Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
2014NDICE
INTRODUCCIN........................................................................................................9
I LA MOTIVACIN..............................................................................................21
1. La Motivacin en General...........................................................21
a) motivacin racional y motivacin sensible................21
b) motivacin directa y motivacin indirecta .............26
2. La Motivacin Intrnseca.........................................................28
a) intrnseca positiva........................................................28
b) intrnseca negativa.......................................................38
3. La Motivacin Extrnseca........................................................45
a) extrnseca positiva.......................................................47
b) extrnseca negativa.....................................................49
II - LA ENSEANZA MORAL...........................................................................59
1. La Formacin Moral Intelectual....................................................................59
a) las virtudes intelectuales necesarias 60
b) el conocimiento moral.............................................................64
2. El Ambiente Virtuoso.....................................................................75
a) el ejemplo moral.......................................................................75
b) la comunidad formativa..........................................................83
CONCLUSIN............................................................................................................91
BIBLIOGRAFA .......................................................................................................97
INTRODUCCIN
En el presente trabajo intentamos abordar el tema nada fcil de la
educacin moral. Ms aun, queremos indagar sobre los aspectos dinmicos y
prcticos de la tarea formativa, en busca de medios que puedan facilitar el
crecimiento moral de las personas. La educacin moral y los medios para
lograrla constituyen, sin duda, una preocupacin acuciante en nuestros das;
al menos, entre los responsables de la conduccin de instituciones y otros
grupos humanos.
El cambio epocal de la modernidad a la postmodernidad ha generado
vacos todava no cubiertos en el campo moral y formativo. En los ltimos
siglos, tanto los sectores laicos como los cristianos se preocuparon de
estructurar sistemas sociales homogneos, que ofrecieran a sus miembros
normas de comportamiento claras y estables. Para mantener y transmitir
esta uniformidad moral, se dio mucho realce a la autoridad, a la obediencia,
al orden, a la disciplina colectiva y personal, a la tradicin, al sentido del
deber. Sin embargo, el fin de siglo ha sido testigo de la disolucin de estos
sistemas rgidos y masivos. La postmodernidad se ha abierto paso
precisamente en contra de la uniformidad y de la rigidez estructural,
tambin en el campo moral. El subjetivismo tico y el abandono de la
disciplina sistmica han disuelto los fundamentos de la educacin moral
propia de la sociedad modernista y han anulado la eficacia de sus medios
formativos tpicos.
Por esta razn -a nuestro juicio- es que surgen hoy numerosas voces
clamando por claridad en la jerarqua de valores y por honestidad en la vida
social, con nostalgia del orden moral perdido. Esto mismo explica el que las
instituciones tradicionalmente formativas -la familia y la escuela, en
especial- hayan ido perdiendo su capacidad educativa en el campo moral; lo
que ha aumentado el desconcierto. As, vemos que -en un intento por paliar
lo anterior- las empresas e instituciones recurren a cursos de tica
profesional y a talleres de desarrollo personal, en busca de honestidad,
responsabilidad, buenas relaciones y eficiencia para sus empleados. Por su
parte, el sistema pblico inicia cruzadas -al menos verbales- en contra de la
corrupcin, en un esfuerzo por no perder totalmente su credibilidad y su
operatividad. Las escuelas, a su vez, pasan de un mtodo pedaggico a otro,
1Non enim intendit natura solum generationem eius (prolis), sed (etiam)
traductionem et promotionem usque ad perfectum statum hominis, inquantum
homo est, qui est virtutis status. Sent. IV, dist.26, q.1, a.1 (S.Theol. Suppl.,
q.41, a.1). Sobre su aceptacin como definicin conceptual de educacin, por
parte de los estudiosos del tema, vase Milln-Puelles, op. cit., pp.27-29.
PRIMERA PARTE:
LA MOTIVACIN
1. LA MOTIVACIN EN GENERAL
motivadora humana, sino adems porque el mismo Doctor Anglico sita estas
cuestiones junto a las de la accin del educador. Cf. en este sentido:
J.FORMENTIN, La educacin del hombre en funcin de la angelologa de
Toms de Aquino; en Lanima nellantropologia di S. Tommaso dAquino.
Milano, Massimo 1987, pp.454-463; en particular p.461: educacin de la
voluntad anglica y humana.
1Alio modo movetur voluntas ab exteriori. Et hoc in angelo est quidem uno
modo tantum, scilicet a bono apprehenso per intellectum. Unde secundum quod
aliquis est causa quod aliquid apprehendatur ut bonum ad appetendum,
secundum hoc movet voluntatem. Et sic etiam solus Deus efficaciter potest
movere voluntatem; angelus autem et homo per modum suadentis. S.Theol. I,
q.112, a.2.
2Cf. infra, pp.71-74.
3Como una ayuda al ejercicio de la conciencia antecedente y consecuente por
parte del educando. Cf. S.Theol. I, q.79, a.13; infra, p.61s.
4Cf. S.Theol. II-II, q.1, aa.1-2; infra, p.63s. Nos parece bueno, en este sentido,
incluir tales reflexiones dentro de la rutina pedaggica habitual, sobre todo al
una actitud reflexiva. Lo cual resulta tanto ms necesario, cuanto que sus
pasiones siempre tendern, por naturaleza, a seguir los bienes presentados
por los sentidos y la imaginacin.1
Santo Toms insiste en la libertad de la persona motivada por la
persuasin racional, al recordar que: La voluntad es movida por el bien mismo
-que es su objeto- como el apetito es movido por lo apetecible y tambin por aquel
que le presente este objeto, por ejemplo al hacerle ver que algo es bueno. Pero
algunos bienes inclinan ms o menos la voluntad; pero nada, a no ser el bien
universal -que es Dios- es capaz de moverla lo suficiente. 2
exterior por el que la voluntad del hombre puede ser movida, y es por la pasin del
apetito sensitivo. As se inclina la voluntad, por ejemplo, cuando quiere algo a
impulsos de la concupiscencia o de la ira. Y tambin de este modo pueden [los
educadores] mover la voluntad [de los educandos], en cuanto pueden excitar tales
pasiones. 1
1Agens autem principaliter dicitur agere aliquid et per se et per accidens; per
se quidem quod agit secundum propriam formam, per accidens autem quod agit
removendo prohibens; sicut per se quidem illuminat domum sol, per accidens
vero qui aperit fenestram, quae erat obstaculum lumini. Malo, q.2, a.11.
Aliquid est causa alterius dupliciter, uno quidem modo, per se; alio modo, per
accidens. Per se quidem est causa alterius quod secundum virtutem suae
naturae vel formae producit effectum, unde sequitur quod effectus sit per se
intentus a causa... Per accidens autem aliquid est causa alterius, si sit causa
removendo prohibens, sicut dicitur in VIII Physic. quod divellens columnam,
per accidens movet lapidem columnae superpositum. S.Theol. I-II, q.85, a.5.
2. LA MOTIVACIN INTRNSECA
a) Intrnseca Positiva
1 Amor est sicut quidam circulus aeternus, inquantum est propter bonum sicut
obiectum; et ex bono, sicut ex causa; et in bono perseverans; et ad bonum
consequendum tendens et sic circuit bonum quadam convolutione non errante,
propter uniformitatem. Viae enim tortuosae et difformes sunt causa erroris;
uniformitas viae praeservat ab errore; et hanc uniformitatem in via amoris
dicit cum subdit quod amor est in eodem et secundum idem, idest in bono et
secundum bonum procedit, sicut in causa; et manet semper, inquantum retinet
formam boni, ut proprii obiecti; et restituitur in idem, sicut in finem.
Div.Nom., cap.4, lec.11. Las negrillas son mas. El contexto original de este
pasaje es el amor a Dios.
2Les grands mes ne se forgent que dans la puret, dans le travail et dans la
joie. Gauthier, Magnanimit, p.358.
3Cf. S.Theol. II-II, q.20, a.4.
4Ipsa autem aptitudo sive proportio appetitus ad bonum est amor, qui nihil
aliud est quam complacentia boni; motus autem ad bonum est desiderium vel
concupiscentia; quies autem in bono est gaudium vel delectatio. Et ideo
secundum hunc ordinem, amor praecedit desiderium, et desiderium praecedit
delectationem. Sed secundum ordinem intentionis, est e converso, nam
delectatio intenta causat desiderium et amorem. Delectatio enim est fruitio
boni, quae quodammodo est finis sicut et ipsum bonum. S.Theol. I-II, q.25,
a.2.
