Istorija srpske muzike [Stana uri Klajn]

SRPSKA MUZIKA
MUZIKA FEUDALNOG DOBA
Glavni izvori za rekonstrukciju srpske srednjovekovne muzike jesu istorijski i zakonski spisi
pojedinih crkvenih pisaca, biografije ponekih srpskih vladara, prikazi instrumenata na
freskama u crkvama i manastirima, zabeleke stranih putopisaca koji su prolazili kroz srpske
krajeve i najzad sami malobrojni do danas sauvani muziki rukopisi. I izvesni arhivski
dokumenti dravno-administrativnog karaktera, hrisovulje i povelje vladara, takoe daju
podatke o pojedinim muzikim manifestacijama, a naroito su dragoceni zbog toga to
ukazuju na muziku terminologiju koja je bila u upotrebi u staroslovenskom jeziku srpske
recenzije.
U periodu ranog i razvijenog feudalizma srpska i makedonska kultura vrlo se esto ukrtaju,
kao to se Srbi i Makedonci teritorijalno dopunjuju. Bavljenje muzikom kao profesijom
pominje se u crkvenim zakonicima od kojih su po podacima najdragoceniji "Nomokanon" u
prevodu sv. Save ("Ilovaka krmija") iz XIII veka i "Sintagmat" Matije Vlastara (XIV vek).
U "Ilovakoj krmiji" vrsta ioculatora i mima naziva se i pilmanima, verovatno zbog toga to
je u srpskim krajevima bilo i Nemaca koji su obavljali tu profesiju i sobom doneli i naziv za
nju. Putujui zabavljai, koji nose domae nazive skomrah, gudec, sviralnik, svirac,
praskavnik, a koji su i glumili i plesali i svirali, pojavljuju se esto na srpskim feudalnim
dvorovima, a najee se sele iz dvora na dvor povodom nekih sveanosti. Kao i u crkvenim
odredbama na zapadu Evrope tako su i ovde progonjeni od crkve, a na drutvenoj lestvici
zauzimaju poslednje mesto. Meu prvim poznatim imenima srpskih skomraha nalaze se Preda
svirac i Dragan iz Prizrena, obojica iz XIV veka, a stalne muzike kapele pominju se na
dvorovima Stevana Prvovenanog, Cara Duana... Mnogobrojni domai nazivi za pojedine
instrumente toga vremena takoe ukazuju na dosta razvijenu svetovnu muziku praksu u
feudalnom poretku. Iako danas nije moguna potpuna identifikacija svih instrumenata, jer se
jedan isti naziv (npr. gusle ili pregudnica) odnosio na razliite instrumente, ipak se moe
zakljuiti da su u upotrebi bile sve vrste instrumenata (gudaki, okidaki, duvaki, udaraki).
Slikarski prikazane nalazimo ih kako u srednjovekovnom minijaturnom slikarstvu ("Srpska
Aleksandrida", "Muinchenski psaltir" oba iz XIV veka) tako i na mnogim freskama
(Deani, Staro Nagoriane, Studenica, Lesnovo, Prizren, Hopovo itd.).
Srpska crkvena muzika Srednjega veka bila je nesumnjivo pod uticajem vizantijske, to se
moe objasniti ne samo politikom nego i kulturnom dominacijom Vizantije nad junim
slovenskim plemenima. Pominje se, dodue, kod mnogih srednjovekovnih pisaca razlikovanje
srpskog od grkog pojanja (sv. Sava u biografiji Nemanje, Teodosije u biografiji sv. Save) pa
ak i pojedini crkveni pisci XVIII veka (Jovan Raji, Maksim Rajkovi, Grigorovi-Barski) i
dalje prave otru razliku izmedu srpskog i grkog pojanja, ali usled nedostatka dovoljnog
broja samih muzikih dela danas se jo ne moe sa pouzdanou utvrditi u emu je bila ta
razlika. Nema sumnje da su tane i konstatacije E. Wellesza da zajedniko poreklo, pa otuda i
slinost srpskog i grkog pojanja treba traiti u Siriji i Antiohiji odakle su oba potekla. Iako su
se u mnogim srpskim manastirima gajili najvii oblici duhovne kulture, ipak je manastir
Hilandar na Svetoj Gori bio najuticajnije arite, naroito u pogledu muzike. Meusobnim
uticajem i ukrtanjem nacionalnih naina pojanja u svetogorskim manastirima (grkim,
ruskim, bugarskim, gruzinskim, srpskim itd.) nastalo je zajedniko, svetogorsko pojanje, koje

je imalo svoje posebne nacionalne varijante, a najee su se pojale grke melodije na

pojedinim nacionalnim jezicima. Meu muzikim rukopisima koji se i danas nalaze u
Hilandaru (foto-kopije u Arhivu SAN) treba istai stihire srpskim vladarima (MS 312),
uskrnje stihire (MS 307, 309), kao i papadike, vrstu teorijskog muzikog spisa (MS 311). Svi
preostali muziki dokumenti uglavnom pokazuju da su bile u upotrebi sve faze vizantijske
neumatske notacije, od ekfonetike do Kukuzeljeve, kojom je pisan najvei broj rukopisa.
