediduesettimaneVittorioAmedeoIIIdiSavoiafucostrettoafirmarel'armistizio.Il15maggiopoi
ilgeneralefranceseentraMilano,venendoaccoltocomeunliberatore.Successivamenterespinsele
controffensiveaustriacheecontinuadavanzare,finoadarrivareinVenetonel1797.Quisiverificancheun
episodiodiribellioneacausadell'oppressionefrancesechiamatoPasqueVeronesi,chetenneoccupato
Napoleonepercircaunasettimana.Conildirettointentodidanneggiareilponteficefuproclamatanel1797la
RepubblicaAnconitanaconcapitaleAnconachefupoiunitaallaRepubblicaRomana:iltuttoebbeperbreve
durata,poichnel1800loStatoPontificiofuripristinato.
Aottobredel1797vennefirmatoilTrattatodiCampoformioconilqualelaRepubblicadiVeneziafuannessa
alloStatoaustriaco.Iltrattatoriconobbeanchel'esistenzadellaRepubblicaCisalpina,laqualecomprendeva
Lombardia,EmiliaRomagnaoltreapiccolepartidiToscanaeVeneto,mentreilPiemontevenneannessoalla
Franciaprovocandoqualchemotodiribellione.Nel1802vennepoidenominataRepubblicaItaliana,con
NapoleoneBonaparte,giPrimoConsoledellaFrancia,inqualitdiPresidente.

Statiitalianiin1796.

Il2dicembre1804NapoleonefuincoronatoImperatoredeifrancesi.In
conformitcolnuovoassettomonarchicofranceseNapoleonedivenne
ancheRed'Italia,tramutandolaRepubblicaitalianainRegnod'Italia.
Questadecisionelomiseincontrastoconl'Imperatoredelneonato
ImperoaustriacoFrancescoIche,essendoprimadituttoImperatoredei
Romani,risultavadeiurepureRed'Italia.Lasituazionesirisolseconla
guerracontrolaTerzacoalizione:l'Austriavennesconfitta(2dicembre
1805)eiltrattatodiPresburgo(26dicembre1805)posedifattofineal
SacroRomanoImperocheverrperscioltosolonel1807.L'anno
successivoBonaparteriuscaconquistareilRegnodiNapoliaffidandolo
alfratelloeconsegnandolonel1808aGioacchinoMurat.Inoltre
NapoleoneriservallesorelleElisailPrincipatodiLuccaePiombinoea
PaolinailducatodiGuastalla.Proprionel1808ilRegnod'Italiasubun
ampliamentoconleannessionidiToscanaeMarche.
Italianiin1812.

Nel1809,BonaparteoccupRoma,inseguitoacontrasticonilpapa,che
l'avevascomunicato,epermantenereinefficienzailproprioStato[43],
Napoleoneconlacoronaferrea
relegandoloprimaaSavonaepoiinFrancia.NellacampagnadiRussia,cheNapoleoneintrapresenel1812,fu
determinantel'appoggiodegliabitantidellapenisolaitaliana,maquestasirisolseconunasconfittaemolti
italianitrovaronolamorte.DopolafallimentarecampagnadiRussiaglialtristatieuropeisiriorganizzarono,coalizzandositraloroesconfiggendo
BonaparteaLipsia.Isuoistessialleati,primotratuttiMurat,loabbandonaronoalleandosiconl'Austria.[44]Ormaiabbandonatodaglialleatiesconfittoa
Parigiil6aprile1814Napoleonefucostrettoadabdicareevennemandatoinesilioall'Isolad'Elba.Sfuggitoallasorveglianzariuscaritornarein
Franciaeariprendereilpotere.Guadagnnuovamentel'appoggiodiMurat,ilqualetentdiesortare,senzasuccesso,gliitalianiacombattereconil
ProclamadiRimini.SconfittoBonaparte,ancheMuratvennevintoeucciso.IregnicreatiinItaliascomparveroediniziquindiilperiodostoricodella
Restaurazione.

LaRestaurazione(181548)
ConlaRestaurazioneritornsultronogranpartedeisovraniprecedentialperiodonapoleonico.IlregnodiSardegnachedurantel'invasione
napoleonicaerarientratoneiconfiniinsulari,riottennetuttigliStatiditerrafermaedinpis'ingrandconl'annessionedellaRepubblicadiGenova,
mentreLombardia,Veneto,IstriaeDalmaziaandaronoall'Austria.SiricostituironoiducatidiParmaeModena,loStatodellaChiesa,mentreilRegno
diNapolitornaiBorbone.

IlRegnodiSardegna
Lastoriad'ItaliaindissolubilmentelegataallastoriadelloStatochelaunificsottoun'unicaguida,ilRegnodiSardegna.FucreatosullacartadaPapa
BonifacioVIIInel1297,conladenominazionediRegnodiSardegnaeCorsica[45]perrisolverelacrisipoliticaediplomaticatracoronad'Aragonae
ducatod'AngisullaSicilia(laguerradelvespro).LarealizzazioneconcretadelRegnodiSardegnavedrdapprimalaguerradeicatalanoaragonesi
controipisani,poicontroilRegnodiArborea.Peroltrecentoannil'Isolafuteatrodiunasanguinosaguerraprimadiessereunificatadefinitivamente
nel1420.
ConilmatrimoniotraFerdinandoIIdiAragonaconIsabelladiCastigliaaValladolidil17ottobre1469,ilRegnodiSardegnafuaggregatoallacorona
diSpagnaeconilmatrimoniodellalorofigliaGiovannaconFilippod'AsburgoelanascitadiCarloV,passagliAsburgo,primadiSpagna,poia
quellid'Austria(1708).Aseguitodellaguerradisuccessionespagnolaedeltrattatodell'Aia(20febbraio1720),ilRegnofucedutoaVittorioAmedeoII
diSavoia,chenedivenneildiciassettesimosovrano.Il29novembre1847gliStatichecomponevanolacoronadiCasaSavoiasifuseroinsieme
(Fusioneperfetta)mantenendoladenominazionediRegnodiSardegna.Il4marzo1848CarloAlbertopromulgloStatutofondamentaledelRegnoche
harettoloStatoitalianofinoal1gennaio1948,quandoentrinvigorel'attualeCostituzione[46].
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

20/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

ISavoia
UmbertoBiancamanonel1032ottennedall'imperatoreCorradoIIlasignoriadellaSavoia,dellaMorianaed'Aosta.Attraversovariesuccessioni
ereditarie,iSavoiaingrandirononeltempoiloroterritoriacavallotraleAlpiOccidentali.Primaconti,poiduchi,nel1416ottenneropureiltitolo
nominale(senzaterritori)dirediGerusalemmelasciatoinereditdaCarlottadiLusignano.RiuscironoabilmentenelXVIIenelXVIIIsecoloa
difendersidallemireespansionistichedellaFranciamantenendotenacementelaloroautonomia.DaquandopoiEmanueleFilibertoIdiSavoiaspostla
capitaledaChambryaTorinopermegliodifendersidagliattacchinemici,ladinastiapreseleredinidellastoriaitalianamantenendoildominiosul
ducatoprimaesulRegnodiSardegnapoi,finoallaunitd'Italia.
Nel1713VittorioAmedeoIIdiSavoiaassunseiltitoloregio,divenendorediSiciliaesuccessivamentenel1720ildiciassettesimosovranodelRegno
diSardegna.ISavoiavenneroalloraapienotitoloannoveratifralecasated'Europa,fregiandosideititolinominalidiRediCipro,diGerusalemme,
d'Armenia,edeititolieffettivididuchidiSavoia,diMonferrato,Chiablese,AostaeGenovaprincipidiPiemonteedOnegliamarchesidiSaluzzo,
Susa,Ivrea,Ceva,Maro,Oristano,SezanacontidiMoriana,Genova,Nizza,Tenda,Asti,Alessandria,GoceanobaronidiVaudediFaucignysignori
diVercelli,Pinerolo,Tarantasia,Lumellino,ValdiSesiaprincipievicariperpetuidelSacroRomanoImperoin
Italia.Il17marzo1861ottennerolacoronadiRed'Italia.Nel1936VittorioEmanueleIIIdiSavoiafu
proclamatoImperatored'Etiopia,enel1939Red'Albania.

Imoticarbonari
ConlaRestaurazione,cheavevaportatoalritornodegliantichisovranieallacessionediregioniitaliane
all'Austria,sisvilupparonofortiidealipatriottici.NacquecoslaCarboneriaesidiffuseproprionelleregioni
ceduteagliaustriacieinRomagna,grazieancheaPieroMaroncelli.Iprimimoticarbonarinellapenisolaitaliana
vifurononel182021ecolpironoilRegnodelleDueSicilienelluglio1820eilPiemontenelmarzo1821.A
Napoliilsovranofucostrettoacederelacostituzione,obiettivodeicarbonari,mal'interventodegliaustriaci
riporttuttocomeprima,estessacosanelRegnodiSardegna.ContemporaneamentenelRegnolombardoveneto
vifuronomoltiprocessi,ipifamosialconteFedericoConfalonieri,aSilvioPellicoePieroMaroncelli.
Nonostantelesconfittesubitelacarbonerianonsisciolseesiripresentsullascenapoliticanel1830,in
particolarenelDucatodiModenaenelloStatoPontificio,venendoperlasecondavoltarepressa.Ilrisultatofuil
decadimentodellacarboneriaelanascitadellaGiovineItalia,movimentoanch'essosegretofondatodaGiuseppe
Mazzininel1831.Dopoavertrovatounadiscretaadesione,Mazzini
decisediorganizzareiprimimotiinterrasabauda,maquestivennero
scopertiancorprimadiiniziareefallirono.NonostanteciilReCarlo
AlbertodiSavoiacambilasualineapoliticaealcuniannidopo,nel
1848concesselacostituzione,notacomeStatutoAlbertino,temendo
reazionipericoloseallamonarchia.Primadiquestosiverificaronoaltri
tentativi.IlpinotoquellodeiFratelliBandiera,italianiappartenenti
allamarinaaustriacachetentaronodisollevareilsud,mavennero
catturati,anchegrazieallapopolazionecheliritenevabriganti,efucilati.
L'arrestodiPellicoeMaroncellida
partedelleforzeaustriache

Statiitalianiin1843.

Risorgimento
Primaguerrad'indipendenza

Dopoleguerrenapoleoniche,spintenazionalienazionalisticheappoggiatedaiSavoia,chevideroinqueste
l'opportunitdiallargareilproprioRegnodiSardegna,portaronoadunaseriediguerrediindipendenzacontro
l'ImperoAustroUngarico.Nel1848siverificaronovarieinsurrezionineidominisottopostiagliaustroungarici,
inparticolareaVeneziaeMilano(famoseappuntolecinquegiornatediMilano,chesiconcluseroil22marzo
conlavittoriadellapopolazionelocaleel'abbandonodapartedelmarescialloaustriacoJosefRadetzkydella
citt).VistiisuccessiottenutidalleduecittCarloAlbertodiSavoiadecise,conl'appoggiobellicodialtristati
italiani(StatodellaChiesa,ilGranducatodiToscanaeilRegnodelleDueSicilie),dientrareinazioneil23
marzodandoinizioallaprimaguerradiindipendenzaitaliana.