1Acerca del papel del placer en la moral cristiana y tomista , cf. el libro
completo ya citado de Pl, Par devoir ou par plaisir. Sobre la adecuada
insercin del deber dentro de la tica de la felicidad virtuosa tomista, cf. Abb,
Felicidad..., pp.87-138.
2Quod dicentes virtutem cum voluptate esse felicitatem, videbantur innuere
quod virtus ad complementum felicitatis indigeat extrinseca voluptate. Sed ipse
hoc excludit; dicens, quod vita eorum qui operantur secundum virtutem, non
indiget voluptate, quasi aliquo extrinseco adiuncto; sed habet voluptatem in
seipsa. Eth. I, lec.13, n.4. Nam convenientia est delectationis causa; unde
Philosophus, in II Ethic., ponit signum habitus, delectationem in opere
existentem. Virt.Com., a.1.
3Oportet eum qui tendit ad virtutem, statim a iuventute aliqualiter manuduci
(ut) et gaudeat et tristetur de quibus oportet. Haec est enim recta disciplina
iuvenum ut assuescant (ut) et delectentur in bonis operibus et tristentur de
malis. Eth. II, lec.3, n.4.
4Delectatio perficit operationem non sicut habitus qui inest, id est non sicut
forma intrans essentiam rei, sed (ut) quidam finis, id est quaedam perfectio
superveniens, sicut pulchritudo supervenit iuvenibus non quasi existens de
essentia iuventutis, sed quasi consequens bonam dispositionem causarum
iuventutis. Et similiter delectatio consequitur bonam dispositionem causarum
operationis. Eth. X, lec.6, n.10.
1Delectatio dupliciter operationem perficit. Uno modo, per modum finis, non
quidem secundum quod finis dicitur id propter quod aliquid est; sed secundum
quod omne bonum completive superveniens, potest dici finis. Et secundum hoc
dicit Philosophus, in X Ethic., quod delectatio perficit operationem sicut
quidam superveniens finis, inquantum scilicet super hoc bonum quod est
operatio, supervenit aliud bonum quod est delectatio, quae importat
quietationem appetitus in bono praesupposito. Secundo modo, ex parte causae
agentis. Non quidem directe, quia Philosophus dicit, in X Ethic., quod perficit
delectatio operationem, non sicut medicus sanum, sed sicut sanitas. Indirecte
autem, inquantum scilicet agens, quia delectatur in sua actione, vehementius
attendit ad ipsam, et diligentius eam operatur. Et secundum hoc dicitur in X
Ethic., quod delectationes adaugent proprias operationes, et impediunt
extraneas. S.Theol. I-II, q.33, a.4.
2Nunquam enim illud quod cum tristitia facimus, ita bene facimus sicut illud
quod facimus cum delectatione, vel sine tristitia. S.Theol. I-II, q.37, a.3.
3Vita eorum, qui operantur secundum virtutem, est secundum se delectabilis.
Eth. I, lec.13, n.1.
4Id quod est consuetum, efficitur delectabile, inquantum efficitur naturale,
nam consuetudo est quasi altera natura. Motus autem est delectabilis, non
quidem quo receditur a consuetudine, sed magis secundum quod per ipsum
impeditur corruptio naturalis habitudinis, quae posset provenire ex assiduitate
alicuius operationis. Et sic ex eadem causa connaturalitatis efficitur
consuetudo delectabilis, et motus. S.Theol. I-II, q.32, a.2, ad 3. De acuerdo a
este texto, incluso la variedad -de la que hablaremos en seguida- en cuanto
causa del placer se funda en ltimo trmino en su capacidad de mantener el
actuar virtuoso, adquirido antes gracias a una costumbre.
slo para que l tuviera mayor mrito; sino al contrario, a pesar del
aumento en la perfeccin e intensidad de cada acto, debera crecer
tambin la connaturalidad, la facilidad y el agrado en la ejecucin
progresiva de un mismo tipo de actos. La repeticin de los actos virtuosos
los debera hacer cada vez ms fciles y, por tanto, ms agradables. 1
En segundo lugar, conviene recordar que la virtud es en esencia la
regulacin racional impresa en los apetitos. 2 Por lo tanto, el placer propio
de la operacin virtuosa es para Santo Toms ante todo un placer
espiritual: el gozo de actuar conforme a razn, es decir, de hacerse cada
da ms coherente con la vocacin humana esencial:
As son las acciones conforme a virtud, esto es, naturalmente agradables
para el hombre, por cuanto son acordes con la razn recta. 3
1Cuius ratio est quia unicuique virtuoso operatio propriae virtutis est ei
conveniens secundum proprium habitum, et per consequens fit ei delectabilis.
Ex quo patet quod operationes secundum virtutem sunt secundum seipsas
delectabiles. Et sic non requirunt delectationem extrinsecam. Eth. I, lec.13,
n.5.
2 Si recte consideretur, virtus appetitivae partis nihil est aliud quam quaedam
dispositio sive forma, sigillata et impressa in vi appetitiva a ratione.
Virt.Com., a.9.
3Sed illis, qui amant bonum virtutis sunt delectabilia ea quae sunt secundum
naturam delectabilia, quia scilicet conveniunt homini secundum rationem, quae
est perfectiva naturae ipsius, et propter hoc omnes virtuosi in eisdem
delectantur. Tales autem sunt operationes secundum virtutem, scilicet
naturaliter delectabiles homini, eo quod sunt secundum rationem rectam. Eth.
I, lec.13, n.3.
4Cf. S.Theol. I-II, q.31, a.3.
5Cf. ibid., a.4.
1 ...felicitas (est) quaedam operatio: est enim eupraxia, idest bona operatio,
scilicet virtutis perfectae. Phys. II, lec.10. Cf. Sent. III, d.33, q.1, a.3, qa2,
obi.3; Eth. I, lec.12, n.7; VI, lec.4, n.7.
2Pulchrum autem dicatur id cuius ipsa apprehensio placet. S.Theol.I-II,
q.27, a.1, ad 3.
3Pulchritudo spiritualis in hoc consistit quod conversatio hominis, sive actio
eius, sit bene proportionata secundum spiritualem rationis claritatem.
S.Theol. II-II, q.145, a.2.
4Cf. Eth. I, lec.13, nn.6 et 7; S.Theol. II-II, q.141, a.2, ad 3.
5La belleza della stessa temperanza... piace molto sia ai fanciulli sia agli
adolescenti e perci facilita leducazione dellimpulso ai piaceri molto pi
Los placeres espirituales son sin duda para Santo Toms los
mejores;1 pero no los nicos que se dan con la virtud. Puesto que algunas
virtudes morales tienen como sujeto al apetito sensible, el logro del hbito
moral es acompaado y ayudado por el placer sensible propio del acto
virtuoso concreto. As, por ejemplo, aunque el placer propiamente virtuoso
de la templanza en las comidas es el que deriva de la regulacin racional
impresa en las tendencias al gusto, ello tambin va acompaado por el
placer mismo -bueno y virtuoso por participacin- de disfrutar esas
comidas.2
Sin embargo, para que un placer sensible sea plenamente virtuoso,
debe ser humanizado por la razn, es decir, debe ser disfrutado de un
modo consciente y reflejo. Ello nos es posible, segn el Aquinate, gracias
a que:
Siempre es posible desear, tambin con placer racional, todo lo que
deseamos segn la naturaleza... Por lo cual, todo lo que es objeto de placer
(sensible) puede tambin ser objeto de gozo en los seres racionales .3
aconseje la broma.
1Illi qui contemnunt honores hoc modo quod pro eis adipiscendis nihil
inconveniens faciunt, nec eos nimis appretiantur, laudabiles sunt. Si quis autem
hoc modo contemneret honores quod non curaret facere ea quae sunt digna
honore, hoc vituperabile esset. Et hoc modo magnanimitas est circa honorem,
ut videlicet studeat facere ea quae sunt honore digna, non tamen sic ut pro
magno aestimet humanum honorem. S.Theol. II-II, q.129, a.1, ad 3.
2Honor non est sufficiens virtutis praemium, sed nihil potest esse in humanis
rebus et corporalibus maius honore, inquantum scilicet ipsae corporales res
sunt signa demonstrativa excellentis virtutis. Est autem debitum bono et
pulchro ut manifestetur... et pro tanto praemium virtutis dicitur honor.
