Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Resumo
El artculo presenta los resultados iniciales de una amplia investigacin sobre las
mujeres cineastas en Latinoamrica: revisin de parte de la literatura sobre las conquistas
de las mujeres en los siglos XIX y XX es muy importante comprender cundo y por qu
surgen las realizadoras mujeres y cules son las fuentes disponibles para el proseguimiento del trabajo.
Palabras clave: Realizacin cinematogrfica; Mujeres; Latinoamrica
Abstract
This article presents the initial results from a big research about women filmmakers in Latin America. Such results are: a literature review concerning womens struggle for
civil rights in the th and th centuries its crucial to understand when women filmmakers emerge and why it happens and what sources are available to usage in this researchs
next steps
Keywords: Filmmaker; Women; Latin American
EXTRAPRENSA (USP) Ano VI n
junho/
97
artigos
A luta pelos direitos das mulheres ganhou fora na Amrica Latina na segunda
metade do sculo XIX. Em , por exemplo, apareci en Brasil O Jornal das Senhoras,
que estaba dedicado a el adelanto social y la emancipacin moral de las mujeres (MOLYNEUX, , p.). Outro caso significativo ocorre na dcada de , quando um grupo
de feministas anarquistas comea a editar La voz de la mujer.
Se O Jornal das Senhoras voltava-se para os homens, que precisavam ser convencidos da necessidade de se educar a mulher, La Voz de la Mujer era escrito para as trabalhadoras pobres de Buenos Aires.
Como resultado de la expansin de las oportunidades educativas y laborales, las
mujeres urbanas [latino-americanas] de todas las clases sociales haban conseguido cierta autonoma material. Para la dcada de , se haban convertido
en una presencia en la vida pblica como obreras, dependientas, profesionales y
comerciantes. Pero si se casaban, todava eran tratadas como menores de edad
ante la ley (MOLYNEUX, , p.).
98
artigos
99
artigos
Apesar de ser clara a dimenso de gnero contida no apenas no regime autoritrio brasileiro, mas no argentino, no chileno, etc., nenhum grupo que se voltou contra eles
considerou a questo da mulher uma bandeira prioritria. Por outro lado, verifica-se na
segunda metade dos anos uma aliana entre o feminismo e a luta pelo fim das ditaduras.
El discurso estatal sobre la maternidad que surgi durante los aos de las
dictaduras elev, pues, la maternidad y los valores de la familia a condiciones
sine qua non para una accin saludable, precisamente cuando la vida familiar
estaba siendo destruida por el terrorismo de estado y socavada por las poltica
de austeridad. Esta hipocresa fue aprovechada por los grupos de madres de los
desaparecidos, cuya oposicin a los gobiernos militares se articul en varios
pases en funcin del imperativo maternal de recuperar a los hijos perdidos. Las
madres representaron uno de los desafos ms visibles y eficaces a los gobiernos
militares. (MOLYNEUX, , p.-).
a partir deste contexto, sinteticamente apresentado, que se deve pensar as relaes entre as mulheres e os processos de realizao flmica, em especial no que diz respeito ao exerccio da profisso mais importante na hierarquia do cinema (com exceo de
Hollywood, onde o produtor concentra muita fora): a direo cinematogrfica.
Na Amrica Latina, as primeiras realizaes so da dcada de . As iniciativas
das argentinas Emlia Saleny (Nia del bosque, e Clarita, ) e Maria V.
de Celestini (Mi derecho, ), assim como da mexicana Mimi Derba, fundadora de Azteca Film, no tiveram continuidade, registrando-se por dcadas a
ausncia de diretoras nas filmografias destes pases. (PESSOA; MENDONA,
, p.s/n).
Tanto a irregularidade (temporal, evidentemente) que marca as mulheres desempenhando a funo de cineastas que passa pela tortuosa carreira da maioria delas, mas
extrapola o nvel individual, configurando um problema estrutural quanto a ausncia de
EXTRAPRENSA (USP) Ano VI n
junho/
100
artigos
registro das que conseguiram concluir suas obras (especialmente at as feministas se voltarem para o cinema, durante os anos ) so percebidos por quem se dispe a estudar
o tema.