Najstariji spomenik srpske muzike kulture, pisan Kukuzeljovom odnosno neovizantijskom
notacijom, jeste "Psaltikija" (zbornik pesama) iz XV veka na kojoj je kao autor potpisan
Stefan Srbin, domestik (jt. muziar, horovoa) na dvoru Lazara Brankovia u Smederevu. Od
ovog zbornika koji je nekada sadravao preko 300 folija (izgoreo u Narodnoj biblioteci u
Beogradu 1941) danas je sauvano 12 strana u foto-kopiji; one sadre i teorijski deo, kao i dve
pesme "Njinja sili nebesnije" i "Vkusite i vidite". Dosta jo neprouenih rukopisa sa
vizantijskom notacijom a staroslovenskim tekstom nalazi se u pojedinim inostranim
bibliotekama. Meutim, jedan fragment srpskog pojanja sa oznakom "Serbikon", datiran
1553, transkribovao je D. Stefanovi u Bodleianskoj biblioteci u Oxfordu (MS E. D. Clarke
14). Po muzikoj strukturi veoma je slian vizantijskoj melodici.
Od vremena propasti srpske drave, od XV pa sve do poetka XIX veka, jedini tragovi
muzike prakse Srba nalaze se u pominjanju pojedinih narodnih obrednih pesama i igara, kao
i u delovanju guslara. Oni, poput antikih rapsoda, ili sami smiljaju tekstove i melodije, ili
prenose tue, mahom iz naroda sakupljene, veinom epske pesme koje opevaju slavne junake
iz prolosti ili borbu naroda za svoju nezavisnost. U porobljenoj domovini oni su progonjeni
kao nosioci rodoljubivih borbenih tenji naroda, pa se zato tada za njih vie uje u inostranim
zemljama; u Poljskoj u hronikama XV veka, u Maarskoj u XVI veku (uveni guslar Dmitar
Karaman), u Malorusiji i Poljskoj u XVII veku. U XVIII veku otvara se ak i izvesna
guslarska kola, tzv. "Slepaka akademija" u Irigu, no ona je vrlo kratkog veka jer je ugarske
vlasti, zbog propagiranja nacionalnih ideala Srba, ubrzo ukidaju. Iz istoga perioda datira i
jedini rukopis sa muzikim tekstom "Pozdrav Mojseju Putniku", iji je knjievni, a
verovatno i muziki, autor Zaharija Orfelin.
MUZIKA U GRAANSKOM DRUTVU
Posle dva ustanka srpskog naroda protiv turske dominacije (1804 i 1815) Srbija, tada jo
agrarna zemlja malih posednika na primitivnom stadijumu privrede, zemlja u kojoj se tek
poela formirati graanska klasa, tek u treoj deceniji veka poinje sa obnavljanjem prosvete i
kulture. Prve zaetke srpske muzike kulture daje Josif lezinger (17901870) osnivanjem
vojnog orkestra koji je naroito veliku ulogu imao u Knjaevsko-srbskom teatru, to ga je
vodio Joakim Vuji. Za srpsko pozorite, koje se tada poelo razvijati i u srpskim mestima u
Vojvodini, lezinger pie ili aranira muziku za veliki broj komada, te tako zajedno sa
Nikolom urkoviem (18121875) poinje da gaji najomiljeniji umetniki rod u srpskim
krajevima XIX veka, komade s pevanjem, vrstu srpskog Singspiela. Uslovljeni politikim
okolnostima, naroito oko 1848, oni su za te komade najee komponovali i ubacivaii u
predstave rodoljubive borbene pesme, kakve su bile "Ustaj, ustaj, Srbine!", "Rado ide Srbin u
vojnike", "Maem, kopljem" i sl. U tom poetnom stadijumu razvoja srpske muzike
najznaajnije mesto zauzima Kornelije Stankovi (18311865) koji je, posle teoretskih
studija u Beu kod S. Sechtera, uglavnom radio na prikupljanju i harmonizovanju srpskih
duhovnih i svetovnih narodnih melodija.

Uzimajui narodni melos za osnovu svojih klavirskih i horskih kompozicija, Stankovi je

utemeljitelj nacionalnog pravca u srpskoj muzici, koji su potom mnogi sledili. Njegovom
zaslugom je i prvi put savremenom notacijom zabeleeno pojanje u srpskoj crkvi, i to tzv.
karlovako, iji su delovi objavljeni u tri sveske u njegovoj harmonizaciji u Beu 186264
pod nazivom "Pravoslavno crkveno pojanje u srbskoga naroda".