S.Theol. II-II, q.103, a.1, ad 2.
3Honor testificationem quandam importat de excellentia alicuius... Sed quoad
homines aliquis non potest testimonium ferre nisi per aliqua signa exteriora,
vel verborum, puta cum aliquis ore pronuntiat excellentiam alicuius; vel factis,
sicut inclinationibus, obviationibus, et aliis huiusmodi; vel etiam exterioribus
rebus, puta in exenniorum vel munerum oblatione, aut imaginum institutione,
no habran de darse slo a los mejores en alguna virtud (lo cual muchas
veces depende ms de una inclinacin natural), sino a todos; porque segn el
Aquinate en cualquier persona es posible encontrar algo en lo que
sobresalga.1
Ello nos parece no slo un deber moral, sino tambin un deber
formativo; pues el reconocimiento de los dems refuerza la autoestima en
el educando y su todava inestable estado virtuoso. La felicitacin estimula
y confirma en el nio o joven la conciencia de estar actuando bien. Dice el
Aquinate, con palabras certeras:
Los hombres gozan con las alabanzas y los honores recibidos de otros;
justamente porque de ello nace la persuasin de poseer una dada bondad...
Y porque el amor tiene por objeto el bien, y la admiracin respecta a algo
grande, es placentero ser amados y admirados, porque esto genera la
persuasin de la propia bondad y grandeza en lo cual uno se complace. 2
b) Intrnseca Negativa
1 Quandoque quidem ut rectitudo justitiae fiat ab eo, quando scilicet ille qui
deliquerat, emendatur, ex cura sibi impensa; quandoque autem ut rectitudo
justitiae de eo fiat per poenas inflictas, etiam si ille non corrigatur ex parte
sua. Sed aliquis a via rectitudinis discedens, dupliciter potest ad viam
rectitudinis reduci, secundum Philosophum in X Eth. Uno modo per timorem
turpis, aut odium ipsius; ut cum quis turpitudinem peccati abominatur, et
confusionem exinde consequentem. Alio modo per timorem et odium tristis;
sicut cum quis propter poenas illatas pro peccatis, vel quas timet inferri, resilit
a peccato. Sent. IV, d.19, q.2, a.1.
2Et quia iste secundus modus est cum quadam violentia, ideo correctio
dicitur, quasi usque ad rectitudinem perducens. Sed primus modus proprie
dicitur correptio. Illa enim rapi dicuntur quae subito auferuntur; unde etiam
syllaba corripi dicitur, quae raptim et quasi subito pronuntiatur. Et propter hoc
quando homo ex hoc solum quod ei turpitudo peccati ostenditur, et ad meliora
quis eum hortatur, ipse per se ad viam rectitudinis revertitur, corrigi dicitur.
Ibid.
pueda aplicarse. 1
1Ex quo patet quod secundus modus solis praelatis competit, quorum verba
vim coactivam habent per inflictionem poenarum; sed primus modus
praelationis ordinem non requirit: quamvis etiam praelationis ordo ipsum
requirat: quia secundus modus adhiberi non debet, nisi ubi primus locum non
habet, etiam a praelatis. Et ideo correptio, quando praeter ordinem
praelationis fit, vocatur fraterna, quae in praedicta assignatione notificatur per
tria, quae ibi ponuntur: scilicet actus ipse, cum dicit: admonitio fratris: finis
cum dicit: de emendatione delictorum: principium cum dicit: fraterna caritate
procedens. Ibid. Sobre la correccin fraterna y el modo de ejercerla, cf.
tambin S.Theol. II-II, q.33, aa.3, 6-8. Ah, Santo Toms distingue a la
correccin fraterna de la coactiva en cuanto la primera busca la enmienda del
pecador , y la segunda, el bien comn.
2 De opere virtuoso aliquis apud alios et reverentiam meretur et famam; apud
seipsum bonae conscientiae gloriam, secundum illud II ad Cor. 1, gloria
nostra haec est, testimonium conscientiae nostrae. Unde e contrario de actu
turpi, idest vitioso, apud alios quidem tollitur hominis honor et fama... Apud
seipsum autem per turpia quae dicuntur aliquis perdit conscientiae gloriam per
quandam confusionem et erubescentiam. S.Theol. II-II, q.75, a.1, ad 2. ste es,
por ejemplo, uno de los fines de la excomunin, segn el Aquinate, entendida
por tanto como un medio de formacin moral: ad majorem sui confusionem,
ut vel sic a peccato resiliat. Sent. IV, d.18, q.2, a.3c.
3Cf. S.Theol. II-II, q.151, a.4, obi.2.
4Cf. Sent. III, d.33, q.3, a.2, ad 4. Verecundia est timor ingloriationis, idest
conufsionis quae opponitur gloriam. Eth. IV, lec.17, n.2; cf. S.Theol. II-II,
q.144, aa.1 et 4.
causada por la vergenza ante los hombres y otra por la vergenza ante
Dios. Creemos que el formador deber recurrir a ambas, con tino y de
acuerdo a la edad y condicin del nio; pero tendiendo sobre todo a la ms
intrnseca, que es conforme a la verdad del pecado mismo y no depende
de lo que los dems piensen o hagan.1
Se podra aplicar, en este sentido, una cierta reflexin y
sensibilizacin negativa (sobre la que algo ya dijimos ms arriba): hacer
que el educando comprenda y sienta el mal anti-virtuoso. Pues el nfasis en
la motivacin positiva no debe rayar en la ingenuidad, ni en la evasin
hipcrita de ignorar las propias realidades inmorales. Al respecto, nos
ilustra este texto:
Si se da algo [moralmente] entristecedor o doloroso, pertenece a la
bondad [moral] que uno se entristezca o se duela de ese mal presente.
Pues, el no entristecerse o no dolerse no podra suceder sino a causa de no
sentirlo o no considerarlo repugnante para s; y ambas cosas son
manifiestamente un mal [moral]. 2
1Ex hoc quod peccator aliorum peccata inspiciet, in nullo sua confusio
minuetur; sed magis augebitur, in alieno vituperio suum vituperium magis
perpendens. Quod enim ex tali causa confusio minuatur, contingit ex hoc quod
verecundia respicit aestimationem hominum, quae ex consuetudine redditur
levior; sed tunc confusio respicit aestimationem Dei, quae est secundum
veritatem de quolibet peccato, sive sit unius tantum, sive multorum. Sent. IV,
d.43, q.1, a.5b, ad 4; cf. ibid., d.7, q.3, a.3b.
2Supposito aliquo contristabili vel doloroso, ad bonitatem pertinet quod
aliquis de malo praesenti tristetur vel doleat. Quod enim non tristaretur vel non
doleret, non posset esse nisi quia vel non sentiret, vel quia non reputaret sibi
repugnans, et utrumque istorum est malum manifeste. Et ideo ad bonitatem
pertinet ut, supposita praesentia mali, sequatur tristitia vel dolor. S.Theol. III, q.39, a.1. Este texto se refiere al bien y al mal humano en sentido amplio;
nosotros lo aplicamos aqu de manera ms restringida al bien moral, a la luz del
texto citado en la nota siguiente.
3Est enim aliquod malum quod potest esse virtuoso praesens, ut dictum est.
Quod quidem malum ratio detestatur. Unde appetitus sensitivus in hoc sequitur
As, ante los reconocimientos y felicitaciones, junto con alegrarse por los
bienes posedos y aplaudidos, el educando debera aprender a remitir al
Creador sus inclinaciones naturales hacia la virtud (y en definitiva todo su
ser y obrar), as como a admitir los dems factores externos de ayuda. 1
Adems, pensamos que el educador debe motivar con gran cuidado al
educando para que ste vaya descubriendo con alegra y objetividad sus
posibilidades reales de crecimiento virtuoso; y as aspire a sacarles todo el
provecho posible a ellas, y no a las que no posee. 2 Esto facilitar tambin el
que valore a los dems educandos, reconociendo en cada uno de ellos una
particular y diversa predisposicin hacia una misma -pero anloga- vocacin
moral: el status virtutis.3
Al intentar formar en la humildad, nos parece que los educadores
deben tener mucho cuidado de evitar la humillacin del muchacho.4 Puesto
p.158s.
1Honor importat quandam reverentiam alicui exhibitam in testimonium
excellentiae eius. Circa excellentiam autem hominis duo sunt attendenda.