VittorioAmedeoII,quindicesimoed
ultimoDucadiSavoia,poi
incoronatorediSicilia,nel1720
divenneildiciassettesimoredi
Sardegna

L'iniziodelconflittofufavorevoleaglistatiitalici,convarievittorie,aPastrengo,laBattagliadiSantaLuciaa
Verona,poiPeschieraeGoito.Ilritirodallaguerradelpapa,chetemevaunareazionereligiosaaustriacache
avrebbepotutoprovocareunoscisma,ediFerdinandoIIdiBorbonedecretperl'insuccessodellaguerra,chesi
risolseconunnulladifatto:gliaustriacirecuperaronolecittperse(l'ultimaacaderefuVenezianell'agosto
1849)eil4agostoCarloAlbertofirml'armistiziofuquindicostrettoadabdicareinfavoredelfiglioVittorioEmanueleII.
Secondaguerrad'indipendenza

Nel1852divenneprimoministrodelRegnoSabaudoCamilloBenso,contediCavour,ilqualeattunumeroseriformeeconomichealfinedirendereil
regnodiSardegnapimoderno,aumentandoleferrovie,ampliandoilportodiGenovaefavorendolanascitadell'industria,finoadallorainesistentenel
Paese.Nel1855ilRegnodiSardegna,sottoindicazionediCavour,partecipallaguerradiCrimea,inviando18.000uomini.Questapartecipazione
permisealregnosabaudodiesserepresentealcongressodiParigil'annoseguentedoveilprimoministroattaccilcomportamentoaustriacoesicre

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

21/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

simpatietrainglesi,francesieprussiani.Ricevutiparerifavorevoliall'azionedaNapoleoneIII,nel1858iduestrinserounaccordosegretoaPlombires,
conilqualeifrancesiavrebberosostenutoiSavoiaincasodiattaccoaustriacoapattochefosserogliaustriaciadattaccare:seiPiemontesiavessero
conquistatoLombardiaeVeneto,incambioavrebberocedutoallaFrancialaSavoiaeNizza.
AdottandouncomportamentoprovocatorioneiconfrontidegliaustriaciCavourriuscnell'intentodifarsidichiarareguerra,dandoinizioallaseconda
guerradiindipendenzaitaliana,cheiniziil29aprile1859.Dopoalcuniinizialisuccessiaustriaci,laguerravolseinfavoredelPiemonte,chefu
vittorioso,graziealsostegnodiNapoleoneIII,aMontebello(20maggio),Palestro(30maggio),Turbigo,MagentaeMilano(5giugno),occupandocos
laLombardia.ProprioquandoilPiemontesistavaaccingendoaoccupareilVeneto,tuttavia,NapoleoneIIIcominciletrattative,ainsaputadei
piemontesi,cheterminaronoconlacessionedellaLombardia.GliaccordidiPlombiresprevedevanoperlaconquistadelVenetoeCavourdeluso
dovettecomunquecedere,provocandovarieproteste,SavoiaeNizza.Terminatalasecondaguerradiindipendenzaalcuniducati(Modena,Parma,
Emilia,RomagnaeToscana)vollerounirsialloStatosabaudo.IlRegnodiSardegnacomprendevaaquestopuntoiterritoridelleattualiregioniValle
d'Aosta,Piemonte,Sardegna,Lombardia,EmiliaRomagna,Liguriae
Toscana,mentrerimanevanoesclusiquellidiUmbria,MarcheeLazio,
sottopostialdominiopontificio,oltrealsud.
SpedizionedeiMilleenascitadelregnod'Italia

VittorioEmanueleIIdiSavoia,il
primoRed'ItaliadicasaSavoia

Nel1860venneorganizzatalaspedizionedeiMille,guidatadaGiuseppe
Garibaldi.PartitidaQuartoil5maggio,sbarcaronol'11aMarsala.
MentreGaribaldi,insiemeaipicciottisicilianiconquistaval'isola,nella
partecontinentaledelRegnodelledueSicilieilComitatoperl'Unit
NazionalediNapolipreparavalastradaallaconquistadellacapitale:il18
agostodellostessoanno,conl'insurrezionediPotenza,laBasilicata,
guidatadalgovernoprodittatorialediGiacintoAlbini,dichiarlasua
annessionealRegnod'Italia.IlgiornoseguenteGaribaldipasslostretto
diMessina.Il7settembreGaribaldientrtrionfalmenteaNapoli,
abbandonatadalreFrancescoIIdiBorboneinfavorediGaeta.La
sconfittafinaledeiborboniciavvennesulVolturnoil1ottobre1860.Il
21ottobresitenneroiplebiscitichedecretaronol'annessionedeiterritori
delRegnodelleDueSiciliealRegnoSabaudo.
Ilparlamentosabaudodecisealloradiproclamareil17marzo1861il
Regnod'Italia,estendendolostatutoalbertinoatuttoilRegnoe
consegnandolacoronaaVittorioEmanueleIIeaisuoieredi.

MonumentoaCarloCattaneo,
protagonistadelleCinqueGiornatedi
Milano

Nell'occasioneCavourscriveva:
Lalegalitcostituzionalehaconsacratol'operadigiustiziaeriparazionecheharestituitol'Italiaase
stessa.Apartiredaquestogiorno,l'Italiaaffermaavocealtadifrontealmondolapropriaesistenza.Il
dirittocheleappartenevadiessereindipendenteelibera[...]l'Italialoproclamasolennementeoggi.
(Cavour,daunaletteraaVittorioEmanueleTaparellid'Azeglio,17marzo1861[47])

Percompletarel'unittuttaviamancavanoancoraVenetoeFriuli,Roma,TrentinoAltoAdigeeVeneziaGiulia.
Terzaguerrad'indipendenza
PerconquistareVenetoeFriulinel1866ilRegnod'Italiadichiarguerraall'AustriaalleandosiconlaPrussiae
dandocosinizioallaterzaguerradiindipendenza.Lesconfitteperfuronomolte,lepifamoseaCustozae
Lissa.GliunicisuccessivenneroottenutidaGaribaldiinTrentino.Lavittoriaprussiana,per,fud'aiutoall'Italia,
chericevettedallaFrancia(che,asuavolta,avevaottenutodallaPrussiagrazieallavittoriadiquest'ultima
sull'AustriaaSadowa)ilVenetoepartedelFriuliVeneziaGiulia.

Garibaldinel1866

MancavaRomaeperduevolteGiuseppeGaribaldinetentlaconquistaconisuoivolontari:nel1862enel
1867,venendofermatonelprimocasodalletruppeitaliane,nelsecondodall'esercitofrancese,cheanchenel
1862avevacostrettol'esercitoregioaintervenire.Lacadutadelsecondoimperofrancese,conseguenzadella
vittoriaprussiananellaguerrafrancoprussiana,tolsealpapatolaprotezionediNapoleoneIII,detronizzato,e
permisealleforzeitalianediespugnareRomail20settembre1870inseguitoallaBrecciadiPortaPia.Ci
determintuttaviaunaprofondafratturatraStatoitalianoeChiesa,formalmentesanatasipoiconiPatti
Lateranensidel1929.

Storiad'Italiadall'unitaoggi
L'Italialiberale(18611914)
IlRegnod'Italia(18611946)nacquenel1861dopol'esitodellasecondaguerradiindipendenzaedopoi
IlRisorgimentoin1860.
plebiscitideglialtriterritoriconquistati.ConlaprimaconvocazionedelParlamentoitalianodel18febbraio1861
elasuccessivaproclamazionedel17marzo,VittorioEmanueleIIfuilprimored'Italia(18611878).La
popolazione,rispettoall'originarioRegnodiSardegna,quintuplic.Istituzionalmenteegiuridicamente,ilRegnod'Italiavenneconfigurandosicomeun
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

22/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

ingrandimentodelRegnodiSardegna.Ci,edanchel'averamodellolastrutturadellaFrancia,comportquellachevienechiamatala
piemontesizzazionedelPaeseedunassettofortementeaccentrato,tantochelostessopresidenteGiorgioNapolitanohadichiaratocheoggioccorre
superareilviziodioriginedelcentralismostatalediimprontapiemontese[48].
IlneonatoStato,unamonarchiacostituzionale,siritrov,findaiprimi
tempi,atentaredirisolvereproblemidistandardizzazionedelleleggi,di
mancanzadirisorseacausadellecassestatalivuoteperlespesebelliche,
dicreazionediunamonetaunicapertuttalapenisolaepiingenerale
problemidigestionepertutteleterreimprovvisamenteacquisite.A
questiproblemi,seneaggiungevanoaltri,comeadesempio
l'analfabetismo,affrontatoconl'estensionedellaLeggeCasati,ela
LabattagliadiCustoza
povertdiffusa,nonchlamancanzadiinfrastrutture.Laquestioneche
tennebanconeiprimiannidellariunificazioned'Italiafulaquestione
meridionaleedilbrigantaggiodelleregionimeridionali(soprattuttotrail1861eil1865).Ulterioreelementodi
fragiliteracostituitodall'ostilitdellaChiesacattolicaedelcleroneiconfrontidelnuovoStato,ostilitchesi
sarebberafforzatadopoil1870elapresadiRoma(questioneromana).
LaDestrastorica
LaDestrastorica,compostaprincipalmentedall'altaborghesiaedaiproprietariterrieri,formilnuovogoverno,
cheebbecomeprimiobiettiviilcompletamentodell'unificazionenazionale,lacostruzionedelnuovoStatoeil
risanamentofinanziariomediantenuovetassecheprodusseroscontentopopolareeaccentuaronoilbrigantaggio,
repressoconlaforza.Inpoliticaestera,laDestrastoricamantennelatradizionalealleanzaconlaFrancia,anche
seleduenazionisiscontraronoindiversequestioni,primefratutte:l'annessionedelVenetoelapresadiRoma.
Nel1876ilgoverno,guidatodaMarcoMinghettivenneesautoratoperlaprimavoltanonperautoritregia,
bensdalParlamento(rivoluzioneparlamentare).Ebbecosiniziol'epocadellaSinistrastorica,guidatada
AgostinoDepretis.Finivaun'epoca:solopochiannidopo,VittorioEmanueleIImor,esultronoglisuccesse
UmbertoI.

L'Italiaprimadellaterzaguerradi
Indipendenza:inazzurroilRegno
d'Italia,inbluleregionipassatealla
Francianel1860,inverdeilVeneto
austriaco,inviolaloStatoPontificio.

LaSinistrastorica
LaSinistraabbandonl'obiettivodelpareggiodibilancioeavvidellepolitichedidemocratizzazionee
ammodernamentodelpaese,investendonell'istruzionepubblicaeallargandoilsuffragio,eavviandounapolitica
protezionisticadiinvestimentiininfrastruttureesviluppodell'industrianazionalecoll'interventodirettodello
Statonell'economia.PercicheconcernelapoliticaesteraDepretisabbandonl'alleanzaconlaFrancia,acausa
dellaconquistadapartedelloStatod'oltralpedellaTunisia.L'ItaliaentrquindinellaTripliceAlleanza,
alleandosiconlaGermaniael'ImperoAustroUngarico.Favorlosviluppodelcolonialismoitaliano,
innanzituttoconl'occupazionediMassauainEritrea.

BandieranazionaledelRegnod'Italia

Dal1901al1914lastoriaelapoliticaitalianafufortementeinfluenzatadaigoverniguidatidaGiovanniGiolitti.
L'epocagiolittiana
ComeneopresidentedelConsigliositrovadoveraffrontare,primaditutto,l'ondatadidiffusomalcontentoche
lapoliticaCrispinaavevaprovocatoconl'aumentodeiprezzi.Edconquestoprimoconfrontoconleparti
socialichesievidenzilaventatadinovitcheGiolittiportnelpanoramapoliticoacavallotrailXIXedilXX
secolo.Nonpirepressioneautoritaria,bensaccettazionedelleprotesteequindidegliscioperi,purchnon
violentinpolitici,conloscopo(riuscito)diportareisocialistinell'arcoparlamentare.Gliinterventipi
importantidiGiolittifuronolalegislazionesocialeesullavoro,ilsuffragiouniversalemaschile,la
nazionalizzazionedelleferrovieedelleassicurazioni,lariduzionedeldebitostatale,losviluppodelle
infrastruttureedell'industria.Inpoliticaestera,cifuilriavvicinamentodell'ItaliaallaTripliceintesadiFrancia,
RegnoUnitoeRussia.FucontinuatalapoliticacolonialenelCornod'Africa,edopolaguerraitaloturca,furono
occupateLibiaeDodecaneso.Giolittifallnelsuotentativodiarginareilnazionalismocomeaveva
costituzionalizzatoisocialisti,enonriuscquindiaimpedirel'entratadell'Italianellaprimaguerramondialee
quindil'ascesadelfascismo.