Nagliji razvoj muzikog stvaralatva nastaje u srpskim krajevima otkada se, posle prvog
pevakog drutva, osnovanog u Panevu 1838, i Beogradskog pevakog drutva (osnovanog
1853), poinju obrazovati irom Srbije i Vojvodine od ezdesetih godina nadalje mnogobrojna
pevaka drutva, koja su esto u manjim mestima bila i glavno sredite muzike kulture
uopte. Na formiranje ovih drutava naroito utie slobodniji val posle ukidanja Bachovog
apsolutizma; njih potpomae i podstie Ujedinjena omladina srpska, koja je svoje politike
akcije ostvarivala i kroz razne oblike umetnike delatnosti, a najee kroz besede na kojima
su pevaka drutva igrala veliku ulogu.
Za ta drutva komponuju, veinom Liedertafel-horove rodoljubivog romantinog karaktera,
domai kompozitori Jovan Pau (18491902), Aksentije Maksimovi (18441873) i Mita
Topalovi (18491912). Horsko se pevanje do te mere razgranjava da nema dovoljno
domaih muziara koji bi vodili te horove, pa u srpske krajeve poinju dolaziti u velikom
broju i esi koji se vrlo brzo prilagouju novoj sredini. Oni piu mnoge kompozicije u
srpskom duhu, naroito omiljene patriotske horove. Meu kompozitorima su Gvido Havlas
(18391909; "Padajte, brao!"), Vojtech Hlava (18491911; "Ne dajmo se"), Hugo
Doubek (18521897; "Durevdan") i mnogi drugi. Njihovim delima uvruje se u srpskoj
muzici romantiarsko-bidermajerski stil koji najuspenije gaje Robert Tolinger (18471911),
autor mnogih klavirskih kompozicija, lirskih solo-pesama i horova, i Vaclav Horejek
(18391874) koji je stekao iroku popularnost svojim horovima "Jadna draga" i "Devojka na
studencu". Sve ivlji muziki ivot izaziva i dolazak u Srbiju jednog od najznaajnijih
slovenakih kompozitora Davorina Jenka (18351914), horovoe Beogradskog pevakog
drutva i dugogodinjeg kapelnika Narodnog pozorita u Beogradu. On daje nov peat srpskoj
muzici i, uporedo sa komponovanjem horskih i orkestarskih kompozicija, doprinosi daljem
razvoju komada s pevanjem, pripremajui ponekim svojim delima ("Vraara", "Pribislav i
Boana") temelje za potonju srpsku operu.
Tradicija horskog pevanja jo je vrlo iva kada u srpski muziki ivot stupa Josif Marinkovi
(18511931), jedan od poslednjih predstavnika romantiarskog pravca kod Srba. Dok
njegovi rodoljubivi horovi ("Hej trubau", "Junaki pokli", "Pesmom srcu") predstavljaju
produbljeniji oblik ranijeg Liedertafela, a njegove horske rapsodije pod imenom "Kola" znae
prve pokuaje umetnike obrade i sinteze narodnih melodija, dotle su pesme za glas i klavir i
horovi uz pratnju klavira ("Potoara", "Zadovoljna reka", "Molitva") uspeli primeri
zapadnjakog neoromantinog stila prenesenog na srpsko tle. Po svojim solo-pesmama
Marinkovi je ne samo pravi zaetnik tog romantiarskog oblika u srpskoj muzici nego i
jedan od najboljih kompozitora srpskog Lieda u XIX veku.
Dalju i najznaajniju etapu u srpskoj muzici ini delo Stevana Mokranjca (18561914). Iako
ne mnogobrojno po opusima, Mokranjevo je stvaralatvo bitan i logian nastavak i
usavrenje dela koje je zapoeo Kornelije Stankovi te predstavlja vrstu osnovu ne samo
srpskog nego i jugoslovenskog muzikog stvaralatva nacionalnog smera. U svojih petnaest
"Rukoveti" (vokalnim rapsodijama, koje doslovno znae "snopovi", "buketi"), Mokranjac je
sa tananim smislom uoio latentne harmonske i psiholoke osobenosti narodnih melodija iz
Srbije, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Hrvatskog primorja; uobliio ih je u

izvanrednom formalnom skladu, ujednaenom i u isto vreme punom kontrasta. Rukoveti su

ostale do danas klasian primer veoma nadahnute umetnike stilizacije narodnih melodija.
Iako je stvorio jo nekoliko svetovnih kompozicija visoke umetnike vrednosti (horovi
"Kozar", "Turske pesme", deji horovi) Mokranjac je ostao nenadmaen u srpskoj duhovnoj
muzici. Njegovo "Opelo" u fis-molu, "Heruvika", "Akatisti Bogorodici", "Tebe boga hvalim"
i dr. pokazuju ne samo snanu melodijsku invenciju nego i produbljen smisao za vokalnu
polifoniju. Najzad, Mokranjac je, pored stvaralakog rada, zasluan u srpskom muzikom
ivotu i kao dugogodinji horovoda Beogradskog pevakog drutva sa kojim je gostovao po
mnogim inostranim gradovima, zatim kao osniva, direktor i nastavnik Srpske muzike kole
u Beogradu (osnovane 1899) i kao aktivni umetniki i drutveni radnik na mnogim poljima.