Primo quidem, quod id secundum quod homo excellit, non habet homo a seipso,
sed est quasi quiddam divinum in eo. Et ideo ex hoc non debetur principaliter
sibi honor, sed Deo... S.Theol. II-II, q.131, a.1.
2Magnanimitas igitur facit quod homo se magnis dignificet secundum
considerationem donorum quae possidet ex Deo, sicut, si habet magnam
virtutem animi, magnanimitas facit quod ad perfecta opera virtutis tendat...
Humilitas autem facit quod homo seipsum parvipendat secundum
considerationem proprii defectus. S.Theol. II-II, q.129, a.3, ad 4. Circa
appetitum boni ardui necessaria est duplex virtus. Una quidem quae temperet et
refrenet animum, ne immoderate tendat in excelsa, et hoc pertinet ad virtutem
humilitatis. Alia vero quae firmat animum contra desperationem, et impellit
ipsum ad prosecutionem magnorum secundum rationem rectam, et haec est
magnanimitas. S.Theol. II-II, q.161, a.1.
3Similiter etiam magnanimitas contemnit alios secundum quod deficiunt a
donis Dei, non enim tantum alios appretiatur quod pro eis aliquid indecens
faciat. Sed humilitas alios honorat, et superiores aestimat, inquantum in eis
aliquid inspicit de donis Dei. S.Theol. II-II, q.129, a.3, ad 4.
4Notandum est quod alius est principatus patris ad filium, et domini ad
servum, quia dominus utitur servo suo ad utilitatem propriam, sed pater utitur
filio ad utilitatem filii. Et ideo est necesse quod patres instruant filios propter
utilitatem suam, non tamen minis arcendo aut subiiciendo. Eph., cap.6, lec.1.
Pusillanimitas videtur ex inordinato timore procedere, unde dicitur Isaiae
XXXV, Dicite, pusillanimes, confortamini et nolite timere. Videtur etiam
nisi inquantum videtur pertinere ad proprium bonum. S.Theol. I-II, q.32, a.6,
ad 3.
1Cf. S.Theol., II-II, qq.72-77.
2Sicut licitum est aliquem verberare vel in rebus damnificare causa
disciplinae, ita etiam et causa disciplinae potest aliquis alteri, quem debet
corrigere, verbum aliquod conviciosum dicere... Tamen, sicut dicit
Augustinus,... raro, et ex magna necessitate obiurgationes sunt
adhibendae.... S.Theol. II-II, q.72, a.2, ad 2. Revelare peccatum occultum
alicuius propter eius emendationem denuntiando, vel propter bonum publicae
iustitiae accusando, non est detrahere. S.Theol. II-II, q.73, a.2, ad 1. Todas las
negrillas son mas.
3Cf. S.Theol. II-II, q.75, a.2, ad 1.
4Potest autem aliquod malum accipi ut parvum, dupliciter, uno modo,
secundum se; alio modo, ratione personae. Cum autem aliquis alterius
personae malum vel defectum in ludum vel risum ponit quia secundum se
parvum malum est, est veniale et leve peccatum secundum suum genus. Cum
valorar las aficiones, los gustos, las ocupaciones del nio; pues, como
tambin nos dice el Aquinate:
Aquello en lo que principalmente nos ocupamos, lo consideramos como un
bien propio; y por eso, cuando es despreciado, pensamos que tambin
nosotros somos despreciados y nos sentimos ofendidos. 1
3. LA MOTIVACIN EXTRNSECA
Por otra parte, la experiencia indica que los premios y los castigos
son la motivacin ms efectiva para los nios. Incluso entre los adultos
siguen siendo siempre necesarios, segn el Aquinate. 3 De hecho, ste es el
el otro:
La naturaleza que puede conseguir el bien perfecto es de condicin ms
noble, aunque necesite el auxilio exterior para conseguirlo, que la
naturaleza que no puede conseguir el bien perfecto, sino que consigue un
bien imperfecto, aunque para su consecucin no necesite auxilio exterior.
1
a) Extrnseca Positiva
La motivacin con premios ayudara a formar esa costumbre previrtuosa, que predispone a la virtud.
Decamos que el ambiente formativo natural es el de la familia,
fundada sobre el amor. Es interesante observar cmo se dan all, de forma
espontnea, mltiples motivaciones extrnsecas positivas. Por supuesto,
numerosos regalos y premios concretos, que provocan gran placer en los
hijos.3 Pero nos parece que ocurre tambin otro fenmeno muy singular: el
hijo valora los actos virtuosos de sus padres (y hermanos), no a causa de
b) Extrnseca Negativa
Sicut ergo aliquis dupliciter sanatur, uno modo per operationem naturae
tantum, alio modo a natura cum adminiculo medicinae, ita etiam est duplex
modus acquirendi scientiam: unus quando naturalis ratio per se ipsam devenit
in cognitionem ignotorum, et hic modus dicitur inventio; alius quando naturali
rationi aliquis exterius adminiculatur, et hic modus dicitur disciplina. Verit.,
q.11, a.1. Las negrillas son mas. Sicut in intellectu scientia acquiritur non
solum per inventionem, sed etiam per doctrinam, quae est ab alio; ita etiam in
acquisitione virtutis homo iuvatur per correctionem et disciplinam, quae est ab
alio; qua aliquis tanto minus indiget, quanto de se est magis dispositus ad
virtutem; sicut et aliquis quanto perspicacioris est ingenii, tanto minus indiget
exteriori doctrina. Virt., a.9, ad9. Cf. tambin: S.Theol. I, q.84, a.3; I-II, q.79,
a.3; II-II, q.47, a.15 y q.48; III, q.9, a.4, ad1 y q.12, a.3, ad3; Cont. Gent. II,
cap.75 (n.15); XII Met., lec.3 (n.8) y Cor. I, cap.12, lec.3.
1Per hoc quod aliquis incipit assuefieri ad vitandum mala et ad implendum
bona propter metu poenae, perducitur ad hoc quod delectabiliter et ex propria
voluntate hoc faciat, et secundum hoc lex etiam puniendo perducit ad hoc quod
homines sint boni. S.Theol. I-II, q.92, a.2, ad 4. ...et ipsi tandem per
huiusmodi assuetudinem ad hoc perducerentur quod voluntarie facerent quae
prius metu implebant, et sic fierent virtuosi. Huiusmodi autem disciplina cogens
metu poenae, est disciplina legum. S.Theol. I-II, q.95, a.1. Cf. Eth. X, lec.14,
n.13.
virtus, pp.226-264.
1Oportet quod etiam leges imponantur hominibus secundum eorum
conditionem, quia, ut Isidorus dicit, lex debet esse possibilis et secundum
naturam, et secundum consuetudinem patriae. Potestas autem sive facultas
operandi ex interiori habitu seu dispositione procedit, non enim idem est
possibile ei qui non habet habitum virtutis, et virtuoso; sicut etiam non est idem
possibile puero et viro perfecto. Et propter hoc non ponitur eadem lex pueris
quae ponitur adultis, multa enim pueris permittuntur quae in adultis lege
puniuntur, vel etiam vituperantur. Et similiter multa sunt permittenda hominibus
non perfectis virtute, quae non essent toleranda in hominibus virtuosis. Lex
autem humana ponitur multitudini hominum, in qua maior pars est hominum
non perfectorum virtute. Et ideo lege humana non prohibentur omnia vitia, a
quibus virtuosi abstinent; sed solum graviora, a quibus possibile est maiorem
partem multitudinis abstinere; et praecipue quae sunt in nocumentum aliorum,
sine quorum prohibitione societas humana conservari non posset. S.Theol. III, q.96, a.2. Cf. II-II, q.69, a.2, ad 1; q.77, a.1, ad 1. Incluso hay que tener la
flexibilidad necesaria para cambiar las normas, de acuerdo a circunstancias
nuevas; con el cuidado, eso s, de no provocar confusiones en los educandos; cf.
ibid., I-II, q.97, a.1.
2Cf. S.Theol. II-II, q.108, a.2, ad 3; q.157, a.1.