RitrattodiMarcoMinghetti

L'avventuracoloniale
IlCornod'Africa
L'iniziodelregnovidel'Italiaimpegnataancheinunaseriediguerrediespansionecoloniale.L'occupazionecomincinelnovembre1869quandoil
padrelazzaristaGiuseppeSapetoavviletrattativeperl'acquistodellaBaiadiAssab,negoziazioneappoggiatadaigovernidiSinistradiDepretiseda
unacompagniaprivataguidatadaRaffaeleRubattino,machesiconclusesolonel1882acausadellecontestazionidelgovernoegiziano,che
rivendicavaanch'essoilpossessodellabaia.
QuandogliegizianisiritiraronodalCornod'Africanel1884,idiplomaticiitalianistrinserounaccordoconlaGranBretagnaperl'occupazionedelporto

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

23/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

diMassauacheassiemeadAssabformicosiddettipossedimentiitalianinelmarRosso.Dal1890assunseroladenominazioneufficialediColonia
Eritrea.L'interesseperlafondazionedicolonieitalianecontinuancheduranteigovernidiFrancescoCrispi.LacittdiMassauadiventilpuntodi
partenzaperunprogettochesarebbedovutosfociarenelcontrollodelCornod'Africa.
Attraversoicommerciantieglistudiosiitalianichefrequentavanolazona,gidagliannisessanta,l'Italiacercdipenetrareall'internodell'Etiopia
(all'epocarettadalNegusNeghesti(RedeiRe,cioImperatore)GiovanniIV,maconlapresenzadiunoStatorelativamenteautonomoneiterritoridel
sud,rettodaMenelikII),cercandodidividereidueNegus.Nel1889l'Italiaottenne,tramiteunaccordodapartedelConsoleitalianodiAdenconi
Sultanichegovernavanolazona,iprotettoratisuObbiaesuMigiurtinia.Nel1892ilSultanodiZanzibarconcesseinaffittoiportidelBenadir(fracui
MogadiscioeBrava)allasocietcommerciale"Filonardi".IlBenadir,sebbenegestitodaunasocietprivata,fusfruttatodalRegnod'Italiacomebasedi
partenzaperdellespedizioniesplorativeversolefocidelGiubaedell'Omo,eperottenereilprotettoratosullacittdiLugh.
Aseguitodellasconfittaedellamortedell'ImperatoreGiovanniIVinunaguerracontroiderviscisudanesi(1889),l'esercitoitalianooccupparte
dell'altopianoetiopico,compresalacittdiAsmara,sullabasediprecedentiaccordifatticonMenelikilquale,conlamortedelrivale,erariuscitoafarsi
riconoscereNegusNeghesti.Coniltrattatochesegu,Menelikaccettlapresenzadegliitalianisull'altopianoetiopeericonobbenell'Italia
l'interlocutoreprivilegiatoconglialtripaesieuropei.Quest'ultimo
riconoscimentofuinterpretatodagliitalianicomel'accettazionediun
protettoratoeneglianniseguentisarfontedidiscordiefraiduepaesi.
Lapoliticadiprogressivaconquistadell'Etiopiasiconcretizzconla
campagnad'AfricaOrientale(18951896)eterminconlasconfittanella
battagliadiAdua(1marzo1896).Fuunodeipochisuccessidella
resistenzaafricanaalcolonialismoeuropeodelXIXsecolo.Anchedopo
questacocentesconfittalapoliticacolonialenelCornod'Africacontinu
conilprotettoratosullaSomalia,dichiaratacolonianel1905.
Altrecolonieacquisitenelprimoventenniodelnovecento
Nel1901,comeamoltealtrepotenzestraniere,fugarantitoall'Italiauna
concessionecommercialenell'areadellacittdiTientsininCina.La
concessioneitaliana,di46ettari,fuunadelleminoriconcessioni
concessedall'Imperocineseallepotenzeeuropeee,allafinedellaprima
AgostinoDepretis
guerramondiale,siespanseinglobandolaconcessioneaustriacanella
stessacitt.Iterminiditaleconcessionevenneroridiscussi,einfinela
stessaconcessionevennedifattosospesa,aseguitodiunaccordotralaRepubblicaSocialeItalianaeilgoverno
filogiapponesedellaRepubblicadiNanchino(cheingloblaconcessione)nel
1943.Dopol'armistiziodell'8settembre1943,laguarnigioneitalianaaTientsin
combattcontroigiapponesi,madovettepoiarrendersiepagareconlaprigioniain
Corea.LaconcessionediTientsin,coscomeiquartiericommercialiitaliania
Shanghai,HankouePechino,furonoformalmentesoppressiconiltrattatodipacedel
1947.Dopounabreveguerracontrol'ImperoOttomanonel1911,l'Italiaacquisil
controllodellaTripolitaniaedellaCirenaica,ottenendoilriconoscimento
internazionaleaseguitoalTrattatodiLosanna(1912).LemireitalianesullaLibia,
venneroappoggiatedallaFrancia,chevedevadibuonocchiol'occupazionediquel
territorioinfunzioneantiinglese.Conilfascismo,allaLibiavenneattribuito
l'appellativodiquartasponda,quandoinrealtpergranpartedeglianniventifu
impegnatainunasanguinosapacificazionedellacolonia.

GiovanniGiolitti

GiovanniBattista
Ameglio,governatore
dellaCirenaicaitalianae
dellaTripolitaniaitaliana
dal1913al1918

Tral'aprileel'agostodel1912,durantelafaseconclusivadellaguerrainLibiacontro
l'ImperoOttomano,l'Italiadecisedioccuparedodiciisoledell'Egeosottoposteal
dominioturco:ilcosiddettoDodecaneso.AseguitodelTrattatodiLosanna(1912),
l'Italiapotmantenerel'occupazionemilitaredelDodecanesofinoaquandol'esercito
turcononavesseabbandonatocompletamentel'arealibica.Questoprocessoavvenne
lentamente,ancheperchalcuniufficialiottomanideciserodicollaborareconla
resistenzalibica,percuil'occupazionedelDodecanesovennemantenutaneifattifinoal21agosto1915,giornoin
cuil'Italia,entratanellaprimaguerramondialeassiemeleforzedell'Intesa,ripreseleostilitcontrol'Impero
Ottomano.

UmbertoI,Red'Italiadal1878al
1900

Durantelaguerrael'occupazioneitalianadiAdalial'isoladiRodifusedediun'importantebasenavaleperleforzemarinebritannicheefrancesi.Dopo
lavittorianellaprimaguerramondiale,ilRegnod'Italiaintendevaconsolidareformalmentelapropriapresenzanell'areadell'Egeoelungolecoste
turche.Tramiteunaccordoconilgovernogrecoall'internodelTrattatodiSvresdel1919,sistabilcheRodidiventasseitalianaanchedalpuntodi
vistaformale,mentrelealtreundiciisolesarebberopassateallaGrecia,comelatotalitdellealtreisoledelmarEgeo.Incambio,l'Italiaavrebbe
ottenutodalloStatogrecoilcontrollodellapartesudovestdell'Anatolia(OccupazioneitalianadiAdalia),chesiestendevadaKonyafinoadAlanyae
checomprendevailbacinocarboniferodiAdalia.LasconfittadeiGrecinellaguerracontrolaRepubblicadiTurchianel1922,reseimpossibile
l'accordoel'Italiamantennel'occupazionedifattodelleisolefinoaquando,conilTrattatodiLosanna(1923),l'amministrazionedell'arcipelagononle
furiconosciutointernazionalmente.
L'isoladiSasenofuoccupatail30ottobre1914dalRegnod'Italia,finoaquando,dopolaprimaguerramondiale,il18settembre1920,grazieadun
accordoitaloalbanese(accordodiTiranadel2agosto1920,incambiodellepreteseitalianesuValona)eadunaccordoconlaGrecia,entrafarparte
dell'Italiachelavolevaperlasuaposizionestrategica.FeceprimapartedellaprovinciadiZara(dal1920al1941),poinel1941entrafarpartedella
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

24/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

provinciadiCattaro(Dalmazia).Occupatadaitedeschinelsettembredel1943edaipartigianialbanesinelmaggiodel1944,l'isolavennerestituita
all'AlbaniapereffettodelTrattatodiParigidel10febbraio(1947).Oggisull'isolaesisteundepositoeunacasermadellaGuardiaCostieraapertanel
1997perreprimereitrafficiillecititral'Italiael'Albaniaerestanoleinstallazioni(inclusounfaroevariefortificazioni)costruitedurantelaprecedente
occupazioneitaliana.
Aseguitodell'uccisionediciviliemilitariitalianiinLibiaedEtiopia[49],duranteildominiocolonialeitalianoinAfricafuronocommesse(anchesein
misurainferioreaquantofattoadesempiodainglesiefrancesi[50])alcuneatrocitecriminicontrol'umanit[51][52].
DallaSirtealCiad
UnodeitentatividicreareunImperocolonialeoltreilCornod'Africaeraquellodiun'espansionecheandassedalmareMediterraneoalgolfodiGuinea.
Ilprogettononvennemaiesplicitatopubblicamente,mafuchiaroduranteletrattativeperilTrattatodiVersailles(1919),dopolaprimaguerra
mondiale,checausfrizionidiplomaticheconlaFrancia.Perrealizzarequestaintenzione,avendogiformalepossessodellaLibia,ilcorpodiplomatico
italianochiesediaverelacoloniatedescadelCamerunecercdiottenere,comecompensoperlapartecipazioneallaguerramondiale,ilpassaggiodel
CiaddallaFranciaall'Italia.IlprogettofallquandoilCamerunvenneassegnatoallaFranciael'Italiaottennesolamentel'Oltregiuba,oltreauna
ridefinizionedeiconfinitralaLibiaeedilCiad,possedimentofrancese.
UnadellerichiesteitalianeduranteilTrattatodiVersaillesdopolaprimaguerramondialefuquelladiannetterelaSomaliaFranceseeilSomalilandin
cambiodellarinunciaallapartecipazionenellaripartizionedellecolonietedeschetraleforzedell'Intesa.Iltentativononebbeseguito.Ful'ultima
manovradelloStatoliberale,primadelfascismo,relativaallapenetrazionenelCornod'Africa.

L'Italianellaprimaguerramondiale(19151918)
L'inizialeneutralit
Nellaprimaguerramondialel'Italiarimaseinizialmenteneutrale,perpoiscenderealfiancodeglialleatiil23maggio1915dopolafirmadelsegreto
PattodiLondra.L'accordoprevedevachel'Italiaentrasseinguerraalfiancodell'Intesaentrounmese,edincambioavrebbeottenuto,incasodivittoria,
ilTrentino,l'AltoAdige,laVeneziaGiulia,l'Istria,conl'esclusionediFiume,partedellaDalmazia.
Perquantoriguardalecolonie,l'Italiaavrebbeconquistatol'arcipelagodelDodecaneso(occupato,manonannessoacoloniadopolaguerraitaloturca),
labasediValonainAlbania,ilbacinocarboniferodiAdaliainTurchia,nonchun'espansionedellecolonieafricane,ascapitodellaGermania(l'Italiain
AfricapossedevagiLibia,SomaliaedEritrea).
19151918
LoStatoitalianodecisedientrareinguerrail24maggio1915.Ilcomandodell'esercitovenneaffidatoalgeneraleLuigiCadorna,cheavevacome
obiettivoilraggiungimentodiViennapassandoperLubiana[53].All'albadel24maggioilRegioEsercitosparilprimocolpodicannonecontrole
postazioniaustroungaricheasserragliateaCervignanodelFriuliche,pocheorepitardi,divennelaprimacittconquistata.All'albadellostessogiorno
laflottaaustroungaricabombardlastazioneferroviariadiManfredoniaalle23:56,bombardAncona.Lostesso24maggiocaddeilprimosoldato
italiano,RiccardodiGiusto.Ilfronteapertodall'ItaliaebbecometeatroleAlpi,dalloStelvioalmareAdriatico.Losforzoprincipalepersfondareil
frontefuconcentratonellaregionedellevalliIsonzo,indirezionediLubiana.Dopoun'inizialeavanzataitaliana,gliaustroungariciricevetterol'ordine
ditrincerarsieresistere.Siarrivcosaunaguerradiposizionesimileaquellachesistavasvolgendosulfronteoccidentale.Laguerracontinucon
pochirisultatiemolteperditenelcorsodel1915,1916,1917.
Nell'ottobre1917laRussiaabbandonilconflittoacausadellarivoluzione
comunista.LetruppedegliImpericentralifuronospostatedalfronteorientalea
quellooccidentale.Vistigliesitidell'ultimaoffensivaitalianaeirinforzi
provenientidalfronteorientale,austroungaricietedeschideciseroditentare
l'avanzataeil24ottobrerupperoilfronteconvergendosuCaporettoe
accerchiandola2ArmatacomandatadalgeneraleLuigiCapello.L'unica
armataresistitaaldisastro[54]fula3,guidatadaEmanueleFilibertodiSavoia,
cuginodiReVittorioEmanueleIII.
Mappadell'avanzataaustroungarica

