Você está na página 1de 166

Protocolos de intervencin

en urxencias extrahospitalarias
061

Servizo Galego
de Sade

03

Guas, manuais, protocolos, procesos,


procedementos e normativa

Protocolos de intervencin en urxencias extrahospitalarias. 061

Subdireccin Xeral
de Sade Mental e Drogodependencias

CONSELLERA DE SANIDADE

Protocolos de intervencin

en urxencias extrahospitalarias
061

EDITA:
XUNTA DE GALICIA
Consellera de Sanidade
SERVIZO GALEGO DE SADE
Secretara Xeral

SUBDIRECCIN XERAL DE SADE MENTAL E DROGODEPENDENCIAS


Victor Pedreira Crespo
RESPONSABLE DO PROGRAMA DE SADE MENTAL
Fernando Mrquez Gallego
PSIQUIATRA ADSCRITO AO PROGRAMA DE SADE MENTAL
Ernesto Ferrer Gmez del Valle
GRUPO TCNICO DE TRABALLO
Formado por representantes da Fundacin Pblica Urxencias Sanitarias de Galicia-061
e do Programa de Sade Mental do Sergas.
COORDINACIN TCNICA
Fernando Marquez Gallego
Marisol Caamao
Programa de Sade Mental
Andrs Gonzlez Garca
Ignacio Gmez-Reino Rodrguez
M Carmen Garca Maha
Juan L. Fernndez Hierro
Jos Mara Alonso Ramos
Domingo Miguel Arias
Tiburcio Angosto Saura
Fundacin Pblica Urxencias Sanitarias de Galicia-061
M Fernanda Lpez Crecente
Jorge Puente Hernndez
Romn Gmez Vzquez
Eva Castro Balado
M Encarnacin Guzmn Sez
Emilia Prez Meirio
M Jos Gil Leal
APOIO TCNICO:
Jos Mara Alonso Ramos
Consuelo Carballal Balsa
Juan Juarez Casado
Sara Fernndez Lamas
Teresa Castro Lado

DIFUX, S.L .
D.L.:

C336808

Presentacin

A enfermidade psquica un problema de sade frecuente que leva consigo, como outras moitas patoloxas, momentos de gravidade ou urxencia en que
cmpre unha intervencin rpida e eficaz para garantir a sade e a seguridade do
doente e dos seus achegados. A resposta a estas demandas moi especfica, pero
sinxela se se teen os coecementos axeitados de como manexar as crises e as
opcins asistenciais de que se dispn.
Atencin primaria, urxencias, sade mental, 061, forzas da orde pblica e
institucins xudiciais estn implicadas na maiora das urxencias psiquitricas. As,
vemos que a asistencia patoloxa psquica grave e urxente na comunidade
supn un grande esforzo de coordinacin entre diferentes niveis que exceden o
puramente asistencial.
Por outra banda, necestase unha serie de coecementos mnimos para dar
unha resposta de calidade a todos os usuarios do 061 con problemas de sade
mental urxentes. A elaboracin de protocolos de intervencin nas urxencias psiquitricas, e a difusin destes, vai facer que a asistencia sexa mis homoxnea, de
calidade e coa posibilidade de mellora continua.
Este manual de procedementos unha gua na cal se establecen os pasos
que se deben seguir en cada unha das urxencias psiquitricas mis comns: psicose, depresin, ansiedade, risco de suicidio, trastorno de conduta en xeral. Dse
informacin de como abordar a relacin co doente, as diferentes vas de derivacin en funcin do seu estado, unha orientacin sinxela para unha entrevista e
diagnose adecuadas e mesmo sobre o manexo farmacolxico do caso. Incdese no
respecto aos dereitos fundamentais das persoas afectadas, dse a informacin
pertinente para que isto sexa as, sempre sen perder de vista os diferentes actores
implicados nas intervencins, e defnese o seu lugar e as condicins de actuacin.

Todo isto posible grazas colaboracin, reflectida neste traballo, entre a Fundacin 061 e o programa de sade mental e a sa disposicin para establecer sinerxas que estn promovendo e conseguindo o logro destes obxectivos, cuxo
desenvolvemento colocara a nosa Comunidade Autnoma nun lugar de referencia na
atencin s crises e s urxencias psiquitricas comunitarias e a domicilio.

M Jos Rubio Vidal


Conselleira de Sanidade

Indice

Programa Acougo: Introducin


1.1.

Introducin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Procedemento xeral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Guas de actuacin en: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19


3.1.

Alteracins de conduta . . . . . . . . . . . . . 21

3.2.

Traslado involuntario. . . . . . . . . . . . . . . 33

3.3.

Paciente axitado . . . . . . . . . . . . . 37

3.4.

Paciente con psicose . . . . . . . . . . 43

3.5.

Paciente con depresin. . . . . . . . . 49

3.5.

Paciente con ideacin suicida . . . . 53

3.5.

Paciente con ansiedade . . . . . . . . 61

Gua farmacolxica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Versin casteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Introducin

Introducin

1.1 Introducin
Xustificacin
O 061 o nmero ao cal calquera usuario da Comunidade Autnoma de
Galicia pode chamar por un problema sanitario urxente. Supn unha porta
de entrada ao sistema, sobre todo en situacins de urxencia e emerxencia.
As chamadas ao 061 relacionadas con problemas de sade mental son de
sintomatoloxa diversa polo que as respostas emitidas son variables,
podendo resolverse con ou sen mobilizacin de recursos.
A telemedicina converteuse nun dos instrumentos mis tiles para tratar
pacientes a distancia. As o estn demostrando distintas experiencias,
sobre todo na atencin a pacientes de zonas rurais con mis dificultade
para o acceso consulta.
Con motivo da posta en marcha do Programa de sade mental en Galicia a
travs do nmero de telfono 061 faise necesaria a especificacin dun
procedemento nico de coordinacin e asistencia para toda a comunidade.
Por todo isto descrbense as seguintes actuacins:
1.- Descricin dun PROCEDEMENTO XERAL.
2.- Desenvolvemento conxunto de GUAS de actuacin para a atencin de
distintas patoloxas psiquitricas desde a primeira chamada ao 061 ata
a asistencia e/ou traslado do paciente.
Actualizacin
Este procedemento, as como os protocolos asociados a el, modificarase
sempre que haxa cambios nas condicins externas.
O sistema de actualizacin o seguinte:
Os responsables do seguimento realizarn as propostas que consideran
necesarias, acompaadas da sa argumentacin.

10

Introducin

A aprobacin definitiva dos cambios correspndelle comisin responsable que se reunir con periodicidade semestral.
Unha vez aprobado, editarase a nova versin/actualizacin que se renumerar e datar de novo.
Difusin
O sistema de difusin dos procedementos e guas ser o seguinte:
Entregarselle un exemplar a cada membro fixo de cada un dos servizos
participantes.
Facilitarselles un exemplar para a sa lectura aos membros ocasionais de
todos os servizos participantes.
Advertirselle a todo o persoal dos servizos participantes a obrigatoriedade de coecer o procedemento e as guas.
Estableceranse sesins de difusin do procedemento e das guas cunha
periodicidade anual entre o persoal de todos os servizos participantes, coa
finalidade de mantelo sempre vivo e actualizado.
A comunicacin das actualizacins ou novas versins do procedemento e
das guas realizarase da mesma forma antes exposta. O responsable da
difusin tamn responsable de dar a coecer as novas versins e actualizacins.
Avaliacin
Formarase unha comisin mixta de avaliacin e seguimento do procedemento e guas que estar formada polos mesmos membros responsables
da sa actualizacin.
Recollerase informacin consistente en:
Actividade e explotacins dos servizos atendidos polo 061 de
pacientes con sospeita de patoloxa psiquitrica.

Introducin

Documentacin bibliogrfica e actualizacins dos servizos implicados.


Incidencias de ambos os servizos.
A partir desta documentacin elaborarase un informe por parte de cada
un dos servizos implicados que ser discutido en sesin polos integrantes
da comisin de avaliacin e seguimento que, en funcin das conclusins
extradas, realizarn as propostas para a introducin dos cambios necesarios.

11

Procedemento
xeral

Procedemento xeral

1.- PROCEDEMENTO XERAL


1. O 061 o nmero de referencia para a atencin das chamadas relacionadas con sintomatoloxa psiquitrica urxente da Comunidade Autnoma de Galicia.
2. Calquera usuario pode chamar para solicitar atencin sanitaria urxente. Os usuarios poden ser pacientes, sanitarios, forzas e corpos de seguridade, xuces, etc.
3. O 061 s realiza o traslado urxente de pacientes con destino aos servizos de atencin sanitaria urxente de Atencin Primaria e atencin
urxente hospitalaria de referencia que lle corresponda por zona.
O 061, tras recibir a chamada, recoller os datos de localizacin ou recuperaraos do arquivo de pacientes rexistrados no programa e poder resolver
a chamada de varias formas distintas:
Sen mobilizacin de recursos:
Informacin sanitaria.
Consulta mdica telefnica.
Derivacin a Atencin Primaria
Intercomunicacin con psiquiatra da rea.
Con mobilizacin de recursos
Mdico de Atencin Primaria (AP)
RTSU - ambulancia asistencial.
USVA - ambulancia de soporte vital avanzado
Outros
A intercomunicacin co psiquiatra de garda realizaraa sempre o mdico
coordinador do 061, tras valorar a situacin e considerar necesario o asesoramento por parte de Atencin Especializada.

15

16

Procedemento xeral

En casos extraordinarios, o mdico coordinador do 061, unha vez que


comentase o caso co psiquiatra de garda e, logo de acordo, poder poer
en contacto o usuario con este ltimo.
4. Horarios de atencin:
-En horario de atencin ordinaria: HAO:
A derivacin dos pacientes s consultas ordinarias das unidades de sade
mental (USM) por razns de urxencia, deberase realizar a travs do mdico
de cabeceira correspondente, acompaado de informe ou volante de
interconsulta urxente a psiquiatra.
En casos excepcionais o 061 poder derivar directamente os pacientes s
consultas das USM tras acordo previo telefnico co psiquiatra correspondente.
En caso de emerxencia derivarase directamente ao servizo de urxencias
hospitalario correspondente (elaborronse guas de actuacin orientativas).
-En horario de atencin continuada: HAC:
Os pacientes que necesiten atencin psiquitrica urxente poden ser derivados aos servizos de Atencin Primaria ou ao servizo de Urxencias do
hospital de referencia. Intentarase que os pacientes trasladados en ambulancia aos servizos de urxencias hospitalarios sexan valorados previamente por un mdico (xa sexa de A.P. ou do 061)
5. Localizacin do psiquiatra de garda: en HAC poderase contactar co
psiquiatra de garda en cada unha das reas de Sade Mental vinculadas aos complexos hospitalarios, a travs da centralia do hospital
correspondente.
Santiago: presenza fsica no Hospital Provincial de Conxo. Presenza fsica no Hospital Clnico Universitario.

Procedemento xeral

A Corua: presenza fsica no Complexo Hospitalario Juan Canalejo.


Lugo: garda localizada no Hospital Xeral.
Ourense: presenza fsica no Hospital Santa Mara Nai.
Pontevedra: presenza fsica no Hospital Provincial.
Ferrol: presenza fsica no Hospital Arquitecto Marcide
Vigo: garda localizada no Hospital do Meixoeiro.
Presenza fsica no Hospital Nicols Pea.
6. Solicitude de ambulancia ao 061 polo especialista en psiquiatra:
cando un psiquiatra (habitualmente en HAO), tras realizar a valoracin
dun paciente, considere necesario o seu traslado urxente en ambulancia ao hospital, deber chamar el mesmo ao 061 para realizar a solicitude da ambulancia e indicar como e a onde se debe realizar o traslado.
Se considera que o traslado se pode demorar (segundo a evolucin do
paciente no transcurso dunhas horas) deber deixar un informe familia
ou aos achegados do paciente, indicando especificamente se necesario o
traslado urxente en ambulancia e o destino. Indicar a necesidade de solicitude de autorizacin xudicial por parte da familia se se precisase.
Neste ltimo caso ser a familia ou os achegados do paciente os que se
poan en contacto co 061. No caso de xurdir problemas para o traslado, o
mdico coordinador do 061 valorar de novo o paciente axudado polo
mdico de A.P. ou contactar co psiquiatra de garda da zona.
7. O traslado urxente involuntario, xa sexa dun paciente axitado ou
non, foi consensuado entre as distintas institucins implicadas, segundo o protocolo xeral asinado pola Consellera de Sanidade, a Delegacin do Goberno en Galicia e a Consellera de Xustiza, Interior e
Administracin Local para o traslado e ingreso non voluntario e urxente de persoas con enfermidade ou trastorno mental (anexo 1).

17

18

Procedemento xeral

8. Co fin de realizar de forma adecuada a atencin aos pacientes psiquitricos e as derivacins destes, o 061 utilizar a informacin rexistrada na tarxeta sanitaria.
9. Para o seguimento e anlise deste procedemento crearase unha
comisin mixta de avaliacin e seguimento entre o Servizo de Sade
Mental e o 061 que analizar as incidencias que se produzan
10. As incidencias desde as U.S.M. ou dos servizos hospitalarios de
urxencias psiquitricas enviaranse ao Servizo de Sade Mental a travs do responsable da rea correspondente. As incidencias desde o
061 enviaranse a onde corresponda.

Guas de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN ALTERACINS DA CONDUTA


1. INTRODUCIN
Trtase de describir os principios do interrogatorio psiquitrico e orgnico
que realiza un mdico a travs do telfono no caso de pacientes con
alteracins do comportamento. A anamnese unha ferramenta efectiva
para avaliar estes trastornos. importante recordar que os pacientes
psiquitricos poden sufrir patoloxas orgnicas e en ocasins alteracins
da conduta secundarias a elas.
O interrogatorio ir dirixido fundamentalmente a recoecer signos ou sntomas de gravidade no paciente, valorando o estado xeral e, unha vez descartados estes signos, cando orientaremos o interrogatorio cara a unha
posible patoloxa psiquitrica. Son fundamentais as tres primeiras preguntas para orientarnos no interrogatorio.
Se tras este interrogatorio logramos identificar signos que nos orienten
cara a unha patoloxa psiquitrica especfica pasaremos ao seu interrogatorio correspondente.

2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR


a. Introducin
Se se fala co propio paciente, intentarase mostrar interese e establecer bo
contacto ou empata con el.
Unha forma repetindo parte da informacin que transmite ao teleoperador
que atende a chamada para confirmarlle ao paciente que o mdico percibe o
seu problema e ao mesmo tempo establecer unha relacin de empata.
Intentarase dicir frases empticas como: Comprendo como se sente.
- O interrogatorio comezarase preguntndolle por aspectos xerais para pasar
posteriormente a aspectos mis delicados, se colabora.

21

22

Gua de actuacin

b. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACINS

Desde cando est as?


- Brusco (son poucas as
condutas psiquitricas
que xorden bruscamente)

- Infeccins do SNC, hipoglicemia, abstinencia por alcohol e estupefacientes, intoxicacins, hemorraxia intracranial, crise
comicial, TCE, hipoxia, insuficiencia aguda
dun rgano. Non se debe descartar unha
patoloxa psiquitrica.

- Paulatino (horas-das)

- Pode orientar tanto a patoloxa psiquitrica


como orgnica. Sndrome confusional
aguda (fluta no da)

A que atribe esta conduta ou situacin ou que


a desencadeou?

- Pode orientar o interrogatorio desde o principio. Ver se o paciente tivo episodios similares outras veces.

Valoracin dos signos vitais


- Estado respiratorio
*Taquipnea,

- Febre, acidose metablica, TEP, insuficiencia


cardaca, pneumona, crise de ansiedade.

- Estado cardaco
*Taquicardia,
palpitacins

- Febre, hipertiroidismo, TEP, insuficiencia


cardaca, pneumona, ansiedade, psicose.

Gua de actuacin

*Bradicardia

- Hipertensin intracranial (mis frecuente),


hipotiroidismo, Stokes-Adams.

-Temperatura

- Meninxite, crise tirotxica, vasculite, absti-

*Febre

nencia por sedantes e alcohol, procesos


inflamatorios e infecciosos.

*Hipotermia

- Alteracins endcrinas con hipofuncin,


intoxicacins, patoloxa dermatolxica,
sepse, disfuncin do SNC.

Levou algn golpe?

- Frecuentes e desapercibidos en axitados,


lesins cranioenceflicas.

Contraccins ou sacudidas?

- Lesin neurolxica, crise de histeria, trastornos


disociativos. Extrapiramidalismo. Hai que descartar o resto de patoloxa orgnica citada.

Entndenlle as palabras
que pronuncia? Paralizuselle algn membro?

- Poden orientar a un problema neurolxico,


delirium e todas as sas causas, trastorno
conversivo.

Valoracin de orientacin
Sabe onde est, coece
os seus familiares, que
da ?

En lugar, tempo e espazo.


- Demencia, delirium, amnesia psicxena, fuga
psicxena, e como sempre descartaranse
cadros orgnicos como intoxicacins.

23

24

Gua de actuacin

Valoracin do afecto.
Que sentimentos ten?

Calquera patoloxa orgnica antes citada


pode producilo.

-Ansiedade

- Cadro de ansiedade (pnico, ansiedade


xeneralizada, fobias, estrs postraumtico,
trastorno obsesivo-compulsivo).

-Tristeza

- Trastornos afectivos (depresin maior,


trastorno bipolar, distimia, trastorno
esquizoafectivo.

-Euforia, irritabilidade,
excitacin

Valoracin do pensamento
Alteracin do curso:

Alteracin do contido:
Delirios

- Episodio manaco, trastorno esquizoafectivo, psicose.

Desestruturado, incongruente

Delirio ou alucinacins visuais: mis frecuentes en cadros orgnicos. Cadro psictico, enf.
SNC (neoplasia, demencia, vasculite, epilepsia,..), patoloxa endcrina (hipo-hipertiroidismo, Cushing, Addison,..), metablicas
(hipoglicemia, encefalopata heptica, urmica, hipoxia, hipercapnia), frmacos (dixital,
corticoides, AINES, antibiticos, cimetidina,
estimulantes, simpaticomimticos,..), drogas
(alcohol, cannabis, cocana, anfetaminas,..).

Gua de actuacin

Valoracin da percepcin:
Alucinacins

Alucinacins auditivas: mis frecuente na


esquizofrenia.
Alucinacins olfactivogustativas: mis frecuente en epilepsia.
Ilusin ou distorsin de formas: mis frecuente tras a inxesta de alucinxenos.
Formigo, disestesias: cadros de ansiedade.
Insectos pola pel: intoxicacin por cocana,
delirium tremens.

Antecedentes persoais

- VIH+
- Patoloxa neurolxica: calquera cambio
previo indica patoloxa orgnica.
- Exposicin a txicos, metais pesados, ou
outros perigos laborais.
- Patoloxa cardiorrespiratoria.
- Medicamentos que toma: fundamentalmente incidir en sedantes e hipnticos, psicotrpicos, anticolinrxicos, antiparkinsonianos,
salicilatos, antipaldicos, diurticos, antihistamnicos, antihipertensivos, antimicrobianos ou bromuros, poden producir delirio ou
un cadro psictico.
- Patoloxa psiquitrica.

Antecedentes familiares
e sociais persoais

- Poden identificar as causas desencadeantes


do estrs no medio en que se desenvolve o
paciente.

25

26

Gua de actuacin

3. RECOMENDACINS
1. Se o paciente presenta alteracins na orientacin:
1.1. Se se sospeita demencia intentarase que o paciente non permaneza a escuras, que tea puntos de referencia habituais (reloxo, calendario) e indicarselle haloperidol, 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.2. Se se sospeita delirium, o paciente deber permanecer acompaado doutra persoa en todo momento, adoptaranse medidas de
proteccin (retirar obxectos cos que se poida mancar e se necesario procederase contencin mecnica do paciente) e intentarase que o paciente non permaneza a escuras, que tea puntos de
referencia habituais (reloxo, calendario) e indicarselle haloperidol, 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.3. Se se sospeitan trastornos disociativos (fuga psicxena, amnesia
psicxena) procurarase un ambiente seguro e estable.
Axudarselle ao paciente a elaborar os episodios dolorosos do seu
pasado ata alcanzar as razns polas que mantn a disociacin.

2. Se o paciente presenta un trastorno afectivo:


2.1. No caso de trastorno de ansiedade dbese facilitar a relaxacin,
deitando o suxeito na padiola, conseguindo un ambiente tranquilo, convidndoo a que cerre os ollos, respire profundo e lento e
non pense en nada.
- Dbense promover manobras de distraccin, como centrar a
atencin noutras cousas: preguntarlle por datos persoais, cantos
anos ten, de onde , etc
- O paciente debe ser informado de que sofre unha crise de ansiedade e de que non hai perigo para a sa vida; conveniente
explicarlle o que unha crise de ansiedade e o grao de malestar

Gua de actuacin

que lle pode chegar a ocasionar, pero evitando dicir que non
ten nada, pois, ademais de non ser certo, equivale a non tomalo
en serio e iso aumentar o nivel de angustia.
- Se hai hiperventilacin, til poer unha bolsa sobre o nariz e a
boca a fin de que respire en ambiente hipercpnico e reducir as
a hipocapnia e alcalose secundaria hiperventilacin. Hai que
descartar previamente por anamnese que o paciente padeza calquera enfermidade que favoreza de base a hipoxemia ou a
hipercapnia crnicas, que contraindicaran a manobra. Dbese
evitar cubrir totalmente a cabeza e usar bolsas opacas que
impediran ver se o paciente se pon ciantico.
- Medicacin ansioltica para o episodio agudo: o mellor indicar
benzodiacepinas de vida media curta. Non obstante, indicarase
unha que tea no domicilio, que tomase previamente e que non
lle sentase mal. Pdese utilizar o alprazolam, 0,5-1 mg s.l. ou v.o.
e poderase repetir a dose aos 15-20 minutos, se preciso.
- Psicoterapia de apoio: realizar un inventario das situacins que
producen ansiedade e analizar co paciente as sensacins asociadas a elas. Explicar o significado dos seus sntomas e axudar o
paciente a interpretar dun modo mis benigno as vivencias e
sensacins fsicas molestas asociadas sa ansiedade. Se presenta contracturas musculares utilizar tcnicas de relaxacin.
2.2. Na reaccin por d, o paciente benefciase da verbalizacin e escoita
da pena, expresando os sentimentos que no seu momento non puido
expresar, farnselle preguntas como que tal acepta a perda?, cre
que o superou? etc. Posteriormente modificarase a memoria do falecido con preguntas como recorda algn momento feliz co falecido?,
recordando recordos positivos. Finalmente concienciarase o paciente
para que asuma as responsabilidades habituais ou novas da vida
como deuse conta do que o necesitan os seus fillos ou pais, etc..?

27

28

Gua de actuacin

2.3. Trastorno depresivo: psicoterapia de apoio, transmitirnselle ao


paciente mensaxes como padece vostede unha enfermidade que
se chama depresin que cursa con sntomas como (citar os sntomas do paciente) e necesita polo menos 15-20 das para notar
algo de mellora. Recordarlle que moi importante a toma constante do tratamento. Destacaranse os pequenos logros que vaia
conseguindo.
Informarase a familia do proceso e non se lle coaccionar para a
toma de decisins. Cando mellore haber que estimulalo para a
reincorporacin sociolaboral.
2.4. Nos casos de psicose ou mana farase a mesma intervencin que
na esquizofrenia.