3Cf. S.Theol. II-II, q.33, a.6.
sera mejor que se hiciesen en privado. 1 Con Santo Toms, pensamos que se
deberan aplicar criterios especiales sobre los castigos, cuando las faltas
son cometidas por todos o por una gran parte del grupo, o por uno de sus
lderes, o cuando no se puede identificar a los responsables. 2
Queda claro, entonces, que los castigos utilizados por el educador
no son para el Aquinate sanciones punitivas, sino formativas o
medicinales:
Se puede considerar el castigo de dos modos. Primero como punicin, y en
este sentido nicamente el pecado la merece... Desde otro ngulo, se
puede considerar el castigo como medicina, que no slo sana el pecado
pasado, sino que asimismo preserva del pecado futuro y promueve hacia el
bien. Segn esto, uno es castigado a veces sin culpa [moral], aunque nunca
sin causa. 3
1Cf. S.Theol. II-II, q.33, a.7. En este artculo, Santo Toms desarrolla un
detallado y pedaggico anlisis de las diversas posibilidades sobre la correccin
pblica y la privada, as como de las consecuencias de ambas.
2Quando tota multitudo peccat, est de ea vindicta sumenda vel quantum ad
totam multitudinem... Quandoque vero, si speretur multorum correctio, debet
severitas vindictae exerceri in aliquos paucos principaliores, quibus punitis
ceteri terreantur... Si autemnon tota multitudo peccavit, sed pro parte, tunc, si
possunt mali secerni a bonis, debet in eos vindicta exerceri, si tamen hoc fieri
possit sine scandalo aliorum. Alioquin, parcendum est multitudini, et
detrahendum severitati. Et eadem ratio est de principe, quem sequitur
multitudo. Tolerandum enim est peccatum eius, si sine scandalo multitudinis
puniri non posset, nisi forte esset tale peccatum principis quod magis noceret
multitudini, vel spiritualiter vel temporaliter, quam scandalum quod exinde
timeretur. S.Theol. II-II, q.108, a.1, ad 5.
3Poena potest dupliciter considerari. Uno modo, secundum rationem poenae.
Et secundum hoc, poena non debetur nisi peccato, quia per poenam reparatur
aequalitas iustitiae, inquantum ille qui peccando nimis secutus est suam
voluntatem, aliquid contra suam voluntatem patitur. Unde cum omne peccatum
sit voluntarium... Consequens est quod nullus punitur hoc modo nisi pro eo
quod voluntarie factum est. Alio modo potest considerari poena inquantum est
medicina, non solum sanativa peccati praeteriti, sed etiam praeservativa a
peccato futuro et promotiva in aliquod bonum. Et secundum hoc, aliquis
interdum punitur sine culpa, non tamen sine causa. S.Theol. II-II, q.108, a.4.
De hecho, slo Dios es juez de la conciencia. En sentido estricto, a nadie
compete en esta tierra castigar por las responsabilidades morales; cf. S.Theol.
II-II, q.68, a.1. Por lo mismo, la lgica de la justicia formativa es diversa de la
lgica de la justicia moral; cf. S.Theol. II-II, q.108, a.4, ad 1; Malo, q.2, a.10, ad
4.
1Cf. S.Theol. II-II, q.33, a.1.
2Non intenditur punitio peccantis, sed emendatio, et ideo nihil agitur contra
eum cuius peccatum denuntiatur, sed pro eo. S.Theol. II-II, q.67, a.3, ad 2.
3Se veramente fosse necessario punire il ragazzo affinch non sia abituato al
male, bisogna farlo cos che il fanciullo sia persuaso che il castigo ricevuto era
atto damore sincero ed affetuoso nei suoi confronti, affinch non diventi lo
schiavo di un vizio. Bednarski, Leducazione..., p.165s.
4Redarguere autem et increpare potest esse dupliciter delectationis causa.
Uno modo, inquantum facit homini imaginationem propriae sapientiae et
excellentiae, increpare enim et corripere est sapientum et maiorum alio modo,
secundum quod aliquis, increpando et reprehendendo, alteri benefacit, quod est
delectabile. S.Theol. I-II, q.32, a.6, ad 3. La amargura del educador puede
conducirle a exagerar los castigos, e incluso a disfrutarlos. Cf. ibid., q.159, a.1,
ad 1; a.2.
educacin moral? O es, acaso, que el fin formativo justifica los medios,
incluso los inmorales, como ste? Una accin realizada bajo coaccin no
pierde por eso mismo su voluntariedad y su moralidad? No; responde el
Aquinate. Salvo en casos de pnico extremo, la persona atemorizada
conserva su libertad. Ms an, en cuanto a la intensidad del acto volitivo, l
sostiene:
El temor... favorece la actividad, por cuanto mueve a la voluntad a cumplir
lo que hace falta para escapar de aquello que se teme. 1
Por otra parte, estimamos que, aunque la accin del educando movida
por el temor a un castigo no tenga tanto valor moral como la realizada por
amor del bien virtuoso, no resulta por esto inmoral, ya que ni el fin
intencionado (librarse de la sancin) ni el medio elegido (realizar lo pedido
por el educador) son ticamente malos.
En conclusin, nos parece que la motivacin extrnseca negativa es
legtima en sentido formativo y moral, como medio indirecto hacia la
induccin de la virtud. Por lo tanto, aqulla podra ser utilizada por los
educadores, de acuerdo con el papel formativo especfico que a ellos les
corresponda. As, incluso en la familia puede ser necesario recurrir a veces
a los castigos.2 Tambin el pedagogo (tutor, ayo) puede utilizar este
medio educativo con sus pupilos; pero siempre bajo la autoridad delegada
de los padres.1
Sin embargo, el mbito ms propio del recurso a la sancin es -para
el Aquinate- la ley pblica. Es el tipo de motivacin ms propia del
gobernante (aunque no la nica, por cierto). La funcin educadora de la
coercin legal es necesaria y complementaria a la de los dems educadores,
debido a la singular fuerza de sus preceptos y sanciones. De esta forma, la
ley persigue la induccin del comportamiento moral mnimo en todos los
miembros de la sociedad.2 Como toda motivacin extrnseca, la ley no puede
exigir en los ciudadanos la formalidad virtuosa en el cumplimiento de los
actos prescritos; sin embargo, la prctica autnticamente moral del status
virtutis es el fin al cual el legislador pretende conducir.3
Por lo tanto:
(La disciplina humana) ha de atender a la capacidad de los sujetos. Pues la
disciplina debe acomodarse a cada uno segn sus posibilidades, incluidas
las naturales (porque no se pide lo mismo a un nio que a un hombre
maduro). 2
que consiste en dar luz y dar aliento. El dar nimo es tan fundamentalmente
necesario como la humillacin es perniciosa. Una simple prohibicin de algo
indebido es menos eficaz que la luz con que se hace comprender al nio el bien
que tal accin echara a perder. El arte verdadero es conseguir que el nio se
d cuenta de sus propios recursos y de la propia capacidad para esa belleza
que es obrar bien. Maritain, op. cit., p.53s.
1In acquisitione virtutis homo iuvatur per correctionem et disciplinam, quae
est ab alio; qua aliquis tanto minus indiget, quanto de se est magis dispositus
ad virtutem. Virt.Com., a.9, ad 9.
2Attenditur enim humana disciplina primum quidem quantum ad ordinem
rationis, qui importatur in hoc quod dicitur iusta. Secundo, quantum ad
facultatem agentium. Debet enim esse disciplina conveniens unicuique
secundum suam possibilitatem, observata etiam possibilitate naturae (non enim
eadem sunt imponenda pueris, quae imponuntur viris perfectis); et secundum
humanam consuetudinem; non enim potest homo solus in societate vivere, aliis
morem non gerens. Tertio, quantum ad debitas circumstantias, dicit, loco
temporique conveniens. S.Theol. I-II, q.95, a.3.
3Sed his qui sunt inobedientes et mores degeneres habent, apponunt poenas
corporales, puta flagella et diversas punitiones, vituperando eos et in propriis
rebus damnificando. Illos autem, qui sunt totaliter insanabiles, exterminant,
Como vimos, a ellos habra que aplicarles primero las medidas tendientes a
resguardar la paz bsica de la comunidad educativa. Pero no slo eso;
tambin se les debera forzar a ejecutar actos materiales de virtud -como
induccin propiamente formativa- probablemente por un largo tiempo. 1
En el otro extremo, se encontrara el caso ideal, segn el Aquinate:
En cuanto a aquellos jvenes que, por su buena disposicin, por la
costumbre adquirida o, sobre todo, por un don divino, son inclinados a las
obras de virtud, basta la disciplina paternal, que se ejerce mediante
buenos consejos. 2
sicut cum suspendunt latronem. Eth. X, lec.14, n.15. Existe, por tanto, un nivel
pre-moral todava ms abajo: el de aquellos individuos que ni siquiera pueden
participar en los medios educativos normales, ya que necesitan someterse antes
a un trabajo de rehabilitacin fsica, squica o social mnima.