O trabalho destas mulheres [diretoras de cinemas], embora tenha ocorrido
durante quase todo o primeiro sculo de existncia do cinema, foi irregular,
fragmentado, e, frequentemente, comprometido por obstculos externos; muitos
filmes das primeiras dcadas foram perdidos devido negligencia da crtica e da
curadoria, enquanto muitas diretoras que surgiram posteriormente viram seus
trabalhos engavetados e esquecidos. (RASHKIN, , p.).
Embora a pesquisa sobre diretoras na Amrica Latina tenha avanado muito, as informaes contraditrias permanecem, inclusive em obras recentes. Ros & Gmez (),
por exemplo, se referem a Gabriela Samper como a primeira diretora de cinema colombiana (p.). O mesmo texto, no entanto, traz a informao que Mnica Silva realizou seu
primeiro filme , um ano antes de El pramo de Cumanday, a estreia cinematogrfica
de Gabriela.
A despeito de todas as dificuldades supracitadas, cada vez mais se conhece a trajetria das mulheres latino-americanas da esfera privada realizao cinematogrfica.
O quadro abaixo, elaborado por esta autora tendo por base o levantamento de Toledo e
outras fontes bibliogrficas, indica as pioneiras de cada pas e o ttulo e o ano de seus primeiros filmes.
101
artigos
Pas
Argentina
Bolvia
Brasil
Colmbia
Chile
Costa Rica
Cuba
Equador
Haiti
Jamaica
Martinica
Mxico
Nicargua
Peru
Puerto Rico
Uruguai
Venezuela
Ttulo
La nia del bosque
Maria Lionza, un
culto de Venezuela
O
mistrio
do
domin preto
Llego
por
el
Amazonas
Amuhuelai-mi (Ya
note irs)
Juan Santamara
Plaza vieja
Solar habanero
Camilo Egas: pintor
de nuestro tiempo
Zatrap
The peacefuk gun
Latelier du diable
La tigresa
Diretora
Emilia Saleny
1917
Raquel Romero e
Mario Handler
Clo de Verberena
1930
Mnica Silva
1964
Maril Mallet
1971
Patricia Howell
Sara Gmez
1981
1962
Mnica Vzquez
1982
Elsie Haas
Barbara Blake
Euzhan Palcy
Mimi
Derba
e
Enrique Rosas
Noticiero INCINE n 5 Mara Jos Alvarez
Encuentro
Nora de Izcue
La
batalla
de Zydnia Nazario
Vieques
Se necesitan nios Patricia Boero
para amanecer
Revern
Margot Benacerraf
Ano
1981
1977 78
1982
1917
1980
1967
1986
1985
1951
102
artigos
Yo llego a un rodaje, sobre todo cuando estaba empezando, con todo resuelto
en un papel, yo saba que no poda titubear nunca porque en el momento de
la duda hay un hombre que salta y dice: La cmara va aqu, ah porque es que
a estas mujeres hay que decirles cmo se hace. Entonces cuando yo era joven,
cuando yo empec s. Ya uno cuando est mayor, puede ser mucho ms tranquilo, pero s procuro tener todo resuelto mentalmente desde la vspera y llegar al
set muy segura de lo que quiero y dar unas rdenes muy precisas porque en eso,
s creo que el medio es machista en el sentido en que si la mujer se demora en
contestar o si titubea, siempre hay un hombre ms rpido. (LOBOGUERRERO
em entrevista concedida a ROS; GMEZ, , p.).
Ao ser questionada sobre como era ser cineasta na Colmbia nos anos e se
fazia alguma diferena, naquele contexto, ser mulher, Bella Clara Ventura responde da
seguinte maneira:
Era un reto como sigue siendo hoy da pues conseguir fondos y un buen guin
no es de todos los das!!! Por ser mujer no encontr dificultad alguna, tal vez por
tener la proteccin de un marido, en cambio en la literatura donde me desenvuelvo hoy como nueva propuesta de vida, me enfrento a marcado machismo.
