Você está na página 1de 13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO
EscritoporRicardoOttoniVazJapiassu
Seg,25deJulhode200503:00
UNIVERSIDADEDOESTADODABAHIAUneb
DepartamentodeEducao/CampusXVValena/Ba
METODOLOGIASDOENSINODETEATRO
Procedimentosdidticopedaggicosnaperspectivadeuma
educaoemancipadora

AlocuodoProf.Dr.RicardoOttoniVazJapiassu[1]durantesessodeaberturadoIISeminriode
LicenciaturaemTeatro,realizadopeloColegiadodeGraduaoemArtesCnicasdaEscoladeBelas
ArtesdaUniversidadeFederaldeMinasGeraisUFMG,em29deabrilde2005.
includonositeem25/07/2005

Introduo
Inicialmentequero,sinceramente,agradeceraoColegiadodeGraduaoemArtesCnicaseEscola
deBelasArtesdaUFMGparticularmenteprofessoraRitadeCssiaBuarquedeGusmoa
oportunidadedepodercompartilharcomvocsalgumasidiasquepossuo,nomomento,arespeito
daapropriaoeproduodoconhecimentoemTeatronaescolarizao.
AntesdedarincioaoexcursoquemefoipropostosobaconsignaMetodologiasdoensinode
Teatro,considerooportunoproblematizarosentidodapalavrametodologiasmetodologia,com
snofinal.
Issovaiajudarnoentendimentodoquevoudizer.Entendopormetodologiasemosoconjunto
dosmtodosnocaso,oestudocomparadoehistoricizadodediferentescaminhosdidtico
pedaggicosqueseapresentamcomoviaparaaapropriaodofazerteatraledaapreciaoesttica
dosenunciadoscnicosnaescolarizao.oqueeufaonolivrohomnimodeminhaautoria[2]
evidentementeestabelecendoalgunsrecortesnovastouniversometodolgicodoensinodeTeatro.
[3]
Naperspectivasemnticaqueinteressaaquiotermometodologiascomosvaireferiro
conjuntodosprocedimentosmetodolgicosempregadosnombitodeummtodoespecficoparao
ensinodeTeatro:omtodoludopedaggico.Emoutrostermos:tratareidediscutiralguns
procedimentosmetodolgicosnecessriosimplementaodoensinodeTeatroatravsdejogosna
escolarizaoconformeestemtodotemsidopraticado,ressignificadoetransformadopelos
responsveispeloensinodasartescnicas,noBrasil,aolongodoprocessodetransio
paradigmticadoensinomodernistaaoensinopsmodernistadeTeatro.

1.OensinomodernistadeTeatro
OModernismonoensinodeTeatrocaracterizasebasicamentepelanfaseexcessivana
expressividade(singularecoletiva)dosenunciadoscnicosdosalunosevidentementeassociandoa
aalgumtipodeconhecimentosistematizado.[4]
Oensinomodernistacoincide,historicamente,comoapogeudosujeitoeconmico,tpicoda
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

1/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

sociedadeburguesa.[5]Poressarazo,advogaralivreexpressoartsticanaescolarizaoerae
paraosprofessoresmodernistas,conscienteouinconscientemente,algocomotraduziremtermos
estticopedaggicosadefesadalivreiniciativadopequenoburgusempreendedordafaseliberal
docapitalismoquandoocapitalaindanohaviasetransnacionalizadototalmentenemse
concentradoemmosdepoderosascorporaesfinanceirascomoocorrenacontemporaneidade(fase
neoliberal).
PodesedizerqueoModernismoenquantoideologiaessacrenainabalvelnacinciae
notrabalhocomoviaparaaconstruodeumasociedademaisjustaemenosexcludente.Mas,na
direodopensamentomodernista,heuristicamente,podemserdestacadosdoismovimentos
contraditrios:(1)odosqueacreditamfirmementenoprogressoatravsdoaperfeioamento
democrticodasociedadeburguesae(2),emsentidoinverso,odaquelesqueconcebemoprogresso
unicamentepossvelatravsdasuperaodocapitalismoedasociedadeburguesa.
Issoequivaledizerqueaexpressividadeoualivreexpressocnicaencontravaseencontrase?
fortementepolarizadanoensinodeTeatro:umplocarregadopelaidiossincrasiaesingularidade
dasinterpretaeseencenaesespontneasdosalunosooutro,impregnadopeladimenso
coletivistaecooperativistadaespetacularidadecnica.
Essavalorizaodaoriginalidadeeespontaneidadedaexpressocnicadosalunos(tantoas
singularescomoascoletivas)acabouporelegerofazerteatralcomooeixoemtornoaoqual
gravitavamgravitam?asintervenespedaggicasnoensinomodernistadeTeatro.O
espontanesmodofazerteatralmuitocomumnoensinodeTeatronadcadadesetentaseria
portantoumacorrupteladosfundamentosdotrabalhopedaggicomodernistacomasArtes.