3. Se o paciente presenta trastornos do pensamento:


3.1. O mis frecuente que se produzan por alteracins orgnicas,
polo que as recomendacins sern as de tratar o cadro orgnico
propiamente dito e pdeselle administrar haloperidol, 4-10 mg (
40-100 gotas, 2-5 cc).
3.2. No caso de esquizofrenia tratarase de actuar sobre a familia para
que apoie o paciente (educacin con respecto natureza da enfermidade recomendndolles que eviten discutir co paciente os contidos do pensamento. Ao mesmo tempo intentarn diminur ao
mximo o estrs ambiental se necesaria a medicacin durante as
crises.
3.3. Na epilepsia, se o paciente est convulsionando, intentarase colocarlle algn obxecto entre os dentes, evitando suxeitalo e tratando
de protexelo para que non se golpee contra os obxectos circundantes; cando cese a convulsin, recomendarase colocar o paciente en posicin lateral de seguridade.

Gua de actuacin

3.4. En casos suxestivos de delirium tremens procurarase que o


paciente permaneza nun ambiente seguro, actitudes tranquilizadoras e a administracin de BZD (diacepam 5mg v.o.) e traslado
inmediato a un centro hospitalario.
3.5. No caso de intoxicacins tranquilizarase o paciente e os acompaantes a travs do telfono, mantendo o paciente nun lugar
seguro, relaxado e cun acompaante tranquilo.
- Se o paciente est estuporoso colocarase en posicin lateral de
seguridade. Se o txico coecido intentarase inducir o vmito
mediante estimulacin orofarnxea dixital ou cun obxecto romo
(excepto en intoxicacins por cidos, lcalis, derivados do petrleo, anticonvulsivantes ou en pacientes con diminucin do nivel
de conciencia).
- Se o paciente convulsiona recomendaranse benzodiacepinas e se
o paciente est axitado recomendarase haloperidol ou benzodiacepinas.
- Se se enva un mdico monitorizarase o paciente con mantemento das constantes hemodinmicas.
- Se o txico descoecido, administrarase O2 a alto fluxo (salvo
intoxicacin por paraquat), glicosa 20-30 mg/i.v, (Glucosmon R50), naloxona 0,01 mg/kg/i.v., tiamina 1-2 mg/kg/i.v. e flumacenil
0,2-0,3 mg/i.v.
- Se o txico coecido aplicaranse as medidas especificas segundo o txico (ver manexo inicial das intoxicacins en Manual de
urxencias prehospitalarias 061). Algunhas que hai que destacar
son: intoxicacin por CO2 administrar O2; en intoxicacin por
opiceos, naloxona; por benzodiacepinas, flumacenil; por organofosforados, atropina; por atropina, fisostigmina e por alucinxenos, sintomtico.

29

30

Gua de actuacin

4. RESPOSTA
RESPOSTA
RECHAMADA

SINTOMATOLOXA
- Demencia senil a tratamento con axitacin
leve en que se poden facer pequenas modificacins de medicacin, con contorno
familiar colaborador.
- Axitacin, disestesias, ansiedade con contorno colaborador

DERIVACIN A CENTRO
DE URXENCIAS (*)

- Conduta que entrae perigo.


- Dificultade para o manexo do paciente.
- Familia non colaboradora que non poida
garantir o control do paciente.
- Calquera alteracin da conduta que suxira
patoloxa orgnica leve.
- Patoloxa que non remite tras a rechamada.
- Tras a inxesta de frmacos ou estupefacientes.

Gua de actuacin

VISITA DOMICILIARIA

- Adultos ou ancins cuxa situacin basal


impida o traslado.
- Pacientes que non poidan ou non acepten a
derivacin.
- Situacins en que se considere mis adecuada a atencin in situ dentro do contorno do paciente (demencia
descompensada, d intenso, etc.)

EMERXENCIA

- Calquera alteracin da conduta que suxira


patoloxa orgnica grave.
- Alteracin do nivel de conciencia.
- Cortexo vexetativo.
- Dificultade respiratoria.
- Manchas na pel de aparicin brusca.
- Sospeita de intoxicacin.
- Convulsins.
- Traumatismo previo
- Delirium tremens.
- Conduta que poida entraar perigo para o
propio paciente ou para os que o rodean.

(*) Os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e non poidan ir polos seus medios sern
derivados en ambulancia.

31

32

Gua de actuacin

ALTERACINS CONDUTUALES
Paulatino

Brusco
Desde cando est as?

Alt. resp

Xral/ pat. orgnica ainda que non se


debe descartar patpsiquitrica

Alt. cardivasc
Valoracin
signos vitais

Alt. da T
Levou algn golpe?

Protocolo especfico

Convulsins?
Disartria, paresia?

Demencia
Valoracin orientacin
Onde est? coece os Valorar
familiares? que da ?

Valoracin do afecto
1.Ansioso
2.Triste, choro
3.Eufrico, irritable

Valorar

Consello

Cuarto con luz, puntos de referencia,

T. disociativos Consello

Contorno de apoio, estratexias de recuperacin de memoria

1.T. Ansiedade Consello

Manobras relaxac, ventilac aire espirado, Trankimazin sbl

2.T. Afectivos Consello


3.-Mana
-Psicose

Depresin: soporte psicolxico, contactar con familiares


Do: psicoterapia de ventilacin(idea suicida: prot especif)

Consello Actuar sobre familia, non discutir o contido do pensamento


estrs ambiental, valorarase axuste da medicacin en crise

Valoracin pensamento
Frec orgnico Consello
Estruturado, congruente
Valorar
-Alucinacins visuais
-Alucinacins auditivas
Epilepsia Consello
-Aluc. olfactivogustativas
-Ilusin
Alucinxenos Consello
Transt. ansiedadeConsello
Valorar

Orienta

Rechamada
-Demencia senil, axitac.
leve que precisa
pequena modificacin
-Axitacin, disestesias,
ansiedade
-Contorno colaborador

Consellos especifico de pat. causal (se identifica); haloperidol


Posicin lateral seguridade, obxecto entre dentes, evitar golpes
En gralel das intox, se se enva un mdico: control de ctes, O 2
Se convulsins: BZD , se axitacin: haloperidolo BZD
Xa visto

Delirium tremens Consello


Intoxicacins

Antec. persoais
Antec. familiares

haloperidol gotas

Delirium

Esquizofrenia

F. sensoriais anormais
-Disestesias
-Formicacin

-Infec SNC, TCE,


-Hipoglicemia, hipoxia
-Abstinencia drogas, intox.
-Hemorraxia iC, epilepsia
-Non descartar patpsiquitrica

Consello

-Patoloxa previa
-Desencad situac

Derivacin centro urxencias


-Mozos, adultos ou ancins
e non llo impide circunstancia
ningunha
-Conduta entrae perigo
-Dificultade manexo do paciente
-Alt conduta suxira
pat orgnica leve
-Pat non remite tras rechamada
-Tras inxesta de frmacos
ou estupefacientes
-Contorno non colaborador

Actitude e contorno tranquilizador, BZD


Posicin seguridade (se estupor), se se enva un mdico
Tox. e descoecido: control ctes, O2 , glicosa, Tiamina, flumacenil
Tox coecido : CO 2 -O2 , opiaceos-naloxona , BZD- flumacenil
organofos-atropina , atropina-fisostigmina , alucinox- sintomtico

Visita domiciliaria
-Adultos que non
posible derivacin
-Ancins cuxa situacin
basal o impida
-Pacientes que non poidan
ou non acepten a derivacin

Emerxencia
-Alt. conduta q. suxira
pat. orgnica grave
-Alt. nivel de conciencia
-Cortexo vexetativo
-Dificultade respiratoria
-Manchas pel de
aparicin brusca
-Sospeita intox grave
-Convulsins
-Traumatismo previo
-Delirium tremens

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN NO TRASLADO INVOLUNTARIO


1. INTRODUCIN
frecuente que o mdico de urxencias sexa requirido para atender enfermos mentais que non colaboran na exploracin e/ou non acceden a ser
trasladados a un centro sanitario. dicir, non prestan o seu consentimento actuacin mdica.
Pero, como se actuar nestes casos? trtase de proporcionarlle ao
paciente a axuda mdica que precisa respectando os dereitos civs. Debemos ter claro que o paciente ten un dficit grave da competencia para
prestar o seu consentimento asistencia sanitaria que require.
Se coecemos previamente a existencia dunha autorizacin xudicial para
o ingreso do enfermo, a situacin simplifcase notablemente.

2. CUESTINS XERAIS ACERCA DOS INGRESOS INVOLUNTARIOS


2.1. Quen pode ser internado por razn de trastorno psquico
Patoloxa psiquitrica grave que implica risco para o paciente ou para terceiros na cal o facultativo considere que o paciente incapaz para decidir.
2.2. Quen pode solicitar o internamento
Cnxuxe ou quen se encontre nunha situacin de feito asimilable (por
analoxa do art. 757).
Ascendentes, descendentes, irmns, etc.
Calquera persoa pode poer en coecemento do Ministerio Fiscal feitos
que poden ser determinantes de internamento.
2.3. Quen pode decidir o internamento
O xuz de Primeira Instancia.

33

34

Gua de actuacin

2.4. Procedementos
Non urxente: a medida adptaa o xuz tras unha serie de trmites
legais.
Urxente: a medida adptaa o mdico que leva a cabo o ingreso
urxente. Dbelle comunicar esta medida ao xuz (prazo mximo de 24
horas). O tribunal, unha vez que tea coecemento da noticia e nun
mximo de 72 horas deber ratificar o ingreso. Se denega a autorizacin para o ingreso, o paciente debe ser dado de alta hospitalaria
inmediatamente.
2.5. Execucin de internamento involuntario
O xuz adoptar a sa decisin en forma de auto. No caso dunha orde
xudicial o facultativo deber proceder ao ingreso do paciente e non lle
poder dar a alta mentres non o autorice o xulgado.
No caso dunha autorizacin xudicial permteselles aos facultativos decidir
o ingreso do paciente anda en contra da sa vontade. A pesar da existencia dunha autorizacin xudicial os mdicos poden non levar a cabo o
ingreso se non o cren indicado. Nos ingresos por autorizacin xudicial o
mdico pode decidir o momento de cesamento do internamento, dando de
alta o enfermo e comunicndollo inmediatamente ao xulgado competente.
O 24 de febreiro do ano 2004 asinouse o Protocolo xeral sobre traslados e
ingresos non voluntarios e urxentes de persoas con enfermidade ou
trastorno mental en Galicia entre a Consellera de Sanidade, a Delegacin
do Goberno en Galicia e a Consellera de Xustiza, Interior e Administracin
Local (ver anexo 1). Nel consensase, entre as distintas administracins
implicadas, o traslado involuntario urxente do paciente psiquitrico.

3. GUA DE ACTUACIN
Se coecemos previamente a existencia dunha autorizacin xudicial para
o ingreso do enfermo a situacin simplifcase notablemente. Que probablemente non sexa competente para consentir o seu traslado e/ou ingreso
algo que de forma implcita se recolle na intervencin xudicial. Ademais
contarase e valorarase a presenza das forzas e corpos de seguridade.

Gua de actuacin

Se non ten autorizacin xudicial previa valorarase se o traslado de


carcter urxente.
Se non o , derivarase ao seu mdico de cabeceira ou ao seu especialista de rea.
Se o traslado de carcter urxente, a primeira medida que hai que
tomar a contencin psquica (chamar o paciente polo seu nome e
presentarnos, actuar sen prsas, actitude firme e tranquilizadora, non
falarlle en voz alta e agresiva, diminur no posible o nmero de persoas
presentes, intentar a comunicacin verbal e escoitar o paciente con
atencin e axudalo a expresar os seus sentimentos, obviar as discusins baldas, etc).
Se accede ao traslado, realizarase. En caso contrario intentarase sedacin farmacolxica voluntaria.
Se colabora ser trasladado ao hospital.
Se non colabora procederase contencin fsica para o que solicitaremos o auxilio das forzas e corpos de seguridade (protocolizado por
acordos institucionais).
Unha vez suxeitado o paciente procederase a administrarlle tratamento
farmacolxico i.v. ou i.m.
Como alternativas propoemos diferentes vas de administracin e frmacos que dependern de diversos factores como o grao de axitacin, frmacos dispoibles, manexo teraputico, etc.
Por va oral propoemos haloperidol gotas: 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5
cc) e/ou levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1,5 cc) ou olanzapina
velotab 10 mg ou diacepam: 10-20 mg ou lorazepam 1mg.
Por va intramuscular propoemos haloperidol 5 mg e/ou levomepromazina 25 mg e biperideno 5mg ou diacepam: 2,5-10 mg ou midazolan: 0,3
mg/Kg, repetir segundo resposta.
Por va intravenosa propoemos haloperidol 5 mg 5-10 mg lentamente
cada 30 min ata sedacin ou diacepam 2mg/ml ata un mximo de 20 mg
ou midazolan 0,1-0,3 mg/kg/iv, repetir segundo resposta obtida.

35

V a oral

C ontencin ps quica

Non

V alorar a presenza de F O P

C ontencin f sica

Non

H aloper idol 5 mg
e/ou levomepromacina 25 mg
e/ou m idazolan 0, 3 mg/kg e/ou
d iac epan 2, 5-10 mg
B iper ideno 5 mg

V a intr amuscular

A ux il io de F O P

M idazolan: 0, 1- 0. 3 mg/k g/iv ( 2 ,5mg/30 sg)


Repetirase dose segundo a resposta obtida
D iac epam amp: 2 mg/min ata un mx imo de 20
mg ( 2 amp)
H aloper idol amp: 5- 10 mg lentamente cada 30 min
ata a sedac in

V a intr avenosa

Tratamento farmacolxico var ias opcins)

C olabora?

Non se consegue

Derivacin ao seu mdico de cabeceira


ou derivacin ao especialista de rea

urxente?

Non

T R A S L A D O AO H O S P I T A L

Si

Ten autorizacin xudicial?

O lanzapina velotab10 mg
H aloper idol gotas: 4- 10 mg
40-100 gt ( 2- 5 cc )
e/ou levomepromacina gotas: 40-60 mg
40-60 gt ( 1-1. 5 c c)

Si

Consguese

Si

eiros
P atolox a psiquitr ica gr ave que impl ica r isc o para o pac iente ou tercc
na que o facultativo considere que o paciente incapaz para decidir

P aci ente s us cepti bl e de tr as l ado i nv ol untar i o

T R A SL A D O IN V O L U N T A R IO

36
Gua de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN NO PACIENTE AXITADO


1. CONCEPTO
Sndrome en que aparece estado de exaltacin motora acompaado de
ansiedade, clera, pnico ou euforia, segundo os casos. Pode haber desinhibicin verbal e falta de conexin de ideas.
2. CLASIFICACIN
A etioloxa desta sndrome debe ser descartada seguindo a seguinte orde:
2.1. Axitacin orgnica
O mis frecuente son os cadros tipo delirium. As causas mis habituais son:
Txicas (*)

Metablicas

Neurolxicas

Outras

Simpaticomimticos

Hipoglicemia

TCE

HTA

Anticolinrxicos

Hipo/hipertiroidismo

Tumores
cerebrais

IAM, angor

Neurolpticos

Hiperparatiroidismo

Anoxia cerebral

Arritmias

Dixital

Alt. electrolticas:
Mg,Ca,Na

Demencias

Valvulopatas

Cafena

Febre

Infeccins SNC

Anafilaxia

Psicoestimulantes

Sndrome
carcinoide

Epilepsia lbulo
temporal

Hipoxia

Abstinencia de
alcohol ou sedantes

Feocromocitoma

Confusin
postictal

Hipercapnia

Encefalopata
urmica, heptica

ACVA

Sepse

Enfermidade
de Cushing
Enfermidade de
Addison

(*) En xeral cambios bruscos de niveis plasmticos de frmacos con algunha actividade sobre SNC,
especialmente en grupos predispostos como ancins, consumidores de drogas, etc.

37

38

Gua de actuacin

2.2. Axitacin psiquitrica


Distinguimos dous tipos: as psicticas e as non psicticas.
a. Psicticas:
-

Esquizofrenia (delirios de persecucin ou prexuzo, alucinacins auditivas, etc.)

Mana (verborrea, aumento de autoestima, hiperactividade, ideas e delirios acerca de riqueza e poder).

b. Non psicticas: crise de angustia (ataques de pnico).


2.3. Axitacin reactiva
a. Ante situacins catastrficas.
b. Ante situacins de desconexin sensorial (por exemplo, tras as
intervencins oftalmolxicas ou na UCI).

3. DIAGNSTICO
3.1. Historia clnica
a. Antecedentes mdicos e psiquitricos do paciente e familiares.
b. Inxesta de substancias txicas.
c. Enfermidade actual: forma de inicio, caractersticas e duracin
do cadro.
3.2. Exploracin
a. Exploracin fsica: xeral e neurolxica (na medida do posible).
b. Valoracin psiquitrica: orientacin, atencin, estado afectivo,
presenza de delirios e alucinacins.
3.3. Valoracin da existencia de signos somticos de risco vital: cianose, anoxia, anafilaxia, hipoglicemia, etc.

Gua de actuacin

4. TRATAMENTO
4.1. Medidas de seguridade.
a. O primeiro garantir a seguridade do persoal e do propio
paciente.
b. Se o paciente ten armas e se nega a entregalas, non se valorar; avisarase a polica e non se intentar detelo.
c. Crearanse espazos abertos e con pouca xente (os paranoicos
sntense acosados en distancias interpersoais normais).
d. Fomentarase a verbalizacin. A entrevista debe ser tranquila,
dndolle confianza ao paciente. s veces esta medida dimine
por si soa o estado de axitacin. Se insuficiente recorrerase a
medidas fsicas.
e. Valorarase o risco de violencia inminente:
- Ton de fala grave, ameazante e vulgar.
- Elevada tensin muscular (tensar os brazos, sentarse no
extremo da cadeira).
- Hiperactividade (deambular polo cuarto).
- Golpear portas ou mobiliario.
- Historia previa de violencia ou axitacin.
- Sexo masculino, novo.
- Alucinacins.
4.2. Contencin fsica
- Nunca debemos conter fisicamente o paciente se non contamos cos medios nin co persoal suficiente.
- A reducin dun paciente violento dbese facer cun equipo
como mnimo de cinco persoas, en que unha exerce ademais de coordinador

39

40

Gua de actuacin

- Valorarase a presenza de corpos e forzas de seguridade.


- Tras a contencin, o momento da avaliacin fsica, mental e valoracin da sedacin.
- Unha vez pasada a crise o paciente debe ser informado do
motivo desta e liberado gradualmente.
En todos os casos que precisen hospitalizacin involuntaria, o responsable
do centro en que ingresa debe informar a autoridade xudicial correspondente e facer o informe pertinente, nun prazo mximo de 24 horas.
4.3. Medidas de soporte vital (ABC)
4.4. Medidas xerais
a. Constantes: TA, T , FC.
b. Monitorizacin cardaca.
c. Pulsioxmetro-saturacin de O2.
d. Glicemia.
e. Va venosa perifrica (se necesario).
4.5. Medidas especficas
a. Axitacin ou ansiedade leve
O primeiro ser aplicar medidas de contencin psquica. Se se consegue
darselle a alta in situ ao paciente ou valorarase derivalo ao hospital.
Se non se consegue, tratarase igual que a axitacin moderada.
b. Axitacin moderada:
Neste grao de axitacin procederemos ao tratamento farmacolxico.
Como alternativas propoemos:
- Diacepam v.o. ou s.l. 10-20 mg.
- Haloperidol gotas 4-10 mg ( 40-100 gotas, 2-5 cc).

Gua de actuacin

- Loracepan v.o. ou s.l. comp.1 mg, 2,5 mg.


- Levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1,5 cc).
- Olanzapina velotab 5 ou 10 mg.
- Se dispuxesemos de BZD , con vida media mis longa, as
doses equivalentes son as seguintes:
5 mg de diazepam = 1 mg lorazepam = 7.5 mg cloracepato dipotsico.
Se o paciente mellora valorarase se se lle d a alta in situ ou se se deriva ao hospital.
Se o paciente non mellora ser enviado ao hospital.
c. Axitacin grave que precisa sedacin rpida e eficaz:
i.m.: ahaloperidol 0,5 -10 mg e/ou levomepromazina 25 mg ou diazepam
2,5-10 mg ou midazolan 0,1-0,3 mg/kg, repetir segundo a resposta.
i.v.: midazolan ampolas 0,1-0,3 mg/kg i.v. ou diazepam 2 mg/min ou haloperidol 2-10 mg (pdese repetir cada 30 minutos)
Pdese asociar biperideno 5 mg para evitar efectos extrapiramidais (distonas, rixidez, laringoespasmo).
4.6. Criterios de derivacin e/ou traslado ao hospital
a. Reagudizacin e alteracins psiquitricas, para valoracin polo
psiquiatra.
b. Orgnicas: cando precisen observacin, probas complementarias hospitalarias e tratamento correspondente. Naqueles
pacientes en que solucionemos a causa desencadeante, podemos valorar a sa permanencia no domicilio.

41

N on

AL T A IN S IT U
Valoracin da derivacin

Si

Consguese?

C onte nc in ps quic a

LE V E

Si

Mellora?

N on

D i a z e pa m : iv 2mg /minuto
Mi da z o l a m : iv, C a rga : 0. 1-0, 3 mg/kg
H a l o pe r i do l: i.m. ou i.v. 2-10 mg (cada 30
min)
L e v o m e pr o m a z i n a im 25 mg
B i pe r i de n o iv 5 mg s e pre s e nta s ignos
e xtra pira midais

G R AV E

Forzas de seguridade

S uxeito violento e sen patoloxa mdica

Avaliar medidas de proteccin


pe r soa l

DE R IV AC I N H O S P IT A L AR IA

Diazepam: v.o. ou s.l. 10-20 mg, 2,5-10 mg i.m.


Haloperidol: i. m. 4-10 mg, 40-100gt, 2-5c c ( le ve ) , 0, 5-10 mg
( mode ra da )
L orac epann: v.o. ou s.l., 1, 2, 5 mg
L evomepromazina:v. o. 40-60 mg, 40-60 gt, 1-1, 5 c c , i. m. 25 mg
O l a n z a pi n a comp. dispersable 5 ou 10 mg
Mi da z o l n 0, 1-0, 3 mg/kg i. m.

MO D E R A D A

Se n on posible

C Tratamento da causa

C ompa tible c on c a us a org nic a

Valoracin dos graos de axitacin

C ompa tible c on a lte ra c in


ps iqui tric a

A N A MN E SE : A B C e exploracin fsica

ASISTENCIA AO PACIENTE AXITADO

42
Gua de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN NO PACIENTE CON PSICOSE


1. INTRODUCIN
Debe deixarse un primeiro momento de entrevista aberta, en que o
paciente se poida explicar sen que confrontemos ideas e opinins.
A seguir dbeselle dar entrevista un cariz mdico, preguntando por antecedentes mdicos para introducirse pouco a pouco nos antecedentes psiquitricos.
Posteriormente orientarase a entrevista a unha recollida de sntomas de
menos a mis especficos.