IlfiumeIsonzoneipressidiCaporetto

LarotturadelfrontediCaporettoprovocilcrollodellepostazioniitaliane
lungol'Isonzo,conlaritiratadellearmateschieratedall'Adriaticofinoalla
Valsugana,inTrentino,mentregliaustriaciavanzaronoper150kmin
direzionesudovestraggiungendoUdineinsoliquattrogiorni.LadisfattaportalladestituzionediCapello,ritenutoilprincipaleresponsabiledella
sconfitta,ediCadorna,quest'ultimosostituitodalmarescialloArmandoDiaznelruolodicapodistatomaggioremafuanchelacagionediunelevato
malcontentonelletruppe,cheportafrequentidisordini,moltideiqualiterminaticonsommariefucilazioni.Gliaustroungaricifermaronogliattacchi
inattesadellaprimaveradel1918,preparandoun'offensivacheliavrebbedovutiportareapenetrarenellapianuraveneta.Taleoffensivaarrivil15
giugno:l'esercitodell'Imperoattacccon66divisioninellabattagliadelsolstizio(1523giugno1918),chevidegliitalianiresistereall'assalto.Gli
austroungariciperserolelorosperanze,vistocheilpaeseeraormaiaunpassodaltracollo,assillatodall'impossibilitdicontinuareasostenerelo
sforzobellicosulpianoeconomicoesuquellosociale,datal'incapacitdelloStatodifarsigarantedell'integritdelloStatomultinazionaleasburgico.
Conipopolidell'imperoasburgicosull'orlodellarivoluzione,l'Italiaanticipdiunannol'offensivaprevistaperil1919perimpegnareleriserveaustro
ungaricheedimpedirelorolaprosecuzionedell'offensivasulfrontefrancese.DaVittorioVeneto,il23ottobrepartl'offensiva.Gliitalianiavanzarono
rapidamenteinVeneto,FriulieCadoreeil29ottobrel'AustriaUngheriasiarrese.Il3novembre,aVillaGiusti,pressoPadoval'esercitodell'Impero
firml'armistizio.
tedescainseguitoallarottaitaliana

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

25/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Esito
L'ItaliacompletlasuariunificazionenazionaleacquisendoilTrentinoAltoAdige(TrentoeBolzano)ela
VeneziaGiulia(Gorizia,Trieste,Istria,Fiume,Zara).Questeregioniavevanofattoparte,finoadallora,della
Cisleitanianell'ambitodell'ImperoAustroUngarico(adeccezionedellacittdiFiume,incorporatanelRegno
d'Italianel1924epostainTransleitania).InoltrealRegnod'Italiafuronoassegnatealcunecompensazioni
territorialiinAfrica,comel'OltregiubainSomalia.Mailprezzofualtissimo:651.010soldati,589.000civiliper
untotaledi1.240.000mortisudiunapopolazionedisoli36milioni,conlapialtamortalitnellafasciadiet
compresatra20e24anni.[55][56][57]

Ilventenniofascista
NascitadelfascismoemarciasuRoma
Dopolaprimaguerramondialelasituazioneinternaitalianaeraprecaria:lecassestatalieranoquasivuoteanche
perchlaliraduranteilconflittoavevapersobuonapartedelsuovalore,afrontediuncostodellavitaaumentato
dialmenoil450%.Scarseggiavanolematerieprimeeleindustriefaticavanoaconvertirelaproduzionebellica
inproduzionedipaceeadassorbirel'abbondanzadimanodoperaaccresciutadaisoldatidiritornodalfronte.
Inoltre,ilpaese,conlasuaeconomiabasatasull'agricoltura,perseunagrossafettadellasuaforzalavoro
causandolarovinadimoltissimefamiglie.Perquestimotivinessuncetosocialeerasoddisfatto,esoprattuttotrai
benestantis'insinuiltimorediunapossibilerivoluzionecomunista,sull'esempiorusso.L'estremafragilit
socioeconomicaportspessoadisordini,cheilpidellevoltevenivanostroncaticonmetodisbrigativie
sanguinaridalleforzearmate.InoltreilTrattatodiVersailles(1919)nonavevaportatoanessunvantaggio
importanteall'Italia:infattiilpatto(memorandum)diLondra,cheprevedeval'annessioneall'Italiadella
Dalmazia,nonvennerispettato.Inbasealprincipiodiautodeterminazionedeipopoli,propugnatodalpresidente
statunitenseWoodrowWilson,laDalmaziavenneannessaalneocostituitoRegnodeiSerbi,deiCroatiedegli
Sloveni,conl'eccezionediZara(amaggioranzaitaliana)edell'isoladiLagosta,checonaltretreisolevennero
annesseall'Italia.

ArmandoDiaz

Traglistratisocialipiscontentiepisoggettiallesuggestioniedallapropagandanazionalistache,aseguitodel
TrattatodiPace,siinfiammedalimentilmitodellavittoriamutilata,emerseroleorganizzazionidireducied
inparticolarequellecheraccoglievanogliexarditi(truppescelted'assalto),pressolequali,almalcontento
L'Italianel1924,conleprovincedi
generalizzato,siaggiungevailrisentimentocausatodalnonaverottenutounadeguatoriconoscimentoperi
Fiume,diPolaediZara
sacrifici,ilcoraggioelosprezzodelpericolodimostratiinannididuricombattimentialfronte.Taleerail
contestonelqualeil23marzo1919BenitoMussolinifondaMilanoilprimofasciodicombattimento,un
nuovomovimentocheespresselavolontditrasformare,sesarinevitabileancheconmetodirivoluzionari,lavitaitaliana,autodefinendosipartito
dell'ordineeriuscendocosaguadagnarsilafiduciadeicetipiricchieconservatori,contrariaogniagitazioneeallerivendicazionisindacaliche
caratterizzaronoilcosiddettobienniorosso.IlmomentoparevapropizioperMussolini,edunfortecontingentedi50.000squadristivenneradunato
nell'altoLazioemossecontrolaCapitale,il26ottobre1922.Mentrel'Esercitosipreparavaafronteggiareilcolpodimanofascista(conBadoglio
principalesostenitoredellalineadura)ilreVittorioEmanueleIIIsirifiutdifirmareildecretodistatod'emergenza,costringendoalledimissioniil
presidentedelconsiglioLuigiFactaedilsuogoverno.LecamicieneremarciaronosullaCapitaleil28ottobre,senzaincontrarealcunaresistenza.Il30
ottobre,dopolamarciasuRoma,ilreincaricMussolinidiformareilnuovogoverno.
Ilfascismodiventadittatura
UnavoltaelettoPresidentedelConsiglio,Mussolinidecisedirafforzareilpropriopotere.Invistadelleelezionidel6aprile
1924Mussolinifeceapprovareunanuovaleggeelettorale(cosiddettaLeggeAcerbo)cheavrebbedatoidueterzideiseggi
allalistacheavesseraccoltoil25%deivoti.IllistoneguidatodaMussoliniottenneil64,9%deivoti.Il30maggio1924il
deputatosocialistaGiacomoMatteottipreselaparolaallaCameracontestandoirisultatidelleelezioni.Il10giugno1924
Matteottivennerapitoeucciso.Il3gennaio1925allaCameraMussolinirecitilfamosodiscorsoincuisiassunseogni
responsabilitperifattiavvenuti:

Laschedacoloratada
inserirenell'urnaper
votare"si"alfascismo
nelleelezionidel1934

Dichiaroqui,alcospettodiquestaAssembleaealcospettodituttoilpopoloitaliano,cheioassumo,iosolo,la
responsabilitpolitica,morale,storicadituttoquantoavvenuto.Selefrasipiomenostorpiatebastanoper
impiccareunuomo,fuoriilpaloefuorilacorda!Seilfascismononstatocheoliodiricinoemanganello,enon
inveceunapassionesuperbadellamiglioregioventitaliana,amelacolpa!Seilfascismostatoun'associazionea
delinquere,iosonoilcapodiquestaassociazioneadelinquere!Setutteleviolenzesonostateilrisultatodiun
determinatoclimastorico,politicoemorale,ebbeneamelaresponsabilitdiquesto,perchquestoclimastorico,
politicoemoraleiol'hocreatoconunapropagandachevadall'interventoadoggi.

ConquestodiscorsoMussolinisieradichiaratodittatore.Nelbiennio19251926venneroemanatiunaseriedi
provvedimentiliberticidi:furonoscioltituttiipartitieleassociazionisindacalinonfasciste,vennesoppressaognilibertdi
stampa,diriunioneodiparola,venneripristinatalapenadimorteevennecreatounTribunalespecialeconamplissimi
poteri,ingradodimandarealconfinoconunsempliceprovvedimentoamministrativolepersonesgraditealregime.
Politicainterna

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

26/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Ilfascismoinpoliticainternatentdicontrastarelasvalutazionedellaliraconmisurequalilamessaincommerciodipaneconmenofarina,l'aggiunta
dialcoolallabenzina,l'aumentodelleoredilavoroda8a9senzavariazionidisalario,l'istituzionedellatassasulcelibato,lariduzionedeiprezzidei
giornali,deibigliettiedeifrancobolliecc.L'11febbraio1929furonofirmatiiPattiLateranensi,chestabilironoilmutuoriconoscimentotrailRegno
d'ItaliaeloStatodellaCittdelVaticano.ConlaratificadelconcordatolareligionecattolicadivennelareligionediStatoinItalia,fuistituito
l'insegnamentodellareligionecattolicanellescuoleefuriconosciutalasovranitel'indipendenzadellaSantaSede.Ilfascismotentinoltredirendere
"pura"lalinguaitalianaitalianizzandoiprestitilinguistici[58]eitoponimistranieriinValled'AostaeinTrentinoAltoAdige.Inoltrevieneimpostol'uso
delvoialpostodellei,consideratostraniero.
L'11ottobre1935l'Italiavennesanzionataperl'invasionedell'Etiopia.Lesanzioniinvigoredal18novembreconsistonoessenzialmentenell'embargo.
InrealtfusoltantolaGranBretagnaaosservareleregoleimpostedallesanzioni.Inseguitoall'embargo,lapropagandapoliticaspinseaffinchsi
consumasserosoloprodottiitaliani.Fuinpraticalanascitadell'autarchia,secondolaqualetuttodovevaessereprodottoeconsumatoall'internodello
stato.Peresempiovennesostituito:lalanaconillanital(lalanadicaseina),labenzinaconilcarburantenazionale(benzinaconl'85%dialcool)mentre
ilcaffvennesostituitoconil"caff"d'orzo.Lesanzioniall'ItaliaavvicinaronoMussoliniaAdolfHitler,ildittatorenazistatedesco.Benprestoidue
dittatoristrinseroun'alleanza,chevenneconsolidatadallapromulgazione,nel1938,dapartediMussolinidelleleggirazzialicheprivaronodimolti
diritticiviliepoliticigliEbrei(etuttelealtre"razzeinferiori"):moltiperseroillavorosoloperchEbrei.
Lapoliticaesterael'Impero
AseguitodellacompletaconquistadellaLibia,avvenutaallafinedeglianniventi,Mussolinimanifest
l'intenzionedidareunImperoall'Italiael'unicoterritoriorimastoliberodaingerenzestraniereeral'Abissinia,
nonostantefossemembrodellaSocietdelleNazioni.Ilprogettod'invasioneiniziall'indomanidella
conclusionedegliaccordisultrattatodiamiciziaesiconcluseconl'ingressodell'esercitoitalianoadAddis
Abebail5maggio1936(vediGuerrad'Etiopia).
Quattrogiornidopovenneproclamatalanascitadell'Imperoitalianoel'incoronazionediVittorioEmanueleIII
comeImperatored'Etiopia(coniltitolodiQesar,anzichquellodiNegusNeghesti).Conlaconquistadigran
partedell'EtiopiasiprocedetteadunaristrutturazionedellecoloniedelCornod'Africa.Somalia,Eritreaed
Abissiniavenneroriunitenelvicereamedell'AfricaOrientaleItaliana(AOI).Ilprogettocolonialetermincon
L'Imperocolonialeitalianonel1940,
l'occupazionebritannicadeiterritorisoggettialdominioitalianonel1941.Dal1938inEuropasiinizia
nelmomentodimassimaespansione.
respirareariadiguerra:Hitleravevagiannessol'AustriaeiSudetieconlasuccessivaConferenzadiMonaco
glivennedatoillasciapassareperl'annessionedituttalaCecoslovacchiamentreMussolini,dopol'Etiopia,stava
cercandonuoviobiettivipernonperdereilpassodell'alleatotedesco.Lavittimadesignatavennetrovatanell'Albania.Induesoligiorni(78aprile
1939),conl'ausiliodi22.000uominie140carriarmati,Tiranafuconquistata.VittorioEmanueleIIIdivenneanchered'Albania.Il22maggio1939
vennefirmatoilPattod'AcciaiotraGermaniaeItalia.

