ADRA Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego N7 Santiago de Compostela, 2012

ADRA

Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego

N7
Santiago de Compostela, 2012

Meiga
Tono

Sobre as races ideolxicas do nazismo. Falsos e verdadeiros

parentescos (suxestins para docentes en xeral)
Xos Manuel Gonzlez Reboredo

Lugares pblicos na natureza

Daniel Beiras G-Sabell

A muller nos textos escolares do franquismo

M Victoria Martns Rodrguez

Da memoria ra: a recreacin urbana do Apalpador

Germm Ermida

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os

vencellos galegos dun arquelogo britnico
Xos-Lois Armada

Das achegas etnogrficas s terras de

Bergantios e Fisterra sen continuidade
Manuel Vilar lvarez

Raimn en Galicia
Xan Fraga

Instituto de Estudos Mioranos: unha ducia de anos

creando e divulgando cultura en, e dende, o Val Mior
Carlos Mixome Quinteiro

Notas de libros

ADRA

Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego

N7 Santiago de Compostela, 2012

ADRA

N7 Santiago de Compostela, 2012

ADRA. Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego.
Museo do Pobo Galego
San Domingos de Bonaval
15703 Santiago de Compostela
Consello de edicin:
Ftima Braa Rey
Jos M Laredo Codorni
Rosa M Mndez Garca
Nolo Surez
Manuel Vilar lvarez
Deseo e maquetacin: ocumodeseo
Impresin: Litonor S.L.
Asesoramento lingstico:
Xess Sambade
Depsito Legal: C-2367-2005
ISSN: 1886-2292
da edicin: Museo do Pobo Galego.
dos textos: os autores e autoras.

ADRA unha revista con periodicidade anual que comezou a sa andaina no 2005 co esprito de crear un soporte
para a publicacin de artigos de coecemento cientfico e cultural desde Galicia.
Tentando chegar a unha ampla audiencia Adra distribese a travs de intercambio con mis de 150 bibliotecas
europeas.
Os temas que se abordan son todos aqueles relacionados coa realidade galega desde calquera punto de vista e
rea de coecemento, tendo especial incidencia a antropoloxa social acorde cos fins e misin do Museo do Pobo
Galego. A lingua da Revista o galego. Os artigos que publica son orixinais e inditos e foron sometidos a unha
avaliacin por pares mediante o sistema dobre cego, con garanta de anonimato.
As opinins e feitos consignados en cada artigo son de exclusiva responsabilidade dos seus autores. O Museo do
Pobo Galego non se fai responsable, en ningn caso, da credibilidade e autenticidade dos traballos.
Esta revista est includa nas seguintes bases de datos:
IN_Recs (Universidad de Granada): <ec3.ugr.es/in-recs/ii/Antropologia-2010.htm>
Dialnet (Universidad de la Rioja): <dialnet.unirioja.net>