1...et ipsi tandem per huiusmodi assuetudinem ad hoc perducerentur quod
voluntarie facerent quae prius metu implebant, et sic fierent virtuosi. S.Theol.
I-II, q.95, a.1.
2Oportet quod huiusmodi disciplinam, per quam ad virtutem perveniatur,
homines ab alio sortiantur. Et quidem quantum ad illos iuvenes qui sunt proni
ad actus virtutum, ex bona dispositione naturae, vel consuetudine, vel magis
divino munere, sufficit disciplina paterna, quae est per monitiones. Ibid. Cf.
Sent. III, d.37, q.1, a.1, ad5.
3...tamen sermo paternus magis potest per viam amoris, quae quidem via est
efficacior in his qui non sunt totaliter male dispositi. Eth. X, lec.15, n.5.
4Videmus enim quod sermones persuasivi, possunt provocare et movere ad
bonum iuvenes liberales, qui scilicet non sunt subiecti vitiis et passionibus, et
qui habent nobiles mores, inquantum sunt apti ad operationes virtutis, et qui
vere amant bonum possunt fieri cathacotini, id est repleti virtute et honore.
Tales enim qui sunt bene dispositi ad virtutem, ex bonis persuasionibus
provocantur ad perfectionem virtutis. Eth. X, lec.14, n.4.
1Lobjet de la discipline morale est daider lenfant bien disposer de lui- mme, se determiner
raisonablement au bien particulier... tout le rle de lducation est en somme de faciliter cette
auto- dtermination au bien particulier. Leduc, op. cit., p.75 Nel periodo dellinfanzia il bambino... ha
bisogno... di un aiuto continuo... anzitutto nel prepararsi allautoeducazione e allautogoverno sia nella
sfera volitiva che affettiva. Bednarski, Leducazione..., p.41.
SEGUNDA PARTE:
LA ENSEANZA MORAL
1Et sic patet, quod ex eo quod homo habet scientiam, non dicitur bonus
simpliciter, sed bonus secundum intellectum, vel bene intelligens; et similiter
est de arte, et de aliis huiusmodi habitibus. Virt.Com., a.7, ad 2.
2Virtus moralis potest quidem esse sine quibusdam intellectualibus virtutibus
sicut sine sapientia, scientia et arte; non autem potest esse sine intellectu et
prudentia. S.Theol. I-II, q.58, a.4. Para la vida moral sobrenatural se requiere
el don de sabidura. Cf. S.Theol. II-II, q.45, a.5.
3Et ideo, etsi virtus moralis non sit ratio recta, ut Socrates dicebat; non tamen
solum est secundum rationem rectam, inquantum inclinat ad id quod est
secundum rationem rectam, ut Platonici posuerunt; sed etiam oportet quod sit
cum ratione recta, ut Aristoteles dicit, in VI Ethic. S.Theol. I-II, q.58, a.4, ad
3.
4Unde et in natura humana...oportet esse cognitionem veritatis sine
inquisitione, et in speculativis et in practicis; et hanc quidem cognitionem
oportet esse principium totius cognitionis sequentis, sive speculativae sive
practicae, cum principia oporteat esse stabiliora et certiora. Unde et hanc
cognitionem oportet homini naturaliter inesse, cum hoc quidem cognoscat
quasi quoddam seminarium totius cognitionis sequentis; sicut et in omnibus
naturis sequentium operationum et effectuum quadam naturalia semina
praeexistunt. Oportet etiam hanc cognitionem habitualem esse, ut in promptu
existat ea uti cum fueri necesse. Ver., q.16, a.1. Cf. S.Theol. I, q.79, a.12.
reputabantur latrocinia peccata, vel etiam vitia contra naturam. S.Theol. I-II,
q.94, a.6.
1Cf. S.Theol. I-II, q.89, a.6; Maritain, Neuf lecons sur les notions premires de
la philosophie morale. Paris, Tequi 1951, pp.119-142.
2Et quia universalia principia juris ad synderesim pertinent, rationes autem
magis appropriatae ad opus, pertinent ad habitus, quibus ratio superior et
inferior distinguuntur;synderesis in hoc syllogismo quasi majorem ministrat,
cujus consideratio est actus synderesis; sed minorem ministrat ratio superior
vel inferior, et ejus consideratio est ipsius actus; sed consideratio conclusionis
elicitae, est consideratio conscientiae. Sent. II, d.24, q.2, a.4. Cf. S.Theol. I,
q.79, a.13; Ver., q.17, a.1.
3Cf. Sent. II, d.39, q.3, aa.2-3; S.Theol. I-II, q.19, aa.5-6; Ver., q.17, aa.3-5;
Malo, q.2, a.2, ad 8; Quodl., n.3, q.12, aa.1-2. La superacin de la ignorancia en
la conciencia pasa por el prximo tema a tratar: el conocimiento moral. Sobre el
b) El Conocimiento Moral
Por esta razn, creemos que una actividad con educandos distrados o
desganados resulta anti-formativa, en cuanto dificulta la retencin del
contenido enseado. Por eso, nos parece que el primer paso pedaggico
(como en la oratoria) es la captatio benevolentiae: la presentacin de un
elemento de singular atraccin para los educandos, que capture de
inmediato su atencin y su afecto, al inicio de la actividad. Por lo mismo,
pensamos que las enseanzas principales han de ser sensibilizadas con
singular fuerza por el formador, de modo que calen hondo en la sensibilidad
ex quo fit quod eorum quae in pueritia vidimus magis memoremur. Ideo autem
necessaria est huiusmodi similitudinum vel imaginum adinventio, quia
intentiones simplices et spirituales facilius ex anima elabuntur nisi quibusdam
similitudinibus corporalibus quasi alligentur, quia humana cognitio potentior
est circa sensibilia. Unde et memorativa ponitur in parte sensitiva. S.Theol.
II-II, q.49, a.1, ad 2.
1Secundo, oportet ut homo ea quae memoriter vult tenere sua consideratione
ordinate disponat, ut ex uno memorato facile ad aliud procedatur... Ibid.
2Tertio, oportet ut homo sollicitudinem apponat et affectum adhibeat ad ea
quae vult memorari, quia quo aliquid magis fuerit impressum animo, eo minus
elabitur. Ibid.
Para Santo Toms, la docilidad -al menos como disposicin potenciales una virtud propia incluso del status virtutis, en el adulto; pues, debido a
que nadie es completamente sabio y autosuficiente:
Es conveniente que la tengan tambin los mayores, en algn aspecto.
1Per prudentiam aliquis praecipit non solum aliis, sed etiam sibi ipsi quamvis
etiam ipsos maiores oporteat dociles quantum ad aliqua esse, quia nullus in his
quae subsunt prudentiae sibi quantum ad omnia sufficit. S.Theol. II-II, q.49,
a.3, ad 3.
2Cum homo bonum operatur non secundum propriam rationem, sed motus ex
consilio alterius; nondum est omnino perfecta operatio ipsius, quantum ad
rationem dirigentem, et quantum ad appetitum moventem. Unde si bonum
operetur, non tamen simpliciter bene; quod est bene vivere. S.Theol. I-II, q.57,
a.5, ad 2.
3Et dispositio naturalis proficit ad virtutem... Sed huiusmodi naturalis virtus
est imperfecta... Et ad eius perfectionem exigitur quod superveniat perfectio
intellectus seu rationis. Et propter hoc exigitur doctrina, quae sufficeret si in
solo intellectu seu ratione consisteret secundum opinionem Socratis, qui
ponebat virtutem esse scientiam. Sed quia requiritur ad virtutem rectitudo
appetitus, necessaria autem est consuetudo per quam appetitus inclinatur ad
En consecuencia:
El que sigue sus pasiones escucha esta ciencia (moral) de manera vana,
intil, sin eficacia alguna... Pues el fin de esta ciencia no es slo el
conocimiento, al cual tal vez podran llegar los que siguen las pasiones, sino
que es el acto humano... Pero a los actos virtuosos no llegan stos. 2
1Sermo et doctrina non habet efficaciam in omnibus, sed oportet quod, ad hoc
quod efficaciam habeat in aliquo, quod auditoris anima ex multis bonis
consuetudinibus sit praeparata ad gaudendum de bonis et ad odiendum mala;
sicut etiam oportet terram esse bene cultam ad hoc quod nutriat semen; sic
enim se habet sermo auditus in anima, sicut semen in terra. Ille enim qui vivit
secundum passiones, non libenter audiet sermonem monentis, neque etiam
intelliget, ita quod iudicet illud esse bonum ad quod inducitur. Unde non potest
ab aliquo persuaderi. Eth.X, lec.14, n.10; cf. ibid., n.4 (ya citado).