L'Italianellasecondaguerramondiale
AlleataconlaGermania(19401943)
Il10giugno1940l'ItaliaentrnellasecondaguerramondialecomealleatadellaGermaniacontroFranciae
RegnoUnito.Nel1941fudichiarataguerraall'UnioneSovieticaeconl'ImperogiapponeseagliStatiUniti
d'America.Mussolini,confortatodaglischiacciantisuccessidellaGermaniadiAdolfHitler,credevainuna
guerralamporisoltainbrevetempoafavoredell'alleatotedesco,assiemealqualeavrebbepotutosedereal
tavolodeivincitori.Inrealtledifficoltoggettivedelletruppeitalianeeleingentiforzeadisposizione
dell'alleanzanemica,portaronononpochesconfitteall'esercitoregio.Iprimiscontriebberoluogoil21giugno
sulleAlpi,controlaFrancia,ormaiannientatadaitedeschiconlatatticadellaguerralampo,cheportalloStato
fascistaitalianolasolaconquistadiunapiccolastriscianelsuddelPaese.Dopodicilostatomaggiorefascista
concentrlesuemireespansionistichesullaGrecia.Pensandodinontrovarealcunaresistenzaletruppeitaliane
avanzaronointerritoriogreco,matranovembreedicembreiGrecipassaronoall'azioneecostrinserogliitaliani
aritirarsiinAlbania.L'insuccessoinGreciacauslafinedellaGuerraparallela,coschiamatadaMussolini.[59]
Contemporaneamentesiregistraronoiprimiinsuccessianchenellecoloniedelcornod'Africa,culminatiil20
maggio1941conlaresadelDucad'AostadopolaSecondabattagliadell'AmbaAlagi.Inquestaoccasioneal
RegioEsercitofuresol'onoredellearmidapartedeibritannici.L'11aprileitedeschisiimpossessaronodell'area
balcanica,concedendoalloStatofascistadimetterenominalmenteacapodelloStatocroatounrappresentantedi
casaSavoia.L'influenzaitalianasilimitsolamenteallezonecostieree,inbaseadaccordiconilcapodel
BenitoMussoliniconAdolfHitler
governocroatoAntePavelic,l'Italiaavrebbeavutoper25anniildominiodellitoraledellaCroazia.[59]Nel1942
leoperazioniitalianesiconcentraronoinUnioneSovieticaeAfrica.Inentrambiifronti,graziealletruppe
tedeschesiebberodeitemporaneisuccessi:inRussiasiconquistaronovastiterritoriesiarrivacontrollaredurantel'estateancheStalingrado,mentre
nelnordAfricaRommelpenetrinEgitto,conquistandovariecitt,maacausadegliattacchidell'aviazioneangloamericanaedeirinforzisempremeno
frequentisiarrivadunasconfittanellaSecondabattagliadiElAlamein,chesegnlafinedellesperanzedell'Assediconquistarel'Egittoedicampi
petroliferidelMedioOriente.
LasituazionepeggiorpoiancheinRussiaconl'avvicinarsidell'inverno,infattiMussolininonsieracuratodirafforzarel'equipaggiamentodelletruppe
italianeappartenentiall'ARMIR,[60]exCSIR.Ginell'estatevieranostatepesantidecimazioninell'esercitoitalianoeneldicembre1942comincianole
primepesantisconfitte,seguitedallaritirata.AmaggiovennepresaTunisi,ultimobaluardodell'esercitoregioitalianoepochesettimanepitardianche
leisolediLampedusaePantelleria,dandoinizioall'SbarcoinSicilia.
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

27/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Lacadutadelfascismo,laRepubblicadiSalelaresistenza(19431945)
LesconfittesiasulfronteafricanochesuquellorussocausaronoinItaliavariscioperieuncalodiconsensinei
confrontidelfascismoediMussolini.Il24luglio1943siriunilGranConsigliodelFascismoeilmattino
seguenteilducevennesfiduciatoearrestato.VittorioEmanueleIIIdecisequindidisostituirloacapodel
governoconPietroBadoglio,cheannunciilproseguimentodellaguerraafiancodeitedeschi,ma
contemporaneamentestavatrattandol'armistiziocongliAlleati,chevennefirmatoil3settembreeresopubblico
l'8.IlgiornosuccessivoavvennelafugadelreVittorioEmanueleIIIediBadoglio,chelasciaronoRomaper
recarsiinPuglia,sottolaprotezionediinglesieamericani.L'annunciodell'armistizioprovoclareazione
tedesca,lecuitruppeoccuparonogranpartedell'Italia,catturandomoltisoldatiitalianie,il12settembre,
liberandoMussolini,chevenneincaricatodiformareunnuovoregnonelnordItalia.IlPaesesitrovcosdiviso
indue:ilRegnodelSudafiancodeglialleaticontrolaGermaniaelaRepubblicaSocialeItaliana(RSI),formata
daireducifascisti.Difatto,eranoentrambiduestatifantoccio,rispettivamentedegliangloamericaniedei
tedeschi.
Inquestoquadrodrammatico,nacqueroperleprimeformazionidipartigiani,chesoprattuttonelcentronord
diederovitaalprimonucleodell'Italialibera.Il22gennaio1944gliangloamericani,condottidalmaggior
generaleJohnP.Lucas,sbarcarononell'Italiacentrale,nellazonacompresatraAnzioeNettuno,conloscopodi
aggirareleforzetedescheattestatesullaLineaGustavediliberareRoma.Lalungabattagliachenederiv
comunementeconosciutacome"battagliadiAnzio".Il24marzoinazisticompironol'eccidiodelleFosse
Ardeatine,massacroeseguitoaRomaaidannidi335civiliitaliani,comeattodirappresagliaperl'attaccoinvia
Rasellaeseguitodapartigianicontroletruppegermanicheedavvenutoilgiornoprima.Perlasuaefferatezza,
l'altonumerodivittime,eperletragichecircostanzecheportaronoalsuocompimento,diventatol'evento
simbolodellarappresaglianazistaduranteilperiododell'occupazione.LeFosseArdeatine,antichecavedi
pozzolanasiteneipressidellaviaArdeatina,sonodiventateunmonumentoaricordodeifattiesonooggi
visitabili.
Nelmaggio1944siaccrebbelasottomissionedellaRSIneiconfrontidellaGermanianazista,conl'annessione
delTrentinoAltoAdige,dellaprovinciadiBellunoediTarvisioalTerzoReich.Il5giugno1944,ilgiornodopo
laliberazionediRoma,VittorioEmanueleIIInominilfiglioLuogotenenteGeneraledelRegnoinbaseagli
accorditralevarieforzepolitichechecostituivanoilComitatodiLiberazioneNazionale,cheprevedevanodi
congelarelaquestioneistituzionalefinoalterminedelconflitto.Umberto,dunque,esercitavadifattole
prerogativedelsovranosenzatuttaviapossedereladignitdire,cherimaseaVittorioEmanueleIII,rimastoin
disparteaSalerno.Grazieagliapprovvigionamentiottenutinell'invernotrail1944edil1945inprimaveragli
alleatipoteronolanciarel'offensivacontrol'esercitotedescosfondandoinpipuntilaLineaGoticaportandogli
alleatiallaliberazioneil21aprile1945diBologna.L'arrivodeglialleatiaMilanofuanticipatodalla
insurrezionepartigianaproclamatadalCLNil25aprile,questadatasarpoisceltacomefestivitnazionaleper
ricordarelaliberazione.Il28aprile,MussolinivennefucilatoeilsuocadavereespostoallafollaaMilanoin
piazzaleLoretoilgiornosuccessivo.Letruppenazifascistecapitolaronoil29aprile1945,edil2maggioil
comandotedescofirmaCasertalaresadellesuetruppeinItaliaeperprocuraanchelaresaformaledeireparti
dellaRSI.

IlRegnod'Italiatrail1941edil
1943,coniterritoristrappatialla
Jugoslavia(provinciadiLubiana,
provinciadiSpalatoeprovinciadi
Cattaro).

RepubblicaSocialeItalianaLearee
segnateinverdefacevano
ufficialmentepartedellaR.S.I.ma
eranoconsideratedallaGermania
zonedioperazionemilitaree
sottoposteadirettocontrollo
tedesco[61]

Epilogodelconflittoecostodellaguerra
Nell'apriledel1945leforzenazifascistevennerosconfitteancheconilcontributodeipartigiani,formatidaex
militarisbandatidopol'armistiziomaanchedadonne,ragazziedanziani,ecolsupportodellepopolazioni,che
costspessogravimassacriperrappresagliadapartedelleforzeoccupanti.Inoltre,vifuronograviepisodidi
regolamentidicontiediguerracivilechecostaronoaglisconfittimigliaiadimorti.Lafinedellaguerravide
l'Italiaincondizionicritiche:ivaricombattimentiebombardamentiaereiavevanoridottomoltecittepaesiin
macerie,leprincipaliviedicomunicazioneeranointerrotte,ilterritorioeraoccupatodalletruppe
angloamericane,adeccezionedell'areatriestinachevennevelocementeoccupatadaipartigianititiniperun
periododiseimesi,ritirandosisoloaseguitodiunultimatumalleato.Durantequestoperiodoipartigiani
jugoslavimassacraronomoltiitalianipresentiinDalmaziaeinVeneziaGiulia,siacollaboratoricongli
occupatoritedeschiooppositoriall'annessionediqueiterritoriallaJugoslavia,gettandoicadaveriinmareo
nellefoibecarsiche.
Ilnumerodiitalianimortiacausadellaguerrafumoltoelevato:sonostimatitra415000(dicui330000militarie
85000civili)[62]e443000morti[63],stimandochelapopolazioneitalianaall'iniziodelconflittofossedi
43.800.000personesiarrivaaconteggiarecircaunavittimaogni100italiani.Dallafinedellaguerrafinoagli
annicinquantaavvenneanchel'esodoistrianoduranteilqualecircagranpartedellapopolazionedilingua
italiana(inquantitstimatatraunminimo200.000eunmassimo350.000persone,[64])abbandoniterritori
istrianiedalmati,occupatidallaJugoslavia,rifugiandosicomeprofughiinItalia.

UmbertoIIdiSavoia,"Luogotenente
delRegno"dal5giugno1944.FuRe
d'Italiadal9maggio1946al13
giugnodellostessoanno

L'Italiarepubblicana(1946)
Gliannicostituenti(194648)

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

28/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

DopolafinedellaguerrainItalial'elevatissimoscontentopopolare,soprattuttonell'Italiasettentrionale,neiconfrontidellamonarchiafecescheil
referendumistituzionaledel2giugno1946sancisselafinedellamonarchiaelanascitadellaRepubblicaItalianaperlaprimavoltainItalia,anchela
donneebberoildirittoalvoto.Incontemporaneavenneroelettiidelegatiall'AssembleaCostituente
dellaRepubblicaItaliana,cheavrebberodiscussoeapprovatolanuovaCostituzionedella
RepubblicaItaliana,entratainvigoreil1gennaio1948.Il10febbraio1947ilgovernoDeGasperi
firmperl'Italiailnuovotrattatodipaceconlepotenzevincitricidellasecondaguerramondiale
riconoscendol'indipendenzadellecolonieedell'AlbaniaecedendoterritoriaGrecia,Albania,
JugoslaviaeFrancia.
Laprimarepubblica(194894)
Conl'entratainvigoredellanuovaCostituzione(1948),EnricoDeNicola,finoaquelmomento
capoprovvisoriodelloStato(apartiredal1luglio1946),divenneperalcunimesiilprimo
presidentedellaRepubblicaItaliana,sostituitoinseguitodall'economistaLuigiEinaudi.

PrimapaginadelquotidianoilCorrieredellaSera,
edizionedell'
11giugno1946,chedichiaravalavittoriadelvoto
repubblicanoaseguitodeirisultatidelreferendum
istituzionaledel2e3giugno.