ndice
Meiga 7
Tono

Sobre as races ideolxicas do nazismo. Falsos e verdadeiros

parentescos (suxestins para docentes en xeral) 9
Xos Manuel Gonzlez Reboredo

Lugares pblicos na natureza 35

Daniel Beiras G-Sabell

A muller nos textos escolares do franquismo 51

M Victoria Martns Rodrguez

Da memoria ra: a recreacin urbana do Apalpador 69

Germn Ermida

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os

vencellos galegos dun arquelogo britnico 83
Xos-Lois Armada

Das achegas etnogrficas s terras de Bergantios

e Fisterra sen continuidade 97
Manuel Vilar lvarez

Raimon en Galicia 109

Xan Fraga Rodrguez

Instituto de Estudos Mioranos: unha ducia de anos creando

e divulgando cultura en, e dende, o Val Mior 121
Carlos Mixome Quinteiro

Notas de libros 131

N 7 | ADRA | 83

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre

os vencellos galegos dun arquelogo britnico

Xos-Lois Armada*

1. O decano dos arquelogos galegos

O decano dos arquelogos galegos. Con estas palabras o xornal portugus O Sculo1 aluda a
Federico Macieira no p da foto que acompaaba unha noticia sobre a Semana Cultural Galega,
celebrada no Porto en 1935. Naquelas datas, Macieira, con mis de 40 anos de experiencia investigadora sobre arqueoloxa do Noroeste, era certamente unha referencia na disciplina.
Resultaban relevantes, tamn, as sas relacins exteriores, que o polgrafo ortegals comezara
a cultivar axia. En efecto, entre os sculos XIX e XX Macieira viaxou a Francia e Portugal por
razns de intercambio cientfico e mantivo encontros con figuras senlleiras como A. Bertrand, S.
Reinach ou J. Leite de Vasconcelos (Armada 2003: 76). De feito, a portada da recente fotobiografa
de Leite de Vasconcelos (Coito et al. 2008) unha fermosa imaxe do erudito portugus en cabo
Ortegal obtida durante unha visita que de seguro debeu facer na compaa do arquelogo galego.
Francia e Portugal eran, sen dbida, pases de referencia para Macieira e para outras personalidades que practicaban a investigacin arqueolxica na Galicia de comezos do sculo XX. Menos
coecidos por menos intensos- resultan os contactos que nesa altura mantian os arquelogos
galegos cos seus colegas das Illas Britnicas.
Este texto pretende precisamente achegar informacin sobre esta terceira ligazn intelectual.
En concreto, ofrece unha breve anlise das relacins do britnico Edward Thurlow Leeds (18771955), conservador do Ashmolean Museum de Oxford, coa arqueoloxa galega. Baseareime con
esta finalidade en catro cartas que o citado investigador lle remitiu a Federico Macieira entre os
anos 1914 e 1921. Na mia opinin esta relacin epistolar interesante en canto precursora das
ideas atlantistas que gaan forza pouco despois. As, por exemplo, a premisa dunha certa identidade cultural entre as comunidades prehistricas da Europa atlntica atpase ben representada
en Os Oestrimnios, os Saefes e a ofiolatra en Galiza, a clsica sntese de Lpez Cuevillas e Bouza
Brey (1929)2. Un paso adiante nesta tendencia ser a creacin do concepto de Bronce Atlntico,
* Investigador posdoutoral; Instituto de Ciencias do Patrimonio (Incipit); Consello Superior de Investigacins Cientficas (CSIC); San Roque, 2; 15704 Santiago de Compostela; e-mail: xose-lois.armada@incipit.csic.es
1 Do 4 de abril de 1935, px. 6.
2 Anda que aparecen mis destacadas as relacins coa Bretaa francesa que coas Illas Britnicas (Lpez Cue-

84 | ADRA | N 7

Xos-Lois Armada

que xorde na dcada dos 40 como resultado dos contactos entre arquelogos britnicos e espaois,
concretamente J. Martnez Santa-Olalla, E. MacWhite e H. N. Savory (Moore e Armada 2011: 10).
Esta identificacin de trazos comns na prehistoria das diversas reas da Europa atlntica serve
de acicate para a consolidacin de redes de investigacin, que son tamn redes de poder.
Esta contribucin resultado dunha dobre experiencia investigadora no mbito da historia da
arqueoloxa. En primeiro lugar, hai mis de 10 anos que comecei a ocuparme da obra arqueolxica de Federico Macieira, lia de traballo que se ten reflectido en publicacins diversas (Armada
2003, 2004, 2008; Armada e Garca Vuelta 2007; Garca Vuelta e Armada 2003). En segundo lugar,
durante os dous anos que traballei no departamento de Arqueoloxa da Universidade de Durham
(2006-2008) tiven a oportunidade de participar no proxecto europeo Archives of European Archaeology (fase IV), cuxo equipo na citada universidade dirixa a profesora Margarita Daz-Andreu. As
relacins internacionais constituan unha das lias principais do proxecto (a ttulo de exemplo,
Armada 2006; Daz-Andreu 2007a, 2007b) e da mia implicacin no mesmo proveen algns
materiais e orientacins metodolxicas que se plasman nestas pxinas. Porn, o que aqu ofrezo
non vai mis al dunha achega superficial, que agardo ampliar en futuros traballos.