2.OensinopsmodernistadeTeatro
Oensinomodernistatardio,psmodernooupsmodernistadeTeatrodesenvolveseapartir
daquedadomurodeBerlim(1989)edaderrocadadosocialismonoLesteeuropeu(1991).[6]O
pensamentopsmodernomaterializaseatravsdadescrenanopoderdacinciaedotrabalhopara
asoluodosproblemasculturais,sociais,econmicoseecolgicosqueafligemossereshumanos.
Tratasedeumposicionamentofundamentalmentecrticoporquebuscatornarevidentesas
contradiesinternasdoatualestgiodefinanceirizaodoCapitaledesvelaroseuimpactona
constituiodasubjetividadedossereshumanos[7]umaCrticadaCrtica,umaMetacrticaquer
dizer,aCrticamarcadapeloceticismoexplcitoquantospossibilidadesdealteraodessaNova
Ordemmundial(oNeoliberalismo)atravsdamobilizaocoletivadaspessoasedeseus
representantespolticos.
OPsmodernismo,[8]aodenunciarofetichismomercantilistatransnacionalquecoisificaos
sereshumanosetodasassuasrelaessociaisnocapitalismotardio,apontaparaaUtopia
exclusivamenteviaesclarecimentopessoal,singulareinsubstituvel(opensamentoautoreflexivo)
comonicapossibilidadedecorrigiraconscinciafragmentria,deformadaenoemancipada
geradanestecasopelareificaoounaturalizaodosimulacrodaRealidadeinstitudocoma
emergnciadaSociedadeAdministradanacontemporaneidade.[9]NaPsModernidade,ento,seria
unicamenteatravsdoesclarecimentoquesetornariapossvelumamobilizaosupranacionaldas
pessoasemmovimentossociaise/ouorganizaesnogovernamentaisquetmporobjetivo
contraporsesinvestidasperversasdoCapitalsobreaHumanidade.
Ora,nocapitalismotransnacionalencontrasedecretadaamortedosujeitoeconmicoat
porqueafamlianomaisacluladasociedade,outroratocelebrada,jquenoconstituimaisa
basedavidaeconmicadoburgus.[10]Quantomaisplanetariamenteexigidodetodosquese
deixemassalariar,maisaspessoassucumbematerquecuidardesuasprpriasvidas.Eissogerao
aniquilamentodavidaprivada,daindividualidadeesubjetividadesubmetendoasumaregulao
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

2/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

coletivaotempotodo,semqualquerperspectivadedescansoouoportunidadeparaemergnciado
euinteriordoespaoprivado.
OensinopsmodernodeTeatro,inseridonestecontextodeobjetificaocrescentedo
sujeito,vairecortaralgunsconceitoserigidospelaTeoriaCrtica(particularmentepelaEscolade
Frankfurt)eoscolaraoseudiscursopedaggico,atualizandoos.ocasodosconceitosde
Esclarecimento,FormaoCultural,SemiformaoeIndstriaCultural.
OconceitodeIndstriaCultural,porexemplo,ocupaposiocentralnoensinops
modernistadeTeatro.Esteconceitoexplicitaofatodetodaaculturatersidoconvertidaem
mercadoriaeimplicarocontroleplanificadodarealidadeinteriordosujeito,ouseja,tratadereferir
osistemaconjuntodaculturademassadirigistacontemporneaorientadanumaperspectiva
industrial,aqueaspessoassopermanentementesubmetidasemqualquerrevista,emqualquerbanca
dejornal,emincontveissituaesdavida[11]demodoamodelaraconscinciaeoinconsciente
detodos.
AsimplicaespedaggicasdaTeoriaCrtica(EscoladeFrankfurt)paraoensinops
modernistadeArtesefazemmuitontidasemboranoexplcitasnapropostatriangularformulada
porAnaMaeBarbosa:[12]asinterveneseducacionaiscomalinguagemteatral,porexemplo,
passamaserdesenvolvidasarticulandoseofazerartstico,aapreciaoestticaeacontextualizao
sciohistricadosenunciadoscnicos.
Aleituraouapreciaoestticadeobrasdeartenopossuioutrafinalidadequenosejao
perseguiralgumesclarecimento(aufklrung)querdizer,buscarodesenvolvimentodaconscincia
emancipadoradosujeitoesuacapacidadedevencerosobstculosimpostospelofetichismo
mercantilistaqueatravessaaproduoartsticoculturalnacontemporaneidade,determinandoafuso
daculturacomoentretenimento:

Divertirsesignificaestardeacordo.Issospossvelseissoseisoladoprocessosocialemseu
todo,seidiotizaeabandonadesdeoincioapretensoinescapveldetodaobra[dearte],mesmoda
maisinsignificante,derefletiremsualimitaootodo.Divertirsignificasempre:noterquepensar
nisso,esquecerosofrimentoatmesmoondeelemostrado.Aimpotnciaasuaprpriabase.na
verdadeumafuga,masno,comoafirma,umafugadarealidaderuim,masdaltimaidiade
resistnciaqueessarealidadeaindadeixasubsistir.Aliberaoprometidapeladiversoaliberao
dopensamentocomonegao[daNovaOrdemmundialestabelecida].[13]

Se,naatualidade,adissoluototaldassingularidadesemmodelosprdeterminadoseidealizados
deaoencontraseaoalcancedamoedobolsodoconsumidor,oensinomodernistatardiode
Teatro,naperspectivadeumaeducaoemancipadora,necessitaentocontribuirparaa
conscientizaoporpartedosujeitodesseprocessodereificaooucoisificaonoqualsomostodos
enredadoscomoadventodaIndstriaCulturalisto,oTeatroeducadorpsmodernoprocura
intervirpedagogicamentetendoporobjetivoasuperaodasemiformaooudeformaodoaluno
atravsdooferecimentoaeledeumaformaoculturalautntica.Nestesentido,aapreciao
estticaevidentementesomadacontextualizaoeaofazerteatralautnomoocupaposio
privilegiadanaaoeducativaemancipadoraporque:

Nasociedadeespetacularizada,emqueoshowdarealidade,porvezes,substituiaprpriarealidade,
oolharaguadoaliadoaosensocrticoapuradoprocuraestabelecernovasrelaescomavidasocial
ecomdiferentesmanifestaesespetacularesquebuscamretratla.Oolharcrticobuscauma
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

3/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

interpretaoapuradadossignosutilizadosnosespetculosdirios.Aaquisiodeinstrumentos
lingsticos,armaoespectadorparaumdebatequesetrava,justamente,nosterrenosdalinguagem.
[14]

OconceitofrankfurtianodeIndstriaCulturalpermiteredimensionaraapreciaoesttica,na
propostatriangularoupsmodernistaparaoensinodeTeatro,porqueconcebeaespetacularidade
comonoestandonecessariamentecircunscritasuadimensocnica(corporal).Aatividade
espetacular(conscienteouinconsciente,cotidianaouextracotidiana)[15]transcenderiaoespao
cnico(ocorpoouopalco)impregnandodeteatralidade(deintencionalidade)asrelaeshumanas
materializadasemobjetos,querdizer,objetificadas:

Anovidade,paraosfrankfurtianos,noofatodeasobrasdearteseremtidascomomercadorias,
porque,emsuatensahistriadevida,sempreoforam,antespelasubmissodosartistasaseus
patronoseaosobjetivosdeles,agorapelofatodeoartistaterquesesustentarcomofrutodeseu
trabalho,emumasociedadeemquetudosetransformouemmercadoria.Onovoofatodeasobras
dearteseinclurem,semresistncia,entreosbensdeconsumo,buscandonelesencantoeproteo,
abdicandovoluntariamentedesuaautonomia.[16]

Portantoarecuperaodaautonomiadosujeitocriadoredaautoconscinciadesuascriaes
artsticasocupariaimportanteposionoprocessodeesclarecimentodeflagradopeloensinops
modernistadeTeatro.Eoalcancedestaautonomiaeautoconscinciapassarianecessariamentepela
superaodoslimitesdeumasupostalivreexpressoemrealidade,totalmentesubjugadapor
processosnoconscientesdesemiformaooudeformaoconduzidospelaIndstriaCultural:

Averdadedaarteanegaodaacomodao,aquefoiconduzidaporseuprincpiofundamental,o
daconcordnciasemrupturas.Namedidaemqueaarteconstitudaemcategoriadeproduode
massascontribuiparaaideologiaimperanteesuatcnicaumatcnicadeopresso,aoutraarte,
aquelaqueestprivadadefunes,temsuafuno.Somenteessaarteemseusprodutosmais
madurosecoerentesrefleteaimagemdarepressototal,masnoadesuaideologia.[17]

3.MetodologiasdoensinodeTeatroatravsdejogos
ApropostametodolgicadeViolaSpolinparaaatividadeteatralnumaperspectivaludopedaggica
osistemadejogosteatrais[18]temsidoexaustivamenteestudadaporpesquisadoresdadimenso
educativadoteatro,noBrasil,desdefinaldosanossetenta.[19]
Osjogosteatraisdomodocomovemsendoaplicadosnaescolarizaobrasileira,hoje
acrescentam,aosquatrooperadoresqueestruturamosistemadeSpolin(foco,instruo,platiae
avaliao),trsnovosprocedimentos:(1)ocrculodediscussoimportadodapedagogiado
oprimidodePauloFreire(2)anoodereadejogoconstrudasobreasidiasdoteatroinvisvel
deBoale(3)osprotocolosdesessoquetmsuabasenateoriadapeadidticadeBrechtena
prticateraputicapsicodramticadeMoreno.[20]
Almdisso,apropostametodolgicaparaaatividadeteatralnaescolarizaodaqualsefalaaqui
costumaseremolduradapelaseguinterotinaouritual:(1)crculoinicialdediscussoquandoo
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