2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR


A. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACINS

Presenta algn signo de


psicose?

- Se non os presenta pasaremos ao protocolo


de alteracins da conduta

- Ideas delirantes

- Se presenta algn dos anteriores signos


pasaremos seguinte pregunta

- Alucinacins
- Linguaxe desorganizada
- Comportamento catatnico ou desorganizado

43

44

Gua de actuacin

Busca de factores
desencadeantes:

Pode orientar o interrogatorio desde o principio.

- Txicos
- Alcohol
- Frmacos
- Existen alteracins de memoria
ou orientacin

Demencia

- Alucinacins visuais

Delirium

- Focalidade neurolxica

Causa orgnica

Presenta alucinacins
auditivas, ideas delirantes
(control, adivinacin de
pensamento)

Esquizofrenia e diagnsticos relacionados

Valoracin de sntomas

Depresin psictica
Mana

manacodepresivos
3. RECOMENDACINS

3.1. No caso de inxesta de txicos, alcohol ou frmacos tranquilizaranse o paciente e acompaantes a travs do telfono, mantendo o
paciente nun lugar seguro e relaxado cun acompaante tranquilo.
- Se o paciente est estuporoso haber que colocalo en posicin
lateral de seguridade. Se o txico coecido intentarase inducir

Gua de actuacin

o vmito mediante estimulacin orofarnxea dixital ou cun


obxecto romo (excepto en intoxicacin por cidos, lcalis, derivados do petrleo, anticonvulsivantes ou en pacientes con diminucin do nivel de conciencia).
- Se o paciente convulsiona recomendaranse benzodiacepinas e se
o paciente est axitado recomendarase haloperidol ou benzodiacepinas.
- Se se enva un mdico monitorizarase o paciente con mantemento das constantes vitais.
- Se o txico descoecido, administrarase O2 a alto fluxo (salvo
intoxicacin por paraquat), glicosa 20-30 mg/.i.v (Glucosmn R50), naloxona 0,01 mg/kg/i.v., tiamina 1-2 mg/kg/i.v. e flumacenil
0,2-0,3 mg/i.v.
- Se o txico coecido aplicaranse as medidas especificas segundo o txico (ver manexo inicial das intoxicacins en Manual de
urxencias prehospitalarias 061). Algunhas que hai que destacar
son: intoxicacin por CO2, O2; por opiceos, naloxona; por benzodiacepinas, flumacenil; por organofosforados, atropina; por
atropina, fisostigmina e por alucinxenos, sintomtico.
3.2. Se se sospeita demencia intentarase que o paciente non permaneza
a escuras, que tea puntos de referencia habituais (reloxo, calendario) e indicarselle haloperidol 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5 cc).
3.3. Se se sospeita delirium, o paciente debe permanecer acompaado doutra persoa en todo momento, adoptaranse medidas de proteccin (retirar obxectos cos que se poida facer dano e se
necesario atarase o paciente) e intentarase que o paciente non
permaneza a escuras, que tea puntos de referencia habituais
(reloxo, calendario) e indicarselle haloperidol 4-10 mg (40-100
gotas, 2-5 cc).

45

46

Gua de actuacin

3.4. Se o paciente presenta alucinacins auditivas, ideas delirantes


ou signos manaco-depresivos, interrogaremos o paciente sen
prsas, establecendo unha boa relacin, escoitndoo sen interrupcins e parafraseando o que di de vez en cando. Intentaremos evitar interpretacins negativas e facer bromas sobre o tema, non
corrixir nin apoiar o delirio. Farselle saber que comprendemos os
seus sentimentos ofrecndolle axuda.
- Se o paciente est axitado (ver algoritmo de axitacin psicomotriz).
- Se chegamos a unha presuncin diagnstica trataremos de
axustar a medicacin que o paciente ten no seu domicilio ou
que estaba tomando previamente.

4. RESPOSTA
RESPOSTA
RECHAMADA

SINTOMATOLOXA
- Paciente que non toma correctamente o
tratamento
- Crise con precipitante claro e que se poida
indicar toma de ansioltico
- Contorno colaborador

DERIVACIN A CENTRO

- Dificultade manexo paciente

DE URXENCIAS (**)

- Crise suxestiva de patoloxa orgnica(*)


- Primeiro episodio
- Contorno non colaborador
- Cadro que non remite tras consello mdico
telefnico

Gua de actuacin

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes que requiren valoracin mdica e


non posible derivacin

EMERXENCIA

- Alteracin do nivel de conciencia

Cadro psictico con:

- Dificultade respiratoria
- Gran cortexo vexetativo
- Convulsins
- Conduta hetero ou autoagresiva

(*) Considranse crises suxestivas de patoloxa orgnica:


- Maior de 40 anos
- Ausencia de acontecementos significativos que preceden ou exacerban os sntomas.
- Resposta escasa a tratamentos previos
(**) Derivaranse en ambulancia os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e non
poidan ir polos seus medios.

47

Si

Si

Si

Si

Si

D e p re s i n p s i c tic a
M a na

E sq u iz o fre n i a
e d i a g n sti c o s
re l a c io n a d o s

P o d e o rie n ta r a
p a to l o x a c o n c r e t a

D e m e nc ia
D e liriu m
C a u s a o rg n i c a

T x ic o s , a lc o h o l
frm ac o s

Consello

Consello

- I n t e r r o g a r o p a c i e n t e s en p rs a s
- E s t a b l e c e r b oa r e l a c i n
- E s c oitar sen i n t e r r u p c i ns
- P a ra fra s e a r o q u e d i
- E v i t a r i n t e r p r e t a c i ns
n e g a t i v a s e b r o m e a r s o b r e t e m a R esp o sta
- Non corrixir nin apoiar o
delirio
- Facer s a b e r q u e c o m p r e n d e os
seus s e n t i mentos
- O f r e c e r l le a x u d a d e 0 6 1
- Se e s t a x i t a d o ( v e r a l g o r t m o
d e a x ita c i n p s i c o m o tri z )
- Se p r e s u n c i n d i a g n s t i c a :
A xu s t e d e m e d i c a c i n d i s p o i b l e

S e e s t u p o r : p o s i c i n s e g u r i d a de
Se c o n v u l s i n s : B Z D ,
S e a x i t a c i n : h a l o p e r i d o l ou B Z D R esp o sta
( p a s a a p r o to c o l o e s p e c f i c o )

Presenta un ou mis tems de psicose?


- I d e a s d e l i ra n te s
- A l u c i n a c i n s
- L i n g u axe d e s o r g a n i z a d a
- C o m p o r t a m e n t o catatnico ou desorganizado

ALGORITMO DE PSICOSE

E m e r x en cia
C a d ro p s i c tic o c o n :
- A lte ra c i n d o n i v e l d e c o n c i e n c i a
- D i f i c u l t a de r e s p i r a t o r i a
- G r a n c o r t e xo v e x e t a t i v o
- C o n v u l s i ns
- C o n d u t a h e t e r o ou a u t o a g r e s i v a

V i si t a d o m i c i li a r i a
- P a c i e n t e s q u e r e q u ir e n v a l o r a c i n
m d i c a e n on p o s i b l e d e r i v a c i n

D er iv a cin a u r x en cia s
- D i f i c u l t a de manexo paciente
- C r i s e s u x e stiva d e p a t o r g n i c a *
- P r i m eiro e p i s o d i o
- Con t o r n o non colaborador
- C a d r o q u e n on r e m i t e t r a s
c o n s e llo m d i c o t e l e f n i c o

Rechamada
- Paciente que non toma correctamente
o t to
- C r i s e c o n p r e c i p i t a n t e c l a r o e que s e
p oi d a i n d i c a r t o m a d e a n s i o l t i c o
- Con t o r n o c o l a b o r a d o r

P ro to c o l o a l t e r a c i n s d a c o n d u t a

N on

* M a i o r 4 0 a n o s , a u s e n c i a d e a c o n t e c em e n t o s s i g n i f i c a t i v o s q u e preceden ou exacerban aos sntomas, resposta escasa a tto previos

Va l o r a c i n d e
s n to m a s m a n a c o d e p re s i v o s

Al u c i n a c a u d i t i v a s
I d e a s d e l ir a n te s
( c o n t ro l , a d i v i n a c i n
d e p e n sa m e n to )

Ap ou familiares
An t e c. d e
c o n d uta v io l e n ta

N on

E x i s te n a lte ra c i n s
d e m e m o r i a ou o r i e n t a c
A l u c i n a c i n s v i s u ai s
Focalidade neurolxica

B u sc a r f a c to re s
desencadeantes

Si

48
Gua de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN NO PACIENTE CON DEPRESIN


1. INTRODUCIN
A depresin un dos trastornos psquicos mis comns na consulta de
urxencias. Aproximadamente o 20% da poboacin xeral sofre un episodio
depresivo nalgn momento da sa vida; non obstante, moitas veces non
se detecta e trtase incorrectamente.
O suicidio constite un serio perigo nos pacientes con depresin; por iso
sempre deber avaliarse o risco de suicidio neste tipo de pacientes.

2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR


a. Introducin
Debe deixarse un primeiro momento de entrevista aberta, en que o
paciente poida explicar sen que confrontemos ideas e opinins.
A continuacin dbeselle dar entrevista un cariz mdico, preguntando
por antecedentes mdicos para introducirse pouco a pouco nos antecedentes psiquitricos.
Posteriormente orientarase a entrevista a unha recollida de sntomas de
menos a mis especficos
b. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACINS

Sntomas depresivos
- Tristeza, tendencia ao
choro
- Insomnio, diminucin
do apetito
- Dificultade de concentracin, etc

Orienta a trastornos depresivos

49

50

Gua de actuacin

Est axitado?

Se est axitado pasa a protocolo de axitacin.

Presenta ideacin
suicida?

Se o presenta pasa ao protocolo de risco de


autlise.

Presenta sntomas
psicticos?

Se os presenta pasa a protocolo de psicose.

Bsca de factores desencadeantes

Pode orientar cara etioloxa e tratamento


do problema concomitante (ademais do
tratamento de depresin).

- Txicos, frmacos
- Patoloxa orgnica
- Problemas psicosociais

Se non se encontran
sntomas desencadeantes

Protocolo de trastorno depresivo.

3. RECOMENDACINS
Interrogarase o paciente sen prsas e establecendo boa relacin.
Escoitarase o paciente sen interrupcins.
Darselle informacin sobre a sa enfermidade que depresin, cuxos
sntomas son...
Farselle saber que comprendemos os seus sentimentos.
Indicarselle que procure estmulos positivos e ofrecerlle a nosa colaboracin.

Gua de actuacin

4. RESPOSTA
RESPOSTA

SINTOMATOLOXA

RECHAMADA

- Paciente que non toma correctamente o


tratamento.
- Contorno colaborador

DERIVACIN A CENTRO

- Dificultade ou manexo do paciente.

DE URXENCIAS (**)

- Non toma o tratamento.


- Falta de apoio social
- Contorno non colaborador
- Se sintomatoloxa intensa: inhibicin, rexeitamento aos coidados

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes que requiren valoracin mdica e


non posible a derivacin.

DERIVACIN A AP

- Cadro que non remite tras consello mdico


telefnico
-Primeiro episodio

(**) Derivaranse en ambulancia os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e non
poidan ir polos seus medios

51

52

Gua de actuacin
ALGORITMO DA DEPRESIN
Sntomas depresivos
-Tristeza, tendencia ao choro
-Insomnio, diminucin do apetito
-Dificultade de concentracin, etc
Est axitado?
Si

Non
Ideacin suicida?

Protocolo de axitacin

Non

Si
Protocolo de risco de autlise

Sntomas psicticos?
Non

Si

Buscar desencadeantes :
Txicos, alcohol, frmacos, enfermidade
orgnica, problemas psicosociais
Si

Derivacin a urxencias
*
Non

Tto problema concomitante

Cadro depresivo
Dbida diagnstica?
Non

Si

Consello
-Interrogar o paciente sen prsas e establecer boa relacin
-Escoitar sen interrupcins
-Informacin sobre a sa enfermidade que depresin, cuxos sntomas son...
-Faga saber que comprende os seus sentimentos
-Procure estmulos positivos e ofrecerlle a axuda do 061
Resposta
Rechamada
-Paciente que non toma
correctamente o tto
-Contorno colaborador

Derivacin AP
-Cadro que non remite tras
consello mdico telefnico
-Primeiro episodio

Derivacin a urxencias
-Dificultade manexo paciente:
Non toma o tto, non apoio
social
-Contorno non colaborador
-Se sintomatoloxa intensa:
inhibicin, rexeitamento
aos coidados

Visita domiciliaria
-Pacientes que
requiren valoracin
mdica e non
posible a derivacin

*Se o paciente non pode ir polos seus medios ser derivado en ambulancia

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN NO PACIENTE CON IDEACIN SUICIDA


1. INTRODUCIN
En toda consulta en que encontremos factores de risco para a conduta
suicida debemos preguntarlle ao paciente se nalgn momento pensou en
acabar coa sa vida, sen medo a ser indutores de ningn tipo de conduta
e intentando que verbalice a sa idea suicida.
A partir dese momento debemos lograr empatizar o suficiente co paciente
para lograr explorar o seu grao de intencionalidade e que acepte o noso
ofrecemento de axuda a travs dunha entrevista clnica aberta que lle
permita a expresin dos seus sentimentos.
Como a comunicacin se establece a travs dun telfono, debemos asegurar a posibilidade de acceso do equipo asistencial se for necesario.
Son factores de risco para a conduta suicida:
- sexo masculino
- idade maior de 45 anos
- historia de abuso de alcohol e drogas
- en paro ou xubilado, illamento social, inmigracin, falta de
expectativas, perda de categora profesional
- solteiro/a, vivo/a ou divorciado/a, mulleres sen fillos (situacins
de soidade), perda ou separacin recente
- enfermidade fsica ou psquica grave, diagnstico recente, descompensacin psictica actual con alucinacins auditivas, ideas
delirantes de prexuzo, persecucin ou runa
- historia de abuso fsico ou psquico tanto actual como pasado
- intentos autolticos graves previos

53

54

Gua de actuacin

2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR


INTERROGATORIO

OBSERVACINS

Cal cre que a causa


desta situacin?encntrase en situacin de
crise e/ou ao lmite?sntese s?

As perdas recentes, a desesperanza, a


soidade, o desemprego sen expectativas de
resolucin... como vimos son factores de
risco importantes para a conduta suicida.

Cal a sa situacin
laboral actual?

tan importante a situacin de desemprego


recente sen expectativas ou de longa
duracin como a diminucin de categora
profesional ou o acoso laboral (mobbing) con
gran implicacin emocional

Agora est acompaado?

Aumenta o risco se o paciente se encontra


illado sen posibilidades de axuda de maneira
rpida, porque indica un maior grao de
intencionalidade.

Consumiu alcohol e/ou


drogas?

Ao diminur o autocontrol aumenta o risco


de suicidio

Ten algunha enfermidade


que lle preocupe actualmente?diagnosticronlla
recentemente?toma algn
tratamento?sofre dor intensa que o incapacita para as
sas actividades diarias?

A patoloxa orgnica ou psquica grave un


importante factor de risco, as como o diagnstico recente de enfermidade grave ou
invalidante

Gua de actuacin

Que pensa facer nun


futuro prximo?

Valorar a existencia de plans e expectativas


que poidan indicar por un lado baixo risco de
suicidio e, por outro lado, permtenos ter
argumentos de disuasin

Pensou en morrer nalgn momento da sa


vida?

Se o paciente o nega pero detectamos factores de risco de suicidio ou pouca conviccin na resposta debemos continuar coa
entrevista, intentando que durante ela verbalice as posibles ideas de suicidio

Pensou como levalo


a cabo?

Maior risco en pacientes con ideas persistentes, que pensou un mecanismo de alta
letalidade (aforcamento, precitacin...)

Usa, colecciona ou
garda na casa algn tipo
de arma?ten acceso a
velenos, tranquilizantes,
antidepresivos, drogas...?

maior facilidade de acceso, maior o perigo

Escoitou voces que


outras persoas non
poden or?pdenlle a sa
vida?

Preguntar en caso de sospeita de descompensacin psictica ou cadro delirante

Algunha vez intentou suicidarse? hai antecedentes


na sa familia ou no seu
medio de conduta suicida?

Interrogar sobre o nmero de intentos, mtodos empregados e consecuencias. Aumenta o


risco en intentos graves propios ou do contorno prximo

55

56

Gua de actuacin

4. RESPOSTA
RESPOSTA

SINTOMATOLOXA

DERIVACIN AO
CENTRO DE URXENCIAS
DE AP**

- Paciente con risco leve

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes con risco leve que non aceptan


derivacin.

EMERXENCIA (mdico
AP+ ambulancia 061+
forzas de seguridade )

- Paciente con risco moderado-grave* Intento autoltico consumado

*Risco moderado-grave:
Patoloxa orgnica e/ou psiquitrica grave
Consumo de alcohol e/ou drogas
Manifestacin explcita de desesperanza, percepcin de non poder ser axudado nin
poder loitar contra os problemas
Ideas recorrentes de suicidio, planificacin exhaustiva con acceso ao mecanismo de
lesin de alta mortalidade e sen posibilidade de rescate
Condutas autolticas graves recentes
*Valorar sobre todo a trade:
- manifestacin explcita de desesperanza
- percepcin de non poder ser axudado
- incapacidade percibida para loitar contra os problemas
*** Sern derivados en ambulancia os pacientes que necesitan acudir a un centro de urxencias e non
poidan acudir polos seus medios, SEMPRE COA SEGURIDADE DE QUE IRN ACOMPAADOS.

Gua de actuacin

RECOMENDACINS
O alertante diferente ao paciente
non abandonar en ningn momento o paciente.
a persoa que acompae o paciente debe ter a sa confianza,
estar tranquila e non recriminar nin intentar convencelo. En
caso de axitacin ou condutas histrinicas debe permanecer
tranquilo e manter o paciente nun ambiente controlado.
retirar frmacos, alcohol, drogas, armas... dos sitios onde o
paciente tea fcil acceso.
se se vai trasladar o paciente en coche dar un nmero de telfono mbil Central de Coordinacin do 061 e mantelo dispoible.
indicar que volvan chamar ao 061 ante calquera eventualidade
durante o traslado ou ata a chegada do equipo asistencial.
O alertante o propio paciente
O mdico coordinador do 061 debe ter claro que se o alertante
o propio paciente se trata dunha demanda de axuda.
Debe intentar empatizar co paciente e que perciba a sa intencin
de axuda, permanecer tranquilo e con actitude non crtica, permitindo que o paciente fale libremente, verbalice a idea suicida e
exprese os seus sentimentos, procurando interromper s naquelas
ocasins onde se deba dirixir a entrevista ao aparecer algn indicio que deba ser explorado (por exemplo ideas de runa).

57

58

Gua de actuacin

Non utilizar argumentos tales como non hai motivos que xustifiquen a sa conduta, senn que debemos intentar transmitir
esperanza e mensaxes positivas (o que lle pasa unha enfermidade e ten cura, para solucionar un problema transitorio busca
unha solucin eterna...).
Intentar que o paciente dea o nmero de telfono de algun
prximo que o poida acompaar.
Indagar o nmero de telfono fixo, se chama desde un telfono
mbil.
En casos de alto risco e paciente s, manter o contacto telefnico continuo ata a chegada de asistencia.
Tratar de conseguir identificar o nome do psiquiatra ou hospital
de referencia onde estivese ingresado como posible medio de
localizacin ou para coecer os antecedentes persoais.
Recomendacins de actuacin para o mdico asistencial
En situacins de ideas de suicidio non sistematizadas nin recorrentes con
compoente manipulativo claro, sen factores de risco e bo soporte social e
familiar o mdico asistencial pode valorar a asistencia in situ e a derivacin USM a travs dos circutos establecidos.

Gua de actuacin

Criterios de derivacin urxente ao psiquiatra:


- *tentativa de suicidio seria
- *alta letalidade do plan suicida
- *condutas autolticas graves recentes
- *trastorno psictico
- *depresin severa
- *incremento na seriedade do pensamento suicida
- *circunstancias sociofamiliares de alto risco: soidade...

59

60

Gua de actuacin

ALGORITMO DE IDEAS DE SUICIDIO VERBALIZADAS/INSINUADAS


Entrevista clnica aberta que lle permita ao paciente expresar
os seus sentimentos e verbalizar a idea suicida

Deteccin de factores de risco e estratificacin

Risco moderado grave:


*soidade
*patoloxa orgnica e/ ou psiquitrica grave.
*dor crnica que incapacita para as
actividades da vida diaria
*consumo de alcohol e/ou drogas
*manifestacin explcita de desesperanza,
percepcin de non poder ser axudado nin
poder loitar contra os problemas
*ideas recorrentes de suicidio, planificacin
exhaustiva con fcil acceso a mecanismos de
lesin de alta mortalidade e sen posibilidade
de rescate
*condutas autolticas graves recentes

EMERXENCIA
-

derivacin a AP en
ambulancia 061
se non acepta
derivacin: mdico
de AP+
ambulancia 061+
Forzas de
seguridade

DERIVACIN A AP ( valorar
necesidade de traslado en
ambulancia)
VISITA se non acepta
Se non d o enderezo intentar manter o
contacto telefnico mentres se intenta
localizar o paciente a travs de arquivos
CON ANSIEDAD
propiosPACIENTE
e/ou de corpos
e forzas de
seguridade, tarxeta sanitaria, hospitais...

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN NO PACIENTE CON ANSIEDADE


1. INTRODUCIN
Os trastornos de ansiedade constiten o grupo mis frecuente de
trastornos psiquitricos. A ansiedade un estado caracterizado por un
sentimento de medo acompaado de signos somticos que indican hiperactividade do sistema nervioso autnomo.

2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR


a. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACINS

Padece dos nervios?

Se non padece pasar ao protocolo:


alteracins da conduta

Presenta algunha enfer-

Se un trastorno psictico pasar ao protocolo correspondente.

midade mental severa?

Se outra patoloxa, pasar ao protocolo de


alteracins da conduta
Inxeriu alcohol, drogas
ou frmacos?

Orienta a factores desencadeantes.

Preguntar polos
antecedentes persoais ou
pola sa situacin social
persoal

Pode orientar a algunha patoloxa especfica.


Se ata o momento non encontramos diagnstico valoraremos os trastornos de ansiedade.

61

62

Gua de actuacin

Sensacin de ansiedade,
vivencia de morte, descarga vexetativa.

Ansiedade paroxstica episdica.

Medo desproporcionado

Fobias

a algo concreto
Sentimento de d, ansiedade xeneralizada

Outros trastornos de ansiedade

3. RECOMENDACINS
3.1. En xeral
- Se o paciente est estuporoso, colocarmolo en posicin lateral
de seguridade.
- Se ten convulsins, indicarselle a administracin de benzodiacepinas i.v. (indicacin a un mdico).
- Se est axitado indicarase haloperidol ou benzodiacepinas v.o.
(se as ten na casa e as tomou noutras ocasins) ou por outras
vas en caso de mdico asistindo ao paciente.
3.2. Tratamento especfico
- Facilitarase a relaxacin e conseguirase un ambiente tranquilo.
- O paciente ser informado de que sofre unha crise de ansiedade.
- Se hiperventila indicarselle a inspiracin de aire expirado.
- Se se trata dun sentimento de d: verbalizacin e escoita.
- Pdeselle indicar un ansioltico de vida media curta (o que tea
no domicilio e tomase noutras ocasins). En xeral alprazolam ou
loracepam por va sublingual.