PresidentedelConsigliofuinveceneiprimianniAlcideDeGasperi,pervoleredelqualel'Italia
entrafarpartedellasferadiinfluenzaatlantica,filoamericanaeanticomunista,contrappostaal
bloccosovietico.Questacollocazioneaccenderunacompetizionepoliticatraiduemaggioripartiti,
laDCeilPCI.Quest'ultimotuttaviarimarrsempreall'opposizioneperviadeilegamiideologicie
finanziaricolregimetotalitariodell'UnioneSovietica,[65]legamicheavrebberoprovocato,nelcasodiunasuaentrataalgoverno,unarottura
dell'alleanzainternazionalecongliStatiUnitiedegliaccordidiYalta.Untaleassettopoliticoprivl'Italiadiunalogicadell'alternanzafinoallacaduta
delmurodiBerlino,generandoun'anomaliarispettoallealtredemocrazieoccidentalidoveipartiticomunistigodevanodiunaforzaeunconsensoassai
minoricheinItalia.[66][67]
AnchegrazieagliaiutieconomiciprovenientidagliUSAtramiteilPianoMarshall,l'Italiainizilaricostruzionematerialedicaseeindustrie
danneggiateduranteilconflittocominciandoariprendersieconomicamente,dandovitaaunfenomenodefinitoil"miracoloeconomico":ilProdotto
internolordocrebbedel6.3%,unrecordnellastoriadelpaese,mentreilredditoprocapitepassda350.000a571.000liretrail1958eil1959gli
investimentilordicrebberodel10%etrail1961eil1962l'incrementofudel13%.QuestinumeriridusserosensibilmenteildivariostoricoconPaesi
europeisviluppaticomeInghilterra,GermaniaeFrancia.L'Italiaprimeggiavasoprattuttoinduegrandisettoriadaltatecnologia,qualila
microelettronicaelachimicagrazieagruppiindustrialicomelaOlivettielaMontecatini,maanchenellafarmaceutica,nelnucleare,nell'aeronautica,
nelletelecomunicazionienelsettorepetrolifero,grazieallascopertadipetrolioegasmetanoinPianurapadanacompiutadall'ENI(EnteNazionale
Idrocarburi),creatonel1953dall'imprenditoreEnricoMattei,ilqualenegozirilevanticoncessionipetrolifereinMedioOrienteeunimportante
accordocommercialeconl'UnioneSovietica,rompendoquindil'oligopoliodellecosiddette"Settesorelle"[68][69].
Lacrescitadelredditoprocapiteprodussel'aumentodeiconsumiindividualicheregistraronouna
crescitamediadicinquepuntipercentualil'anno.Ladomandadibenidurevoli(automobili,
elettrodomestici,ecc.)raggiunseunacrescitaannuaparial10.4%.L'industriaregistrunacrescitapari
all'84%trail1953eil1961.L'elevatadisponibilitdimanodoperaeradovutaadunforteflussodi
migrazionedallecampagneallecittedalsudversoilnord.Questonotevolesviluppofupossibileanche
MembroONU
14dicembre1955
grazieall'interventodelloStatonell'economiacheintervenneconpoliticheeconomichedistampo
dal:
keynesianosoprattuttoattraversol'aumentodellaspesapubblicaelacreazionedisocietapartecipazione
MembroUEdal: 1gennaio1958
statale.Infine,contribuallacrescitadell'Italiaunfattoreesterno,cio,lacreazionedelMercatoEuropeo
Comune(MEC),precedutadallacreazione,nel1951,dellaComuniteuropeadelcarboneedell'acciaioe
lacreazionedellaCEEnel1957,acuil'Italiaaderimmediatamente.ConlacreazionedelMECviful'aperturadellefrontiereeuropeeaicommerci,col
conseguenteaumentodelleesportazioniedegliscambicommercialieuropei.
Organizzazioniinternazionali
MembroNATO
4aprile1949
dal:

Nel1961avvennerolecelebrazionidelCentenariodell'Unitd'Italia:ilpresidentedegliStatiUnitiJohnFitzgeraldKennedydisse:Tuttinoi,nelsenso
pivasto,dobbiamoqualcosaall'esperienzaitaliana.unfattostoricostraordinario:cichesiamoeincuicrediamohaavutoorigineinquestastriscia
diterrachesiprotendenelMediterraneo.TuttoquelloperlacuisalvaguardiacombattiamooggihaavutoorigineinItalia,eprimaancorainGrecia.[...]
IlRisorgimento,dacuinatal'Italiamoderna,comelaRivoluzioneamericanachehadatoleoriginialnostroPaese,statoilrisvegliodegliidealipi
radicatidellaciviltoccidentale:ildesideriodilibertedidifesadeidirittiindividuali.LoStatoesisteperproteggerequestidiritti,chenoncivengono
grazieallagenerositdelloStato.Questoconcetto,lecuioriginirisalgonoallaGreciaeall'Italia,stato,secondome,unodeifattoripiimportantinello
sviluppodelnostroPaese.[...]Perquantol'Italiamodernaabbiasolounsecolodivita,laculturaelastoriadellapenisolaitalianavannoindietrodioltre
duemilaanni.Laciviltoccidentalecomelaconosciamooggi,lecuitradizionievalorispiritualihannodatograndesignificatoallavitaoccidentalein
Europadell'OvestenellacomunitAtlantica,natasullerivedelTevere[70].
Dal1963laDC,guidatadaFanfani,nonfupiingradodigovernaredasolaedaprall'entratadeisocialistial
governo,formandouncentrosinistrarettodaunpentapartito.Il1968videl'Italiatrasformarsiradicalmentesul
pianosociale,siaperlemiglioratecondizionidivitadovutealboomeconomicodeglianniprecedenti,siaperle
contestazionidinuovimovimenti,soprattuttogiovanilieoperai,cheportaronoprofondemodifichealcostume,
allamentalitgenerale,allascuola,macheadifferenzadellealtreliberaldemocrazieoccidentalifurono
AldoMoroeAmintoreFanfani,
egemonizzatidall'ideologiacomunista.Lacrescitadelconflittosocialeavevaportatointantoalcosiddetto
definitiidue"cavallidirazza"della
"Autunnocaldo"deltardo1969,quandoimovimentistudenteschisessantottinisisaldaronoconlesollevazionie
Democraziacristiana
leprotestedelmondooperaio:ilmovimentoottennevarisuccessicomele40orelavorative,una
regolamentazionedeglistraordinari,larevisionedelsistemapensionistico,ildirittodiassembleanel1970verr
infineapprovatolostatutodeilavoratori.[71][72][73]

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

29/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Il12dicembre1969l'esplosionediunabombaall'internodellaBancaNazionaledell'AgricolturainPiazza
FontanaaMilanoprovocdiciassettevittimeeuncentinaiodiferiti.LastragediPiazzaFontanainaugurla
cosiddetta"strategiadellatensione",termineconilqualelapubblicisticahaindicatounoscuropianodiattentati
miratiaseminareilterroretralapopolazioneperpreparareilterrenoauncolpodistatodiestremadestra,nel
qualesiipotizzfosserocoinvoltielementideiservizisegretiedelleforzearmatelegatiagruppineofascisti[74]:
infattiintalestrategiasiinquadranoanchelastragediPeteano(31maggio1972,tremortiedueferiti),
l'attentatoallaquesturadiMilano(17marzo1973,quattromortiecinquantadueferiti),quelloaltrenoItalicustra
FirenzeeBologna(dodicimortiequarantottoferiti)nel1974e,nellostessoanno,lastragedipiazzadella
LoggiaaBrescia(ottomortiecentodueferiti)duranteunamanifestazionesindacale,tuttiattribuitiagruppidi
estremadestra[75].

InternodellaBancadell'Agricolturaa
PiazzaFontanadopol'esplosione
dellabomba(12dicembre1969)

Negliannisettantaalcunideinumerosimovimentipolitici,sortineglianniprecedenti,siestremizzaronoe
degenerarononelterrorismorosso(leBrigateRosse),accompagnatodaquellonero(igruppineofascisticomei
NAR)caratterizzandoquellichefuronochiamatigliannidipiombo.L'indebolimentoprogressivodella
coalizionedigovernoportalprogettodiuncompromessostoricotraDCePCI,chetuttaviafallproprioperilrapimentoel'uccisione,adoperadelle
BrigateRosse,delnuovosegretariodellaDCAldoMoro.

Latensionesociale,culminatanellastragediBologna(2agosto1980,ottantacinquemortieduecentoferiti),si
dissolseconglianniottanta,dettidelriflusso,[76]duranteiqualicifuunlentodeclinodelpoteredeisindacatie
dellapartecipazionepolitica,maunaumentodelsensodiottimismoedibenesseresociale,conunsignificativo
miglioramentodelPIL.[77]L'ascesapoliticadiCraxifecenaufragareilcompromessostoricoeportaunacrescita
delPSI,aspesedelPCI,unacrescitacheneisuoiprogettiavrebbedovutoconsentirelanascitadiun'alternativa
disinistraallaDC,alfinediadeguarel'Italiaaglialtripaesioccidentaliriassorbendonel'anomalia.[78]Lacaduta
delMurodiBerlinonel1989ebbeperripercussioniancheinItalia,assumendoilsignificatodiuncrolloideale
dell'alternativaalcapitalismo,eaccelerandoglieventipolitici.L'annosuccessivoilPCIdeliberilproprio
scioglimento,costituendounnuovopartitodenominatoPartitoDemocraticodellaSinistracheabbandonla
tradizionecomunista.InizicosildisfacimentodellaPrimaRepubblica,chelogoratadascandalifinanziarieda
nuoviscenarimondiali,sarebbeterminatadilaqualcheanno.
Sempreneglianni80'e90'associazionicriminaliomalavitosecomelamafiainSicilia,landranghetain
Calabria,laCamorrainCampania,lasacraCoronaUnitainPuglia,lamafiadelBrentanelVeneto,l'Anonima
sequestriinSardegna,labandadellaMaglianaaRoma,labandadellaComasinainLombardia,laBandadella
BettinoCraxinel1979
UnobiancainEmiliaRomagna,leBestiediSatananelvaresotto,turberannolavitasocialeepoliticadella1
RepubblicaconleloroazionidelittuosecontroicivilieloStatoingenerale.Unaltroeventochesegnlastoria
d'Italiadeglianni'80fulaStragediUstica.
Nel1992leindaginidiManipulitesulfenomenodilagantedellacorruzioneattraversotangenti(loscandalovennechiamatoTangentopoli),portaronoal
coinvolgimentoeall'arrestodinumerosiesponentinazionalielocalidituttoilpentapartitoedaunconseguenterapidodeclinodelletradizionaliforze
politiche.Contemporaneamentealdisfacimentodelvecchiosistemapolitico,il23maggio1992,neglistessigiorniincuileCamereeranoriuniteper
eleggereilnuovoPresidentedellaRepubblica,avvennelastragediCapaci(23maggio1992),incuirimaserouccisiilgiudiceGiovanniFalcone,la
moglieFrancescaMorvilloetreagentidiscorta,acuisegudiduemesilastragediviad'Amelio(19luglio),cheucciseilcollegaPaoloBorsellino
insiemeacinqueagentidiscortanell'estate1993altriattentatidinamitardiinviaFauroaRoma(ventiquattroferiti),inviadeiGeorgofiliaFirenze
(cinquemortiequarantottoferiti),inviaPalestroaMilano(cinquemortiedodiciferiti)eallechieseromanediSanGiovanniinLateranoeSanGiorgio
inVelabro(ventidueferiti)furonolaferocerispostadiCosaNostraagliarrestieaiprocessichelastavanoindebolendo[79](vediBombedel19921993).
InquestocontestosiinserisconoipresuntirapportitraservizisegretiitalianiecriminalitelapresuntatrattativaStatoMafia.
AllatragicasituazionepoliticaesocialesiaggiunseanchelagravecrisieconomicachecolploStatoitalianotrail1992eil1994conl'uscitadellalira
dalloSMEcheinsiemeadaltresituazioniportallalucelagrandefragilitdelsistemaeconomicoitaliano.CosilvecchioStatochefinoadallora
avevaretto,orasottol'urtodelterremotopolitico,mafiosoedeconomicocrollconleelezionidel2728marzo1994chedecretaronolafinediquella
cheverrchiamatainformalmentePrimaRepubblica,conlascomparsadelpartitochefindal1948mantennelamaggioranzarelativa,laDemocrazia
CristianaconilPartitoSocialistaItaliano,suoprincipalealleatodaltempodellanascitadelcentrosinistra,elasostanzialedissoluzionedelcosiddetto
Arcocostituzionale.
Lasecondarepubblica(1994attuale)
DurantelaSecondaRepubblicasiriuscseppurefranotevoliegravicontraddizionialimitarel'azionediCosaNostra,conunaseriedileggiecon
l'arrestodipericolosimafiosilatitantinelcorsodeglianninovantaeprimianni2000.Nellostessoperiodosiriuscarisanarealmenoinparteiconti
pubbliciitaliani(governoProdiI),permettendoall'Italiaseppureconmoltisacrifici,difarrientrareprimalaliranelloSMEepoidiaderirenel1998al
primogruppodipaesichefondaronolamonetaunicaeuropea,l'Euroedentrarecosnell'Unioneeconomicaemonetariadell'Unioneeuropeapurnon
rispettandopienamenteicosiddettiparametridiMaastrichtconderogadapartedell'Unioneeuropea.
Sulpianopoliticonacquerodalladisintegrazionedell'ordineprecedente,alcuninuovipartiticomequellocostituitodall'imprenditoreSilvioBerlusconi,
ForzaItalia,ilnuovoPartitoPopolareItaliano,natodalleceneridellavecchiaDC,eAlleanzaNazionale,chesdoganatasidalvecchioMovimento
Sociale,divenneilnuovopartitodelladestraitaliana.QuestinuovisoggettiinsiemealPDSnatonel1990andaronoaformareduecoalizionidigoverno
alternative:quelladicentrodestra,formatadaForzaItalia,AlleanzaNazionaleeLegaNord,equelladicentrosinistra,formatadalPDS,PPIealtreforze
minori.Questeduecoalizionisialternaronoalgovernodelpaeseinmodolitigiosonelcorsodegliannianninovantaeanni2000.Cosfacendosi
consolidilprincipiodelbipolarismoel'alternanzafraigovernideidueschieramentidicentrosinistraecentrodestra:dal1996al2001igoverni
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