Poetak dvadesetog veka obeleen je u Srbiji stabilizovanijim politikim prilikama, veim
ekonomskim usponom, pa samim tim i razvijenijim kulturnim ivotom. Uvrenjem
kapitalistikih odnosa i definitivnim formiranjem graanske klase, Beograd postaje vaan
ekonomski i politiki centar, a pojedini vidovi kulturnog ivota poinju sve vie da gube
patrijarhalno-orijentalnu patinu i da se pribliuju evropskim uzorima. U muzikom ivotu
Srbije prva decenija veka zanimljiva je i utoliko to se u njoj susreu tri kompozitorske
generacije, od kojih svaka ima svoja posebna obeleja: J. Marinkovi i St. Mokranjac kao
predstavnici romantizma koji odumire i realizma koji se raa, S. Biniki i P. Krsti koji
donose nove neoromantiarske boje i nove, vee forme (opera, orkestarske kompozicije) i P.
Konjovi, M. Milojevi i St. Hristi koji tada ve poinju da se afirmiukao mladi, moderni
kompozitori, unosei i nov evropski dah, izgradene estetske principe i usavreniju
kompozicionu tehniku. Dominantna je, meutim, u to doba grupa kompozitora Beogradske
kole (St. Biniki, P. Krsti, V. orevi, B. Joksimovi) kako po aktivnom ueu u
muzikom ivotu prestonice tako i po rasprostranjenosti i omiljenosti svojih kompozicija kod
iroke gradske publike.
Tada Stanislav Biniki (18721942), autor popularnih horova ("Seljanice", "Tetovke") i
solo-pesama ("Mijatovke") raenim po narodnim motivima, izvodi i svoju operu "Na uranku"
(1903), prvu srpsku operu na repertoaru Narodnog pozorita. Boidar Joksimovi (1868
1955) u delima raznovrsnih oblika daje uglavnom jednostavne harmonizacije narodnog
melosa, Vladimir ordevi (1869 1938) najbolje rezultate postie kao folklorista, belei
izvorne srpske i makedonske narodne melodije, dok Petar Krsti (18771957) nastavlja
negovanje muzike za komade s pevanjem; u orkestarskim kompozicijama ("Scherzo" u dmolu, "Patetina uvertira") naginje pseudoromantinom stilu, kasnije stvara operu
"Zulumar", a sa dobrim poznavanjem vokalne tehnike pie horske kompozicije. Ovoj
generaciji pripada vie po godini roenja nego po stilskoj srodnosti i veoma plodni
kompozitor i istaknuti violinski pedagog Petar Stojanovi (1877 J957), autor opera, opereta
i baleta u lakom bekom stilu, veoma efektne simfonijske poeme "Sava" i naroito istaknutih
koncerata za violinu i za diuge instrumente, koji su mahom u duhu neoromantiarske kole
Brahmsa i Dvoraka, ali pisani majstorskom kompozicionom tehnikom. U Vojvodini je u tom
periodu veoma aktivan na mnogim poljima Isidor Baji (18781915), ije je najznaajnije
delo istorijska opera "Knez Ivo od Semberije" (1911) i ije se mnoge kompozicije (preteno
vokalne), zbog pogoenog narodnog duha, esto identifikuju sa narodnim tvorevinama.
Generacija kompozitora, koja svoja prva ostvarenja daje u predveerje prvog svetskog rata,
uglavnom raskida sa romantinim stilom koji je dotle preteno vladao u srpskoj muzici i
poinje, ne odriui se ni nacionalnog stila, na mnogo iroj osnovi da sledi savremene
evropske pravce, naroito impresionistiki smer.

Petar Konjovi, u srpskoj muzici najistaknutiji kao operski kompozitor ("Vilin veo", "Knez
od "Zete", "Kotana", "Seljaci", "Otadbina"), u operskom stvaralatvu sledi s jedne strane
realistike principe Musorgskog, s druge strane prisvaja Janaekov postupak izrastanja pevane
melodije iz melodijskih fleksija govornog jezika, a u simfonijskom pak stvaralatvu
(Simfonija u c-molu, varijacije "Na selu", simfonijski triptihon "Kotana") nadahnuto
pomiruje narodne idiome sa svojim linim izrazom, to takoe ini u zbirci solo-pesama
"Moja zemlja", a donekle i u zbirci "Lirika". Konjovievu plodnu javnu delatnost (direktor
Opere i intendant Hrvatskog Narodnog kazalita u Zagrebu, profesor i rektor Muzike
akademije u Beogradu, upravnik Muzikolokog instituta SAN itd.) upotpunjuje literarni rad
izraen u zbirkama eseja "Linosti" i "Knjiga o muzici" i monografijama o M. Milojeviu i S.