Gua de actuacin

4. RESPOSTA
RESPOSTA

SINTOMATOLOXA

RECHAMADA

- Crise en pacientes que xa estn con tratamento, podendo facer pequenas modificacins neste
- Crise con precipitante claro e que se poida
indicar toma de ansioltico
- Contorno colaborador

DERIVACIN A CENTRO
DE URXENCIAS (**)

- Dificultade no manexo do paciente


- Crise suxestiva de patoloxa orgnica*
- Primeiro episodio
- Contorno non colaborador
- Ansiedade que non remite tras consello
mdico telefnico

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes que requiren valoracin mdica e


non posible derivacin

EMERXENCIA

Crise de ansiedade con:


- Perda de coecemento
- Dificultade respiratoria
- Gran cortexo vexetativo
- Convulsins

Cadro psictico con:

(*) Considranse crises suxestivas de patoloxa orgnica:


-Maior de 40 anos
-Ausencia de acontecementos significativos que preceden ou exacerban os sntomas.
-Resposta escasa a tratamentos previos
(**) Sern derivados en ambulancia os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e non
poidan ir polos seus medios.

63

Si

Outros trastornos
de ansiedade

Sentimento de d
Ansiedade xeneralizada

- Facilitar relaxacin
- Conseguir ambiente tranquilo
- Informar o paciente que sofre
Resunha crise de ansiedade
Consello
posta
- Se hiperventila: inspiracin de aire
espirado
- Se d: verbalizacin e escoita
- Ansioltico de vida media curta
(o que tea no domicilio e tomar
noutras ocasins)
- Alprazolam ou loracepam sbl

Se estupor: posicin seguridade


Se convulsins: BZD,
Se axitacin: haloperidol ou BZD
(pasa a protocolo especfico)

Crise de ansiedade con:


- Perda de coecemento
- Dificultade respiratoria
- Gran cortexo vexetativo
- Convulsins

E m er x en c i a

V i s i ta dom i c i l i a r i a
- Pacientes que requiren valoracin
mdica e non posible derivacin

- Dificultade no manexo do paciente


- Crise suxestiva de pat. orgnica*
- Primeiro episodio
- Contorno non colaborador
- Ansiedade que non remite tras consello
mdico telefnico

Derivacin a urxencias

Rechamada
- Crise que estean a tto. podendo
facer pequenas modificacins no tto.
- Crise con precipitante claro e que se
poida indicar toma de ansioltico
- Contorno colaborador

Protocolo alteracin da conduta

Non

* Maior 40 anos, ausencia de acontecementos significativos que preceden ou exacerban os sntomas, resposta escasa a ansiolticos previos

Fobias

Medo desproporcionado
a algo concreto

Descarga vexetativa,
ansiedade,
vivencia de morte

Ansiedade
paroxstica
episdica

Pode orientar a
patoloxa concreta

Situacin que o
puxo nervioso

Consello

Ocorreulle isto algunha vez?

ALGORITMO DE CRISE DE ANSIEDADE

Protocolo de
trastorno psictico

Txicos, alcohol
frmacos

Non

Valorar trastornos de ansiedade

Antec persoais
Situacin social pnal

Buscar factores
desencadeantes

Non

Enf. mental severa

Si

Padece dos nervios?

Si

64
Gua de actuacin

Gua farmacolxica

Gua farmacolxica

GUA FARMACOLXICA
A. INTRODUCIN
Neste compendio de medicamentos de urxencias psiquitricas intntase
explicar de forma sinxela os datos imprescindibles para un servizo de
urxencias extrahospitalario, facilitando o manexo na prctica diaria destes
frmacos.
Na gua inclense o nome comercial, nome farmacolxico, forma de presentacin, mecanismo de accin, indicacins, dose e preparacin, contraindicacins, efectos secundarios e interaccin farmacolxica, as como
a categora de risco fetal da FDA (Food and Drug Administration de EEUU)
en cada frmaco.
Esta gua pretende ser dinmica aos posibles cambios que se realicen nun
futuro, tanto os cambios farmacolxicos como a retirada ou introducin
de novos frmacos dentro do programa ACOUGO.
B. CLASIFICACIN DE RISCO FETAL DA FDA
A clasificacin de factores de risco do uso de medicamentos durante o
embarazo asigna a cada frmaco unha das seguintes categoras.
Categora A Estudos controlados en mulleres non demostraron risco
para o feto durante o 1 trimestre (tampouco hai evidencias durante os
trimestres posteriores), sendo remotas as posibilidades de risco fetal.
Categora B En estudos sobre animais xestantes non demostraron
risco fetal pero non hai estudos controlados en mulleres xestantes.
Tamn incle frmacos que en estudos sobre animais demostraron
certo potencial teratxeno pero non se puido confirmar en humanos.
Categora C En estudos sobre animais demostraron efectos adversos
fetais, non existindo estudos controlados en mulleres xestantes.

67

68

Gua farmacolxica

Estes frmacos s se deben empregar cando o beneficio potencial xustifica


o risco potencial para o feto.
Categora D Efectos teratxenos sobre o feto humano, pero en ocasins o beneficio obtido co seu uso pode superar o risco esperado (uso
en situacins lmite de posible morte materna).
Categora X Estudos en animais ou seres humanos demostraron anomalas fetais.
Estes frmacos estn contraindicados en mulleres que estn ou poden
estar embarazadas.

C. GUA FARMACOLXICA
ALPRAZOLAN (Trankimazin comp de 0,25, 0,5, 1 e 2 mg)
1. Mecanismo de accin
Ansioltico.
2. Indicacins
Estados de ansiedade.
3. Dose/preparacin
A dose ptima deber ser determinada individualmente.
Para unha crise de ansiedade pode oscilar entre 0,5 e 2 mg (1 e 4
comp)/s.l. ou v.o.
4. Contraindicacins
Sensibilidade coecida a BZD.
FDA, grupo B.

Gua farmacolxica

5. Efectos secundarios
Os mis frecuentes son somnolencia, atordamento e mareo.
6. Interaccin farmacolxica
Efectos depresores aditivos sobre o SNC, cando se administran
xunto con outros axentes psicotrpicos, anticonvulsivantes,
antihistamnicos, etanol e outros frmacos que de por si producen depresin do SNC

BIPERIDENO (Akineton amp de 5 mg en 1 ml)


1. Mecanismo de accin
Anticolinrxico.
2. Indicacins
Enfermidade de Prkinson.
Sintomatoloxa extrapiramidal debida a medicamentos.
3. Dose/preparacin
Dose: 2 mg - 5mg (1/2 amp 1 amp) i.m ou i.v., que se poden
repetir cada media hora ata un mximo de 4 doses en 24 h.
Nenos: 0,04-0,1 mg/kg/dose, pdese repetir aos 30 min.
4. Contraindicacins
Glaucoma agudo.
Estenose mecnica do tracto gastrointestinal.
Megacolon.
5. Efectos secundarios
No SNC: mareos, obnubilacin, axitacin, confusin, trastornos
da memoria, alucinacins e outros.
A nivel perifrico: sequidade de boca, trastornos da acomodacin, hipohidrose, estrinximento, trastornos gstricos, hipoten-

69

70

Gua farmacolxica

sin, alteracins da frecuencia cardaca, trastornos da miccin e


outros.
6. Interaccin farmacolxica
Con psicofrmacos, antihistamnicos, antiparkinsonianos e espasmolticos pode potenciar os efectos no nivel do sistema nervioso.
A quinidina pode aumentar o efecto anticolinrxico.
A levodopa pode potenciar as discinesias.
Aumenta o efecto do alcohol.
Antagoniza a metoclopramida.
DIAZEPN (Valiumcomprimidos 5 e 10 mg, amp 10 mg en 2 ml e
Stesolid microenemas de 5 mg)
1. Mecanismo de accin
Ansioltico benzodiazepnico de accin prolongada. Facilita a
unin do GABA ao seu receptor gabarxico, incrementando a
sa actividade.
2. Indicacins
Ansiedade.
Convulsins e status epilptico.
3. Dose/preparacin
Dose v.o.: 10-20 mg
Dose i.m.: 2.5 -10 mg
Dose i.v. inicial: 2 mg/min/i.v. ata ceder a crise ou ata un mximo
de 20 mg -2 amp. (Dilese unha amp en 8 ml de SF e pasaranse
2 ml/min).
Perfusin: 2 amp en 100 ml de SG ao 5% a 40 ml/hora.

Gua farmacolxica

En nenos: 0,05-0,2 mg/kg/2-4 horas. Non status: 0,15-0,30 mg


en 2 min sen pasar de 10 mg.
A va rectal: usarase se non temos va i.v. ou como tratamento
inicial das convulsins febrs. En nenos > 3anos: 10 mg (2
microenemas) e en nenos < 3 anos: 5 mg (1 microenema).
Precaucins: pode ocasionar dor e flebite e trombose no sitio da
inxeccin.

4. Contraindicacins
Hipersensibilidade s BZD.
Miastenia gravis.
Insuficiencia respiratoria severa.
Glaucoma de ngulo estreito.
Sndrome de apnea do sono.
Insuficiencia heptica severa.
Intoxicacin etlica aguda.
Embarazo, categora D.

5. Efectos secundarios
Somnolencia, confusin, ataxia.
Mareos, sedacin, disartria, desorientacin.
Depresin respiratoria (pdese reverter con flumazenilo), hipotensin, bradicardia e outros.
Ocasionalmente amnesia antergrada, psicose, diplopa e outros.

71

72

Gua farmacolxica

6. Interaccin farmacolxica
Potencian a sa accin: estrxenos, metoprolol, propanolol,
cimetidina, disulfiram, fluoxetina, omeprazol, cido valproico,
alcohol, ADT e outros.

HALOPERIDOL (Haloperidol Esteve gotas 2 mg/ml, vial 5 mg / 1 ml)


1. Mecanismo de accin
Bloqueo dos receptores dopaminrxicos (D1 e D2), adrenrxicos
(alfa1 e alfa2), muscarnicos e histamnicos (H1 e H2).
2. Indicacins
Axitacin psicomotriz.
Estados psicticos agudos e crnicos.
3. Dose/preparacin
Dose v.o.: 4 10 mg, 40-100 gotas (2-5 cc)
Dose i.m.e.i.v. : de 5 a 10 mg (1-2 amp).
Nenos: De 6-12 anos: 1-3 mg/dose/im/4-8 h. max de 0.15
mg/kg/d.
Precaucins: dbese administrar con precaucin en pacientes de
idade e ancins debido sa maior sensibilidade sedacin e
hipotensin, as como en enfermidades cardiovasculares graves
e na insuficiencia renal.
4. Contraindicacins
Antecedentes de hipersensibilidade ao frmaco.
Pacientes con depresin profunda do sistema nervioso central
ou en estado de coma.
Embarazo, categora C.

Gua farmacolxica

5. Efectos secundarios
Sntomas extrapiramidais.
Sndrome neurolptica maligna.
Ocasionalmente: sedacin, axitacin, cefalea, vertixe, exacerbacin aparente dos sntomas psicticos, inclundo alucinacins,
taquicardia e hipotensin, reaccins de hipersensibilidade.
6. Interaccin farmacolxica
A tiroxina pode facilitar a toxicidade do haloperidol.
Pode potenciar a depresin do sistema nervioso producida por
alcohol ou outros frmacos como hipnticos, sedantes ou analxsicos potentes.
Pode antagonizar o efecto da adrenalina e outros axentes simpaticomimticos (excepto a noradrenalina).
Non se debe asociar con levodopa.

OLANZAPINA (Zyprexa velotab 5 e 10 mg, vial de 10mg)


1. Mecanismo de accin:
Derivado tienobenzodiazepnico que mostra afinidade polos
seguintes receptores: 5-HT2A/2C, 5-HT3, 5-HT6 de serotonina,
D4/D3/D1/D2 de dopamina e por receptores muscarnicos, a1adrenrxicos e H1 histaminrxicos. As pois ten maior afinidade
polos receptores serotoninrxicos que polos dopaminrxicos.
2. Indicacins:
Control da axitacin psicomotriz en pacientes con estados psicticos agudos en xeral e especialmente os de tipo manaco.
Non se debe administrar ou facelo con precaucin en pacientes
ancins.

73

74

Gua farmacolxica

3. Dose/ Preparacin:
Dose v.o.: 5-10 mg
Dose i.m.: de 10 a 20 mg /24 horas por va i.m. Dilur o vial que
contn o po de olanzapina con 2ml de auga destilada.
Pdese inxectar un novo vial das horas despois segundo o
estado clnico do paciente e co fin de conseguir a sedacin
4. Contraindicacins:
Antecedentes de hipersensibilidade ao frmaco.
Pacientes ancins con calquera tipo de demencia en especial as
demencias vasculares ou mixtas.
Pacientes con risco coecido de glaucoma do ngulo estreito.
5. Efectos secundarios:
Sntomas extrapiramidais (moi pouco frecuentes)
Hipotensin.
6. Interaccins farmacolxicas:
Debe ser utilizado con prudencia en pacientes que inxeriron
alcohol.
A fluvoxamina inhibe o metabolismo da olanzapina.

MIDAZOLAN (Dormicum amp. de 15 mg en 3 ml)


1. Mecanismo de accin
Hipnoindutor e sedante de accin rpida, (acta sobre os receptores gabarxicos).
2. Indicacins
Inducin e mantemento da anestesia.
Sedacin consciente.
3. Dose/preparacin
Sedacin consciente: adultos 2,5 mg/i.v. en 30 sg. Repetirase
segundo a resposta en cada caso. (Dose total media: 3,5-7,5 mg).

Gua farmacolxica

En ancins ou pacientes debilitados iniciarase con 1 mg (dose


media 3,5 mg), que se pasar nuns 2 min, (en inducin de anestesia en 30 sg). En nenos: 0,15-0,20 mg/kg.
Perfusin: diluiranse 2 amp. en 100 ml de SF ou SG 5% dose inicial de 2-16 ml/h. Diminuirase a dose se existe hipovolemia,
vasoconstricin e hipotermia.
En nenos: sedacin: 0,15-0,20 mg/kg/i.v. e 0,2-0,5 mg/kg/va
nasal ou s.l. Perfusin: 1 amp en 100 ml de SF ou SG 5% que se
pasar de 0,05-0,02 mg/kg/h.
En caso de non ter va i.v. pdese administrar va s.c. ou i.m.
Comezo de accin en 15 minutos.
4. Contraindicacins
Hipersensibilidade s BZD.
Glaucoma de ngulo estreito.
Insuficiencia respiratoria aguda.
Insuficiencia heptica severa.
Miastenia gravis.
Depresin do SNC.
Embarazo, categora D.
5. Efectos secundarios
Somnolencia.
Depresin respiratoria e apnea.
Amnesia antergrada.
Nuseas, vmitos.
Cefaleas.
Sndrome de abstinencia.

75

76

Gua farmacolxica

6. Interaccin farmacolxica
Potencia o efecto depresor do SNC do alcohol, hipnticos, neurolpticos,
ansiolticos sedantes, barbitricos, derivados morfnicos e anestsicos.
Dado o seu metabolismo heptico, interacciona con varios frmacos con
posible potenciacin da sa accin: antagonistas do calcio, macrlidos.
Frmacos que inhiben o seu efecto por inducin do seu metabolismo, aminofilina, carbamacepina.
LEVOMEPROMAZINA (Sinogan gotas 40 mg/ml, vial 25 mg /1 ml al 4%)
1. Mecanismo de accin
2. Indicacins
Sintomatoloxa psictica asociada con grande ansiedade, axitacin psicomotriz severa e agresividade.
3. Dose/ Preparacin
Dose v.o.: 40-60 mg, 40-60 gotas (1-1.5 cc)
Dose i.m.: 25 mg
4. Contraindicacins
Antecedentes de hipersensibilidade ao frmaco.
Dbese utilizar con precaucin debido sa gran capacidade
hipotensora, polo que, se posible, antes de inxectalo se debe
facer control da tensin arterial.
Debido a que o alcohol aumenta o efecto sedativo dos neurolpticos, a levomepromazina debe ser utilizada con precaucin en
persoas que inxerisen esta substancia.
Igualmente nas persoas que consumisen opiceos.
5. Efectos secundarios
Hipotensin ortosttica
Extrapiramidais (moi pouco frecuentes).

Bibliografa

Bibliografa

BIBLIOGRAFIA
1 Cruz Jentoft, A.J. et a.; Presentacin atpica de enfermedades. En: Rivera Casado, J.M. et a.; Geriatra en Atencin Primaria. Ed. Uriach. Barcelona 1997; 27-33.
2 Daroff, R.B. et a; Desvanecimiento, sncope, mareo y vrtigo. En: Fauci,
A.S. et a; Harrison Principios de Medicina Interna. 14 edicin. Ed.
McGraw-Hill Interamericana. Madrid. 1998, 114-116.
3 Ferrandiz Santos, J.; et a; Frmacos que pueden causar sntomas psiquitricos. En: Formacin Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, nmero 10, decembro, 2000; 702-713.
4 Fuentes Vigil, J. et al. Aprendiendo a ser emptico. En: Formacin Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Nmero 8, Outubro, 2000; 538-539.
5 Galindo Ortiz de Landzuri, J. et a.; Agitacin e insomnio en pacientes
demenciados. En: Formacin Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7,
nmero 7, agosto-setembro, 2000; 473-482.
6 Jeffery C Hutzler, Douglas A. Rund; Trastornos de conducta: valoracin
y estabilizacin en la sala de urgencias. En: En: Tintinalli, J.E. et al.;
Medicina de Urgencias. 2 edicin en espaol. Ed. McGraw Hill. 1997.
Pax. 1628-1634.
7 Lpez-Ibor Alio, J.J..; Psicosis aguda, delirium y agitacin psicomotriz.
En: Carrasco Jimnez, M. S. et a.; Tratado de Emergencias Mdicas. 1
Edicin. Ed. Aran. Madrid, 2000, 1737-1742.
8 Lpez Espadas et a.; Traumatismo craneoenceflico. En: Carrasco Jimnez, M. S. et a.; Tratado de Emergencias Mdicas. 1 Edicin. Ed. Aran.
Madrid, 2000, 1081-1085.
9 Martn lvarez, M. et al. Deterioro cognitivo en el anciano. En: Formacin
Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, nmero 6, xuo-xullo, 2000; 388-394.
10 Prez Blanco, J.; Prez Sol, V.; Ansiedad. Crisis de ansiedad. En: Lloret,
J. Et a.; Protocolos terapeticos de Urgencias. Hospital de la Santa Creu
i Sant Pau. 3 edicin. Ed. Springer-Verlag Ibrica. 1997. Px. 926-930.

79

80

Bibliografa

11 Roper A. H.; Traumatismos craneales y de la columna vertebral. En:


Fauci, A.S., Braunwald, E., et al.; Harrison, Principios de Medicina Interna. 14 edicin. Ed. Mc Graw Hill. 1998. Px. 2720-2730.
12 Victor I. Reus, Transtornos mentales. En: Fauci, A.S., Braunwald, E., et
al.; Harrison, Principios de Medicina Interna. 14 edicin. Ed. Mc Graw
Hill. 1998. Px. 2831-2849
13 Alison J. Whelan e Sunita Muthua; Cuidados del Paciente en Medicina
Interna; Capitulo 1; En: Charles F. Carey e Col.; Manual Washington de
Teraputica Mdica ; Masson, S.A; 10 Edicin; Barcelona;1999: 1-28.
14 Barranza Daz,E e Col.; Psicosis; Captulo 48; En: Guzmn Delgado, C. C.
y Col.; Manual de Urgencias Mdico Quirrgicas; McGraw-Hill Interamericana; Mxico;1998: 385-390.
15 Busto del Prado, F e Col.;Urgencias Psiquitricas, Intervenciones en crisis y Violencia; Captulo 10;En enfermera y Urgencia; Arn Ediciones;
S.A; Madrid; 2001: 209-231.
16 Eric Legome; Agitacin y Psicosis; Capitulo 1; En: Davis, Mark A. y col;
Signos y sntomas en Medicina de Urgencias; Harcourt S.A; Barcelona;1999: 1-10.
17 Jonathan N. Adler e Col.;Urgencias Psiquitricas; Capitulo 15; En:
Medicina de Urgencia, NMS, Manuales Clnicos; McGraw-Hill Interamericana, editores, S.A; Mxico; 2000: 189-193.
18 JonathanWasserberger, M. D e Col; Manejo del Paciente violento, Capitulo 115; En: Markovchick Vicent, J.; Secretos de la Medicina de Urgencias; McGraw-Hill Interamericana, editores S.A; Mxico; 2000: 562-564.
19 Kenneth Tardiff, M. D.;Violencia; Capitulo 37; En: Robert E Hales y Col.; Tratado de Psiquiatra;Editorial Masson; 3Edicion;Barcelona;2000: 1401-1420.
20 Prez Moreno; R. e Col.; El paciente agresivo; En :Moya Mir, M. S.;Gua
de Actuacin en Urgencias; Editorial McGraw-Hill-Interamericana, 1
Edicin; Madrid; 1999: 308-310.