2Ille qui est sectator passionum inaniter, idest sine aliqua efficacia, audit
hanc scientiam, et inutiliter, idest absque consecutione debiti finis. Finis enim
En cambio,
El saber acerca de las realidades morales resulta muy til para los que
cumplen todos sus deseos y obran en la prctica segn el orden de la
razn. 1
huius scientiae non est sola cognitio, ad quam forte pervenire possent
passionum sectatores. Sed finis huius scientiae est actus humanus, sicut et
omnium scientiarum practicarum. Ad actus autem virtuosos non perveniunt qui
passiones sectantur. Eth.I, lec.3, n.9.
1Multum est utile scire de moribus illis qui secundum ordinem rationis
implent omnia sua desideria et exterius operantur. Eth.I, lec.3, n.10.
2. EL AMBIENTE VIRTUOSO
a) El Ejemplo Moral
constituido. 1
1Tertio modo dicitur forma alicuius ad quam aliquid formatur, et haec est
forma exemplaris ad cuius imitationem aliquid constituitur. Ver., q.3, a.1
2Patres debent naturaliter instruere filios moribus. Eph., cap.6, lec.1.
3Quia circa actiones et passiones humanas minus credit sermonibus quam
operibus. Si enim aliquis operetur quod dicit esse malum, plus provocat
exemplo quam deterreat verbo. Eth. X, lec.1, n.8.
ms que por las razones y discursos. Las inclinaciones tendenciales son las
que mandan por lo general. En tica, lo que cuenta son las acciones
concretas. Y eso lo saben los educandos, aunque sea de modo inconsciente.
Pero adems hay otra razn (que tambin ya conocamos):
En las acciones y pasiones humanas, en las que la experiencia vale
muchsimo, mueven ms los ejemplos que las palabras. 1
Segn el Aquinate:
Siempre aquel que es perfectsimo es el ejemplar que imitan los menos
perfectos, a su manera. 1
se traducira la tendencia de la
potencialidad virtuosa hacia la virtud en acto. Contina el mismo texto:
Aunque no todos los hombres posean estas virtudes en estado de hbito
completo, las poseen, sin embargo, como ciertos principios germinales de
la razn, merced a las que quien no posee la virtud ama al virtuoso al
hallarle conforme con su propia razn natural. 1
tristeza por el bien ajeno; sin embargo en este caso, el dolor se produce
no porque l posea el bien, sino porque el bien que tiene nos falta a
nosotros. Esto propiamente es celo... Y si este celo versa sobre bienes
honestos, es laudable. 1
El celo, entonces, es la disposicin del nimo que prepara para la
emulacin, a fin de obtener cosas buenas .2 El celo, en general, es para
Santo Toms, un movimiento del irascible. La ira por celo sera buena y
laudable, en cuanto sigue el orden de la razn. 3 Pero, qu es exactamente
el celo, en sentido tomasiano? Como toda ira, el celo es un impulso agresivo
en contra de un mal. El hombre devorado por el buen celo se esfuerza en
corregir cuantas cosas malas ve; si no puede, lo sufre y gime. 4
El celo, entonces, es el impulso interior de luchar contra lo injusto y
lo incorrecto, con el fin de transformarlo en justo y recto; por ello, Santo
Toms tambin lo llama: el celo por la rectitud.5
Sin embargo, el fundamento ltimo del celo (como de toda ira, por lo
dems) no es el mal, que procura destruir, sino el bien, que anhela
reivindicar. Por ello, Santo Toms afirma que la intensidad del celo (y de la
emulacin subsecuente) depende directamente de la intensidad de la
fuerza amativa de la cual procede:
El celo... proviene de la intensidad del amor. Porque es evidente que
cuanto ms intensamente tiende una potencia hacia algo, ms fuertemente
1Alio modo potest aliquis tristari de bono alterius, non ex eo quod ipse habet
bonum, sed ex eo quod nobis deest bonum illud quod ipse habet. Et hoc proprie
est zelus... Et si iste zelus sit circa bona honesta, laudabilis est, secundum illud
I ad Cor. XIV, aemulamini spiritualia. S.Theol. II-II, q.36, a.2.
2Aristoteles I Rhetor., distinguens inter zelum et invidiam, dicit: zelus ex
bonis est virtuosorum; invidere autem est proelium pravorum. Zelans enim
seipsum praeparat propter aemulationem, ut obtineat bona, invidus autem, ut
proximus non habeat, propter invidiam; invidia enim est cum aliquis tristatur
de hoc quod proximus habet bona quae ipse non habet; zelus autem est cum
aliquis tristatur de hoc quod ipse non habet bona quae proximus habet. Malo,
q.10, a.1, ad 11.
3Cf. S.Theol. II-II, q.158, a.2; Malo, q.12, a.2.
4Zelus domus tuae comedit me, dicit glossa quod bono zelo comeditur, qui
quaelibet prava quae viderit, corrigere satagit; si nequit, tolerat et gemit.
S.Theol. I-II, q.28, a.4; cf. III, q.15, a.9.
5Ira quae est ex zelo rectitudinis. Malo, q.12, q.1, obi.11.
Por lo tanto, Santo Toms admite que el formador debe incitar una
1Dicit enim Hieronymus, ad Laetam (De Instruct.): Filiae, habeat socias cum
quibus discat, quibus invideat, quarum audibus mordeatur. S.Theol. II-II,
q.36, a.2, obi.1. Ibi sumitur invidia pro zelo quo quis debet incitari ad
proficiendum cum melioribus. Ibid., ad 1.
2Zelans enim seipsum praeparat propter aemulationem, ut obtineat bona...
Zelus autem est cum aliquis tristatur de hoc quod ipse non habet bona quae
proximus habet... Est enim laudabile ut aliquis addiscens conetur ad
addiscendum quae alius addiscit, secundum illud Apostoli I Cor., XII, 31:
Aemulamini charismata meliora. Malo, q.10, a.1, ad 11. Santo Toms repite
en numerossimos pasajes esta invitacin de San Pablo a la emulacin; cf. por
ejemplo, Sent. II, d.44, q.2, a.3; S.Theol. II-II, q.43, a.8, ad 4; q.161, a.2, obi.2;
q.182, a.1, obi3.
3Manifestum est quod beatitudo virtutis est praemium. Oportet igitur ad
b) La Comunidad Formativa
1...sicut videmus eos solos sub una multitudine computari qui sub eisdem
legibus et eodem regimine diriguntur ad bene vivendum. Ibid.
relaxaretur. Huiusmodi autem dicta vel facta, in quibus non quaeritur nisi
delectatio animalis, vocantur ludicra vel iocosa. Et ideo necesse est talibus
interdum uti, quasi ad quandam animae quietem. S.Theol. II-II, q.168, a.2. Cf.
ibid., I-II, q.32, a.1, ad 3; Eth.IV, lec.16, n.2; Cont.Gent. III, cap. 25, n.9. Este
placer se da no slo en los juegos y bromas, sino tambin, por ejemplo, en la
asistencia a espectculos cmicos; cf. S.Theol., II-II, 167, a.2, obi.2.
1Ludus, cum sit quaedam requies, utilis est ad vitam virtuosam. Sent.III,
d.38, q.1, a.2, obi.2.
2Ludens, propter otium contemplationis sapientiae. Sicut enim operationes
ludi non appetuntur propter aliud, sed in seipsis habent delectationem, ita et
contemplatio sapientiae. Sent.I, d.2, q.1, a.5. Otra comparacin tomasiana
entre la gratuidad del juego y la de la contemplacin: Sunt autem aliquae
actiones quae non videntur esse propter finem, sicut actiones ludicrae et
contemplatoriae... Actiones autem ludicrae interdum sunt finis, cum quis solum
ludit propter delectationem quae in ludo est: quandoque autem sunt propter
finem, ut cum ludimus ut postmodum melius studeamus. Cont.Gent. III, cap.2,
n.9. Cf. S.Theol. II-II, q.168, a.2, ad 3.