4/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

protocolodasessoanteriorapresentadoedefineseojogadorqueseresponsabilizarpelaredao
doprotocolodaquelasesso(2)proposioedelimitaodareadejogo(3)divisodogrupoem
equipes(4)apresentaodepropostasparaaatividadeteatralemolduradaspelosistemadeSpolin
(5)avaliaologoapsaapresentaodeumaequipenareadejogo(6)circulodediscussoparao
encerramentodostrabalhosdodia.
Algunsajustesnestarotinasonecessriosparaqueapropostapossaserimplementada,por
exemplo,juntoaprescolares:(1)aotrminodeumasessoascrianasfazemdesenhosda
atividadeteatraldodiae(2)osprotocolosdesessonecessitamseroraise,semprequepossvel,
apoiadosnovdeoregistro,fotose/oudesenhoselaboradosnasessoanterior(recordao
estimulada).
Outracoisaqueprecisaserditaaquiqueamaioriadaspropostasparaatividadeteatralquecostuma
serapresentadaaossujeitosnaescolarizaonacionaltemporbasejogostradicionaisinfantis
brasileirosadaptadosaosistemadeSpolin.[21]
Almdisso,precisoteremmentequeaimplementaodeumapropostaludopedaggica,na
perspectivaemancipadoradoensinopsmodernistadeTeatro,necessitaarticularofazerteatral
espontneodosalunoscomaapreciaodirigidadasmanifestaesespetacularescotidianaseextra
cotidianasoqueequivaledizerqueaapreciaonodeveseresumirapenasfruiointragrupo
dassoluesestticasapresentadaspelasequipesemrespostaaosdesafioscnicospropostosturma
peloprofessor.
Nestesentido,oprofessordoutorMauroRobertoRodriguesdaUniversidadeEstadualdeLondrina
UELpropeaelaboraodeprotocolosderecepo,quesesomariamaosprotocolosdeprocesso(os
protocolosdesessoaosquaismereferiequetmorigemnateoriadapeadidticadeBrechtenas
prticasteraputicaspsicodramticasdeMoreno)porqueseaexperinciaartstica(espetculo)for
reinseridanocontextodainstituioescolar,daformaocultural,ensinoeaprendizagem,no
podereladispensar(...)aformulaodeprocedimentosquecontribuamparaaemergnciadeuma
pedagogiaartsticaespecficaacadaexperincia,acadaobra,acadaespectador.[22]
Areuniodeprotocolosdeprocessoaosprotocolosdereceponosistemadejogosteatraispode
redimensionaraperspectivaemancipadoradoensinoldicodeTeatronaescolarizao.Masfalarem
protocolos(deprocesso,derecepo)implicaentenderaimportnciaformativadoportflio(que
incluiareuniodosprotocoloselaboradospelaturma)paraodesenvolvimentodaautonomiaeauto
conscinciadosujeito.
Otrabalhopedaggicocomoportfliobuscaportantoenfatizaraautonomiaeautoconscinciado
escolaratravsdotraadodeumpercursonico,singulareinsubstituvelnaapropriaodos
conhecimentoshistoricamenteacumuladosena(co)laboraodenovossaberesarespeitoda
linguagemteatral.Aadoodoportfliocomorecursodidticopedaggicorepresentaumclaro
posicionamentoporpartedoprofessoredaescolaemrelaosprticasavaliativastratasede
umaopoporumaavaliaomediadoraouformativaumacompreensodoprocessoensino
aprendizadoquevaimuitoalmdameraverificaoretrospectivadossaberesconsolidadosporparte
doaluno.Entoelegeroportfliocomoinstrumentodeavaliaoseriaconceberoeducandono
centrodoprocessoeducacional.[23]

4.OdesafiodapsmodernidadeaoensinodeTeatro
Aimplementaodomodelotriangularoupsmodernistaparaoensinodasartesnaescolarizao
requer,particularmentenoquedizrespeitoaoeixoapreciao,odesenvolvimentodeumaampla
rededeapoiosmanifestaesespetacularesextracotidianas,produoculturalautnomanacional
eaotrabalhopedaggicosistemticoobjetivandoa(co)laboraodeumaleituracrticadosprodutos
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

5/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

daIndstriaCulturalquepossairalm,porexemplo,dosimplesprocessodeplugging[24]do
aluno,isto,deumaapreciaoquenosereduzaaoreconhecimentodequeoprodutoquetem
maissucessosimplesmenteaquelequemaisconhecido.[25]
ComopossibilitarscrianasdeumvilarejonointeriordeMinasafruiodagrandiosidadecnica
deummusicalinfantilcomoABelaeaFera?Comopermitirquecrianasdosgrandescentros
urbanosdesfrutemabelezadeumaautnticaMarujadamineira?Ousodovdeo,doDVD,daTV,
cinemaemultimdiaseriaasoluo?AespetacularidadedomusicalinfantiloudaMarujada,
mediadaporudiovdeoregistros,seriaarigoraindalinguagemcnica?Arelaopresencialentre
atuanteseobservadoresnoseventosespetaculares,afinal,ounoconstitutivadaespecificidade
estticacnicanacontemporaneidade?[26]
AprofessoradoutoraMariaLciadeS.B.Pupo,emartigoqueexpeastendnciasdapesquisaem
TeatroeEducaodoprogramadepsgraduaoemArtes(concentraoemArtesCnicas)da
ECAUSP,problematizaaurgnciada(co)laboraodeinstrumentosmetodolgicosadequadosa
essanaturezaevanescenteouefmeradoeventocnicoedalinguagemteatral:

Seoconfrontocomainvestigaouniversitrianocampodascinciashumanascolocaparao
jovempesquisadorumasriedequestesepistemolgicasquevoimplicaremescolhasporvezes
delicadas,osdesafiossodemontanoquesereferepesquisaemarteseespecialmenteemteatro.
Namedidaemqueaschamadasartescnicassecaracterizamporseremevanescentes,ouseja,no
deixaremtraossenoindiretoscomotextos,imagens,artefatos,osestudosteatraistmprocuradoao
longodesuaaindarecentetrajetriaacadmicanoBrasil,forjarpoucoapoucoosinstrumentoseas
modalidadessingularesdesuarealizao.Darcontaatravsdalinearidadedalinguagemescritada
complexidadedeprocessosdecriaoteatral,analisandooserefletindosobreelesconsistesem
dvidaumademandacomplexa.[27]