Bibliografa

21 Moratal Margarit, R.;Modulo Neurolgico; En : Manual de Protocolos en


Emergencias Extrahospitalarias; Grupo Aran ediciones, S.A.;2000: 68-78.
22 Robert Y. Simon, M. D.;Ley y Psiquiatra; Capitulo 41; En : Robert E.
Hales y Col.;Tratado de Psiquiatra; Editorial Masson; 3 Edicin; Barcelona; 2000:1489-1526.
23 Rovira Gil, E.; Urgencias Psiquiatricas; Capitulo 30; En Rovira Gil,
E.;Urgencias en Enfermeria; Enfermeria S21,Difusin Avances de Enfermeria; Madrid;2000: 511-521.
24 Sarro Martn, B e Col; Agitacion Psicomotriz; Capitulo 14 B; En: Pere
Antoni Soler y Josep Gascon; Recomendaciones Teraputicas en Transtornos Mentales; Editorial Masson; 2 Edicion; Barcelona; 1999: 273-279.
25 Dordil F.; El Sndrome de Agitacin Psicomotriz; En: Urgencias en Psiquiatria; Hospital Clnico Universitario de Zaragoza; Editorial Edos;
Barcelona;1993: 45-52.
26 Jimnez Arriero M. A. e Sartorius Calamai N.; Valoracin y tratamiento
del enfermo psiquitrico; En: Jess Medina Asensio; Manual de urgencias mdicas; 12 de Octubre; Editorial Daz de Santos S.A.;
Madrid;1998: 253-277.
27 Hyman S.E; El paciente violento; Capitulo 5; En: Manual de Emergencias Psiquitricas; Edit. SALVAT; 2 Edicin; Barcelona;1990: 27-35.
28 Barreira P.J.; Depresin. En S.E. Imn y G.E. Tesar. Manual de Urgencias
Psiquitricas 3 edicin. Ed Masson 1996. Px. 133-145.
29 Kaplan H.I. y Sadock B.J. Depresin. En Manual de Psiquiatra de Urgencias. 1 edicin. Ed Panamericana.1996. Px. 198-202
30 Civeira M, Prez A, Corbera M. Urgencias en Trastornos del Estado de nimo.
En Urgencias en Psiquiatra. Ed Grafimac . 1 edicin. 2003. Px. 59-66.
31 Trastornos de ansiedad. En Kapaln-Sadock, Psiquiatra clnica. Waverly
Hispnica S. A.; 3 Ed.2003: 160-175

81


Protocolos de intervencin
en urgencias extrahospitalarias
061

Presentacin

La enfermedad psquica es un problema de salud frecuente que conlleva,


como en otras muchas patologas, momentos de gravedad o urgencia en los que
es necesaria una intervencin rpida y eficaz para garantizar la salud y la seguridad del paciente. La respuesta a estas demandas es muy especfica, pero sencilla
si se tienen los conocimientos necesarios de como manejar las crisis y las opciones asistenciales de las que se dispone.
Atencin primaria, urgencias, salud mental, 061, fuerzas de orden pblico
e instituciones judiciales estn implicadas en la mayora de las urgencias psiquitricas. As vemos que la asistencia a la patologa psquica grave es urgente en la
comunidad, supone un gran esfuerzo de coordinacin entre diferentes niveles que
sobrepasan lo puramente asistencial.
Por otra parte se necesita una serie de conocimientos mnimos para dar
una respuesta de calidad a todos los usuarios del 061 con problemas de salud
mental urgentes. La elaboracin de un manual bsico de la urgencia psiquitrica y
la difusin de este va hacer que la asistencia sea ms homognea, de calidad y
con la posibilidad de mejora continua.
Este manual de procedimientos es una gua en la que se establecen los
pasos a seguir en cada una de las urgencias psiquitricas ms comunes: psicosis,
depresin, ansiedad, riesgo de suicidio, transtorno de la conducta en general. Se
da informacin de como abordar la relacin con el paciente, las diferentes vas de
derivacin en funcin de su estado, orientacion sencilla para una entrevista y
diagnstico adecuado e incluso manejo farmacolgico del caso. Se respetan siempre los derechos fundamentales de las personas afectadas y se da la informacin
pertinente para que esto sea as. Siempre sin perder de vista los diferentes actores
implicados en las intervenciones, definiendo su lugar y condiciones de actuacin.

Todo esto es posible gracias a la colaboracin, reflejada en este trabajo, entre la


Fundacin 061 y el programa de salud mental y su disposicin para establecer vnculos, que estn promoviendo y consiguiendo el logro de estes objetivos, cuyo desarrollo
colocara a nuestra Comunidad Autnoma en un lugar de referencia en la atencin a
las crisis y a las urgencias psiquitricas comunitarias y a domicilio.
M Jos Rubio Vidal
Conselleira de Sanidade

Indice

Programa Acougo: Introduccin


1.1.

Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Procedimiento general . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Guas de actuacin en: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101


3.1.

Alteracin de conducta . . . . . . . . . . . . 103

3.2.

Traslado involuntario. . . . . . . . . . . . . . 115

3.3.

Paciente agitado . . . . . . . . . . . . 119

3.4.

Paciente con psicosis . . . . . . . . . 125

3.5.

Paciente con depresin . . . . . . . . 131

3.5.

Paciente con ideacin suicida . . . 135

3.5.

Paciente con ansiedad . . . . . . . . 143

Gua farmacolgica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Introduccin

Introduccin

1.1 Introduccin
Justificacin
El 061 es el nmero al que cualquier usuario de la Comunidad Autnoma
de Galicia puede llamar por un problema sanitario urgente. Supone una
puerta de entrada al sistema, sobre todo en situaciones de urgencia y
emergencia. Las llamadas al 061 relacionadas con problemas de salud
mental son de sintomatologa diversa por lo que las respuestas emitidas
son variables, pudiendo resolverse con o sin movilizacin de recursos.
La telemedicina se ha convertido en uno de los instrumentos ms tiles
para tratar pacientes a distancia. As lo estn demostrando distintas experiencias, sobre todo en la atencin a pacientes de zonas rurales con ms
dificultad para el acceso a la consulta.
Con motivo de la puesta en marcha del Programa de salud mental en Galicia a travs del nmero de telfono 061 se hace necesaria la especificacin de un procedimiento nico de coordinacin y asistencia para toda la
comunidad.
Por todo ello se describen las siguientes actuaciones:
1.- Descripcin de un PROCEDIMIENTO GENERAL.
2.- Desarrollo conjunto de guas de actuacin para la atencin de distintas
patologas psiquitricas desde la primera llamada al 061 hasta la asistencia y/o traslado del paciente.
Actualizacin
Este procedimiento, as como los protocolos asociados al mismo, se modificarn siempre que haya cambios en las condiciones externas.
El sistema de actualizacin es el siguiente:
Los responsables del seguimiento realizarn las propuestas que consideran
necesarias, acompaadas de la argumentacin de las mismas.

91

92

Introduccin

La aprobacin definitiva de los cambios corresponde a la comisin responsable que se reunir con periodicidad semestral.
Una vez aprobado, se editar la nueva versin / actualizacin que se renumerar y fechar de nuevo.
Difusin
El sistema de difusin de los procedimientos y guas ser el siguiente:
Se entregar un ejemplar a cada miembro fijo de cada uno de los servicios
participantes.
Se facilitar un ejemplar para su lectura a los miembros ocasionales de
todos los servicios participantes.
Se advertir a todo el personal de los servicios participantes la obligatoriedad de conocer el procedimiento y las guas.
Se establecern sesiones de difusin del procedimiento y las guas con una
periodicidad anual entre el personal de todos los servicios participantes,
con la finalidad de mantenerlo siempre vivo y actualizado.
La comunicacin de las actualizaciones o nuevas versiones del procedimiento y de las guas se realizar de la misma forma antes expuesta. El
responsable de la difusin es tambin responsable de dar a conocer las
nuevas versiones y actualizaciones.
Evaluacin
Se formar una Comisin Mixta de Evaluacin y Seguimiento del procedimiento y guas que estar formada por los mismos miembros responsables
de su actualizacin.
Se recoger informacin consistente en:
Actividad y explotaciones de los servicios atendidos por el 061 de
pacientes con sospecha de patologa psiquitrica.

Introduccin

Documentacin bibliogrfica y actualizaciones de los servicios implicados.


Incidencias de ambos servicios.
A partir de esta documentacin se elaborar un informe por parte de cada
uno de los servicios implicados que ser discutido en sesin por los integrantes de la Comisin de Evaluacin y Seguimiento quien, en funcin de
las conclusiones extradas, realizar las propuestas para la introduccin de
los cambios necesarios.

93

Procedimiento general

Procedimiento general

1.- PROCEDIMIENTO GENERAL


1. El 061 es el nmero de referencia para la atencin de las llamadas
relacionadas con sintomatologa psiquitrica urgente de la Comunidad
Autnoma de Galicia.
2. Cualquier usuario puede llamar para solicitar atencin sanitaria
urgente. Los usuarios pueden ser pacientes, sanitarios, fuerzas y cuerpos deseguridad, jueces, etc.
3. El 061 slo realiza el traslado urgente de pacientes con destino a
los servicios de atencin sanitaria urgente de Atencin Primaria y atencin urgente hospitalaria de referencia que le corresponda por zona.
El 061, tras recibir la llamada, recoger los datos de localizacin o los
recuperar del archivo de pacientes registrados en el programa y podr
resolver la llamada de varias formas distintas:
Sin movilizacin de recursos:
Informacin sanitaria.
Consulta mdica telefnica.
Derivacin a Atencin Primaria
Intercomunicacin con psiquiatra del rea.
Con movilizacin de recursos
Mdico de Atencin Primaria (AP)
RTSU - ambulancia asistencial.
USVA - ambulancia de soporte vital avanzado
Otros
La intercomunicacin con el psiquiatra de guardia la realizar siempre el
mdico coordinador del 061, tras valorar la situacin y considerar necesario el asesoramiento por parte de atencin especializada.

97

98

Procedimiento general

En casos extraordinarios, el mdico coordinador del 061, una vez que haya
comentado el caso con el psiquiatra de guardia y, previo acuerdo, podr
poner en contacto al usuario con este ltimo.
4. Horarios de atencin:
-En horario de atencin ordinaria: HAO:
La derivacin de los pacientes a las consultas ordinarias de las Unidades
de Salud Mental (U.S.M.) por razones de urgencia, se deber realizar a travs del mdico de cabecera correspondiente, acompaado de informe o
volante de interconsulta urgente a Psiquiatra.
En casos excepcionales el 061 podr derivar directamente los pacientes a
las consultas de las U.S.M. tras acuerdo previo telefnico con el psiquiatra
correspondiente.
En caso de Emergencia se derivar directamente al Servicio de Urgencias
Hospitalario correspondiente (se han elaborado guas de actuacin orientativas).
-En horario de atencin continuada: HAC:
Los pacientes que necesiten atencin psiquitrica urgente pueden ser
derivados a los servicios de Atencin Primaria o al servicio de Urgencias
del hospital de referencia. Se intentar que los pacientes trasladados en
ambulancia a los servicios de urgencias hospitalarios sean valorados previamente por un mdico (ya sea de A.P. o del 061)
5. Localizacin del psiquiatra de guardia: en HAC se podr contactar
con el psiquiatra de guardia en cada una de las reas de Salud Mental
vinculadas a los complejos hospitalarios, a travs de la centralita del
hospital correspondiente.
Santiago: Presencia fsica en el Hospital Provincial de
Conxo. Presencia fsica en el Hospital Clnico Universitario.

Procedimiento general

A Corua: Presencia fsica en el Complejo Hospitalario Juan Canalejo.


Lugo: Guardia localizada en el Hospital Xeral.
Ourense: Presencia fsica en el Hospital Santa Mara Nai.
Pontevedra: Presencia fsica en el Hospital Provincial.
Ferrol: Presencia fsica en el Hospital Arquitecto Marcide
Vigo: Guardia localizada en el Hospital Meixoeiro.
Presencia fsica en el Hospital Nicols Pea.
6. Solicitud de ambulancia al 061 por el especialista en psiquiatra:
cuando un psiquiatra (habitualmente en HAO), tras realizar la valoracin de un paciente, considere necesario su traslado urgente en ambulancia al hospital, deber llamar l mismo al 061 para realizar la
solicitud de la ambulancia e indicar cmo y a dnde se debe realizar el
traslado.
Si considera que el traslado se puede demorar (segn la evolucin del
paciente en el transcurso de unas horas) deber dejar un informe a la
familia o entorno del paciente, indicando especficamente si es necesario
el traslado urgente en ambulancia y el destino. Indicar la necesidad de
solicitud de autorizacin judicial por parte de la familia si se precisase.
En este ltimo caso ser la familia o el entorno del paciente quien se
ponga en contacto con el 061. En el caso de surgir problemas para el traslado el mdico coordinador del 061 valorar de nuevo al paciente ayudado
por el mdico de A.P. o contactar con el psiquiatra de guardia de la zona.
7. El traslado urgente involuntario, ya sea de un paciente agitado o no,
ha sido consensuado entre las distintas instituciones implicadas,
segn el Protocolo general firmado por la Consellera de Sanidad, la
Delegacin del Gobierno en Galicia y la Consellera de Justicia, Interior
y Administracin Local para el traslado e ingreso no voluntario y
urgente de personas con enfermedad o trastorno mental (anexo 1).

99

100

Procedimiento general

8. Con el fin de realizar de forma adecuada la atencin a los pacientes psiquitricos y las derivaciones de los mismos, el 061 utilizar la
informacin registrada en la tarjeta sanitaria.
9. Para el seguimiento y anlisis de este procedimiento se crear una
Comisin Mixta de Evaluacin y Seguimiento entre el Servicio de Salud
Mental y el 061 que analizar las incidencias que se produzcan.
10. Las incidencias desde las U.S.M. o de los servicios hospitalarios
de urgencias psiquitricas se enviarn al Servicio de Salud Mental a
travs del responsable del rea correspondiente. Las incidencias desde
el 061 se enviarn a la direccin que corresponda.

Guas de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN ALTERACIONES DE LA CONDUCTA


1. INTRODUCCIN
Se trata de describir los principios del interrogatorio psiquitrico y orgnico que realiza un mdico a travs del telfono en el caso de pacientes con
alteraciones del comportamiento. La anamnesis es una herramienta efectiva para evaluar estos trastornos. Es importante recordar que los pacientes psiquitricos pueden sufrir patologas orgnicas y en ocasiones
alteraciones de la conducta secundarias a las mismas.
El interrogatorio ir dirigido fundamentalmente a reconocer signos o sntomas de gravedad en el paciente, valorando el estado general y, una vez
descartados estos signos, es cuando orientaremos el interrogatorio hacia
una posible patologa psiquitrica. Son fundamentales las tres primeras
preguntas para orientarnos en el interrogatorio.
Si tras este interrogatorio logramos identificar signos que nos orienten
hacia una patologa psiquitrica especfica pasaremos a su interrogatorio
correspondiente.

2. ACTITUD A SEGUIR
a. Introduccin
Si se habla con el propio paciente, se intentar mostrar inters y establecer
buen contacto o empata con el mismo.
Una forma es repitiendo parte de la informacin que trasmite al teleoperador que atiende la llamada para confirmarle al paciente que el mdico percibe su problema y al mismo tiempo establecer una relacin de empata.
Se intentar decir frases empticas como: Comprendo como se siente.
- El interrogatorio se comenzar preguntndole por aspectos generales
para pasar posteriormente a aspectos ms delicados si colabora.

103

104

Gua de actuacin

b. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACIONES

Desde cuando est as?


- Brusco (son pocas las
conductas psiquitricas
que surgen bruscamente)

- Infecciones del SNC, hipoglucemia, abstinencia por alcohol y estupefacientes, intoxicaciones, hemorragia intracraneal, crisis
comicial, TCE, hipoxia, insuficiencia aguda
de un rgano. No se debe descartar una
patologa psiquitrica.

- Paulatino (horas-das)

- Puede orientar tanto a patologa psiquitrica como orgnica. Sndrome confusional


agudo (flucta en el da)

A que atribuye esta conducta o situacin o que


lo ha desencadenado?

- Puede orientar el interrogatorio desde el


principio. Ver si el paciente ha tenido episodios similares otras veces.

Valoracin signos vitales


- Estado respiratorio
* Taquipnea,

- Fiebre, acidosis metablica, TEP, insuficiencia cardiaca, neumona, crisis de ansiedad.

- Estado cardaco
*Taquicardia,
palpitaciones

- Fiebre, hipertiroidismo, TEP, insuficiencia


cardiaca, neumona, ansiedad, psicosis.

Gua de actuacin

*Bradicardia

- Hipertensin intracraneal (ms frecuente),


hipotiroidismo, Stokes-Adams.

-Temperatura

- Meningitis, crisis tirotxica, vasculitis, abstinencia por sedantes y alcohol, procesos


inflamatorios e infecciosos.

*Fiebre

*Hipotermia

- Alteraciones endocrinas con hipofuncin,


intoxicaciones, patologa dermatolgica,
sepsis, disfuncin del SNC.

Ha llevado algn golpe?

- Frecuentes y desapercibidos en agitados,


lesiones craneoenceflicas.

Contracciones o sacudidas?

- Lesin neurolgica, crisis de histeria, trastornos disociativos. Extrapiramidalismo.


Hay que descartar el resto de patologa
orgnica citada.

Le entienden las palabras que pronuncia? Se


le ha paralizado algn
miembro?

- Pueden orientar a un problema neurolgico, delirium y todas sus causas, trastorno


conversivo.

Valoracin de orientacin
Sabe en donde est,
conoce a sus familiares,
que da es?

En lugar, tiempo y espacio.


- Demencia, delirium, amnesia psicgena, fuga
psicgena, y como siempre se descartarn
cuadros orgnicos como intoxicaciones.

105

106

Gua de actuacin

Valoracin del afecto.


Qu sentimientos tiene?

Cualquier patologa orgnica antes citada


puede producirlo.

-Ansiedad

- Cuadro de ansiedad (pnico, ansiedad


generalizada, fobias, estrs postraumtico,
trastorno obsesivo-compulsivo).

-Tristeza

- Trastornos afectivos (depresin mayor,


trastorno bipolar, distimia, trastorno esquizoafectivo.

-Euforia, irritable, excitado

- Episodio manaco, trastorno esquizoafectivo, psicosis.

Valoracin del pensamiento


Alteracin del curso:

Desestructurado, incongruente

Alteracin del contenido:


Delirios

Delirio o alucinaciones visuales: ms frecuentes en cuadros orgnicos. Cuadro psictico,


enf. SNC (neoplasia, demencia, vasculitis, epilepsia,..), patologa Endocrina (hipo-hipertiroidismo, Cushing, Addison,..), metablicas
(hipoglucemia, encefalopata heptica, urmica, hipoxia, hipercapnia), frmacos (digital,
corticoides, AINES, antibiticos, cimetidina,
estimulantes, simpaticomimticos,..), drogas
(alcohol, cannabis, cocana, anfetaminas,..).

Gua de actuacin

Valoracin de la percepcin:
Alucinaciones

Alucinaciones auditivas: ms frecuente en la


esquizofrenia.
Alucinaciones olfativogustativas: ms frecuente en epilepsia.
Ilusin o distorsin de formas: ms frecuente
tras la ingesta de alucingenos.
Hormigueo, disestesias: cuadros de ansiedad.
Insectos por la piel: intoxicacin por cocana,
delirium tremens.

Antecedentes personales

- VIH+
- Patologa neurolgica: cualquier cambio
previo indica patologa orgnica.
- Exposicin a txicos, metales pesados, u
otros peligros laborales.
- Patologa cardiorrespiratoria.
- Medicamentos que toma: fundamentalmente
incidir en sedantes e hipnticos, psicotrpicos, anticolinrgicos, antiparkinsonianos,
salicilatos, antipaldicos, diurticos, antihistamnicos, antihipertensivos, antimicrobianos o bromuros, pueden producir delirio o
un cuadro psictico.
- Patologa psiquitrica.

Antecedentes familiares
y sociales personales

- Pueden identificar las causas desencadenantes del estrs en el medio en que se desenvuelve el paciente.

107

108

Gua de actuacin

3. RECOMENDACIONES
1. Si el paciente presenta alteraciones en la orientacin:
1.1. Si se sospecha demencia se intentar que el paciente no permanezca a
oscuras, que tenga puntos de referencia habituales (reloj, calendario) y
se le indicar haloperidol, 4-10 mgr (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.2. Si se sospecha delirium, el paciente deber permanecer acompaado de otra persona en todo momento, se adoptarn medidas de
proteccin (retirar objetos con los que pueda hacerse dao y si es
necesario se proceder a la contencin mecnica del paciente) y se
intentar que el paciente no permanezca a oscuras, que tenga
puntos de referencia habituales (reloj, calendario) y se le indicar
haloperidol, 4-10 mgr (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.3. Si se sospechan trastornos disociativos (fuga psicgena, amnesia psicgena) se procurar un ambiente seguro y estable.
Se ayudar al paciente a elaborar los episodios dolorosos de su
pasado hasta alcanzar las razones por las que mantiene la disociacin.

2. Si el paciente presenta un trastorno afectivo:


2.1. En el caso de trastorno de ansiedad se debe facilitar la relajacin, acostando al sujeto en la camilla, consiguiendo un ambiente
tranquilo, invitndolo a que cierre los ojos, respire profundo y
lento y no piense en nada.
- Se deben promover maniobras de distraccin, como centrar la
atencin en otras cosas: preguntarle por datos personales,
cuantos aos tiene, de donde es, etc
- El paciente debe ser informado de que sufre una crisis de ansie-

Gua de actuacin

dad y de que no hay peligro para su vida; es conveniente explicarle lo que es una crisis de ansiedad y el grado de malestar que
puede llegar a ocasionarle, pero evitando decir que no tiene
nada, pues, adems de no ser cierto, equivale a no tomrselo en
serio y eso aumentar el nivel de angustia.
- Si hay hiperventilacin, es til poner una bolsa sobre la nariz y la
boca a fin de que respire en ambiente hipercpnico y reducir as
la hipocapnia y alcalosis secundaria a la hiperventilacin. Hay
que descartar previamente por anamnesis que el paciente
padezca cualquier enfermedad que favorezca de base la hipoxemia o la hipercapnia crnicas, que contraindicaran la maniobra.
Debe evitarse el cubrir totalmente la cabeza y el usar bolsas opacas que impediran ver si el paciente se pone ciantico.
- Medicacin ansioltica para el episodio agudo: lo mejor es indicar benzodiacepinas de vida media corta. No obstante se indicar una que tenga en el domicilio, que haya tomado previamente
y que no le sentara mal. Se puede utilizar el alprazolam, 0.5-1
mg sl o vo pudindose repetir la dosis a los 15-20 minutos, si es
preciso.
- Psicoterapia de apoyo: realizar un inventario de las situaciones
que producen ansiedad y analizar con el paciente las sensaciones asociadas a las mismas. Explicar el significado de sus sntomas y ayudar al paciente a interpretar de un modo ms benigno
las vivencias y sensaciones fsicas molestas asociadas a su
ansiedad. Si presenta contracturas musculares utilizar tcnicas
de relajacin.
2.2. En la reaccin por duelo, el paciente se beneficia de la verbalizacin y escucha de la pena, expresando los sentimientos que en su
momento no pudo expresar, se le harn preguntas como qu tal
acepta la prdida?, cree que lo ha superado? etc. Posteriormente
se modificar la memoria del fallecido con preguntas como

109

110

Gua de actuacin

recuerda algn momento feliz con el fallecido?, recordando


recuerdos positivos. Finalmente se concienciar al paciente para
que asuma las responsabilidades habituales o nuevas de la vida
como se ha dado cuenta de lo que le necesitan sus hijos o
padres, etc..?
2.3. Trastorno depresivo: psicoterapia de apoyo, se le transmitir al
paciente mensajes como padece usted una enfermedad que se
llama depresin que cursa con sntomas como (citar los sntomas
del paciente) y necesita al menos 15-20 das para notar algo de
mejora. Recordarle que es muy importante la toma constante del
tratamiento. Se destacarn los pequeos logros que vaya consiguiendo.
Se le informar a la familia del proceso y no se le presionar para
la toma de decisiones. Al mejorar se le estimular para la reincor
poracin sociolaboral.
2.4. En los casos de psicosis o mana se har el mismo planteamiento que en la esquizofrenia.

3. Si el paciente presenta trastornos del pensamiento:


3.1. Lo ms frecuente es que se produzcan por alteraciones orgnicas por lo que las recomendaciones sern las de tratar el cuadro
orgnico propiamente dicho y se le puede administrar haloperidol,
4-10 mgr ( 40-100 gotas, 2-5 cc).
3.2. En el caso de esquizofrenia se tratar de actuar sobre la familia
para que apoye al paciente (educacin con respecto a la naturaleza de la enfermedad, recomendndoles que eviten discutir con el
paciente los contenidos del pensamiento.) Al mismo tiempo intentarn disminuir al mximo el estrs ambiental. Si es necesario se
reajustar la medicacin durante las crisis.