Mokranjcu. Miloje Milojevi (1884 1946), inae istaknuti muzikolog i kritiar, autor triju
dosada objavljenih zbirki eseja "Muzike studije i lanci" i teoretskih radova, u razvojnoj
liniji svog kompozitorskog stvaralatva manifestuje raznorodne uticajne sfere: od
imprestonizma (zbirka "Quatre morceaux" za klavir, solo-pesme "La lettre" i "Himna suncu")
do ekspresionizma i krajnje moderne (ciklus "Pir iluzija" za hor, "Ritmike grimase" za
klavir), ali uporedo s tim ostaje veran i narodnom duhu (klavirske svite "Dans mon pays",
"Melodije i ritmovi sa Balkana", "Povardarska svita"). Najveu izraajnost i originalnost
Milojevi ispoljava u solo-pesmama vrlo neposrednog dejstva i intimnog karaktera (zbirke
"Pred velianstvom prirode", "Haikai" i dr.). Stevan Hristi (18851958), dugogodinji
dirigent i direktor Beogradske opere i profesor Muzike akademije, najbolje je plodove svoga
kompozitorskog rada dao sceni, komponujui muziku za mnoge dramske komade, operu
"Suton" i iroko popularni balet "Ohridska legenda" (1947), inspirisan veinom makedonskim
narodnim motivima, ali protkan i primesama impresionizma. Kao fini vokalni liriar istakao
se u horovima ("Jesen", "Zvezda") i solo-pesmama ("Bila jednom rua jedna", "Vee na
kolju"). Kosta Manojlovi (18901949), ije je interesovanje preteno upravljeno na
prouavanje srpskog i makedonskog muzikog folklora i koji u vokalnim kompozicijama
sledi Stevana Mokranjca, dao je, pored dosta kompozicija iz oblasti crkvene muzike, i
nekoliko lepih solo-pesama. Ovoj generaciji se pridruuje i rano preminuli, talentovani
Milenko Paunovi (18891924), autor triju jo neizvedenih muzikih drama i veoma izrazite
"Jugoslovenske simfonije".
SAVREMENA MUZIKA
Generacija kompozitora roenih oko poetka i u prvoj dekadi ovoga veka bila je izmeu dva
rata uglavnom zastupnik muzike avangarde, dok se danas veina njih oslanja na estetske
principe umerenijih pravaca. Veliki broj njih, muziki kolovan u Pragu (kod Aloisa Habe i
Josefa Suka), komponovao je i u etvrtstepenom i atematskom stilu, a pojedine tada nije
mimoiao ni uticaj dodekafonije. U prvim godinama posle Osloboenja oni su inili vodeu
skupinu stvaralaca koja je u novom socijalistikom drutvu morala da nae svoje mesto i da
prilagodi svoje dotadanje estetske poglede novim idejnim smernicama i umetnikim
okolnostima. Posle viegodinjih osciliranja i nesnalaenja kod jednih, i otrih zaokreta i
vraanja skoro na pozicije romantizma kod drugih danas su uglavnom kristalizirane
pojedine stvaralake fizionomije, svaka sa svojim individualnim peatom manje ili vee
umetnike vrednosti, stilski usmerena uglavnom ka jednoj srednjoj liniji koja stoji izmeu dva
suprotna ekstrema: krajnjega avangardizma i zastarelog romantizma.
U taj red idu Mihovil Logar (1902), veoma plodan stvaralac, sveih harmonija i veoma
izraene kompozicione tehnike, koji je posle Osloboenja komponovao, izmeu ostalog,
opere "Pokondirena tikva" i "etrdeset prva", balet "Zlatna ribica" i velik broj orkestarskih
kompozicija; Dragutin oli (1907), autor simfonijskih poema "Uskrsna zvona" i

"Nikoletina Bursa", simfonijske kompozicije "Preludium, fuga i postludium"; izraziti

simfoniar Milan Risti (1908) tvorac triju simfonija, simfonijskih varijacija, burleske,
koncerta za klavir i orkestar, prolazi kroz razliite izraajne faze, ali u svemu pretee vedrina i
stvaralaka spontanost; Ljubica Mari (1909), kompozitor sonate za violinu i klavir,
pasakalje za simfonijski orkestar, u svojim poslednjim, delima ("Pesme prostora", "Muzika
oktoiha No I", "Vizantijski koncert" za klavir i orkestar) postie veoma osoben izraz koji
predstavlja sublimaciju drevne umetnike materije sa savremenim kompozicionim sredstvima
na osnovi svojevrsnih filozofsko-estetskih pogleda. Najvei preokret u smislu prvobitnog
udaljavanja od moderne a zatim ponovnog pribliavanja njenim smerovima uinio je Stanojlo
Rajii (1910), kompozitor raznovrsnih oblika, koji oslonac na narodne idiome pokazuje
naroito u posleratnim koncertima (za klavir, za violinu, za violonelo); u vokalnoj muzici
istakao se ciklusima za glas i orkestar "Na Liparu" i "Lisje uti", a dosada najvei njegov
umetniki poduhvat predstavlja opera "Simonida". Putem tesnog oslanjanja na moderne
tekovine bio je poao i Vojislav Vukovi (19101942), koji se, uporedo sa
komponovanjem, veoma aktivno bavio dirigentskim, pedagokim, kritiarskim i
muzikolokim radom, osnovanim na marksistikoj filozofiji (disertacija "Muzika kao sredstvo
propagande", "Muzika estetika", "Izbor eseja"). Poslednjih godina svoga nasilno prekinutog
mladog ivota sve vie je bio vezan za ruske realiste i za narodnu epiku (orkestarska
kompozicija "Zavetanje Modesta Musorgskog", "Herojski oratorijum", "Vesnik bure").