2. Relacins atlnticas e redes de investigacin: E.T. Leeds

en Espaa e Portugal
As relacins prehistricas entre as fisterras atlnticas conforman un problema historiogrfico que estimulou viaxes e contactos directos entre os investigadores das Illas Britnicas e da
Pennsula Ibrica ao longo de todo o sculo XX. Ademais da figura que dedico estas pxinas, a
listaxe incle nomes significativos (Armada 2006). As, Luis Pericot, bolseiro do goberno espaol,
viaxou en 1927 por Francia, Inglaterra, Escocia e Irlanda para estudar as relacins atlnticas a
travs da arte rupestre; Hubert Newman Savory foi entre 1936 e 1938 MacIver Research Student
en arqueoloxa ibrica no Queens College de Oxford, realizou unha estada de investigacin en
Portugal durante eses anos e volveu Pennsula Ibrica en sucesivas ocasins; o irlands Eoin
MacWhite realizou entre 1945 e 1947 a sa tese en Madrid sobre o Bronce Atlntico, financiado
pola National University of Ireland e baixo a supervisin de Martnez Santa-Olalla; Jacquetta Hawkes viaxou a Portugal en 1949 financiada polo British Council e impartiu conferencias nas universidades de Lisboa e Porto; e o seu marido durante anos, o catedrtico oxoniense Christopher
Hawkes, participou nos cursos de Ampurias en 1947 e 1950 (sobre este particular, Daz-Andreu
2007b) e escavou en varios castros do Norte de Portugal a finais da dcada dos 50. s persoas que
viaxaron habera que engadirlles aquelas que quixeron facelo e non puideron, caso de Sobrino
Lorenzo-Ruza quen, debido ao seu falecemento en febreiro de 1959, non chegou a gozar dunha
bolsa de catro meses da Fundacin Juan March para estudar a arte rupestre de Inglaterra, Escocia
e Irlanda (Nez Sobrino 2006).
Edward Thurlow Leeds (figura 1) un arquelogo que salientou principalmente polas sas
contribucins ao que se coece como Anglo-Saxon archaeology. Pertence, polo tanto, ao grupo
villas e Bouza Brey 1929: 7, 24, 38, 42, 74, 85, etc.).

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os vencellos galegos

N 7 | ADRA | 85

dos arquelogos da Europa occidental

que, dedicndose preferentemente a etapas histricas, orientan a sa investigacin internacional prehistoria, quizais
infludos pola idea da identidade cultural atlntica. Por outra banda, os arquelogos familiarizados coa metalurxia do
Bronce Final tern visto referenciado en
mis dunha ocasin o seu pioneiro artigo sobre os caldeiros de remaches (Leeds
1930). Entrando mis no detalle, Leeds
naceu en Eyebury, Peterborough, en
1877. O seu pai, un gentleman-farmer
en palabras de Bruce-Mitford e Harden
(1956: ix), viva da explotacin de terras
de cultivo, continuando a tradicin familiar; era, ademais, paleontlogo afeccionado, Fellow da Geological Society e posua unha coleccin particular. Semella
que tanto a vinculacin ao campo como
a afeccin do seu pai foron importantes
na posterior orientacin da sa carreira
profesional. Despois de formarse en estudos clsicos, a primeira ocupacin do
mozo Leeds foi no Colonial Service, onde
exerceu de cadete no Federated Malay
Retrato de Edward Thurlow Leeds (publicado en
Harden 1956)
States Service, posto que o conduciu
China durante dous anos. Problemas de
sade supuxeron a fin deste itinerario en 1903 e levrono a unha etapa de convalecencia de cinco
anos durante os cales profundou no seu interese pola xeoloxa. En 1908 acadou o posto de Assistant keeper (conservador axudante) no Ashmolean Museum de Oxford, ascendendo categora
de Keeper do citado museo e do Department of Antiquities en 1928, cargo que desempeou ata
se xubilar en 1945; despois desta data seguiu colaborando co Asmolean Museum no estudo e
catalogacin das coleccins numismticas. Faleceu en agosto de 1955. Un ano despois viu a luz
un volume de homenaxe (Harden 1956), que incle un texto de apertura sobre a sa traxectoria
(Bruce-Mitford e Harden 1956).
O interese de Leeds pola arqueoloxa da Pennsula Ibrica manifstase na etapa como Assistant
Keeper do Ashmolean. Andaba polos 37 anos cando fai, en 1914, unha viaxe a Espaa co propsito de estudar os monumentos megalticos. Coecemos algns detalles desta viaxe a travs de das
cartas, ambas as das con data de xuo de 1914. A mis extensa e ilustrativa, do 9 de xuo, est