Asperguntassomuitas.Asrespostasaelastambmporquedependemdolugardeondeas
buscamosresponder.Umcaminhoalternativoparaodesenvolvimentodeumensinopsmodernista
deTeatronumaperspectivaldicanaescolarizaoseria,porexemplo,aincorporaosescolasdo
artistadocente.[28]Nestesentido,cabeaquimencionarapesquisadosprofessoresNarcisoTellese
MrciaMascarenhas(respectivamentedaUniversidadeFederaldeUberlndiaedaRedeEstadualde
EnsinodeMinasGerais)comapedagogiateatraldeIloKrugli.[29]
MasumaabordagemdimensoeducativadoTeatronaescolarizao,hoje,implicasobretudo
pensar,discutireplanificaraformaodeprofessoresdeTeatronombitodaUniversidade,aonvel
degraduao,nasLicenciaturasemTeatro.
UmatendnciacontemporneainclusiveexplicitadanoanteprojetodeReformadaEducao
Superior,amplamentedivulgadopeloMinistriodaEducaooinvestimentonaautonomiado
sujeitoaolongodasuaformaoacadmica.IssoequivaledeslocaraPESQUISAparaocentrodas
intervenespedaggicasquetmcomoobjetivoaformaodesujeitosnaeducaosuperior.
Umgrandedesafionestesentido,porexemplo,estabelecerumaslidafundamentaoterico
metodolgicaparaaconduoeodesenvolvimentorigorosostantodaPesquisaCnica(pesquisa
artstica)comodaPesquisaemArtesCnicas.Emamboscasostmsidoapropriadasabordagens
qualitativas.
NareadeTeatroeEducaodestacamsebasicamenteosmtodos(1)da(cri)AoPesquisa[30]
ouPrticacomopesquisa[31](asexperimentaeseexperinciasestticopedaggicasdoartista
docente)e(2)daPesquisaAo(acompanhamentosistemticodeintervenespedaggicascoma
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

6/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

linguagemteatralnaescolarizaoounombitodaaocultural).
APesquisaAonaescolarizaopodeassumirvariadosaspectosmetodolgicoscomoocaso(1)
daObservaoParticipanteouPesquisaParticipantee(2)daEtnografiadaPrticaEscolarou
EstudosdoCotidianoEscolarentreoutrasmodalidadesdeobservaonodissimuladadarealidade
educacionaledoacompanhamentodeexperimentospedaggicos.
EugostariadeestaraprofundandoadiscussodafundamentaotericometodolgicadaPesquisa
EducacionalemTeatro,masconsideroqueesteassuntorompeoslimitesdaconsignaquemefoi
propostaparaesteexcurso.Talvezemumaoutraoportunidadeissosejapossvel.
Enfim,tenteiexporaquialgunsdesafioslanadosaoensinodeTeatronatransioparadigmticado
pensamentomodernistaaopensamentopsmodernistaoumodernistatardio.Fiztambmumabreve
exposiodapropostatriangularparaoensinodasartesnaescolarizao,destacandosuas
implicaespedaggicasnaimplementaodeummtodoldicoparaoensinodeTeatro.Afinal
relacioneialgumasmetodologiastpicasdoensinodeteatroatravsdejogosteatrais,na
contemporaneidade,nopas.
Proponhome,apartirdestemomento,esforarmeparaelucidareventuaisdvidassobreaexposio
apresentada.Agradeoatodossuaateno.
BeloHorizonte,29deabrilde2005.

RefernciasBibliogrficas

ADORNO,T.W.(2002)Filosofiadanovamsica.SoPaulo:Perspectiva.

ADORNO,T.W.(2000).Educaoeemancipao.SoPaulo:PazeTerra.

ADORNO&HORKHEIMER(2001).Dialticadoesclarecimento.RiodeJaneiro:Zahar.

BARBOSA,AnaMae(2003).AsEscuelasdePinturaalAireLibredoMxico:liberdade,formae
cultura.In:PILLAR,AnaliceDutra(Org.).Aeducaodoolharnoensinodasartes.PortoAlegre:
Mediao,p.101117.

BARBOSA,AnaMae(1998).Tpicosutpicos.BeloHorizonte,C/Arte.

BIO,ArmindoeGREINER,Cristine(Orgs.)(1998)Etnocenologiatextosselecionados.So
Paulo:Annablume.

http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

7/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

CABRAL,BeatrizngelaVieira(2003)Aprticacomopesquisanaformaodoprofessorde
Teatro.AnaisdoIIICongressodePesquisaePsGraduaoemArtesCnicas(MemriaABRACE
VII).Florianpolis:ABRACE/UDESC,p.275277.

CHAGAS,Amara(1992)Abrincadeiraprometida...ojogoteatraleosfolguedos.SoPaulo:ECA
USP(Dissertaodemestrado).

CHAVES,ErnanieLOUREIRO,IsabelMaria(1997)DeNietzcheaMarxentrevistacomWlfgang
FritzHaug.Pragaestudosmarxistas.SoPaulo:Hucitec,n.3,set.,p.127140.

CHESNAIS,Franois(1997)Aemergnciadeumregimedeacumulaomundial
predominantementefinanceiro.Pragaestudosmarxistas.SoPaulo:Hucitec,n.3,set.,p.1946.