Gua de actuacin

3.3. En la epilepsia, si el paciente est convulsionando, se intentar


colocarle algn objeto entre los dientes, evitando sujetarle y tratando de protegerlo para que no se golpee contra los objetos circundantes; cuando la convulsin haya cesado, se recomendar
colocar al paciente en posicin lateral de seguridad.
3.4. En casos sugestivos de delirium tremens se procurar que el
paciente permanezca en un entorno seguro, actitudes tranquilizadoras y la administracin de BZD (diacepam 5mg vo) y traslado
inmediato a un centro hospitalario.
3.5. En el caso de intoxicaciones se tranquilizar al paciente y acompaantes a travs del telfono, manteniendo al paciente en un
lugar seguro, relajado y con un acompaante tranquilo.
- Si el paciente est estuporoso se colocar en posicin lateral de
seguridad. Si el txico es conocido se intentar inducir el vmito
mediante estimulacin orofarngea digital o con un objeto romo
(excepto en intoxicaciones por cidos, lcalis, derivados del
petrleo, anticonvulsivantes o en pacientes con disminucin del
nivel de conciencia).
- Si el paciente convulsiona se recomendarn benzodiacepinas y si
el paciente est agitado se recomendar haloperidol o benzodiacepinas.
- Si se enva un mdico se monitorizar al paciente con mantenimiento de las constantes hemodinmicas.
- Si el txico es desconocido, se administrar O2 a alto flujo (salvo
intoxicacin por paraquat), glucosa 20-30 mg/iv (Glucosmon R50), naloxona 0.01 mg/kg/iv, tiamina 1-2 mg/kg/iv y flumacenil
0.2-0.3 mg/iv.
- Si el txico es conocido se aplicarn las medidas especificas
segn el txico (Ver manejo inicial de las intoxicaciones en

111

112

Gua de actuacin

Manual de urgencias prehospitalarias 061). Algunas a destacar


son: Intoxicacin por CO2 administrar O2; en intoxicacin por
opiceos, naloxona; por benzodiacepinas, flumacenil; por organofosforados, atropina; por atropina, fisostigmina y por alucingenos, sintomtico.
4. RESPUESTA
RESPUESTA

SINTOMATOLOGA

RELLAMADA

- Demencia senil a tratamiento con agitacin


leve en los que se puede hacer pequeas
modificaciones de medicacin, con entorno
familiar colaborador.
- Agitacin, disestesias, ansiedad con entorno colaborador

DERIVACIN A CENTRO
DE URGENCIAS (*)

- Conducta que entrae peligro.


- Dificultad para el manejo del paciente.
- Familia no colaboradora que no pueda
garantizar el control del paciente.
- Cualquier alteracin de la conducta que
sugiera patologa orgnica leve.
- Patologa que no remite tras la rellamada.
- Tras la ingesta de frmacos o estupefacientes.

Gua de actuacin

VISITA DOMICILIARIA

- Adultos o ancianos cuya situacin basal


impida el traslado.
- Pacientes que no puedan o no acepten la
derivacin.
- Situaciones en las que se considere ms
adecuada la atencin in situ dentro del
entorno del paciente (demencia descompensada, duelo intenso, etc)

EMERGENCIA

- Cualquier alteracin de la conducta que


sugiera patologa orgnica grave.
- Alteracin del nivel de conciencia.
- Cortejo vegetativo.
- Dificultad respiratoria.
- Manchas en la piel de aparicin brusca.
- Sospecha de intoxicacin.
- Convulsiones.
- Traumatismo previo
- Delirium tremens.
- Conducta que pueda entraar peligro para
el propio paciente o para los que le rodean.

(*) Se derivarn en ambulancia a los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y no puedan ir por sus medios.

113

114

Gua de actuacin
ALTERACIONES CONDUCTUALES
Paulatino

Brusco
Desde cuando est as?

Al tresp

Gral/ patorgnica aunque no se


debe descartar patpsiquitrica

Alt cardivasc
Alt de la T

Valoracin
signos vitales

Ha llevado algn golpe?

Protocolo especfico

Convulsiones?
Disartria, paresia?

Demencia
Valoracin orientacin
dnde est? conoce a Valorar
familiares? quda es?

Valoracin del afecto


1.Ansioso
2.Triste, llanto
3.Eufrico, irritable

Valorar

Consejo

Habitacin con luz, puntos de referencia, Haloperidol gotas

Delirium
T. disociativos Consejo

Entorno de apoyo,estrategias de recuperacin de memoria

1.T. Ansiedad Consejo

Maniobras relajac, ventilacaire espirado, Trankimazin sbl

2.T. Afectivos
3.-Mana
-Psicosis
Esquizofrenia

Consejo

Depresin: soporte psicolgico, contactar con familiares


Duelo: psicoterapia de ventilacin(idea suicida: prot especif)

Consejo Actuar sobre familia, no discutir el contenido de pensamiento


estrs ambiental, se valorarreajuste de la medicacin en crisis

Valoracin pensamiento
Frecorgnico Consejo
Estructurado, congruente
Valorar
-Alucinaciones visuales
Consejo
-Alucinaciones auditivas
Epilepsia
-Aluc. olfativogustativas
-Ilusin
Consejo
Alucingenos
Transt. ansiedad Consejo
F. sensoriales anormales
- Disestesias
Valorar
- Formicacin

Consejos especifico de pat. causal (si identifica); haloperidol


Posicin lateral seguridad, objeto entre dientes, evitar golpes
En gralel de las intox, si se enva un mdico : control de ctes, O 2
Si convulsiones: BZD , si agitacin: haloperidolo BZD
Ya visto

Deliriumtremens Consejo
Intoxicaciones Consejo

Antec. personales
Antec. familiares

Orienta

Rellamada
-Demencia senil, agitac.
leve que pecisa
pequea modiftto
-Agitacin, disestesias,
ansiedad
-Entorno colaborador

-InfecSNC, TCE,
-Hipoglucemia, hipoxia
-Abstinencia drogas, intox.
-Hemorragia iC, epilepsia
-No descartar patpsiquitrica

-Patologa previa
-Desencadsituac

Derivacin centro urgencias


-Jvenes, adultos o ancianos
si no lo impide circunstancia
alguna
-Conducta entrae peligro
-Dificultad manejo del paciente
-Altconducta sugiera
patorgnica leve
-Patno remite tras rellamada
-Tras ingesta de frmacos
o estupefacientes
-Entrono no colaborador

Actitud y entorno tranquilizador, BZD


Posicin seguridad (si estupor), si se enva un mdico
Toxdesconocido : control ctes, O 2, Glucosa, Tiamina, Flumacenil
Toxconocido : CO 2-O 2, opiaceos-naloxona , BZD- flumacenil
organofos-atropina , atropina-fisostigmina , alucinog- sintomatico

Visita domiciliaria
-Adultos en que no es
posible derivacin
-Ancianos cuya situacin
basal lo impida
-Pacientes que no puedan
no acepten la derivacin

Emergencia
-Altconducta q. sugiera
pat. orgnica grave
-Altnivel de conciencia
-Cortejo vegetativo
-Dificultad respiratoria
-Manchas piel de
aparicin brusca
-Sospecha intoxgrave
-Convulsiones
-Traumatismo previo
-Deliriumtremens

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN EL TRASLADO INVOLUNTARIO


1. INTRODUCCIN
Es frecuente que el mdico de urgencias sea requerido para atender enfermos mentales que no colaboran en la exploracin y/o no acceden a ser
trasladados a un centro sanitario. Es decir, no prestan su consentimiento a
la actuacin mdica.
Pero, cmo se actuar en estos casos? Se trata de proporcionar al paciente la ayuda mdica que precisa respetando los derechos civiles. Debemos
tener claro que el paciente tiene un dficit grave de la competencia para
prestar su consentimiento a la asistencia sanitaria que requiere.
Si conocemos previamente la existencia de una Autorizacin Judicial para
el ingreso del enfermo la situacin se simplifica notablemente.

2. CUESTIONES GENERALES ACERCA DE LOS INGRESOS INVOLUNTARIOS


2.1. Quien puede ser internado por razn de trastorno psquico
Patologa psiquitrica grave que implica riesgo para el paciente o para terceros en la que el facultativo considere que el paciente es incapaz para decidir.
2.2. Quien puede solicitar el internamiento
Cnyuge o quien se encuentre en una situacin de hecho asimilable (por
analoga de art. 757).
Ascendientes, descendientes, hermanos, etc.
Cualquier persona puede poner en conocimiento del Ministerio Fiscal
hechos que pueden ser determinantes de internamiento.
2.3. Quien puede decidir el internamiento
El Juez de Primera Instancia.

115

116

Gua de actuacin

2.4. Procedimientos
No urgente: la medida la adopta el juez tras una serie de trmites legales.
Urgente: la medida la adopta el mdico que lleva a cabo el ingreso urgente. Debe comunicar dicha medida al juez (plazo mximo de 24 horas). El
tribunal, una vez que tenga conocimiento de la noticia y en mximo de
72 horas deber ratificar el ingreso. Si deniega la autorizacin para el
ingreso, el paciente debe ser dado de alta hospitalaria inmediatamente.
2.5. Ejecucin de internamiento involuntario
El juez adoptar su decisin en forma de auto. En el caso de una orden
judicial el facultativo deber proceder al ingreso del paciente y no podr
darle el alta en tanto no lo autorice el juzgado.
En el caso de una autorizacin judicial se permite a los facultativos decidir
el ingreso del paciente an en contra de su voluntad. A pesar de la existencia de una autorizacin judicial los mdicos pueden no llevar a cabo el
ingreso si no lo creen indicado. En los ingresos por autorizacin judicial el
mdico puede decidir el momento de cese del internamiento, dando de
alta al enfermo y comunicndolo inmediatamente al juzgado competente.
El 24 de febrero del ao 2004 se firm el Protocolo general sobre traslados
e ingresos non voluntarios e urxentes de persoas con enfermidade ou trastorno mental en Galicia entre la Conselleria de Sanidad, la Delegacin del
Gobierno en Galicia y la Consellera de Justicia, Interior y Administracin
Local (ver anexo 1). En l se consensa, entre las distintas administraciones implicadas, el traslado involuntario urgente del paciente psiquitrico.

3. GUA DE ACTUACIN
Si conocemos previamente la existencia de una autorizacin judicial para
el ingreso del enfermo la situacin se simplifica notablemente. Que probablemente no sea competente para consentir su traslado y/o ingreso es algo
que de forma implcita se contempla en la intervencin judicial. Adems se
contar y se valorar la presencia de las fuerzas y cuerpos de seguridad.

Gua de actuacin

Si no tiene autorizacin judicial previa se valorar si el traslado es de


carcter urgente.
Si no lo es, se derivar a su mdico de cabecera o a su especialista de rea.
Si el traslado es de carcter urgente, la primera medida a tomar es la
contencin psquica (llamar al paciente por su nombre y presentarnos,
actuar sin prisas, actitud firme y tranquilizadora, no hablarle en voz alta
y agresiva, disminuir en lo posible el nmero de personas presentes,
intentar la comunicacin verbal y escuchar al paciente con atencin y
ayudarle a expresar sus sentimientos, obviar las discusiones baldas, etc).
Si accede al traslado, se proceder al mismo. En caso contrario se
intentar sedacin farmacolgica voluntaria.
Si colabora se trasladar al hospital.
Si no colabora se proceder a la contencin fsica para lo que solicitaremos el auxilio de las fuerzas y cuerpos de seguridad (protocolizado
por acuerdos institucionales).
Una vez sujetado el paciente se proceder a administrarle tratamiento farmacolgico i.v. o i.m.
Como alternativas proponemos diferentes vas de administracin y frmacos que dependern de diversos factores como el grado de agitacin, frmacos disponibles, manejo teraputico, etc.
Por va oral proponemos haloperidol gotas: 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5
cc) y/o Levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1.5 cc) u olanzapina
velotab 10 mg o diacepam: 10-20 mg o lorazepam 1mg
Por va intramuscular proponemos haloperidol 5 mg y/o levomepromazina 25 mg y biperideno 5mg o diacepam: 2.5-10 mg o midazolan: 0.3
mg/Kg, repetir segn respuesta
Por va intravenosa proponemos haloperidol 5 mg 5-10 mg lentamente
cada 30 min hasta sedacin o diacepam 2mg/ml hasta un mximo de 20
mg o midazolan 0.1-0.3 mg/kg/iv, repetir segn respuesta obtenida

117

Va oral

No
No

Valorar la presencia de FOP

Contencin fsica

No

Haloperidol 5 mg
y/o Levomepromacina 25 mg
y/o Midazolan 0.3 mg/kg y/o
Diacepan 2.5-10 mg
Biperideno 5 mg

Va intramuscular

Auxilio de FOP

Midazolan: 0.1-0.3 mg/kg/iv (2.5 mg/30 sg)


Se repetir dosis segn la respuesta obtenida
Diacepam amp: 5-10 mg hasta un mximo de 20
mg (2 amp)
Haloperidol amp: 5-10 mg lentamente cada 30
min hasta la sedacin

Va intravenosa

Tratamiento farmacolgico (varias opciones)

Colabora?

Derivacin a su mdico de cabecera


o derivacin a especialista de rea
No se consigue

Es urgente?

TRASLADO A HOSPITAL

Olanzapina velotab 10 mg
Haloperidol gotas: 4-10 mg
40-100 gt (1-1,5 cc)
y/o Levomepromacina gotas: 40-60 mg
40-60 gt (1-1,5 cc)

Si

Se consigue

Si

Tiene autorizacin judicial?

Contencin psquica

Si

Patologa psiquitrica grave que implica riesgo para el paciente o terceros


en la que el facultativo considere que el paciente es incapaz para decidir

Paciente susceptible de traslado involuntario

T R ASL ADO I NVO L U NT AR I O

118
Gua de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN EL PACIENTE AGITADO


1. CONCEPTO
Sndrome en el que aparece estado de exaltacin motora acompaado de
ansiedad, clera, pnico o euforia, segn los casos. Puede haber desinhibicin verbal y falta de conexin de ideas.
2. CLASIFICACIN
La etiologa de este sndrome debe ser descartada siguiendo el siguiente orden:
2.1. Agitacin orgnica
Lo ms frecuentes son los cuadros tipo delirium. Las causas ms habituales son:
Txicas (*)

Metablicas

Neurolgicas

Otras

Simpaticomimticos

Hipoglucemia

TCE

Arritmias

Anticolinrgicos

Hipo/hipertiroidismo

Tumores
cerebrales

Valvulopatas

Neurolpticos

Hiperparatiroidismo

Anoxia cerebral

Anafilaxia

Digital

Alt. electrolticas:
Mg,Ca,Na

Demencias

Hipoxia

Cafena

Fiebre

Infecciones SNC

Hipercapnia

Psicoestimulantes

Sndrome
carcinoide

Epilepsia lbulo
temporal

Sepsis

Abstinencia de
alcohol o sedantes.

Feocromocitoma

Confusin
postictal

Encefalopata
urmica, heptica

ACVA

Enfermedad
de Cushing

HTA

Enfermedad de
Addison

IAM, angor

(*) En general cambios bruscos de niveles plasmticos de frmacos con alguna actividad sobre SNC,
especialmente en grupos predispuestos como ancianos, consumidores de drogas, etc.

119

120

Gua de actuacin

2.2. Agitacin psiquitrica


Distinguimos dos tipos: las psicticas y las no psicticas.
a. Psicticas:
-

Esquizofrenia (delirios de persecucin o perjuicio, aluci


naciones auditivas, etc)

Mana (verborrea, aumento de autoestima, hiperactivi


dad, ideas y delirios acerca de riqueza y poder).

b. No psicticas: crisis de angustia (ataques de pnico).


2.3. Agitacin reactiva
a. Ante situaciones catastrficas.
b. Ante situaciones de desconexin sensorial (por ejemplo tras las
intervenciones oftalmolgicas o en la UCI).

3. DIAGNSTICO
3.1. Historia clnica
a. Antecedentes mdicos y psiquitricos del paciente y familiares.
b. Ingesta de sustancias txicas.
c. Enfermedad actual: forma de inicio, caractersticas y duracin
del cuadro.
3.2. Exploracin
a. Exploracin fsica: general y neurolgica (en la medida de lo
posible).
b. Valoracin psiquitrica: orientacin, atencin, estado afectivo,
presencia de delirios y alucinaciones.
3.3. Valoracin de la existencia de signos somticos de riesgo vital:
cianosis, anoxia, anafilaxia, hipoglucemia, etc.

Gua de actuacin

4. TRATAMIENTO
4.1. Medidas de seguridad.
a. Lo primero es garantizar la seguridad del personal y del propio
paciente.
b. Si el paciente tiene armas y se niega a entregarlas, no se valorar; se avisar a la polica y no se intentar detenerlo.
c. Se crearn espacios abiertos y con poca gente (los paranoicos se
sienten arrinconados en distancias interpersonales normales).
d. Se fomentar la verbalizacin. La entrevista debe ser tranquila,
dndole confianza al paciente. A veces esta medida disminuye
por si sola el estado de agitacin. Si es insuficiente se recurrir
a medidas fsicas.
e. Se valorar el riesgo de violencia inminente:
- Tono de habla grave, amenazante y vulgar.
- Elevada tensin muscular (tensar los brazos, sentarse en el
extremo de la silla).
- Hiperactividad (deambular por la habitacin).
- Golpear puertas o mobiliario.
- Historia previa de violencia o agitacin.
- Sexo masculino, joven.
- Alucinaciones.
4.2. Contencin fsica
- Nunca debemos contener fsicamente al paciente si no
contamos con los medios ni con el personal suficiente.
- La reduccin de un paciente violento se debe hacer con un
equipo como mnimo de 5 personas, en la que una ejerce
adems de coordinador.

121

122

Gua de actuacin

- Se valorar la presencia de cuerpos y fuerzas de seguridad.


- Tras la contencin, es el momento de la evaluacin fsica,
mental y valoracin de la sedacin.
- Una vez pasada la crisis el paciente debe ser informado del
motivo de la misma y liberado gradualmente.
En todos los casos que precisen hospitalizacin involuntaria, el responsable del centro en el que ingresa debe informar a la autoridad judicial
correspondiente y hacer el informe pertinente, en un plazo mximo de 24
horas.
4.3. Medidas de soporte vital (ABC)
4.4. Medidas generales
a. Constantes: TA, T , FC.
b. Monitorizacin cardiaca.
c. Pulsioxmetro-saturacin de O2.
d. Glucemia.
e. Va venosa perifrica (si es necesario).
4.5. Medidas especficas
a. Agitacin o ansiedad leve
Lo primero ser aplicar medidas de contencin psquica. Si se consigue se
le dar el alta in situ al paciente o se valorar el derivarlo al hospital.
Si no se consigue, se tratar igual que la agitacin moderada.
b. Agitacin moderada:
En este grado de agitacin procederemos al tratamiento farmacolgico.
Como alternativas proponemos:
- Diacepam vo o sl 10-20 mg.

Gua de actuacin

- Haloperidol gotas 4-10 mg ( 40-100 gotas, 2-5 cc).


- Loracepan vo o sl comp.1 mg, 2,5 mg.
- Levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1.5 cc).
- Olanzapina velotab 5 o 10 mg.
- Si dispusiramos de BZD , con vida media ms larga, las
dosis equivalentes son las siguientes:
5 mg de diazepam = 1 mg lorazepam = 7.5 mg cloracepato dipotsico.
Si el paciente mejora se valorar si se le da el alta in situ o si se deriva
al hospital.
Si el paciente no mejora se enviar al hospital.
c. Agitacin grave que precisa sedacin rpida y eficaz:
i.m.: haloperidol 0,5 -10 mg y/o levomepromazina 25 mg o diazepam
2,5-10 mg o midazolan 0,1-0,3 mg/kg repetir segn respuesta.
iv: Midazolan ampollas 0,1-0,3 mg/kg i.v. o diazepam 2 mg/min o haloperidol 2-10 mg (se puede repetir cada 30 minutos)
Se puede asociar biperideno 5 mg para evitar efectos extrapiramidales
(distonas, rigidez, laringoespasmo).
4.6. Criterios de derivacin y/o traslado al hospital
a. Reagudizacin y alteraciones psiquitricas, para valoracin
por el psiquiatra.
b. Orgnicas: cuando precisen observacin, pruebas complementarias hospitalarias y tratamiento correspondiente. En aquellos
pacientes en los que solucionemos la causa desencadenante,
podemos valorar su permanencia en el domicilio.

123

MODE R ADA

Si

Mejoria?

No

Diazepam: iv 2mg /minuto


Midazolam: iv, Carga: 0.1-0.3 mg/kg
Haloperidol: im o iv 2-10 mg (cada 30
min)
Levomepromazina im 25 mg
Biperideno iv 5 mg si presenta signos
extrapiramidales

GRAVE

Fuerzas de seguridad

S ujeto violento y sin patologa mdica

E valuar medidas de proteccin


personal

DE RIVACIN HOS PITALARIA

Diazepam: vo o sl 10-20 mg, 2,5 -10 mg i.m.


Haloperidol: i.m. 4-10 mg, 40-100gt, 2-5cc (leve), 0.5-10 mg
(moderada)
Loracepan vo o sl, 1, 2, 5 mg
Levomepromazina v.o. 40-60 mg, 40-60 gt, 1-1.5 cc, i.m. 25 mg
No Olanzapina comp.dispersable 5 o 10 mg
Midazoln 0,1-0,3 mg/kg i.m.

ALTA IN S ITU
Valoracin de la derivacin

Si

S e consigue?

Contencin psquica

LE VE

S i no es posible

Tratamiento de la causa

Compatible con causa orgnica

Valoracin de los grados de agitacin

Compatible con alteracin


psiquitrica

ANAMNE S IS : ABC y E xploracin fsica

A S IS T E N C IA A L P A C IE N T E A G IT A DO

124
Gua de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN EL PACIENTE CON PSICOSIS


1. INTRODUCCIN
Debe dejarse un primer momento de entrevista abierta, en el que el
paciente pueda explicarse sin que confrontemos ideas y opiniones.
A continuacin se le debe dar a la entrevista un cariz mdico, preguntando
por antecedentes mdicos para introducirse poco a poco en los antecedentes psiquitricos.
Posteriormente se orientar la entrevista a una recogida de sntomas de
menos a ms especficos.

2. ACTITUD A SEGUIR
A. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACIONES

Presenta algn signo de


psicosis?

- Si no los presenta pasaremos al protocolo


de alteraciones de la conducta

- Ideas delirantes

- Si presenta alguno de los anteriores signos


pasaremos a la siguiente pregunta

- Alucinaciones
- Lenguaje desorganizado
- Comportamiento catatnico o desorganizado

125

126

Gua de actuacin

Bsqueda de factores
desencadenantes:

Puede orientar el interrogatorio desde el


principio.