Druga grupa prakih aka (J. Bandur, M. Vukdragovi, P. Miloevi), kao i M. Tajevi, M,
ivkovi i S. Nastasijevi ve je u predratnom stvaralatvu odraavala umereniju stilsku
orijentaciju i tenji afinitet prema narodnoj osnovi i takav umetniki profil uglavnom odrava
i do danas. Jovan Bandur (18991956) crpi iz folklora naroito u velikoj "Jugoslovenskoj
partizanskoj rapsodiji", dok je u simfonijskoj "Poemi 1941" i horskim kompozicijama
senzibilni lirik. Mihailo Vukdragovi (1900) obogauje posleratnu muziku literaturu
preteno krupnim vokalno-instrumentalnim delima; kantatama "Vezilja slobode", "Svetli
grobovi", "Srbija", uvek iskreno pisanim, sa veoma odreenim stilskim koncepcijama. Marko
Tajevi (1900), takoe odluan zastupnik tradicionalnih smerova i majstor minijaturnih
oblika, sa prefinjenim ukusom cizelira i ugrauje narodske motive u svoje mnogobrojne
horove ("Pesme od kola", "Komitske pesme", "Pesme iz Gradia") i klavirske kompozicije
("Balkanske igre", "Srpske igre", Dve svite). Istaknuti pedagog Milenko ivkovi (1901),
pod ijim je rukovoenjem obrazovana plejada dananjih mladih kompozitora, pored rada na
kompoziciji, sa uspehom se ogleda u muziko-teoretskom radu ("Nauka o harmoniji",
"Rukoveti Stevana Mokranjca"). Svetomir Nastasijevi (1902), uvek odan prvenstveno
nacionalnom stilu, svojim predratnim operama dodaje "Zaaranu vodenicu", "Prvi ustanak" i
"Antigonu", a koncertnom podijumu posveuje mnoge orkestarske kompozicije klasinog
oblika. Predrag Miloevi (1904) najveu panju posveuje komponovanju scenske
muzike.
U drutvenom i politikom preokretu Jugoslavije posle Narodnooslobodilakog rata jedna od
bitnih novina bila je tenja za omasovljenjem muzike kulture, za negovanjem onih muzikih
oblika koji e svojim sadrajem i svojom pristupanou odigrati dvostruku, politiku i
umetniku ulogu. Taj oblik je bila masovna pesma koju su komponovali gotovo bez izuzetka
kompozitori raznih generacija i raznih stilskih naklonosti. S druge strane, narodne tvorevine,
nastale u samoj borbi, bilo ukrtanjem narodnih tekstova sa starim revolucionarnim
melodijama, bilo zdruivanjem aktuelne tematike sa tradicionalnim muzikim folklorom, bile
su zadugo i jo uvek su inspiracija i osnova mnogih umetnikih dela.
Stvarajui ve u toku same borbe pojedine pesme koje imaju peat autentinog narodnog
stvaralatva (... "Romanijo visokoga visa") ili na umetniki nain opevaju tragiku naroda

("Kozara") Oskar Danon (1913) posle Osloboenja meu prvima komponuje velik niz
masovnih pesama, da bi se kasnije posvetio i sloenijim horskim delima ("Lika balada",
"Konjuh planino") kao i ljubavnoj lirici (ciklus "Neznanka").