86 | ADRA | N 7

Xos-Lois Armada

dirixida a Jorge Bonsor, erudito e anticuario francs de nacemento e britnico de

nacionalidade afincado naquel entn en
Mairena de Alcor, cuxo castelo adquirira para convertelo na sa vivenda. Esta
carta, escrita en ingls, forma parte do
interesante epistolario de Bonsor publicado por J. Maier (1999: 112-113, carta
n 214). A segunda das cartas a que enva a Macieira, en francs, e reproduzo
mis abaixo.
Na carta que enva a Bonsor agradcelle que o tivese recibido no seu castelo
e que lle tivese amosado algns dolmens
durante a recente viaxe. Ademais, aproveita para narrarlle algns episodios da
viaxe posteriores ao encontro entre ambos os dous e formlalle varias preguntas. As, sabemos que visita o Museo de
Retrato de Federico Macieira na poca que mantn
Sevilla, Antequera (onde critica os procontacto con Leeds. Publicado en El Eco de Galicia,
blemas de conservacin dos dolmens), a
n 1100, Buenos Aires, 10 de febreiro de 1922
necrpole de Carmona e pasa pola provincia de Murcia co desexo de visitar
Orihuela e Elche, propsito que ten que abandonar polas fortes choivas. Refire ademais o encontro con Jos Ramn Mlida en Madrid, citando asemade na carta a Macieira. A nica alusin ao
Noroeste que fai nesta carta a Bonsor para preguntarlle por bibliografa sobre o megalitismo
desta rea3.
Temos noticia dunha segunda viaxe de Leeds Pennsula Ibrica. En concreto, nunha carta
que dirixe a Macieira (figura 2) o 18 de abril de 1921 (carta 4) comntalle a sa intencin de
viaxar ao norte de Espaa e Portugal al fin de la prxima semana. Tendo en conta que o da que
escribiu a carta foi un luns, a viaxe debeu ter lugar nos ltimos das de abril e primeiros de maio.
Teo pouca informacin sobre esa viaxe, pero sbese que visitou a coleccin de Ricardo Blanco-Cicern a travs dun caderno con anotacins sobre a mesma conservado na Universidade de
Oxford (Senz-Chas e Acua 2009: 18).
Os resultados principais deste interese pola arqueoloxa peninsular son dous artigos sobre megalitismo (Leeds 1920, 1922) e o captulo The Iberian Peninsula na Cambridge Ancient History
(Leeds 1926 [1924]). O mis relevante destes traballos , sen dbida, o titulado The dolmens and
3 En segundo lugar: puede usted indicarme si hay alguna obra escrita sobre dlmenes en Galicia u otros
lugares del Noroeste de Espaa, como creo que all han sido encontrados? (Maier 1999: 112, carta n 214). A
carta orixinal est en ingls, a traducin de Jorge Maier.