(VENTURA, em entrevista concedida a esta autora, ).
O entendimento de que as mulheres podem ser to competentes na direo cinematogrfica quanto os homens implica em uma mudana nas mentalidades, ou seja, em
um longo e tortuoso caminho. A histria de Marta Rodrguez , nesse sentido, emblemtica. Com uma slida carreira de cerca de duas dcadas, a cineasta perdeu Jorge Silva,
companheiro e codiretor de todos os seus filmes, em .
Cuando perd a Jorge fue muy duro, porque si yo firmaba con alguien, esa persona consideraba que el que haca las pelculas era Jorge y no yo. Y pensaban, y
todo el mundo me deca y preguntaba: va a seguir haciendo cine? Y quin le
va a ayudar? Todo el mundo deca: Esa mujer no puede sola. Pues sigo haciendo cine. Hice Armero, en el Cauca hice dos pelculas ms, hay un video sobre
una masacre y yo les doy un taller de video a los indgenas. (RODRGUEZ, em
entrevista concedida a ROS; GMEZ, : ).
Por outro lado, na mesma dcada em que Marta sofreu tais questionamentos, o
nmero de realizadoras aumentava consideravelmente o que parece condizente tanto
com os novos (e ainda problemticos) ordenamentos de gnero propostos pelos ento recm-instaurados regimes democrticos quanto com a j referida exploso de feminismos
e movimentos de mulheres que marcam o perodo.
Na realidade, nos anos j era possvel ver sinais deste processo.
Em , Ana Carolina, Suzana Amaral e Tnia Savietto, entre outras, dirigiam
curtas, enquanto Tereza Trautmam assinava episdios dos longas Delicosas [sic]
traies do amor e Fantasticon os deuses do sexo. Em , tanto a atriz Vanja
103
artigos
Orico, a Maria Bonita de O cangaceiro () [sic], de Lima Barreto, quanto Lenita Perroy realizavam filmes de longa-metragem, respectivamente O segredo da
rosa e Mestia, a escrava indomvel. (PESSOA; MENDONA, , p.s/n).
Quem poder saber quantas Matildes Landetas, realizadora mexicana dos anos
que permaneceu fora das histrias do cinema de tal pas at ser resgatada do anonimato pela tambm cineasta Marcela Fernndez Violante, ainda esto por serem descobertas?
Referncias
104
artigos
MOLYNEUX, Maxime. Movimientos de mujeres en Amrica Latina: estudio terico comparado. Madrid: Ediciones Ctedra, .
MORAES, Maria Lygia Quartim. de. O Encontro Marxismo-Feminismo no Brasil. In: RIDENTI, Marcelo; REIS, Daniel Aaro (orgs). Histria do marxismo no Brasil: v. . Partidos
e movimentos aps os anos . Campinas: Editora da UNICAMP, , p. -.
PESSOA, Ana; MENDONA, Ana Rita. Por trs das cmeras. In: HOLLANDA, Helosa
Buarque de (org.). Quase Catlogo Realizadoras de cinema no Brasil. Rio de Janeiro:
CIEC, . s/n
PONCELA, Anna M. Fernndez. Mujeres, revolucin y cambio cultural. Rub (Barcelona):
Anthropos Editorial; Mxico: UAM-Xochimilco, .
RASHKIN, Elissa. Women filmmakers in Mexico: the country of which we dream. Austin:
University of Texas Press, .
ROS, Paola Arboreda; GMEZ, Diana Osorio. La presencia de la mujer en el cine colombiano. f. Monografia (Graduao em Jornalismo) Escuela de Ciencias Sociales, Universidad Pontificia Bolivariana, Medelln, .
TOLEDO, Teresa. Realizadoras latinoamericanas/Latin American Women Filmmakers:
cronologa/chronology (-). Nova Iorque: Crculo de Cultura Cubana, .
VENTURA, Bella Clara. Entrevistada por Marina Cavalcanti Tedesco. Entrevista realizada
por e-mail. .
Notas
105