COELHO,AnaFloraF.deC.(1989)Introduodotextoliterriooudramticonojogocom
crianas.SoPaulo:ECAUSP(Dissertaodemestrado).

DECAMILLIS,LourdesStamato(2002)CriaoedocnciaemArte.AraraquaraSP:JMEditora.

DESGRANGES,Flvio.(2003).Apedagogiadoespectador.SoPaulo:Hucitec.

DUARTE,Rodrigo(1997)mundoglobalizadoeestetizaodavidaIn:RAMOSDE
OLIVEIRA,Newtoneoutros(Orgs.)TeoriaCrtica,estticaeeducao.Campinas:Autores
Associados/Unimep,p.2242.

GUSMO,Rita(2003)Espectador:suporteinterferentenaartecnicacontempornea.AnaisdoIII
CongressodePesquisaePsGraduaoemArtesCnicas(MemriaABRACEVII).Florianpolis:
ABRACE/UDESC,p.256258.

JAPIASSU,Ricardo(2003)Jogosteatraisnaprescola:odesenvolvimentodacapacidadeesttica
naeducaoinfantil.SoPaulo:FEUSP(Tesededoutoramento).

JAPIASSU,Ricardo.(2001)MetodologiadoensinodeTeatro.Campinas:Papirus.

JAPIASSU,Ricardo(1999)Ensinodoteatronassriesiniciaisdaeducaobsica:aformaode
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

8/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

conceitossociaisnojogoteatral.SoPaulo:ECAUSP(Dissertaodemestrado).

KOUDELA,IngridD.(2001)Brechtnapsmodernidade.SoPaulo:Perspectiva.

KOUDELA,IngridD.(1996)Textoejogo.SoPaulo:Perspectiva/Fapesp.

KOUDELA,IngridD.(1992)Umvobrechtiano.SoPaulo:Perspectiva.

KOUDELA,IngridD.(1992)Jogosteatrais.SoPaulo:Perspectiva.

KOUDELA,IngridD.(1991)Brecht:umjogodeaprendizagem.SoPaulo:Perspectiva/Edusp.

LORENZETTI,EvelyneeRAMIRO,Marina(2004)Portrsdasmscarasumpanoramasobre
teatroeducaonoBrasil.SoPaulo:UniversidadeBandeirante.(Trabalhodeconclusodecurso)

LOUREIRO,RobsoneDELLAFONTE,SandraSoares(2003)IndstriaCulturaleEducaoem
tempospsmodernos.Campinas:Papirus.

MALUF,SheylaDiab.Aspectosmetodolgicosdotrabalhopedaggicocomjogos&dramatizaes
[online].Disponvelnainternetemhttp://www.ricardojapiassu.pro.br/Sheila.htm.Acessadoemabril
de2005.

MARQUES,Isabel(2001)Ensinodedanahojetextosecontextos.SoPaulo:Cortez.

PUCCI,Bruno(2003).IndstriaCulturaleEducao.In:VAIDERGORN,Jos&BERTONI,
LuciMara(Orgs.)IndstriaCulturaleEducaoensaios,pesquisas,formao.AraraquaraSP:JM
Editora,p.929.

PUPO,MariaLciadeS.B.(2003)Umolharcmplice.In:SANTANA,AroP.eoutros(Orgs.)
VisesdaIlhaApontamentossobreTeatroeEducao.SoLuiz:UFMa/Sebrae,p.97103.

PUPO,MariaLciadeS.B.(1997)Palavrasemjogo:textosliterrioseteatroeducao.SoPaulo:
ECAUSP(Tesedelivredocncia).
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print=

9/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

REVERBEL,Olga(1989).UmcaminhodoTeatronaescola.SoPaulo:Scipione.

REVERBEL,Olga(1979).Teatronasaladeaula.RiodeJaneiro:JosOlympio.

REVERBEL,Olga(1974).Tcnicasdramticasaplicadasescola.SoPaulo:EditoradoBrasil.

RODRIGUES,MauroRoberto(2003).Poticadapedagogiadoteatro:experimentos,mediaese
receponoensinodoTeatro.AnaisdoIIICongressodePesquisaePsGraduaoemArtes
Cnicas(MemriaABRACEVII).Florianpolis:ABRACE/Udesc,p.303305.

SANTOS,VeraLciaB.dos(2002).Brincadeiraeconhecimentodofazdecontarepresentao
teatral.PortoAlegre:Mediao.

SPOLIN,Viola(2001)Jogosteatrais:ofichriodeViolaSpolin.SoPaulo:Perspectiva.

SPOLIN,Viola(1999)Ojogoteatralnolivrododiretor.SoPaulo:Perspectiva.

SPOLIN,Viola(1992)Improvisaoparaoteatro.SoPaulo:Perspectiva.

TELLES,NarcisoeMASCARENHAS,Mrcia(2003)Trabalhandooscaminhosdomenino
navegadorIloKruglieoensinodeTeatro.In:SANTANA,AroP.eoutros(Orgs.)VisesdaIlha
ApontamentossobreTeatroeEducao.SoLuiz:UFMa/Sebrae,p.6173.

VAZ,BeatrizA.C.(1984)Teatroourecreao?SoPaulo:ECAUSP(Dissertaodemestrado).

VILLASBOAS,BenignaMariadeFreitas(2004).Portflio,avaliaoetrabalhopedaggico.
Campinas:Papirus.