- Txicos
- Alcohol
- Frmacos
- Existen alteraciones de memoria
u orientacin

Demencia

- Alucinaciones visuales

Delirium

- Focalidad neurolgica

Causa orgnica

Presenta alucinaciones
auditivas, ideas delirantes
(control, adivinacin de
pensamiento)

Esquizofrenia y diagnsticos relacionados

Valoracin de sntomas

Depresin psictica
Mana

manacodepresivos
3. RECOMENDACIONES

3.1. En el caso de ingesta de txicos, alcohol o frmacos se tranquilizar al paciente y acompaantes a travs del telfono, manteniendo al paciente en un lugar seguro y relajado con un
acompaante tranquilo.
- Si el paciente est estuporoso se colocar en posicin lateral de

Gua de actuacin

seguridad. Si el txico es conocido se intentar inducir el vmito


mediante estimulacin orofarngea digital o con un objeto romo
(excepto en intoxicacin por cidos, lcalis, derivados del petrleo, anticonvulsivantes o en pacientes con disminucin del nivel
de conciencia).
- Si el paciente convulsiona se recomendarn benzodiacepinas y si el
paciente est agitado se recomendar haloperidol o benzodiacepinas.
- Si se enva un mdico se monitorizar al paciente con mantenimiento de las constantes vitales.
- Si el txico es desconocido, se administrar O2 a alto flujo (salvo
intox por paraquat), glucosa 20-30 mg/iv (Glucosmn R-50),
naloxona 0.01 mg/kg/iv, tiamina 1-2 mg/kg/iv y flumacenil 0.20.3 mg/iv.
- Si el txico es conocido se aplicarn las medidas especificas
segn el txico (Ver manejo inicial de las intoxicaciones en
Manual de urgencias prehospitalarias 061). Algunas a destacar
son: Intoxicacin por CO2, O2; por opiceos, naloxona; por benzodiacepinas, flumacenil; por organofosforados, atropina; por
atropina, fisostigmina y por alucingenos, sintomtico.
3.2. Si se sospecha demencia se intentar que el paciente no permanezca a oscuras, que tenga puntos de referencia habituales (reloj,
calendario) y se le indicar haloperidol 4-10 mgr (40-100 gotas,
2-5 cc).
3.3. Si se sospecha delirium, el paciente debe permanecer acompaado de otra persona en todo momento, se adoptarn medidas
de proteccin (retirar objetos con los que pueda hacerse dao y si
es necesario se atar al paciente) y se intentar que el paciente
no permanezca a oscuras, que tenga puntos de referencia habituales (reloj, calendario) y se le indicar haloperidol 4-10 mgr
(40-100 gotas, 2-5 cc).

127

128

Gua de actuacin

3.4. Si el paciente presenta alucinaciones auditivas, ideas delirantes o signos manaco-depresivos, interrogaremos al paciente sin
prisas, estableciendo una buena relacin, escuchndole sin interrupciones y parafraseando lo que dice de vez en cuando. Intentaremos evitar interpretaciones negativas y bromear sobre el tema,
no corregir ni apoyar el delirio. Se le har saber que comprendemos sus sentimientos ofrecindole ayuda.
- Si el paciente est agitado (ver algoritmo de agitacin psicomotriz).
- Si llegamos a una presuncin diagnstica trataremos de ajustar
la medicacin que el paciente tiene en su domicilio o que estaba
tomando previamente.

4. RESPUESTA
RESPUESTA

SINTOMATOLOGA

RELLAMADA

- Paciente que no toma correctamente el tratamiento


- Crisis con precipitante claro y se pueda
indicar toma de ansioltico
- Entorno colaborador

DERIVACIN A CENTRO

- Dificultad manejo paciente

DE URGENCIAS (**)

- Crisis sugerente de patologa orgnica(*)


- Primer episodio
- Entorno no colaborador
- Cuadro que no remite tras consejo mdico
telefnico

Gua de actuacin

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes que requieren valoracin mdica


y no es posible derivaci

EMERGENCIA

- Alteracin del nivel de conciencia

Cuadro psictico con:

- Dificultad respiratoria
- Gran cortejo vegetativo
- Convulsiones
- Conducta hetero o autoagresiva

(*) Se consideran crisis sugerentes de patologa orgnica:


- Mayor 40 aos
- Ausencia de acontecimientos significativos que preceden o exacerban los sntomas.
- Respuesta escasa a tratamientos previos
(**) Se derivarn en ambulancia los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y no puedan ir por sus medios.

129

Si

Si

Si

Si

Si

D epresin psi ctica


M an a

E squizofreni a
y di agnsti cos
rel acionados

P uede orienta a
patologa concreta

D emenci a
D el i r i um
C ausa orgni ca

T x icos, alcohol
f r macos

Consejo

Consejo

- I nterrogar al pac i ente si n pr i sas


- E stabl ecer buena rel acin
- E scuchar si n i nterrupciones
- P arafrasear lo que di ce
- E vitar i nterpretaciones
negati vas y bromear sobre tema Respuesta
- N o corregir ni apoyar el del i r io
- H aga saber que compr ende sus
senti mi entos
- O frecer l e l a ayuda de 061
- S i est agitado ( ver algortmo
de agitacin psi comotri z)
- S i presuncin di agnstica:
A j uste de medi caci n di sponi ble

S i estupor: posi cin segur i dad


S i convul siones: B Z D ,
S i agitac in: hal oper i dol o B Z D Respuesta
( pasa a protocolo espec f i co)

P resenta uno o ms items de psi cosi s?


- I deas del i rantes
- A l uci naciones
- L enguaje desorgani z ado
- C omportami ento catatnico o desorgani z ado

A L G O R I T M O D E P SI C O SI S

E mer genci a
C uadro psi ctico con:
- A lteracin del ni vel de conci enci a
- D i f i cultad respi ratoria
- G ran cortejo vegetati vo
- C onvul siones
- C onducta hetero o autoagresi va

- P aci entes que requieren valoracin


mdi ca y no es posi bl e der i vacin

V i si ta domi ci l i a r i a

- D i f i cultad manejo paci ente


- C r isi s sugerente de pat orgni ca*
- P ri mer epi sodio
- E ntorno no colaborador
- C uadro que no remite tras
consejo mdi co telefni co

D er i vaci n a ur genci a s

R el l a mada
-Paciente que no toma correctamente
el tto
- C r isi s con preci pitante cl aro y se
pueda i ndi car toma de ans iol ti co
- E ntorno colaborador

P rotocolo alteraciones de l a conducta

No

* M ayor 40 aos, ausenci a de aconteci mi entos signi f i cati vos que preceden o exacer ban a los s ntomas, respuesta escasa a tto previos

V aloracin de
s ntomas man acosdepresi vos

A l uci nac auditi vas


I deas del ir antes
( control, adi vi nacin
de pensami ento)

A P ofami l i ar es
A ntec de
conducta viol enta

E x i sten alteraciones
de memor i a u ori entac
A l uci naciones v i sual es
F ocal i dad neurolgica
No

B uscar f actores
desencadenantes

Si

130
Gua de actuacin

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN EL PACIENTE CON DEPRESION


1. INTRODUCCIN
La depresin es uno de los trastornos psquicos ms comunes en la consulta de urgencias. Aproximadamente el 20% de la poblacin general sufre
un episodio depresivo en algn momento de su vida; sin embargo, muchas
veces no se detecta y se trata incorrectamente.
El suicidio constituye un serio peligro en los pacientes con depresin; por
ello siempre deber evaluarse el riesgo de suicidio en este tipo de pacientes.

2. ACTITUD A SEGUIR
a. Introduccin
Debe dejarse un primer momento de entrevista abierta, en que el paciente
pueda explicar sin que confrontemos ideas y opiniones.
A continuacin se le debe dar a la entrevista un cariz mdico, preguntando
por antecedentes mdicos para introducirse poco a poco en los antecedentes psiquitricos.
Posteriormente se orientar la entrevista a una recogida de sntomas de
menos a ms especficos.
b. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACIONES

Sntomas depresivos
- Tristeza, tendencia al
llanto
- Insomnio, disminucin
del apetito
- Dificultad de concentracin, etc

Orienta a trastornos depresivos

131

132

Gua de actuacin

Est agitado?

Si est agitado pasar a protocolo de agitacin.

Presenta ideacin suicida?

Si lo presenta pasa al protocolo de riesgo de


autolisis.

Presenta sntomas
psicticos?

Si los presenta pasa a protocolo de psicosis.

Bsqueda de factores
desencadenantes

Puede orientar hacia la etiologa y tratamiento del problema concomitante (adems


del tratamiento de depresin).

- Txicos, frmacos
- Patologa orgnica
- Problemas psicosociales

Si no se encuentran
sntomas desencadenantes

Protocolo de trastorno depresivo

3. RECOMENDACIONES
Se interrogar al paciente sin prisas y estableciendo buena relacin.
Se escuchar al paciente sin interrupciones.
Se le informar sobre su enfermedad que es depresin, cuyos sntomas son...
Se le har saber que comprendemos sus sentimientos.
Se le indicar que procure estmulos positivos y ofrecerle nuestra colaboracin.

Gua de actuacin

4. RESPUESTA
RESPUESTA

SINTOMATOLOGA

RELLAMADA

- Paciente que no toma correctamente el tratamiento.

DERIVACIN A CENTRO

- Dificultad manejo paciente.

DE URGENCIAS (**)

- No toma el tratamiento.
- Falta de apoyo social
- Entorno no colaborador
- Si sintomatologa intensa: inhibicin,
rechazo a los cuidados

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes que requieren valoracin mdica


y no es posible la derivacin.

DERIVACIN A AP

- Cuadro que no remite tras consejo mdico


telefnico
- Primer episodio

(**) Se derivarn en ambulancia a los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y no
puedan ir por sus medios.

133

134

Gua de actuacin

ALGORITMO DE LA DEPRESIN
Sntomas depresivos
-Tristeza, tendencia al llanto
-Insomnio, disminucin del apetito
-Dificultad de concentracin, etc
Est agitado?
Si

No
Ideacin suicida?

Protocolo de agitacin

No

Si

Sntomas psicticos?

Protocolo de riesgo de autolisis

No

Si

Buscar desencadenantes
:
Txicos, alcohol, frmacos, enfermedad
orgnica, problemas psicosociales
Si
Tto problema concomitante

Derivacin a urgencias
*
No

Cuadro depresivo
Duda diagnstica?

No
Consejo

Si

-Interrogar al paciente sin prisas y establecer buena relacin


-Escuchar sin interrupciones
-Informacin sobre su enfermedad que es depresin, cuyos sntomas son...
-Haga saber que comprende sus sentimientos
-Procure estmulos positivos y ofrecerle la ayuda de 061
Respuesta
Derivacin AP
Rellamada
-Paciente que no toma -Cuadro que no remite tras
consejo mdico telefnico
correctamente el tto
-Entorno colaborador -Primer episodio

*
Derivacin a urgencias

Visita domiciliaria

-Dificultad manejo paciente:


No toma el tto, no apoyo
social
-Entorno no colaborador
-Si sintomatologa intensa:
inhibicin, rechazo
a los cuidados

-Pacientes que
requieren valoracin
mdica y no es
posible la derivacin

*Si el paciente no puede ir por sus medio se derivar en ambulancia

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN EL PACIENTE CON IDEACION SUICIDA


1. INTRODUCCIN
En toda consulta en la que encontremos factores de riesgo para la conducta suicida debemos preguntar al paciente si en algn momento ha
pensado en acabar con su vida, sin miedo a ser inductores de ningn tipo
de conducta e intentando que verbalice su idea suicida.
A partir de ese momento debemos lograr empatizar lo suficiente con el
paciente para lograr explorar su grado de intencionalidad y que acepte
nuestro ofrecimiento de ayuda a travs de una entrevista clnica abierta
que le permita la expresin de sus sentimientos.
Como la comunicacin se establece a travs de un telfono, debemos asegurar la posibilidad de acceso del equipo asistencial si fuera necesario.
Son factores de riesgo para la conducta suicida:
- sexo masculino
- edad mayor de 45 aos
- historia de abuso de alcohol y drogas
- en paro o jubilado, aislamiento social, inmigracin, falta de
expectativas, prdida de categora profesional
- soltero/a, viudo/a o divorciado/a, mujeres sin hijos (situaciones
de soledad), prdida o separacin reciente
- enfermedad fsica o psquica grave, diagnstico reciente, descompensacin psictica actual con alucinaciones auditivas,
ideas delirantes de perjuicio, persecucin o ruina
- historia de abuso fsico o psquico tanto actual como pasado
- intentos de autolisis graves previos

135

136

Gua de actuacin

2. ACTITUD A SEGUIR
INTERROGATORIO

OBSERVACIONES

Cul cree que es la


causa de esta situacin?se encuentra en
situacin de crisis y/o al
lmite?se siente slo?

Las prdidas recientes, la desesperanza, la


soledad, el desempleo sin expectativas de
resolucin... como hemos visto son factores de
riesgo importantes para la conducta suicida.

Cul es su situacin
laboral actual?

Es tan importante la situacin de desempleo


reciente sin expectativas o de larga duracin
como la disminucin de categora profesional o el acoso laboral (mobbing) con gran
implicacin emocional

Ahora est acompaado?

Aumenta el riesgo si el paciente se encuentra


aislado sin posibilidades de ayuda de manera
rpida, porque indica un mayor grado de
intencionalidad.

Ha consumido alcohol
y/o drogas?

Al disminuir el autocontrol aumenta el riesgo


de suicidio

Tiene alguna enfermedad


que le preocupe actualmente?se la han diagnosticado
recientemente?toma algn
tratamiento?sufre dolor
intenso que le incapacita
para sus actividades diarias?

La patologa orgnica o psquica grave es un


importante factor de riesgo, as como el
diagnstico reciente de enfermedad grave o
invalidante

Gua de actuacin

Qu piensa hacer en un
futuro prximo?

Valorar la existencia de planes y expectativas


que puedan indicar por un lado bajo riesgo
de suicidio y, por otro lado, nos permite tener
argumentos de disuasin

Ha pensado en morir en
algn momento de su
vida?

Si el paciente lo niega pero detectamos factores de riesgo de suicidio o poca conviccin


en la respuesta debemos continuar con la
entrevista, intentando que a lo largo de ella
verbalice las posibles ideas de suicidio

Ha pensado cmo
llevarlo a cabo?

Mayor riesgo en pacientes con ideas persistentes, que ha pensado un mecanismo de


alta letalidad (ahorcamiento, precitacin...)

Usa, colecciona o guarda en casa algn tipo de


arma?tiene acceso a
venenos, tranquilizantes,
antidepresivos, drogas...?

A mayor facilidad de acceso, mayor es el peligro

Ha escuchado voces que


otras personas no pueden
or ?le piden su vida?

Preguntar en caso de sospecha de descompensacin psictica o cuadro delirante

Alguna vez intent suicidarse? hay antecedentes


en su familia o entorno de
conducta suicida?

Interrogar sobre nmero de intentos, mtodos empleados y consecuencias. Aumenta el


riesgo en intentos graves propios o del
entorno prximo

137

138

Gua de actuacin

4. RESPUESTA
RESPUESTA

SINTOMATOLOGIA

DERIVACIN AL CENTRO

- Paciente con riesgo leve

DE URGENCIAS DE AP**

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes con riesgo leve que no aceptan derivacin.

EMERGENCIA (mdico
AP+ ambulancia 061+
fuerzas de seguridad )

- Paciente con riesgo moderado-grave*


Intento autoltico consumado

*Riesgo moderado-grave:
Patologa orgnica y/o psiquitrica grave
Consumo de alcohol y/o drogas
Manifestacin explcita de desesperanza, percepcin de no poder ser ayudado ni poder
luchar contra los problemas
Ideas recurrentes de suicidio, planificacin exhaustiva con acceso al mecanismo de lesin
de alta mortalidad y sin posibilidad de rescate
Conductas autolticas graves recientes
*Valorar sobre todo la triada:
- manifestacin explcita de desesperanza
- percepcin de no poder ser ayudado
- incapacidad percibida para luchar contra los problemas
*** Se derivarn en ambulancia a los pacientes que necesitan acudir a un centro de urgencias y no
puedan acudir por sus medios, SIEMPRE CON LA SEGURIDAD DE QUE IRN ACOMPAADOS.

Gua de actuacin

RECOMENDACIONES
Alertante diferente al paciente
no abandonar en ningn momento al paciente.
la persona que acompae al paciente debe tener su confianza,
estar tranquila y no recriminar ni intentar convencerlo. En caso
de agitacin o conductas histrinicas debe permanecer tranquilo y mantener al paciente en un ambiente controlado.
retirar frmacos, alcohol, drogas, armas... de los sitios donde el
paciente tenga fcil acceso.
si se va a trasladar al paciente en coche dar un nmero de telfono mvil a la Central de Coordinacin del 061 y mantenerlo
disponible.
indicar que vuelvan a llamar al 061 ante cualquier eventualidad
durante el traslado o hasta la llegada del equipo asistencial.
Alertante el propio paciente
El mdico coordinador del 061 debe tener claro que si el alertante es el propio paciente se trata de una demanda de ayuda.
Debe intentar empatizar con el paciente y que perciba su intencin
de ayuda, permanecer tranquilo y con actitud no crtica, permitiendo que el paciente hable libremente, verbalice la idea suicida y
exprese sus sentimientos, procurando interrumpir slo en aquellas
ocasiones donde se deba dirigir la entrevista al aparecer algn
indicio que deba ser explorado (por ejemplo ideas de ruina).

139

140

Gua de actuacin

No utilizar argumentos tales como no hay motivos que justifiquen su conducta, sino que debemos intentar trasmitir esperanza y mensajes positivos (lo que le pasa es una enfermedad y
tiene cura, para solucionar un problema transitorio busca una
solucin eterna...).
Intentar que el paciente aporte el nmero de telfono de alguien
cercano que pueda acompaar al paciente.
Averiguar el nmero de telfono fijo si llama desde telfono
mvil.
En casos de alto riesgo y paciente slo, mantener el contacto
telefnico continuo hasta la llegada de asistencia.
Tratar de conseguir identificar el nombre del psiquiatra o hospital
de referencia donde haya estado ingresado como posible medio
de localizacin o para conocer los antecedentes personales.

Recomendaciones de actuacin para el mdico asistencial


En situaciones de ideas de suicidio no sistematizadas ni recurrentes con
componente manipulativo claro, sin factores de riesgo y buen soporte
social y familiar se puede valorar por el mdico asistencial la asistencia in
situ y la derivacin a la USM a travs de los circuitos establecidos.

Gua de actuacin

Criterios de derivacin urgente al psiquiatra:


- *tentativa de suicidio seria
- *alta letalidad del plan suicida
- *conductas autolticas graves recientes
- *trastorno psictico
- *depresin severa
- *incremento en la seriedad del pensamiento suicida
- *circunstancias socio-familiares de alto riesgo: soledad...

141

142

Gua de actuacin

Entrevista clnica abierta que permita al paciente expresar sus


sentimientos y verbalizar la idea suicida

Deteccin de factores de riesgo y estratificacin

Riesgo moderado grave:


*soledad
*patologa orgnica y/ o psiquitrica grave.
*dolor crnico que incapacita para las
actividades de la vida diaria
*consumo de alcohol y/o drogas
*manifestacin explcita de desesperanza,
percepcin de no poder ser ayudado ni poder
luchar contra los problemas
*ideas recurrentes de suicidio, planificacin
exhaustiva con fcil acceso a mecanismos de
lesin de alta mortalidad y sin posibilidad de
rescate
*conductas autolticas graves recientes

EMERGENCIA
-

derivacin a AP en
ambulancia 061
si no acepta
derivacin: mdico
de AP+
ambulancia 061+
Fuerzas de
seguridad

DERIVACIN A AP( valorar


necesidad de traslado en
ambulancia)
VISITA si no acepta
Si no aporta direccinintentar mantener el
contacto telefnico mientras se intenta
localizar al paciente a travs de archivos
CON ANSIEDAD
propiosPACIENTE
y/o de cuerpos
y fuerzas de
seguridad, tarjeta sanitaria, hospitales...

Gua de actuacin

GUA DE ACTUACIN EN EL PACIENTE CON ANSIEDAD


1. INTRODUCCIN
Los trastornos de ansiedad constituyen el grupo ms frecuente de trastornos psiquitricos. La ansiedad es un estado caracterizado por un sentimiento de miedo acompaado de signos somticos que indican
hiperactividad del sistema nervioso autnomo.

2. ACTITUD A SEGUIR
a. Interrogatorio
INTERROGATORIO

OBSERVACIONES

Padece de los nervios?

Si no padece pasar al protocolo: alteraciones de la conducta

Presenta alguna

Si es un trastorno psictico pasar al protocolo correspondiente.

enfermedad mental severa?

Si es otra patologa, pasar al protocolo de


alteraciones de la conducta
Ha ingerido alcohol,
drogas o frmacos?

Orienta a factores desencadenantes.

Preguntar por los antecedentes personales o por su


situacin social personal

Puede orientar a alguna patologa especfica.


Si hasta el momento no hemos encontrado
diagnstico valoraremos los trastornos de
ansiedad.

143

144

Gua de actuacin

Sensacin de agobio, ansiedad, vivencia de muerte,


descarga vegetativa.

Ansiedad paroxstica episdica.

Miedo desproporcionado

Fobias

a algo concreto
Sentimiento de duelo,
ansiedad generalizada

Otros trastornos de ansiedad

3. RECOMENDACIONES
3.1. En general
- Si el paciente est estuporoso, se colocar en posicin lateral de
seguridad.
- Si tiene convulsiones, se indicar la administracin de benzodiacepinas iv (indicacin a un mdico).
- Si est agitado se indicar haloperidol o benzodiacepinas vo (si
las tiene en casa y las ha tomado en otras ocasiones) o por otras
vas en caso de mdico asistiendo al paciente.
3.2. Tratamiento especfico
- Se facilitar la relajacin y se conseguir un ambiente tranquilo.
- Se informar al paciente que sufre una crisis de ansiedad.
- Si hiperventila se le indicar la inspiracin de aire espirado.
- Si se trata de un sentimiento de duelo: verbalizacin y escucha.
- Se le puede indicar un ansioltico de vida media corta (el que
tenga en domicilio y halla tomado en otras ocasiones). En general alprazolan o loracepan por va sublingual.

Gua de actuacin

4. RESPUESTA
RESPUESTA

SINTOMATOLOGA

RELLAMADA

- Crisis en pacientes que ya estn con tratamiento, pudiendo hacer pequeas modificaciones en ste
- Crisis con precipitante claro y se pueda
indicar toma de ansioltico
- Entorno colaborador

DERIVACIN A CENTRO
DE URGENCIAS (**)

- Dificultad manejo paciente


- Crisis sugerente de patologa orgnica*
- Primer episodio
- Entorno no colaborador
- Ansiedad que no remite tras consejo
mdico telefnico

VISITA DOMICILIARIA

- Pacientes que requieren valoracin mdica


y no es posible derivacin

EMERGENCIA

Crisis de ansiedad con:


- Prdida de conocimiento
- Dificultad respiratoria
- Gran cortejo vegetativo
- Convulsiones

Cuadro psictico con:

(*) Se consideran crisis sugerentes de patologa orgnica:


- Mayor 40 aos
- Ausencia de acontecimientos significativos que preceden o exacerban los sntomas.
- Respuesta escasa a tratamientos previos
(**) Se derivarn en ambulancia a los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y no
puedan ir por sus medios.