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os vencellos galegos

N 7 | ADRA | 87

megalithic tombs of Spain and Portugal, que aparece na revista Archaeologia

con data de 1920. Trtase dunha extensa
sntese sobre o megalitismo peninsular
estruturada en tres seccins principais:
unha primeira sobre a forma e a arquitectura dos monumentos megalticos,
unha segunda seccin sobre a sa distribucin ao longo da Pennsula Ibrica
e unha terceira sobre as caractersticas
dos enxovais. Os grandes monumentos
de reas como O Alentejo ou Antequera merecen atencin principal no artigo
que, non obstante, nas 14 figuras non
incle ningunha sobre o megalitismo
galego. Nas 17 referencias bibliogrficas
recollidas ao final, a nica dun autor galego Antigedades prehistricas de Galicia de Villaamil y Castro (Lugo, 1873),
que debe ser o ttulo abreviado da obra
Antigedades prehistricas y clticas de
Arriba: Mapa coa distribucin dos vestixios
megalticos na Pennsula Ibrica publicado por
Galicia, publicada polo citado autor ese
Leeds (1920: 212, fig. 8)
mesmo ano (Villaamil 1873). As refeAbaixo: Sinatura de E. T. Leeds nunha das cartas
rencias arqueoloxa galega son tamn
enviadas a F. Macieira (carta 1, 20 de xuo de 1914)
escasas no seu posterior artigo de 1922,
centrado de maneira especfica nas cuestins arquitectnicas do megalitismo, ou na breve sntese
da prehistoria peninsular que forma parte do segundo volume da Cambridge Ancient History (Leeds 1926 [1924]). Despois veremos as razns deste escaso tratamento.
Anda que o artigo na revista Archaeologia sau no volume de 1920, a data real de publicacin
un pouco posterior. De feito, na ltima pxina do mesmo incle unha nota con data de maio
de 1921 na que alude viaxe Pennsula Ibrica realizada poucos das antes4. No entanto, todo
semella indicar que a elaboracin deste traballo se iniciou uns anos antes, con motivo da viaxe de
1914. Unha segunda carta dirixida a Jorge Bonsor, con data de 12 de setembro de 1919, comeza do
seguinte xeito: Por fin me ocupo totalmente en poner al da un artculo (un trabajo aplazado por
cinco aos de guerra) que hace tiempo tena previsto, sobre los monumentos megalticos de Espaa
y Portugal (Maier 1999: 120, carta n 233). A continuacin, nesa mesma carta, Leeds pregntalle
a Bonsor diversas cuestins sobre o megalitismo peninsular. Unhas semanas mis tarde, o 28 de
outubro, Leeds enva unha nova carta agradecndolle a Bonsor a informacin achegada; nela am4 A recent journey in the north of the peninsula has tended to confirm rather than to weaken the opinions about
the origin of that series advanced in the latter part of this paper (Leeds 1920: 232).

88 | ADRA | N 7

Xos-Lois Armada

pla os seus comentarios sobre os avatares que est a experimentar este artigo: El problema est
en que, debido a la Guerra, no se con exactitud, cuando ver la luz el artculo. Pues aunque confo
en que aparezca en la revista Archaeologia, el artculo lleva por una parte, debido a la Guerra, dos
aos de retraso; y por otra, el aumento de los costes de impresin podra hacer que el Consejo de
Redaccin recortase la extensin de la publicacin a la mitad, aunque sto ltimo no me preocupa
demasiado (Maier 1999: 120, carta n 234)5.
As referencias de Leeds I Guerra Mundial non son triviais. O seu coecemento de idiomas
motivou que en 1917 ingresara no War Office inteligence staff, tarefa que en 1919, rematada a
contenda, lle tia ocasionado unha considerable saturacin (Bruce-Mitford e Harden 1956: xi)6.

3. Cartas de E.T. Leeds a F. Macieira

As catro cartas que reproduzo a continuacin melloran o noso coecemento de todos estes
feitos. Consrvanse no arquivo particular da familia Macieira e fronme facilitadas por D. Federico Macieira Teijeiro, neto do arquelogo ortegals, a quen dende aqu quero expresar o meu
pblico agradecemento. As catro misivas estn escritas en papel con cabeceira do Ashmolean
Museum, as das primeiras en francs e as outras en casteln. Todas elas van asinadas como E.
Thurlow Leeds (figura 4). Aqu reprodcense mantendo o idioma e ortografa orixinais.

Carta 1
Data: 20 de xuo de 1914
Cabeceira: Ashmoleam Museum, Oxford
Monsieur,
Pendant les dernires semaines jai fait une voyage dans lEspagne et Portugal
pour tudier les objets trouvs dans les dolmens iberiques. Madrid je mai address
Seor Don Ramon Melida qui a en la bienveillance de me donner plusieurs renseignments les plus precieuses pour mes tudes. Au mme temps, en parlant des
provinces de lEspagne du Nord, il ma dit que vous avez lintention de publier bientt
un oeuvre sur les dolmens de la province de la Corua. Je vous serais trs reconnaissant, Monsieur, si vous aurez la bont de maviser quand et chez quelle imprimerie
ce libre ser publi, fin que la libraire dici me puisse procurer votre livre le plut tt
que possible.
En vous demandant pardon de vous dranger de tel sort, ja vous prie, Monsieur,
agrer lassurance de mes sentiments les plus distingus.
E. Thurlow Leeds

5 Como suceda na carta de 1914, estas das cartas de 1919 estn escritas en ingls. A traducin da autora de
Jorge Maier, responsable da edicin do epistolario de Bonsor.
6 No ltimo prrafo da carta enviada a Bonsor con data de 12 de setembro de 1919 incle outra alusin Guerra:
Si no hubiese sido por la guerra, habra hecho otra visita arqueolgica a Espaa [sic] y as haber solucionado
todas estas cuestiones por m mismo, pero la verdad es que estoy aqu confinado por algn tiempo, debido a
trabajos atrasados y asuntos privados y debo arreglarme lo mejor que pueda con los conocimientos que ya he
adquirido (Maier 1999: 120, carta n 233).