[1]DoutoremEducao(PsicologiaeEducao)emestreemArtes(ArtesCnicasTeatro)pela
USPlicenciadoebacharelemTeatropelaUFBaprofessoradjuntodoDEDC/CampusXVda
UniversidadedoEstadodaBahiaUneb.
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print

10/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

[2]JAPIASSU,Ricardo.(2001)MetodologiadoensinodeTeatro.Campinas:Papirus.
[3]NolivroemrefernciaeudeixodeforaapropostafrancesadoJogoDramticodifundida
nopasparticularmentepelaprofessoraOlgaReverbeldoRioGrandedoSul.Umaexposiodesta
propostapodeserencontradaemREVERBEL,Olga(1989).UmcaminhodoTeatronaescola.So
Paulo:ScipioneREVERBEL,Olga(1979).Teatronasaladeaula.RiodeJaneiro:JosOlympio
REVERBEL,Olga(1974).Tcnicasdramticasaplicadasescola.SoPaulo:EditoradoBrasile
aindaemSANTOS,VeraLciaB.dos(2002).OTeatrocomosistemadeconhecimento.In:
Brincadeiraeconhecimentodofazdecontarepresentaoteatral.PortoAlegre:Mediao,cap.
2,p.3554.Tambmpossvelconhecermelhorapropostafrancesaatravsdotextointitulado
Aspectosmetodolgicosdotrabalhopedaggicocomjogos&dramatizaesdaProf.Dr.Sheyla
MalufdaUniversidadeFederaldeAlagoasUFAlequeseencontradisponvelem
http://www.ricardojapiassu.pro.br/Sheila.htmeementrevistacomMariaLciadeSouzaBarrosPupo
publicadaporLORENZETTI,EvelyneeRAMIRO,Marina(2004)Portrsdasmscarasum
panoramasobreteatroeducaonoBrasil.SoPaulo:UniversidadeBandeirante,p.91104.
(Trabalhodeconclusodecurso).Ficamaindadeforadolivroosmtodosancoradosnarazo
instrumental,tcnicaouprofissionalizantemaisusuaisnassriesfinaisdoensinofundamentale
particularmentenoensinomdioesuperiorcomo,porexemplo,(1)omtodosistmicode
StanislavskyeseusdesdobramentosnacionaisaanliseativadeEugnioKusneteo(2)mtodo
biomecnicodeV.E.Meyerhold,entreoutros.OmeuobjetivoemMetodologiadoensinodeTeatro
unicamentedarnotciadaspropostasmetodolgicasparaoensinodeTeatroqueabordamofazer
teatralnumaperspectivaemancipadoraoudedesenvolvimentoculturaldoeducandoequeso
maispopularesnombitodaescolarizaonacionalnassriesiniciaisdoensinofundamental.
[4]BARBOSA,AnaMae(2003).AsEscuelasdePinturaalAireLibredoMxico:liberdade,forma
ecultura.In:PILLAR,AnaliceDutra(Org.).Aeducaodoolharnoensinodasartes.PortoAlegre:
Mediao,p.101117.
[5]Sobreosujeitoeconmico(homooeconomicus)consultarADORNO&HORKHEIMER
(2001).Dialticadoesclarecimento.RiodeJaneiro:Zahar,p.66.
[6]Evidentementeasrazeshistricasescioeconmicasdapsmodernidadeencontramsejno
sculoXIX.
[7]CHESNAIS,Franois(1997)Aemergnciadeumregimedeacumulaomundial
predominantementefinanceiro.Pragaestudosmarxistas.SoPaulo:Hucitec,n.3,set.,p.1946.
[8]Noexisteacordosobreoreferentedaexpressopsmodernidade.ConsultarLOUREIRO,
RobsoneDELLAFONTE,SandraSoares(2003)IndstriaCulturaleEducaoemtemposps
modernos.Campinas:Papirus,p.23.
[9]ParaWolfgangFritzHaugopsmodernodevesercompreendidocomoideologiadocapitalismo
transnacionaldealtatecnologia.ConsultarCHAVES,ErnanieLOUREIRO,IsabelMaria(1997)De
NietzcheaMarxentrevistacomWolfgangFritzHaug.Pragaestudosmarxistas.SoPaulo:
Hucitec,n.3,set.,p.127140.
[10]ADORNO&HORKHEIMER(2001).Dialticadoesclarecimento.RiodeJaneiro:Zahar,p.102.
[11]ADORNO,TheodorW.(2000).Televisoeformao.In:Educaoeemancipao.So
Paulo:PazeTerra,p.7595,p.88
[12]BARBOSA,AnaMae(1998).ArteeducaopscolonialistanoBrasil:aprendizagem
triangularIn:Tpicosutpicos.BeloHorizonte,C/Arte,p.3051.
[13]ADORNO&HORKHEIMER(2001).Dialticadoesclarecimento.RiodeJaneiro:Zahar,p.135.
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print