3Ludorum est triplex differentia. Quidam enim ludi sunt qui ex se ipsis
turpitudinem habent; ...Alii ludi sunt qui ex gaudio devotionis procedunt, et
tales ludi non sunt vitandi, sed laudandi et aemulandi... Sent. IV, d.16, q.4,
a.2a.
Por otra parte, Santo Toms destaca que toda diversin de suyo
contribuye a lo positivo, en cuanto alegra el corazn del hombre y, con ello,
ayuda a evitar la tristeza y la agresividad. 1 No cabe duda, por lo tanto, del
valor relevante que merecera la recreacin, para la tarea formativa; en
especial, la de los nios.
Sin embargo, el valor educativo de la diversin tiene sus lmites,
para el Aquinate. El educador deber discernir cundo y cmo utilizar los
juegos optativos, segn las circunstancias,2 a fin de evitar efectos
antiformativos y antivirtuosos; como por ejemplo, que en los juegos se
produzcan acciones nocivas o groseras, que se pierda el control y la
dignidad por parte de los que juegan, o que se realicen en momentos o
lugares inoportunos.3
Esta posibilidad de desviaciones morales en la recreacin,
fundamenta para nuestro autor una virtud especial, que tambin debe ser
formada: la eutrapelia; y que consiste precisamente en la capacidad de
disfrutar los placeres del juego, moderndose por la recta razn. 4 Ms aun:
esta virtud de la buena diversin sirve, en s misma, como una excelente
medida para reconocer el grado de educacin alcanzado por cada persona. 5
Otro placer que va asociado muchas veces con la diversin es el
placer esttico, normalmente ligado a la vista o al odo (pero debido a lo
educandos de modo consonante con las ideas y los sentimientos morales que
se busca formar. Toms de Aquino pone de relieve que hay diversos tipos
de cantos y de instrumentos, para suscitar diversos tipos de reacciones
sentimentales; a veces la msica relaja y tranquiliza, otras, entusiasma y
predispone a la accin:
Los afectos de una persona pueden ser dirigidos por instrumentos y
armonas musicales, en tres sentidos: a veces se provoca una cierta
rectitud y firmeza en el nimo; otras veces ste es llevado hasta lo
excelso; y otras, a la dulzura y la alegra.1
1Sciendum est autem quod in laude Dei praecipue intenditur quod affectus
hominis tendat in Deum, et dirigatur. Item consonantiae musicae immutant
hominis affectum. Unde Pythagoras videns quod juvenis insaniret ad sonum
phrygium, mutari modum fecit; ita furentis adolescentis animum ad statum
mentis pacatissimae temperavit, ut dicit Boetius in Proemio Musicae suae. Inde
est quod excogitatum est, quod in omni cultu aliquae consonantiae musicae
exerceantur, ut animus hominis excitetur ad Deum. Hujus autem consonantiae
dupliciter consueverunt exerceri: quandoque scilicet in instrumentis musicis,
quandoque vero in cantionibus. Et ideo primo ostendit primum modum: quia,
in cithara. Secundo secundum, ibi, cantate Ei. Affectus enim hominis per
instrumenta et consonantias musicas dirigitur, quantum ad tria: quia
quandoque instituitur in quadam rectitudine et animi firmitate: quandoque
rapitur in celsitudinem: quandoque in dulcedinem et jucunditatem. Et ad hoc,
ut vult Philosophus in 8 Pol., c. 7, tria genera cantus sunt instituta... Et sic est
in instrumentis, quia quaedam instrumenta faciunt primum, sicut tibia, et tuba:
quidam faciunt secundum, ut organum: quidam tertium, ut psalterium et
cithara. Psal., 32, n.2.
2Sicut Philosophus dicit, in VIII Polit., neque fistulas ad disciplinam est
adducendum, neque aliquod aliud artificiale organum, puta citharam et si quid
tale alterum est, sed quaecumque faciunt auditores bonos. Huiusmodi enim
musica instrumenta magis animum movent ad delectationem quam per ea
formetur interius bona dispositio. In Veteri autem Testamento usus erat talium
instrumentorum, tum quia populus erat magis durus et carnalis, unde erat per
huiusmodi instrumenta provocandus, sicut et per promissiones terrenas.
S.Theol. II-II, q.91, a.2, ad 4.
1Cf. Eth.III, lec.19, n.13.
2Cum sit quaedam requies hominis ab anxietate sollicitudinum in hac vita et
in conversatione humana per ludum, et sic ludus habet rationem boni utilis,
consequens est quod in ludis possit esse quaedam conveniens collocutio
hominum adinvicem. Eth.IV, lec.16, n.2. Executio autem activae vitae in
duobus consistit: scilicet in operationibus, quibus fit communicatio ad alterum,
et in passionibus, quibus homo ad seipsum disponitur. Operationes autem
quibus fit communicatio ad alterum, secundum humanum modum regulantur,
vel ex eo ad quem est communicatio,... vel ex ipso qui ad alterum sua
communicat, inquantum bonum ejus relucet in tali communicatione, ut mensura
harum communicationum: quae quidem communicatio vel est in hoc quod
homo sua tribuit... vel in eo quod seipsum alteri exhibet sive per
cognitionem,...sive per affectionem, inquantum se delectabilem exhibet sociis,
ut in ludis, quod facit eutrapelia. Sent.III, d.34, q.1, a.2.
CONCLUSIN
NDICE ORIGINAL
INTRODUCCIN
I - PRINCIPIOS GENERALES SOBRE EDUCACIN
A - NATURALEZA DE LA EDUCACIN
1. Moral y Educacin:a) en el uso actual
b) en Santo Toms
2. El Concepto de Educacin en Santo Toms:
a) uso del trmino educatio en Santo
Toms
b) el concepto educacin
c) educacin natural y sobrenatural
3. La Perfeccin del Hombre como Status Virtutis:
a) nocin de virtud
b) divisin de las virtudes
c) el estado virtuoso
B - CAUSAS DE LA EDUCACIN
1. Las Causas en General: a) causas final, formal y ejemplar
b) causa material de la educacin
c) causa eficiente de la educacin
2. Los Educadores:
a) necesidad de los educadores
b) la accin del educador
c) los padres
d) el pedagogo y el maestro
e) el gobernante como educador
II - PUNTO DE PARTIDA: LAS DISPOSICIONES NATURALES
A - DISPOSICIN DEL HOMBRE HACIA LA VIRTUD
1. Disposicin global:
a) enfoque positivo
b) inclinaciones humanas esenciales
2. Disposicin de las potencias hacia la virtud:
a) en general
b) de la razn
c) de la voluntad
d) de los apetitos sensibles
e) del cuerpo humano
f) armona de las disposiciones
B - DIFERENCIACIN DE LAS DISPOSICIONES
1. Disposiciones individuales:
a) diferenciacin inicial y diferenciacin
final
b) fundamento de la diferenciacin individual
c) disposiciones hacia las virtudes morales
d) disposiciones hacia los vicios
2. Diferencias segn Edad: a) etapas
b) infancia
c) niez
d) adolescencia
e) edad adulta
f) vejez
III - MEDIOS INTERNOS: LA PRCTICA DE LAS VIRTUDES
A - LA REPETICIN DE LOS ACTOS
1. En la Adquisicin de las Virtudes:
a) los hbitos
b) la generacin de los hbitos virtuosos
c) la segunda naturaleza
2. En el Crecimiento Virtuoso: a) el aumento de las virtudes
b) factores de crecimiento virtuoso
B - LA INTEGRACIN DE LAS POTENCIAS
1. La Razn:
a) razn y voluntad
b) razn y pasiones
2. La Voluntad:
a) redundancia
b) causa eficiente
3. Los Apetitos Sensitivos: a) redundancia
b) obnubilacin
c) alteracin
IV - MEDIOS EXTERNOS: LA INDUCCIN DE LAS VIRTUDES
A - LA MOTIVACIN
1. La Motivacin en General:
sensible
BIBLIOGRAFA
Otros Autores:
La bibliografa sobre educacin moral, virtudes, moral tomista y