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os vencellos galegos

N 7 | ADRA | 89

Carta 2
Data: 29 de setembro de 1914
Cabeceira: Ashmolean Museum, Oxford
Illmo. Sr. Don Federico Macieira
Monsieur,
Jai reu hier votre aimable rponse mes enqutes sur les dolmens de la Corua et je
me hte vous offrir mes meilleurs remerciements por la confiance que vous avez mis en
moi en menvoyant des cliches des illustrations prepares por votre livre. Vous vous pouvez
assurer que je nen ferai aucun abus. Les renseignments que vous mavez donnes sont
trs precieuses, et jen suis sr que la publication de votre livre doit tre une vnement de
la plus grande importance por les tudes sur les tombeaux megalithiques. Jespre que la
publication ne tardera pas de devenir un fait accompli dans lavenir prochain.
En renouvelant lexpression de mes remerciements, je vous prie dagrer
lassurance de mon haute consideration.
E. Thurlow Leeds

Carta 3
Data: novembro de 1920
Cabeceira: Ashmoleam Museum, Oxford
Muy seor mo,
En 1914 me ha hecho el favor de proporcionarme algunas informaciones preciosas
sobre sus importantes hallazgos en la vecindad de Ortigueira, en ordenandome de no
me servir de estas informaciones para ninguna publicacion, en vista de su intencion
de publicarlas en lo futuro.
En este momento me ocupo con una nota brevsima sobre la prehistoria de la
pennsula iberica para una historia de conjunto, y me aparece mi que seria gran
lstima de no hacer mencion de sus descubrimientos.
Por lo tanto, me tomo la libertad de pedirle Vd de dar me permiso de mencionar
sus hallazgos en el sentido siguiente: Exploraciones recientes en el extremo Noroeste de Espaa han manifestado la existencia en la misma region de dlmenes de
dos typos, es decir, polygonal y rectangular, proporcionandonos s un enlace valioso
entre los dlmenes poligonales portugueses y los de forma rectangular trapezoidal
cuales se han explorados en los territorios vascos de lava y Aralar.
En dando-me este permiso, no me aparece mi que padeceran ningun rebajamiento sus hallazgos, ms bien excitaran inters en su publication de tan importante
material, sea lo que ya se haya publicado no.
Con la aseguracion de mis mas respetuosa consideracion y con gracias anticipadas
Soy de Vd atento s.s.
q.b.s.m.
E. Thurlow Leeds

90 | ADRA | N 7

Xos-Lois Armada

Carta 4
Data: 18 de abril de 1921
Cabeceira: Ashmoleam Museum, Oxford
Muy seor mio,
Es mi intencion al fin de la proxima semana de hacer un viaje hasta El Norte de
Espaa y de Portugal para estudiar las cuestiones de la arqueologia prehistrica de
la pennsula en las cuales me he ocupado desde muchos aos. Sera por mi un gran
ventaje para estos estudios, si me permitira en haciendo una visita Ortigueira de
discutir con Vd estas cuestiones y al mismo tiempo de ver los interesantes hallazgos
que ha hecho en la Comarca de Ortigueira.
Segun la fecha de salida del vapor de Inglaterra llegara en la Corua Domingo el
primero de maio,y, por esta razon le ser muy obligado Vd si me proporcionar una
respuesta vuelta de correo, en vista de que, si mi proposicion no le sera agradable
Vd, prefira continuar mi viaje hasta Vigo en lugar de desembarcar en la Corua
Le pido perdonarme de la prisa con la cual yo le soy escribiendo Vd, pero, por
razon de la huelga presente aqu en Inglaterra, no me ha sido posible antes de hoy de
completar mis proyectos para este viaje.
Con gracias anticipadas soy seor de Vd. s.s.s.
q.b.s.m.
E. Thurlow Leeds