11/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

[14]DESGRANGES,Flvio.(2003).Apedagogiadoespectador.SoPaulo:Hucitec,p.177.
[15]BIO,ArmindoeGREINER,Cristine(Orgs.)(1998)Etnocenologiatextosselecionados.So
Paulo:Annablume.
[16]PUCCI,Bruno(2003).IndstriaCulturaleEducao.In:VAIDERGORN,Jos&BERTONI,
LuciMara(Orgs.)IndstriaCulturaleEducaoensaios,pesquisas,formao.AraraquaraSP:JM
Editora,p.929,p.13.
[17]ADORNO,T.W.(2002)Filosofiadanovamsica.SoPaulo:Perspectiva,p.9293.
[18]SPOLIN,Viola(2001)Jogosteatrais:ofichriodeViolaSpolin.SoPaulo:Perspectiva.
SPOLIN,Viola(1999)Ojogoteatralnolivrododiretor.SoPaulo:Perspectiva.SPOLIN,Viola
(1992)Improvisaoparaoteatro.SoPaulo:Perspectiva.
[19]KOUDELA,IngridD.(2001)Brechtnapsmodernidade.SoPaulo:PerspectivaKOUDELA,
IngridD.(1996)Textoejogo.SoPaulo:Perspectiva/FapespKOUDELA,IngridD.(1992)Umvo
brechtiano.SoPaulo:PerspectivaKOUDELA,IngridD.(1992)Jogosteatrais.SoPaulo:
PerspectivaKOUDELA,IngridD.(1991)Brecht:umjogodeaprendizagem.SoPaulo:
Perspectiva/EduspPUPO,MariaLciadeS.B.(1997)Palavrasemjogo:textosliterrioseteatro
educao.SoPaulo:ECAUSP(Tesedelivredocncia)VAZ,BeatrizA.C.(1984)Teatroou
recreao?SoPaulo:ECAUSP(Dissertaodemestrado)CHAGAS,Amara(1992)Abrincadeira
prometida...ojogoteatraleosfolguedos.SoPaulo:ECAUSP(Dissertaodemestrado)
COELHO,AnaFloraF.deC.(1989)Introduodotextoliterriooudramticonojogocom
crianas.SoPaulo:ECAUSP(Dissertaodemestrado)JAPIASSU,Ricardo(1999)Ensinodo
teatronassriesiniciaisdaeducaobsica:aformaodeconceitossociaisnojogoteatral.So
Paulo:ECAUSP(Dissertaodemestrado)JAPIASSU,Ricardo(2003)Jogosteatraisnapr
escola:odesenvolvimentodacapacidadeestticanaeducaoinfantil.SoPaulo:FEUSP(Tesede
doutoramento).
[20]JAPIASSU,Ricardo(2001)MetodologiadoensinodeTeatro.Campinas:Papirus,p.5971.
[21]Idem,ibidem,p.97217.
[22]RODRIGUES,MauroRoberto(2003).Poticadapedagogiadoteatro:experimentos,mediaes
ereceponoensinodoTeatro.AnaisdoIIICongressodePesquisaePsGraduaoemArtes
Cnicas(MemriaABRACEVII).Florianpolis:ABRACE/Udesc,p.303305,p.304.
[23]VILLASBOAS,BenignaMariadeFreitas(2004).Portflio,avaliaoetrabalhopedaggico.
Campinas:Papirus.
[24]OprocessodepluggingdescritoporAdornocomooprocessoatravsdoqualoouvinteacaba
porgostardeumsucessomusical,porexemplo,detantoqueasemissoraspagaspelas
gravadorasocolocamnoar.
[25]DUARTE,Rodrigo(1997)mundoglobalizadoeestetizaodavidaIn:RAMOSDE
OLIVEIRA,Newtoneoutros(Orgs.)TeoriaCrtica,estticaeeducao.Campinas:Autores
Associados/Unimep,p.2242,p.18.
[26]GUSMO,Rita(2003)Espectador:suporteinterferentenaartecnicacontempornea.Anaisdo
IIICongressodePesquisaePsGraduaoemArtesCnicas(MemriaABRACEVII).
Florianpolis:ABRACE/UDESC,p.256258.
[27]PUPO,MariaLciadeS.B.(2003)Umolharcmplice.In:SANTANA,AroP.eoutros
(Orgs.)VisesdaIlhaApontamentossobreTeatroeEducao.SoLuiz:UFMa/Sebrae,p.97103,
http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print

12/13

05/02/2015

METODOLOGIASDOENSINODETEATRO

p.97.
[28]MARQUES,Isabel(2001)Ensinodedanahojetextosecontextos.SoPaulo:Cortez.
[29]TELLES,NarcisoeMASCARENHAS,Mrcia(2003)Trabalhandooscaminhosdomenino
navegadorIloKruglieoensinodeTeatro.In:SANTANA,AroP.eoutros(Orgs.)VisesdaIlha
ApontamentossobreTeatroeEducao.SoLuiz:UFMa/Sebrae,p.6173.
[30]DECAMILLIS,LourdesStamato(2002)CriaoedocnciaemArte.AraraquaraSP:JM
Editora.
[31]CABRAL,BeatrizngelaVieira(2003)Aprticacomopesquisanaformaodoprofessorde
Teatro.AnaisdoIIICongressodePesquisaePsGraduaoemArtesCnicas(MemriaABRACE
VII).Florianpolis:ABRACE/UDESC,p.275277.
<Anterior

Prximo>

http://www.educacaoonline.pro.br/index.php?view=article&catid=4%3Aeducacao&id=24%3Ametodologiasdoensinodeteatro&tmpl=component&print

13/13

Você também pode gostar