30/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

dell'Ulivo(centrosinistra),dal2001al2006quellidellaCasadelleLibert(centrodestra),dal2006al2008quellodell'Unione(centrosinistra),edal
2008al2011quellodelPopolodellaLibert(centrodestra).Inquestianni,lafiguradiSilvioBerlusconiottienesempremaggioreattenzionedaparte
dellastampaedellapopolazioneitalianaestraniera,acausaanchedeinumerosiprocessipenaliacaricodelsuddetto,nonchdellasuagrandeinfluenza
sulmondopoliticoedeconomicoitaliano.
Nell'anno2008unacrisieconomicanatanegliStatiUnitid'America"contagia"l'Europael'economiaitaliananevieneterribilmentedanneggiata.La
situazionesprofondafinoadiventarecriticanel2011conlacrisideldebitosovranoeuropeochecoinvolgeanchel'Italia.Unesempiodellagravitdella
situazionesonolevetteraggiuntedallospread,ovveroildifferenzialetraiBTPitalianieiBundtedeschi,chespessosuperai500puntibase,sfiorandoi
700punti,mettendoarischioilpaesediinsolvenzasovrana.Ladifficilesituazioneeconomicaesociale,ilmalcontentopopolareelepressionipolitiche
dell'opposizioneedelCapodelloStatospingonoilgovernodiSilvioBerlusconiagettarelaspugnail12novembre2011,datachesegner
l'allontanamentotemporaneodiunannodallascenapoliticadiSilvioBerlusconi.
Perfarfronteaiproblemi,ilPresidentedellaRepubblicaGiorgioNapolitanonominasenatoreavitaMario
Monti,chepochigiornidopovienenominatoPresidentedelConsigliodeiministriemessoacapodiungoverno
tecnicoconilcompitodistabilizzarel'economia,procedendoariformedistampoliberistaeaumentandola
pressionefiscale.Nonostantelaricettadell'austeritdibilanciovolutadaMontiedalleistituzionieuropeeabbia
scongiuratonelbreveperiodoilrischiodefaultgrazieadunamigliorecredibilit/fiduciainternazionale,questa
perinevitabilmentesidimostratainfruttuosaneltentativodiinvertirenelmediolungoperiodolaspirale
recessivaincuiilpaesesprofondato(insiemeapartedell'eurozona).Purtroppo,acausadialcuneriformedel
governotecnicodiMonti,troppospessoildisagiosocialeaumentatoinmanieraesponenziale.Aseguito
dell'abbandonodellamaggioranzadapartedelPdLMontisidimetteil21dicembre2012.
Tralafinedel2012el'iniziodel2013siiniziaaparlaredellafinedella"secondaRepubblica".Isegnalidella
finediunciclopoliticonellascenapoliticanazionalesonoevidentidiversi:nelgirodipochimesiilMovimento
5StellefondatodaBeppeGrillodiventaunadelletreforzepoliticheprincipalidelPaese,ottenendoquasiil25%
deivotialleelezionidel24e25febbraio2013.Contemporaneamente,moltealtreforzepolitiche,inclusiilPdLe
ilPD,fronteggianounbruscocalodivotiedifiduciadapartedeglielettori.Perlaprimavoltanellastoria,il
PresidentedellaRepubblicaGiorgioNapolitanovienericonfermatocomeCapodiStato.Il27aprile2013si
costituisceilGovernoLetta,sostenutodaunacoalizioneformatadaPdL,PDeConMontiperl'Italia.Trai
ministrinominatipresenteancheCcileKyenge,primadonnaafroitalianaaentrareinungoverno.Il22
febbraio2014LettadledimissionievienenominatopresidenteMatteoRenzi,segretariodelPartito
Democraticochedvitaall'omonimogovernoRenzi.

SilvioBerlusconi

GiorgioNapolitano

Note
1. ^CeltigipresentisulterritorioitalianoalmenosindalXIIIsecoloa.C.conlaculturaprotocelticadettadiCanegrate,alnomedell'omonimalocalitpresso
Milano,chesisarebberopoifusicongliabitantiLiguriperdarevitaallasuccessivaculturamistadiGolasecca(IXIVsecoloa.C.
2. ^NellesueStorie,I,196V,9,lostoricogrecoErodotoparladeglicomediunapartedelpopoloillirico,stanziatapressol'Adriatico.Latesidell'illiricit
deiVeneti,sostenutaprincipalmentedaCarlPauliafineXIXsecolo,continuaesserelargamentecondivisama,nellaprimametdelXXsecolo,VittorePisanie
HansKrahedimostraronocheErodotosiriferivainrealtaunatribilliricastanziatanellaPenisolabalcanica,enoninareaitalica.
3. ^Nota:latesidiun'originecentroeuropeacomunquesostenutaanchedaautoriclassicicomeTacitoeClaudioTolomeo.
4. ^G.LeonardiUniversitdiPadovaa.a.19992000.
5. ^Moscati,op.cit.
6. ^Moscati,op.cit.
7. ^RobertoMilleddu,Sant'Antioco,intervistaaBartoloniPierosuwww.sardegnadigitallibrary.it,RegioneAutonomadellaSardegna.URLconsultatoil16marzo2011.
8. ^Cfr.F.Barreca,LaciviltfeniciopunicainSardegna,Sassari,1986
9. ^Moscati,pp.150151
10. ^Books.google.it(https://books.google.it/books?id=e1jm7kUzoGEC&pg=PA3&lpg=PA3&dq=tornio+nave+terre+lontane&source=bl&ots=oTcZYjw
p9&sig=haugFgnuLvJJ_3cqO7pX1z9
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

31/35

6/20/2015

11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.

64.
65.
66.
67.

Storiad'ItaliaWikipedia

GJI&hl=it&sa=X&ei=j0lyVeXsIciqUYPAgMAN&ved=0CCEQ6AEwAA#v=onepage&q=tornio%20nave%20terre%20lontane&f=false)
^ilnumerotramandatodairaccontideglistoriciantichi,tracuiTitoLivio,nellibroIdellasuaoperaAbUrbecondita.
^Secondoaltrefonti,lafirmadeltrattatofuistantaneamentesuccessivaallabattagliadelRegillo.
^Polibio,Storie,I,62,7.
^MarcoTerenzioVarroneneisuoiRerumrusticarumlibriIII(i.17.1)proponeunavisionesecondocuiglischiavidovevanoessereclassificaticomestrumenti
parlanti,distintidaglistrumentisemiparlanti,glianimali,eglistrumentinonparlanti,ovverogliattrezziagricoliveriepropri.
^Smith,"Servus",pp.102239,dovepresentatalacomplessalegislazioneromanasuglischiavi.
^Davis,ReadingsinAncientHistory,p.90.
^Svetonio,VitadiClaudio,xxv.2.
^Gaio,Institutionumcommentarius,i.52,pericambiamentideldirittodiunpadroneditrattareapropriopiacimentoglischiaviSeneca,DeBeneficiis,iii.22,per
l'istituzionedeldirittodiunoschiavoadesseretrattatobeneeperlacreazionedell'"ombudsmandeglischiavi".
^GiorgioRuffolo,Quandol'Italiaeraunasuperpotenza,Einaudi,2004.
^abcdGibbonSaunders,p.26
^abGibbonSaunders,p.98
^abGibbonSaunders,p.99
^GibbonSaunders,pp.447455.
^PaoloDiacono,II,32Ravegnani2004,p.74.
^P.Diacono,II,37
^P.Diacono,III,17/22/28/30.Furonoquattroleguerrefrancolongobardobizantine.
^Ostrogorsky,pp.104105
^Ostrogorsky,pp.148149
^Ostrogorsky,p.155
^Ravegnani2004,p.139.
^Ravegnani2006,p.145.
^Ravegnani2004,pp.141143.
^Ravegnani2004,pp.147152.
^Chittolini,Molho,Schiera
^CardinieMontesano,p.389.
^GalassoG.,Storiad'ItaliaVolXV,Utet,Torino1995
^A.Bassi,pp.5455.
^A.Bassi,p.55.
^KonradBurdach,Riforma,Rinascimento,Umanesimo,tradottodaDelioCantimori,Sansoni,Firenze1986.
^LezionidistoriadiFrancoCardini(storico):l'Umanesimo(http://corrieredelmezzogiorno.corriere.it/bari/notizie/arte_e_cultura/2009/3novembre2009/franco
cardiniincantaauditoriumraiangioaragonanascegrandecapitale1601949162710.shtml)
^AA.VV.Storiamoderna,Donzellieditore,Roma1998Cap.XIV,saggiodiMarcelloVergaGliantichiStatiitalianipp.355357
^LaStoriad'ItaliaafumettidiEnzoBiagi,capitolo"UnaltroitalianoaMadrid",p.319
^DallegrandirivoluzioniallaRestaurazione,2004,LabibliotecadiRepubblica,p.342.
^DallegrandirivoluzioniallaRestaurazione,2004,LabibliotecadiRepubblica,p.349.
^L'intitolazionerelativaallaCorsicascomparirdallemoneteedaidocumentidicancelleriaaragonesiginelcorsodelXIVsecolo(vedi:F.Sedda,Laverastoria
dellabandieradeisardi,Cagliari,2007,p.55esegg.)edefinitivamenteanchedalleintitolazioniregieallorchilregnodiAragonasiuniraquellodiCastiglia
nellacoronadiSpagna,nel1479
^GiuseppeUgoRescigno,CorsodiDirittoPubblico,1996,ZanichelliBologna,p.209
^CitazionetrattadaUnaeindivisibile.Riflessionisui150annidellanostraItalia,diGiorgioNapolitano,pp.121122,Rizzoli,2012.
^G.Napolitano,discorsodel7gennaio2011,aForl
^Antonicelli,Franco.Trent'annidistoriaitaliana19151945p.67
^Mockler,Anthony.HaileSelassie'sWar:TheItalianEthiopianCampaign,19351941,p.48
^AngeloDelBoca.Italiani,bravagente?,EditoreNeriPozza,2005.
^AngeloDelBoca.Aunpassodallaforca.Atrociteinfamiedell'occupazioneitalianadellaLibianellememoriedelpatriotaMohamedFekini,BaldiniCastoldi
Dalai,2007
^L'etdell'imperialismoelaPrimaguerramondiale,2004,LabibliotecadiRepubblica,p.683.
^Puntatadi"Lagrandestoria"daltitolo"CasaSavoia"andatainondasuRaiTre
^G.Mortara,LaSalutepubblicainItaliaduranteedopolaGuerra,YaleUniversityPress,NewHaven,1925.
^D.A.GleiS.BruzzoneG.Caselli,TheeffectsofwarlossesonmortalityestimatesforItalyAfirstattempt(L'effettodelleperditediguerranellastimadella
mortalitinItaliaUnprimotentativo)TheeffectsofwarlossesonmortalityestimatesforItaly:Afirstattempt(Volume13Article15|Pages363388)
(http://www.demographicresearch.org/Volumes/Vol13/15/default.htm)
^DatiCensimentoIstat(http://dawinci.istat.it/daWinci/jsp/dawinci.jsp?q=pl01000100112000)
^peresempio"film"diventa"filmo","taxi"diventatass","cognac"diventa"arzante".
^abLasecondaguerramondialeeildopoguerra,2004,LabibliotecadiRepubblica,p.147.
^Lasecondaguerramondialeeildopoguerra,2004,LabibliotecadiRepubblica,p.194.
^en.wiki/ItalianSocialRepublic
^GiulioDeMartino,Lamentestorica:orientamentiperladidatticageostoricosociale,LiguoriEditoreSrl,2005,ISBN8820739054
^SecondoilrapportoMortiedispersipercausebellicheneglianni194045,compilatonel1957daRoma:IstitutoCentraleStatisticaimortimilitarifurono
291,376,dicui204,346primadell'armistizio(66,686mortiinbattagliaoperferite,111,579dispersicertificatimortie26,081mortipercausenonbelliche)e
87,030dopol'armistizio(42,916mortiinbattagliaoperferite,19,840dispersicertificatimortie24,274mortipercausenonbelliche),iprigionierimortisono
inclusiinquestoelenco.Icivilimortisonostati153,147(123,119dopol'armistizio)inclusi61,432inattacchiaerei(42,613dopol'armistizio).Perulteriori
approfondimentosivedaqui(http://www.demographicresearch.org/).Aquestivannoaggiunti15,000soldatiafricanicoscritti.Sonoinclusele64,000vittimedelle
repressioniegenocidinazisti(tracui30,000prigionieri).Imortimilitaridopol'armistizioincludono5,927schieraticonglialleati,17,166partigianie13,000della
RepubblicaSocialeItaliana.1,000personedelpopolorome8,562ebreimorirono.
^Atutt'ogginonviaccordofraglistoricisuunapiaccuratavalutazionedelnumerodiprofughiSintesidiuntestodiErmannoMattioli
(http://www.adesonline.com/recensionelibroermannomattioli.htm)eSintesidiuntestodellostoricoEnricoMiletto
(http://www.istoreto.it/pubblicazioni/studi_documenti/marenegliocchi.htm)
^Ivincolidelconsociativismo(http://www.oocities.org/melograni/testiconsociativismo.htm),articolodiPieroMelograni,IlSole24ore,1999.
^StoriadellaPrimaRepubblica,parteII,diPaoloMieli,3Dproduzionivideo.
^articolodiLucioColletti(http://archiviostorico.corriere.it/1993/febbraio/12/Craxi_leader_grande_accusato_co_0_9302126322.shtml),archiviodelCorrieredella
Sera,1993.