Najmlaa generacija, koja veinom predstavlja i prve diplomirane vaspitanike kompozitorskih
klasa Muzike akademije u Beogradu, sve uestanije i sa sve veim uspehom poinje da
zauzima svoje mesto u koncertnim i operskim programima. Te mlade stvaraoce objedinjuje
jedna gotovo svima zajednika karakteristika: solidnost kompozicione tehnike, ozbiljnost u
tretiranju i realizovanju estetskih stvaralakih problema, izbor oblika u kojima preteu
klasini, ali se javljaju i vee koncertantne forme kantate, pa i scenska muzika balet i
opera. Nasuprot strujanjima u savremenoj muzici Zapada, pa i u jednom delu jugoslovenskog
muzikog stvaralatva, najmlai kompozitori Srbije nisu dosada ispoljili naklonost ka
eksperimentima u stvaralakom postupku. Meu takvim mladim stvaraocima, ija su dela
stekla priznanje poslednjih nekoliko godina, nalaze se: Rudolf Brui (1917; simfonijska
svita "Maskal", kantate "Srbija" i "ovek je vidik bez kraja"); Milutin Radenkovi (1921;
klavirske kompozicije, konertino za klavir i orkestar); Dragutin Gostuki (1923;
simfonijska poema "Beograd", "Concerto accelerato" za violinu i orkestar, balet "Remi");
Vasilije Mokranjac (1923; etide, varijacije za klavir, konertino za klavir i orkestar,
simfonija in A); Enriko Josif (1924; "Sonata antica" za orkestar, koncert za klavir i
orkestar, "Smrt Stefana Deanskog", moteti za soliste, hor i orkestar); Duan Trbojevi
(1925; klavirske kompozicije, ciklusi solo-pesama); Duan Kosti (1926; orkestarska
"Crnogorska svita", kantate "Otadbina" i "Kragujevac", muzika komedija "Majstori su prvi
ljudi"); Vlastimir Perii (1927; gudaki kvartet u d-molu, solo-pesme, simfonijeta);
Aleksandar Obradovi (1927; "Plamen vetar", ciklus za glas i orkestar, kantata "Simfonijski
epitaf", "Scherzo in modo dodecafonico" za orkestar, simfonijska svita "Kroz svemir"); Duan
Radi (1929; konertino za klarinet i orkestar; "Spisak" za dva glasa i orkestar, "Opsednuta
vedrina" za meoviti hor i orkestar, kantata, "ele-kula", balet "Balada o mesecu lutalici");
Dejan Despi (1930; kamerne kompozicije, konertino za dve flaute i orkestar); Petar
Bergamo (1930; simfonijske kompozicije "Navigare necesse est", "Musica concertante");
Vladan Radovanovi (1932; "Korali i fuge", "Prazvuk"); Petar Osghian (1932; "Poema
eroico", "Meditacije" za dva klavira i orkestar).
IZVOAKA UMETNOST
Izvoaka umetnost. Uporedo sa muzikom produkcijom razvijala se u Srbiji izvoaka
umetnost i esto je po kvalitetu i brojnosti umetnika premaivala stvaralaku delatnost. Dok
su se u poetku muzikog razvoja, u XIX veku, usled veoma rasprostranjenog horskog
pevanja isticali uglavnom horovode (Stevan Mokranjac, Mita Topalovi), kasnije nastupaju i
simfonijski i pozorini dirigenti, meu kojima se krajem prolog i poetkom ovog veka,
uporedo sa prvim poecima rada na operi u Beogradu, naroito istiu Davorin Jenko, kapelnik
Narodnog pozorita u Beogradu od 1870 do 1902, potom na istoj dunosti Dragutin Pokorni i
Petar Krsti i najzad Stanislav Biniki, osniva i dirigent Vojnog orkestra (1903), dirigent
Narodnog pozorita, pevakog drutva "Stankovi" i prvi direktor Opere u Beogradu (1920).
U prvim pokuajima izvoenja opera, opereta i komada s pevanjem pre Prvog svetskog rata,
kako u Beogradu tako i u Novom Sadu, kao pevai-solisti istupali su veinom muziki
obdareni dramski glumci ili pak kolovani pevai koji su, silom okolnosti, nosili i dramski
repertoar. U red najistaknutijih tumaa operskih partija iz tog perioda operske delatnosti idu
pevaice Draga Spasi, Sultana Cijukova, pevai Vojislav Turinski i Dragomir Kranevi, no
njihova je umetnika aktivnost bila uglavnom ograniena na Srbiju i Vojvodinu, uz pojedina

gostovanja i u drugim jugoslovenskim krajevima. U inostranstvu su lepu reputaciju stekli

violinista Dragomir Kranevi (18471929), ak Josefa Hellmesbergera, solista mnogih
filharmonijskih koncerata u Beu i koncertmajstor Budimpetanske opere, pijanistkinja
Jovanka Stojkovi, Lisztova uenica koja se isticala na mnogim koncertima kako u domovini
tako i u Austriji, Maarskoj, Rusiji, Danskoj i Francuskoj, kao i operski peva arko Savi,
osniva sopstvene operske trupe u Beogradu (1909), dugogodinji lan mnogih operskih kua
u inostranstvu. Sve intenzivniji rad Srpske muzike kole, kojoj se 1911 piidruuje i kola
"Stankovi", a 1937 i Muzika akademija u Beogradu, zatim odlazak mnogih muziara na
usavravanje u inostranstvo, omoguuju posle Prvog svetskog rata i izgraivanje mnogih
novih umetnikih snaga, meu kojima pojedini jo i danas ine stubove koncertnog i operskog
ivota u zemlji. Novi ekonomski i politiki uslovi u proirenoj dravi posle 1918 pruili su i
mogunost za ire polje rada u svima granama izvoake prakse, naroito u Beogradu. Tada
uporedo sa starim i ve renomiranim pevakim drutvima ("Beogradsko pevako drutvo",
"Stankovi, "Obili" u Beogradu, "Panevako", "Somborsko", "Graniar" u Subotici itd.)
nastaju i mnoga nova ("ensko muziko udruenje" u Novom Sadu, "Jugoslovensko
akademsko pevako drutvo" u Zemunu i dr.) koja gaje i specifine programe podstiui na
taj nain i stvaranje nove horske literature. Obogaenju muzikog ivota prestonice doprinose
i nova kamerna udruenja ("Beogradski kvartet", "Trio Slatin", Trio Stojanovi-Hajek-J.