145

Si

Puede ori enta a


patol og a concreta

S i tuaci n que l e ha
puesto nervi oso

F obi as

O tros trastornos
de ansi edad

M i edo desproporci o-nado a al go conc reto

S enti mi ento de duel o


A nsi edad general i zada

C onsejo

-F aci l i tar rel aj aci n


-C onsegui r ambi ente tranqui l o
- I nf or mar a paci ente que
sufre una cri si s de ansi edad
R espuesta
-S i hi perventi l a: i nspi raci n
de ai re espi rado
-S i duel o: verbal i zaci n y escucha
-A nsi ol ti co de vi da medi a corta
( el que tenga en domi ci l i o y hal l a
tomado en otras ocasi ones)
-A l pr a zol a n o l or acepan sbl

S i estupor: posi ci n seguri dad


S i convul si ones: B Z D ,
S i agi taci n: hal oper i dol o B Z D
( pasa a protocol o espec fi co)

E mer genci a
C ri si s de ansi edad con:
-Prdi da de conoci mi ento
-D i fi cul tad respi ratori a
-G ran cortej o vegetati vo
-C onvul si ones

V i si ta domi ci l i ar i a
-Paci entes que requi eren val oraci n
mdi ca y no es posi bl e deri vaci n

D er i v aci n a ur genci as
-D i f i cul tad manej o paci ente
-C ri si s sugerente de pat orgni ca*
-Pri mer epi sodi o
-E ntor no no col aborador
-A nsi edad que no remi te tras
consej o mdi co tel efni co

R el l ama da
-C ri si s que estn a tto pudi endo
hacer pequeas modi fi cac en el tto
-C ri si s con preci pi tante cl aro y se
pueda i ndi car toma de ansi ol ti co
-E ntor no col aborador

Protocol o al teraci ones de l a conducta

No

* M ay or 40 aos, ausenci a de aconteci mi entos si gni f i cati vos que preceden o exacerban a l os s ntomas, respuesta escasa a ansi ol ti cos previ os

A nsi edad
parox sti ca
epi sdi ca

D escarga vegetati va,


agobi o, ansi edad,
vi venci a de muerte

C onsejo

L e ha ocurri do esto al guna vez?

A L G O R I T M O D E C R I SI S D E A N SI E D A D

Protocol o de
T rastorno psi cti co

T xi cos, al cohol
frmacos

No

V al or a r tr astor nos de ansi edad

A ntec personal es
S i tuaci n soci al pnal

B uscar factores
desencadenantes

No

E nf mental severa

Si

Padece de l os nervi os?

Si

146
Gua de actuacin

Gua farmacologca

Gua farmacolgica

GUA FARMACOLOGICA
A. INTRODUCCIN
En este compendio de medicamentos de urgencias psiquitricas se intenta
explicar de forma sencilla los datos imprescindibles para un servicio de
urgencias extrahospitalario, facilitando el manejo en la prctica diaria de
estos frmacos.
En la gua se incluyen el nombre comercial, nombre farmacolgico, forma
de presentacin, mecanismo de accin, indicaciones, dosis y preparacin,
contraindicaciones, efectos secundarios e interaccin farmacolgica, as
como la categora de riesgo fetal de la FDA (Food and Drug Administration
de EEUU) en cada frmaco.
Esta gua pretende ser dinmica a los posibles cambios que se realicen en
un futuro tanto en los cambios farmacolgicos as como en la retirada o
introduccin de nuevos frmacos dentro del programa ACOUGO.
B. CLASIFICACIN DE RIESGO FETAL DE LA FDA
La clasificacin de factores de riesgo del uso de medicamentos durante el
embarazo asigna a cada frmaco una de las siguientes categoras.
Categora A Estudios controlados en mujeres no han demostrado
riesgo para el feto durante el 1 trimestre (tampoco hay evidencias
durante los trimestres posteriores), siendo remotas las posibilidades de
riesgo fetal.
Categora B En estudios sobre animales gestantes no han demostrado
riesgo fetal pero no hay estudios controlados en mujeres gestantes.
Tambin incluye frmacos que en estudios sobre animales han demostrado cierto potencial teratgeno pero no ha podido confirmarse en
humanos.
Categora C En estudios sobre animales han demostrado efectos adversos fetales, no existiendo estudios controlados en mujeres gestantes.

149

150

Gua farmacolgica

Estos frmacos slo deben emplearse cuando el beneficio potencial justifica el riesgo potencial para el feto.
Categora D Efectos teratgenos sobre el feto humano, pero en ocasiones el beneficio obtenido con su uso puede superar el riesgo esperado (uso en situaciones lmite de posible muerte materna).
Categora X Estudios en animales o seres humanos han demostrado
anomalas fetales.
Estos frmacos estn contraindicados en mujeres que estn o pueden
estar embarazadas.

C. GUA FARMACOLGICA
ALPRAZOLAN (Trankimazin comp de 0.25, 0.5, 1 y 2 mg)
1. Mecanismo de accin
Ansioltico.
2. Indicaciones
Estados de ansiedad.
3. Dosis/preparacin
La dosis ptima deber ser determinada individualmente.
Para una crisis de ansiedad puede oscilar entre 0.5 y 2 mg (1 y 4
comp)/sl o vo.
4. Contraindicaciones
Sensibilidad conocida a BZD.
FDA, grupo B.

Gua farmacolgica

5. Efectos secundarios
Los ms frecuentes son somnolencia, aturdimiento y mareo.
6. Interaccin farmacolgica
Efectos depresores aditivos sobre el SNC, cuando se administran
junto a otros agentes psicotrpicos, anticonvulsivantes, antihistamnicos, etanol y otros frmacos que de por s producen
depresin del SNC.

BIPERIDENO (Akineton amp de 5 mg en 1 ml)


1. Mecanismo de accin
Anticolinrgico.
2. Indicaciones
Enfermedad de Parkinson.
Sintomatologa extrapiramidal debida a medicamentos.
3. Dosis/preparacin
Dosis: 2 mg - 5mgr (1/2 amp 1 amp) im o iv, que pueden repetirse cada media hora hasta un mximo de 4 dosis en 24 h.
Nios: 0.04-0.1 mg/kg/dosis, se puede repetir a los 30 min.
4. Contraindicaciones
Glaucoma agudo.
Estenosis mecnica del tracto gastrointestinal.
Megacolon.
5. Efectos secundarios
A nivel del SNC: mareos, obnubilacin, agitacin, confusin,
trastornos de la memoria, alucinaciones y otros.
A nivel perifrico: sequedad de boca, trastornos de la acomodacin, hipohidrosis, estreimiento, trastornos gstricos, hipoten-

151

152

Gua farmacolgica

sin, alteraciones de la frecuencia cardiaca, trastornos de la


miccin y otros.
6. Interaccin farmacolgica
Con psicofrmacos, antihistamnicos, antiparkinsonianos y espasmolticos puede potenciar los efectos a nivel del sistema nervioso
La quinidina puede aumentar el efecto anticolinrgico.
La levodopa puede potenciar las discinesias.
Aumenta el efecto del alcohol.
Antagoniza la metoclopramida.

DIAZEPN (Valiumcomprimidos 5 y 10 mg, amp 10 mg en 2 ml y


Stesolid microenemas de 5 mg)
1. Mecanismo de accin
Ansioltico benzodiazepnico de accin prolongada. Facilita la
unin del GABA a su receptor gabargico, incrementando su
actividad.
2. Indicaciones
Ansiedad.
Convulsiones y status epilptico.
3. Dosis/preparacin
Dosis vo: 10-20 mg
Dosis im: 2.5 -10 mg
Dosis iv inicial: 2 mg/min/iv hasta ceder la crisis o hasta un
mximo de 20 mg -2 amp. (Se diluye una amp en 8 ml de SF y se
pasaran 2 ml/min).
Perfusin: 2 amp en 100 ml de SG al 5% a 40 ml/hora.

Gua farmacolgica

En nios: 0,05-0,2 mg/kg/2-4 horas. En el status: 0,15-0,30 mg


en 2 min sin pasar de 10 mg.
La va rectal: se usar si no tenemos va iv o como tratamiento
inicial de las convulsiones febriles. En nios > 3aos: 10 mg (2
microenemas) y en nios < 3 aos: 5 mg (1 microenema).
Precauciones: puede ocasionar dolor y flebitis y trombosis en el
sitio de la inyeccin.

4. Contraindicaciones
Hipersensibilidad a las BZD.
Miastenia gravis.
Insuficiencia respiratoria severa.
Glaucoma de ngulo estrecho.
Sndrome de apnea del sueo.
Insuficiencia heptica severa.
Intoxicacin etlica aguda.
Embarazo, categora D.

5. Efectos secundarios
Somnolencia, confusin, ataxia.
Mareos, sedacin, disartria, desorientacin.
Depresin respiratoria (se puede revertir con flumazenilo), hipotensin, bradicardia y otros.
Ocasionalmente amnesia antergrada, psicosis, diplopia y otros.

153

154

Gua farmacolgica

6. Interaccin farmacolgica
Potencian su accin: estrgenos, metoprolol, propanolol, cimetidina, disulfiram, fluoxetina, omeprazol, cido valproico, alcohol,
ADT y otros.

HALOPERIDOL (Haloperidol Esteve gotas 2 mg/ml, vial 5 mg / 1 ml)


1. Mecanismo de accin
Bloqueo de los receptores dopaminrgicos (D1 y D2), adrenrgicos (alfa1 y alfa2), muscarnicos e histamnicos (H1 y H2).
2. Indicaciones
Agitacin psicomotriz.
Estados psicticos agudos y crnicos.
3. Dosis/preparacin
Dosis vo: 4 10 mg, 40-100 gotas (2-5 cc)
Dosis im e iv : de 5 a 10 mg (1-2 amp).
Nios: De 6-12 aos: 1-3 mg/dosis/im/4-8 h. max de 0.15
mg/kg/d.
Precauciones: Debe administrarse con precaucin en pacientes
de edad y ancianos debido a su mayor sensibilidad a la sedacin
e hipotensin, as como en enfermedades cardiovasculares graves y en la insuficiencia renal.
4. Contraindicaciones
Antecedentes de hipersensibilidad al frmaco.
Pacientes con depresin profunda del sistema nervioso central o
en estado de coma.
Embarazo, categora C.

Gua farmacolgica

5. Efectos secundarios
Sntomas extrapiramidales.
Sndrome neurolptico maligno.
Ocasionalmente: sedacin, agitacin, cefalea, vrtigo, exacerbacin aparente de los sntomas psicticos incluyendo alucinaciones, taquicardia e hipotensin, reacciones de hipersensibilidad.
6. Interaccin farmacolgica
La tiroxina puede facilitar la toxicidad del haloperidol.
Puede potenciar la depresin del sistema nervioso producida por
alcohol u otros frmacos como hipnticos, sedantes o analgsicos potentes.
Puede antagonizar el efecto de la adrenalina y otros agentes
simpaticomimticos (excepto la noradrenalina).
No debe asociarse con levodopa.

OLANZAPINA (Zyprexa velotab 5 y 10 mg, vial de 10mg)


1. Mecanismo de accin:
Derivado tienobenzodiazepnico que muestra afinidad por los
siguientes receptores: 5-HT2A/2C, 5-HT3, 5-HT6 de serotonina,
D4/D3/D1/D2 de dopamina y por receptores muscarnicos, a1adrenrgicos y H1 histaminrgicos. As pues tiene mayor afinidad por los receptores serotoninrgicos que por los
dopaminrgicos.
2. Indicaciones:
Control de la agitacin psicomotriz en pacientes con estados psicticos agudos en general y especialmente los de tipo manaco.
No debe administrarse o hacerlo con precaucin en pacientes
ancianos.

155

156

Gua farmacolgica

3. Dosis/ Preparacin:
Dosis vo: 5-10 mg
Dosis im: de 10 a 20 mg /24 horas por va IM. Diluir el vial que
contiene el polvo de Olanzapina con 2ml de agua destilada.
Se puede inyectar un nuevo vial dos horas despus segn el
estado clnico del paciente y con el fin de conseguir la sedacin
4. Contraindicaciones:
Antecedentes de hipersensibilidad al frmaco.
Pacientes ancianos con cualquier tipo de demencia en especial
las demencias vasculares o mixtas.
Pacientes con riesgo conocido de glaucoma del ngulo estrecho.
5. Efectos secundarios:
Sntomas extrapiramidales (muy poco frecuentes)
Hipotensin.
6. Interacciones farmacolgicas:
Debe ser utilizado con prudencia en pacientes que han ingerido
alcohol.
La fluvoxamina inhibe el metabolismo de la Olanzapina.

MIDAZOLAN (Dormicum amp de 15 mg en 3 ml)


1. Mecanismo de accin
Hipnoinductor y sedante de accin rpida, (acta sobre los
receptores gabargicos).
2. Indicaciones
Induccin y mantenimiento de la anestesia.
Sedacin consciente.
3. Dosis/preparacin
Sedacin consciente: Adultos 2.5 mg/iv en 30 sg. Se repetir
segn la respuesta en cada caso. (Dosis total media: 3.5-7.5 mg).

Gua farmacolgica

En ancianos o pacientes debilitados se iniciar con 1 mg (dosis


media 3.5 mg), a pasar en unos 2 min, (en induccin de anestesia en 30 sg). En nios: 0.15-0.20 mg/kg.
Perfusin: Se diluirn 2 amp en 100 ml de SF o SG 5% dosis inicial de 2-16 ml/h. Se disminuir la dosis si existe hipovolemia,
vasoconstriccin e hipotermia.
En nios: Sedacin: 0.15-0.20 mg/kg/iv y 0.2-0.5 mg/kg/va
nasal o sl. Perfusin: 1 amp en 100 ml de SF o SG 5% a pasar de
0.05-0.02 mg/kg/h.
En caso de no tener va iv se puede administrar va sc o im.
Comienzo de accin en 15 minutos.
4. Contraindicaciones
Hipersensibilidad a las BZD.
Glaucoma de ngulo estrecho.
Insuficiencia respiratoria aguda.
Insuficiencia heptica severa.
Miastenia gravis.
Depresin del SNC.
Embarazo, categora D.
5. Efectos secundarios
Somnolencia.
Depresin respiratoria y apnea.
Amnesia antergrada.
Nuseas, vmitos.
Cefaleas.
Sndrome de abstinencia.

157

158

Gua farmacolgica

6. Interaccin farmacolgica
Potencia el efecto depresor del SNC del alcohol, hipnticos, neurolpticos,
ansiolticos sedantes, barbitricos, derivados morfnicos y anestsicos.
Dado su metabolismo heptico, interacciona con varios frmacos con
posible potenciacin de su accin: antagonistas del calcio, macrlidos.
Frmacos que inhiben su efecto por induccin de su metabolismo, aminofilina, carbamacepina.
LEVOMEPROMAZINA (Sinogan gotas 40 mg/ml, vial 25 mg /1 ml al 4%)
1. Mecanismo de accin
2. Indicaciones
Sintomatologa psictica asociada con gran ansiedad, agitacin
psicomotriz severa y agresividad.
3. Dosis/ Preparacin
Dosis vo: 40-60 mg, 40-60 gotas (1-1.5 cc)
Dosis im: 25 mg
4. Contraindicaciones
Antecedentes de hipersensibilidad al frmaco.
Debe utilizarse con precaucin debido a su gran capacidad hipotensora por lo que si es posible antes de inyectarlo se debe hacer
control de la tensin arterial.
Debido a que el alcohol aumenta el efecto sedativo de los neurolpticos la levomepromazina debe ser utilizada con precaucin
en persona que hayan ingerido esta sustancia.
Igualmente en las personas que hayan consumido opiceos.
5. Efectos secundarios
Hipotensin ortosttica
Extrapiramidales (muy poco frecuentes).

Bibliografa

Bibliografa

BIBLIOGRAFIA
1 Cruz Jentoft, A.J. et al; Presentacin atpica de enfermedades. En: Rivera Casado, J.M. et al; Geriatra en Atencin Primaria. Ed. Uriach. Barcelona 1997; 27-33.
2 Daroff, R.B. et al; Desvanecimiento, sncope, mareo y vrtigo. En: Fauci,
A.S. et al; Harrison Principios de Medicina Interna. 14 edicin. Ed.
McGraw-Hill Interamericana. Madrid. 1998, 114-116.
3 Ferrandiz Santos, J.; et al; Frmacos que pueden causar sntomas psiquitricos. En: Formacin Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Nmero 10, Diciembre, 2000; 702-713.
4 Fuentes Vigil, J. et al. Aprendiendo a ser emptico. En: Formacin Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Nmero 8, Octubre, 2000; 538-539.
5 Galindo Ortiz de Landzuri, J. et al; Agitacin e insomnio en pacientes
demenciados. En: Formacin Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7,
Nmero 7, Agosto-Septiembre, 2000; 473-482.
6 Jeffery C Hutzler, Douglas A. Rund; Trastornos de conducta: valoracin
y estabilizacin en la sala de urgencias. En: En: Tintinalli, J.E. et al .;
Medicina de Urgencias. 2 edicin en espaol. Ed. McGraw Hill. 1997.
Pag. 1628-1634.
7 Lpez-Ibor Alio, J.J..; Psicosis aguda, delirium y agitacin psicomotriz.
En: Carrasco Jimnez, M. S. et al; Tratado de Emergencias Mdicas. 1
Edicin. Ed. Aran. Madrid, 2000, 1737-1742.
8 Lpez Espadas et al; Traumatismo craneoenceflico. En: Carrasco Jimnez, M. S. et al; Tratado de Emergencias Mdicas. 1 Edicin. Ed. Aran.
Madrid, 2000, 1081-1085.
9 Martn lvarez, M. et al. Deterioro cognitivo en el anciano. En: Formacin
Mdica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Nmero 6, Junio-Julio, 2000; 388-394.
10 Prez Blanco, J.; Prez Sol, V.; Ansiedad. Crisis de ansiedad. En: Lloret,
J. Et al; Protocolos terapeticos de Urgencias. Hospital de la Santa Creu
i Sant Pau. 3 edicin. Ed. Springer-Verlag Ibrica. 1997. Pag. 926-930.

161

162

Bibliografa

11 Roper A. H.; Traumatismos craneales y de la columna vertebral. En:


Fauci, A.S., Braunwald, E., et al.; Harrison, Principios de Medicina Interna. 14 edicin. Ed. Mc Graw Hill. 1998. Pag. 2720-2730.
12 Victor I. Reus, Transtornos mentales. En: Fauci, A.S., Braunwald, E., et
al.; Harrison, Principios de Medicina Interna. 14 edicin. Ed. Mc Graw
Hill. 1998. Pag. 2831-2849
13 Alison J. Whelan y Sunita Muthua; Cuidados del Paciente en Medicina
Interna; Capitulo 1; En: Charles F. Carey y Col.; Manual Washington de
Teraputica Mdica ; Masson, S.A; 10 Edicin; Barcelona;1999: 1-28.
14 Barranza Daz,E y Col.; Psicosis; Captulo 48; En: Guzmn Delgado, C. C.
y Col.; Manual de Urgencias Mdico Quirrgicas; McGraw-Hill Interamericana; Mxico;1998: 385-390.
15 Busto del Prado, F y Col.;Urgencias Psiquitricas, Intervenciones en crisis y Violencia; Captulo 10;En enfermera y Urgencia; Arn Ediciones;
S.A; Madrid; 2001: 209-231.
16 Eric Legome; Agitacin y Psicosis; Capitulo 1; En: Davis, Mark A. y col;
Signos y sntomas en Medicina de Urgencias; Harcourt S.A; Barcelona;1999: 1-10.
17 Jonathan N. Adler y Col.;Urgencias Psiquitricas; Capitulo 15; En:
Medicina de Urgencia, NMS, Manuales Clnicos; McGraw-Hill Interamericana, editores, S.A; Mxico; 2000: 189-193.
18 JonathanWasserberger, M. D y Col; Manejo del Paciente violento, Capitulo 115; En: Markovchick Vicent, J.; Secretos de la Medicina de Urgencias; McGraw-Hill Interamericana, editores S.A; Mxico; 2000: 562-564.
19 Kenneth Tardiff, M. D.;Violencia; Capitulo 37; En: Robert E Hales y Col.; Tratado de Psiquiatra;Editorial Masson; 3Edicion;Barcelona;2000: 1401-1420.
20 Prez Moreno; R. Y Col.; El paciente agresivo; En :Moya Mir, M. S.;Gua
de Actuacin en Urgencias; Editorial McGraw-Hill-Interamericana, 1
Edicin; Madrid; 1999: 308-310.

Bibliografa

21 Moratal Margarit, R.;Modulo Neurolgico; En : Manual de Protocolos en


Emergencias Extrahospitalarias; Grupo Aran ediciones, S.A.;2000: 68-78.
22 Robert Y. Simon, M. D.;Ley y Psiquiatra; Capitulo 41; En : Robert E.
Hales y Col.;Tratado de Psiquiatra; Editorial Masson; 3 Edicin; Barcelona; 2000:1489-1526.
23 Rovira Gil, E.; Urgencias Psiquiatricas; Capitulo 30; En Rovira Gil,
E.;Urgencias en Enfermeria; Enfermeria S21,Difusin Avances de Enfermeria; Madrid;2000: 511-521.
24 Sarro Martn, B y Col; Agitacion Psicomotriz; Capitulo 14 B; En: Pere
Antoni Soler y Josep Gascon; Recomendaciones Teraputicas en Transtornos Mentales; Editorial Masson; 2 Edicion; Barcelona; 1999: 273-279.
25 Dordil F.; El Sndrome de Agitacin Psicomotriz; En: Urgencias en Psiquiatria; Hospital Clnico Universitario de Zaragoza; Editorial Edos;
Barcelona;1993: 45-52.
26 Jimnez Arriero M. A. y Sartorius Calamai N.; Valoracin y tratamiento
del enfermo psiquitrico; En: Jess Medina Asensio; Manual de urgencias mdicas; 12 de Octubre; Editorial Daz de Santos S.A.;
Madrid;1998: 253-277.
27 Hyman S.E; El paciente violento; Capitulo 5; En: Manual de Emergencias Psiquitricas; Edit. SALVAT; 2 Edicin; Barcelona;1990: 27-35.
28 Barreira P.J.; Depresin. En S.E. Imn y G.E. Tesar. Manual de Urgencias
Psiquitricas 3 edicin. Ed Masson 1996. Pag 133-145.
29 Kaplan H.I. y Sadock B.J. Depresin. En Manual de Psiquiatra de Urgencias. 1 edicin. Ed Panamericana.1996. Pag. 198-202
30 Civeira M, Prez A, Corbera M. Urgencias en Trastornos del Estado de nimo.
En Urgencias en Psiquiatra. Ed Grafimac . 1 edicin. 2003. Pag 59-66.
31 Trastornos de ansiedad. En Kapaln-Sadock, Psiquiatra clnica. Waverly
Hispnica S. A.; 3 Ed.2003: 160-175

163

Protocolos de intervencin
en urxencias extrahospitalarias
061

Servizo Galego
de Sade

03

Guas, manuais, protocolos, procesos,


procedementos e normativa

Protocolos de intervencin en urxencias extrahospitalarias. 061

Subdireccin Xeral
de Sade Mental e Drogodependencias

CONSELLERA DE SANIDADE

Você também pode gostar