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

32/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

68. ^PieroAngela,Lasfidadelsecolo,Mondadori,2006.
69. ^Orgoglioepetrolio:Matteidall'Italiaalmondo.Acinquant'annidallascomparsa(http://www.ilsole24ore.com/art/notizie/20121026/orgogliopetroliomattei
italia205142.shtml?uuid=AbRUaExG)IlSole24ORE,26ottobre2012
70. ^TheAmericanPresidencyProjectcontainsthemostcomprehensivecollectionofresourcespertainingtothestudyofthePresidentoftheUnitedStates.Compiled
byJohnWoolleyandGerhardPeters(http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=8538)SCUOLA/HaragioneObama,cunacrisipeggiorediquellaeconomicadel
2008|pagina3(http://www.ilsussidiario.net/News/Educazione/2011/1/28/SCUOLAHaragioneObamaceunacrisipeggiorediquellaeconomicadel
2008/3/145260/).
71. ^S.Acquaviva,GuerrigliaeguerrarivoluzionariainItalia,Milano,Rizzoli,1979.
72. ^Cfr.ancheM.Brambilla,Dieciannidiillusioni.StoriadelSessantotto,Milano,Rizzoli,1994.
73. ^Cfr.ancheC.Magnanini,Autunnocaldoeannidipiombo:ilsindacatomilanesedinanziallacrisieconomicaeistituzionale,Milano,F.Angeli,2006
74. ^Itreannichesconvolserol'Italia(http://www.corriere.it/europeo/cronache/2009/11/aperturatreannichesconvolseroitalia_58dacb9ed29611dea0b4
00144f02aabc.shtml)CorrieredellaSera,16novembre2009
75. ^StrategiadellatensioneinEnciclopediaTreccani(http://www.treccani.it/enciclopedia/strategiadellatensione_(DizionariodiStoria)/)
76. ^1980,lannodelRiflussociharesomoderni(http://www.corriere.it/cultura/09_novembre_22/battista_747913ecd74111dea7cd00144f02aabc.shtml).
77. ^ClaudioPavanello,Tuttosuglianni80,ZoppellieLizzi,2009.
78. ^ColariziSimonaeGervasoniMarco,Lacrunadell'ago.Craxi,ilpartitosocialistaelacrisidellaRepubblica,Laterza,2006.
79. ^AudizionedelprocuratoreSergioLaridinanzilaCommissioneParlamentareAntimafiaXVILEGISLATURA.

Bibliografia
Initaliano
FrancescoBarbagallo,GiovanniSabbatucci,VittorioVidotto,RomanoPaoloCoppini,CammaranoFulvio,Storiad'Italia,Laterza,1995,
ISBN8842047732.
AgenoreBassi,StoriadiLodi,Lodi,EdizioniLodigraf,1977,pag.55.ISBN8871210182.
AlbertoDeBernardi,LuigiGanapini,Storiad'Italia,B.Mondadori,1996,ISBN8842493015.
CesareDeSeta,Storiad'Italia,Einaudi,1982,ISBN8806054171.
GirolamoArnaldi,Storiad'Italia,Unionetipografico,1959.
VincenzoCeppellini,Storiad'Italia,DeAgostini,1991,ISBN8840294406.
FrancoCardinieMarinaMontesano,StoriaMedievale,Firenze,LeMonnierUniversit/Storia,2006
EdwardGibbon(acuradiA.DeroSaunders),Declinoecadutadell'Imperoromano,Mondadori,ISBN9788804452843.
TheodorMommsen,StoriadiRomaantica,Firenze,Sansoni,1973.
IndroMontanelli,RobertoGervaso,MarioCervi,Storiad'Italia,Milano,Rizzoli,19591997.InXXIIvolumi
SabatinoMoscati,ItaliaPunica,Rusconi,Milano,1995
GerhardMuhm:Latatticatedescanellacampagnad'Italia.In:AmedeoMontemaggi(Hrsg.):LineagoticaavampostodeiBalcani.Edizioni
Civitas,Roma1993.
Ravegnani,IBizantiniinItalia,Mulino,Bologna,2004.
Ravegnani,BisanzioeVenezia,Mulino,Bologna,2006.
RuggieroRomano,CorradoVivanti,Storiad'Italia,Einaudi,1976,ISBN8806342312.
PaoloRossi,Storiad'Italia,U.Mursia,1971.
LuigiSalvatorelli,GiovanniMira,Storiad'Italianelperiodofascista,G.Einaudi,1964.
HowardH.Scullard,Storiadelmondoromano,Milano,Rizzoli,1992,ISBN8817115754.
DenisMackSmith,Storiad'Italia,RomaBari,EditoriLaterza,2000,ISBN8842061433.
MaurizioTani,Storiad'Italia.VolumeI.Preistoria,etanticaestoriamedievaledellaregioneitalianafinoalsecoloXId.C.,Roma,Aracne,
2010,ISBN9788854842250.
MaurizioTani,Storiad'ItaliadalleoriginialConciliodiTrento(1563).Alleoriginidelleodiernespecificititaliane,Reykjavik,ForlagiSnorri
Sturluson,2012,ISBN9789979997924.edizioneonline
(https://www.academia.edu/3340531/Storia_dItalia_dalle_origini_al_Concilio_di_Trento_1563_._Alle_origini_delle_odierne_specificita_italiane)
MinoMilani,Dall'imperoallaRepubblica.1470annidistoriaitaliana,Mursia,2012,ISBN9788842549413.

Infrancese
PierreMilza,Histoiredel'Italiedesoriginesnosjours,Paris,Fayard,2005.
ToniNegri,Italiaverde,biancoerosso!,Parigi,Hachette,1985.

Intedesco
GirolamoArnaldi,ItalienundseineInvasoren.VomEndedesRmischenReichesbisheute,Berlino,Wagenbach,2005,ISBN3803136172.
WolfgangAltgeld,KleineitalienischeGeschichte,Stuttgart,Reclam,2004,ISBN3150105587.
GiuliaBroginiKnzi,ItalienundderAbessinienkrieg1935/36.KolonialkriegoderTotalerKrieg?,Paderborn,Schningh,2006,ISBN3506
729233.
StefanBreuer,NationalismusundFaschismus.Frankreich,ItalienundDeutschlandimVergleich,Darmstadt,Wissenschaftliche
Buchgemeinschaft,2005,ISBN3534179943.
AnneBruch,ItalienaufdemWegzumNationalstaat.GiuseppeFerrarisVorstellungeneinerfderaldemokratischenOrdnung,Hamburg,
Krmer,2005,ISBN3896220772.
MartinClark,ModernItaly,1871tothePresent,Broschiert624SeitenLongman,3.Auflage2008,ISBN1405823526
CarstenDrecoll:IdrsausSizilien.DerEinflueinesarabischenWissenschaftlersaufdieEntwicklungdereuropischenGeographie.Hnsel
Hohenhausen,Egelsbach2000,ISBN3826711874.
FurioDurandou.a.:MagnaGraecia.KunstundKulturderGriecheninItalien,Hirmer,Mnchen2004,ISBN377742045X.
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

33/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

MosesI.Finley:DasantikeSizilien.VonderVorgeschichtebiszurarabischenEroberung.Dtv,Mnchen1993,ISBN3423045922.
AlexandraGeffert:MedienkonzentrationsundMedienwettbewerbsrechtinItalien.Stmpfli,Bern2004,ISBN3727298820.
DanielGlowotz:ByzantinischeGelehrteinItalienzurZeitdesRenaissanceHumanismus.Wagner,Schneverdingen2006,ISBN3889791107.
RegineIgel:Terrorjahre.DiedunkleSeitederCIAinItalien.Herbig,Mnchen2006,ISBN3776624655.
BerndRill:SizilienimMittelalter.DasReichderAraber,NormannenundStaufer.Belser,Stuttgart1995,ISBN3763023186.
VolkerReinhardt:GeschichteItaliens.VonderSptantikebiszurGegenwart.Beck,Mnchen2003,ISBN3406502849.
GustavSeibt:RomoderTod.DerKampfumdieitalienischeHauptstadt.Siedler,Berlin2001,ISBN3886807266.
LutzKlinkhammer:ZwischenBndnisundBesatzung.DasnationalsozialistischeDeutschlandunddieRepublikvonSal19431945,Niemeyer,
Tbingen1993.
RegineWagenknecht:JudenverfolgunginItalien.19381945AufProcidawarendochalledunkel.EditionParthas,Berlin2005,ISBN3
936324220.
RudolfLill:GeschichteItaliensinderNeuzeit.WBG,Darmstadt1986(3),ISBN3534067460.
MichaelSeidlmayer:GeschichteItaliens.VomZusammenbruchdesRmischenReichesbiszumerstenWeltkrieg.MitbeitrgenvonTheodor
Schieder:ItalienvomerstenzumzweitenWeltkriegundJensPetersen:ItalienalsRepublik:19461987.AlfredKrnerVerlag,Stuttgart
1989(2),ISBN3520341026.

Inspagnolo
Colomer,JosLuis(dir).EspaayBolonia.SIetesiglosderelacionesartsticasyculturales.CentrodeEstudiosEuropaHispnica.ISBN84
9346435X
Boccario,Piero(dir.)EspaayGnova.Obras,artistasycoleccionistas.CentrodeEstudiosEuropaHispnica.ISBN8493340340

Vocicorrelate
Anniversariodell'Unitd'Italia
Carboneria
Guerred'Italia
Guerred'indipendenzaitaliane
Italia(epocaromana)
Italiairredenta
Statiitalianidell'erafeudale
Italiamedievale
Italiarepubblicana
Italiarinascimentale
Lineadisuccessionealtronod'Italia
NascitadellaRepubblicaItaliana
Penisolaitaliana
PrimaRepubblica(Italia)
Regnod'Italia
Regnod'Italia(18611946)
RegnodiNapoli
RegnodiSardegna
RegnodelleDueSicilie
RegnodiSicilia
RepubblicaItaliana
Regionegeograficaitaliana
Rinascimentoitaliano
Risorgimento
Risorgimentogiuridico
SecondaRepubblica(Italia)
Statiitalianipreunitari
Storiad'Italia(1861oggi)
Storiadeiservizisegretiitaliani

Altriprogetti
WikimediaCommons(https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it)contieneimmaginioaltrifilesuStoriad'Italia
(https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Italy?uselang=it)

Collegamentiesterni
Testiedocumentisullastoriad'Italia(http://www.polyarchy.org/basta/documenti/indice.html)(18602003)
Iltestodellastoriad'ItaliascrittodaFrancescoGuicciardini(http://digilander.libero.it/il_guicciardini/index.html)
Estrattoda"https://it.wikipedia.org/w/index.php?title=Storia_d%27Italia&oldid=73384239"
https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

34/35

6/20/2015

Storiad'ItaliaWikipedia

Categoria: Storiad'Italia |[altre]


Questapaginastatamodificataperl'ultimavoltail18giu2015alle20:54.
IltestodisponibilesecondolalicenzaCreativeCommonsAttribuzioneCondividiallostessomodopossonoapplicarsicondizioniulteriori.Vedi
leCondizionid'usoperidettagli.WikipediaunmarchioregistratodellaWikimediaFoundation,Inc.

https://it.wikipedia.org/wiki/Storia_d'Italia

35/35

Você também pode gostar