Mokranjac, Duo Marije i Olge Mihailovi) kao i osnivanje orkestra Beogradske filharmonije
(1923) kojim, pored stranih gostiju, diriguju S. Hristi, M. Vukdragovi, L. Matai, V.
Vukovi i dr. Znaajnu ulogu u negovanju muzike klasine epohe imao je i orkestar
"Collegium musicum", koji je od osnivanja do 1941 vodio M. Milojevi. Iz mnotva
koncertnih umetnika koji su nastupali kako u zemlji tako i u inostranstvu istiu se koncertne
pevaice Ivanka Milojevi i Jelka Stamatovi, pijanisti Emil Hajek, Olga Mihailovi i
Gordana Milojevi, violinisti Petar Stojanovi, Marija Mihailovi, Milan Jovanovi-Braca.
Izvoaku praksu posle Osloboenja karakterie u prvom redu osnivanje velikog broja
kulturno-umetnikih drutava, obrazovanih od darovitih amatera raznih profesija, a sa
sekcijama koje su obuhvatale pored ostalog horsko pevanje, orkestarsko i solistiko
muziciranje kao i narodni ples. Tokom godina mnoga drutva su prestala sa radom, ne
izdravi utakmicu sa umetniki vrednijim drutvima. Do danas su se odrala, kao umetnika
tela koja su stekla priznanja i na pojedinim takmienjima u inostranstvu (Arezzo, Llangolen,
Moskva), "Branko Krsmanovi", "Ivo-Lola Ribar", "Branko Cvetkovi" i "Hor beogradskih
madrigalista" u Beogradu, i "Svetozar Markovi" u Novom Sadu. Naroito veliku ulogu u
propagiranju jugoslovenskog plesnog folklora u inostranstvu imao je profesionalni ansambl
narodnih igara "Kolo", koji je gostovao na svim kontinentima. Takoe profesionalno telo, Hor
RTV Beograd, pored ispunjavanja redovnih programa emisija, esto nastupa u javnim
oratorijalnim izvoenjima kao i na samostalnim a cappella koncertima.
Pored Beogradske opere, koja posle Osloboenja sa dirigentom O. Danonom na elu pokazuje
stalan umetniki uspon, posebno u tumaenju slovenskih klasinih opera i savremenih baleta,
u koncertnom ivotu vidno uee imaju Beogradska filharmonija (sa stalnim dirigentima K.
Baranoviem, . Zdravkoviem i . Jakiem), orkestar Doma JNA (dirigenti Franc Klinar i
Mladen Jagut) kao i orkestar RTV Beograd. Stalna takmienja mladih muziara koje
organizuje Savez muzikih umetnika Jugoslavije doprinose tome da se iz godine u godinu
javljaju sve odabraniji mladi muziki umetnici, veinom vaspitanici Muzike akademije u
Beogradu, koji, uz svoje starije kolege, stvaraju umetniku fizionomiju dananje srpske
izvoake umetnosti. Meu njima su pijanisti Zdenko Marasovi, Olga Jovanovi, Duan
Trbojevi, Mirjana Vukdragovi i Andreja Preger, violinisti Petar Tokov, Vladimir
Markovi, Branko Pajevi i Aleksandar Pavlovi, klarinetisti Milenko Stefanovi i Ernest

Akun, flautisti Dragoljub i Milorad Mirkovi i Miodrag Azanjac, harfisti Josip Pikelj,
Vladeta Milankovi i Milica Bari, dirigenti Bogdan Babi, Borivoje Simi, Duan
Miladinovi, Duan Skovran i Borislav Paan.
Stana uri Klajn
LIT.: M. Milojevi, Muzike studije i lanci (3 sv.), Beograd 1926, 1933 i 1953. P.
Konjovi, Knjiga o muzici srpskoj i slavenskoj, Novi Sad 1947. V. orevi, Prilozi
biografskom reniku srpskih muziara, Beograd 1950. S. uri-Klajn, Muzika i muziari,
Beograd 1956. D. Stefanovi, Najnovija izdanja Monumenta Musicae Byzantinae
objavljivanje hilandarskih muzikih rukopisa, Zvuk, 2829, 1959. Isti, Nekoliko podataka
o grkom uticaju na srpsko crkveno pojanje, Bogoslovilje, V, sv. 1 i 2, Beograd 1961.