4. Analizando a correspondencia: algunhas claves adicionais

Anda que o contexto xeral que motiva as catro cartas de E.T. Leeds a F. Macieira est xa
explicado nos apartados anteriores deste artigo, cmpre achegar algunhas claves adicionais para
a sa compresin. As, merece un breve comentario a cuestin dos idiomas empregados na correspondencia. A relacin epistolar que coecemos cos dous investigadores residentes en Espaa
(Bonsor e Macieira) est en tres idiomas distintos. Como xa vimos, as tres cartas enviadas a
Bonsor estn en ingls, mentres que a Macieira dirxese primeiro en francs (as das cartas de
1914) e despois en casteln (cartas de 1920 e 1921). Francs e portugus eran os dous idiomas
estranxeiros de referencia para Macieira e neles estaba a maiora da bibliografa fornea que o
arquelogo ortegals manexaba. Ao contactalo por primeira vez, Leeds escolle o francs en lugar
do ingls asumindo que Macieira manexa mellor o primeiro destes idiomas. Aln de erros puntuais, chama a atencin a solvencia coa que o conservador do Ashmolean manexa o francs e o
casteln. En efecto, semella que a habilidade para as linguas era notable, xa que coeca linguas
clsicas e francs dende a etapa de estudante, o chins a partir da sa estada de dous anos no pas
e, posteriormente, o alemn, o casteln e as linguas escandinavas (Bruce-Mitford e Harden 1956:
x). Como xa sinalei, estes coecementos motivaron o seu ingreso no War Office inteligence staff,
pero tamn lle resultaron de utilidade no traballo como arquelogo e conservador, favorecendo un solvente labor de catalogacin das coleccins numismticas chinas e outras antigidades
orientais do Museo.

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os vencellos galegos

N 7 | ADRA | 91

Na primeira das cartas (1914) queda claro que Jos Ramn Mlida quen informa a Leeds sobre os traballos arqueolxicos de Macieira. Faino, cabe supor, durante un encontro persoal que
manteen en Madrid despois do periplo do britnico por terras andaluzas7. Naquelas datas Mlida, que non tivera as cousas fciles no comezo da sa traxectoria profesional, era xa unha figura
consagrada: director do Museo de Reproducciones Artsticas dende 1901 (cargo que abandona
en 1916 para ocupar a direccin do Museo Arqueolgico Nacional), acadmico da Real Academia
da Historia dende 1906 e catedrtico da Universidad Central dende finais de 1911, entre outros
cargos (Daz-Andreu 2004). Mlida segua os pasos de Macieira dende os primeiros anos da
traxectoria investigadora deste e xa en 1897 considerbao un arquelogo de los que hara falta
uno en muchos de los principales centros de antigedades que los fastos de la Ciencia sealan en el
mapa de la pennsula (artigo en Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos; recollo a cita de Casado
2007: 388). A admiracin era mutua, pois Macieira ctao en numerosas ocasins ao longo dos
seus traballos e dedcalle un dos mis relevantes: o publicado en 1929 sobre os crculos lticos e
os tmulos do Eume (Macieira 1929)8. Ao longo das sas vidas contactan por carta con motivos
diversos, como o intercambio de informacin e publicacins ou a venda do torques de Montoxo
ou Capelada ao Museo Arqueolgico Nacional, sendo Mlida director do mesmo (Garca Vuelta e
Armada 2003: 129).
Leeds atpase cun serio problema ao afrontar a investigacin do megalitismo galego. Nos anos
do seu interese polo tema, Macieira ten feito importantes descubrimentos que inclen escavacins na comarca do Eume na ltima dcada do sculo XIX (Armada 2003: 50), pero permanecen
inditos. En 1914 (carta 1) pregntalle pola sa intencin, que coece a travs de Mlida, de publicar unha obra sur les dolmens de la province de la Corua e de seguido prognostica que esa
publicacin ser un evento de grande importancia (carta 2). Non obstante, a publicacin destes
resultados demorouse. De feito, o primeiro traballo no que Macieira difunde en profundidade
as sas investigacins sobre o megalitismo o xa citado de 1929, de a que a dedicatoria a Mlida
posa, se cabe, un valor adicional9. As seguintes publicacins relevantes sobre esta temtica teen
lugar nos ltimos anos da sa vida e son o artigo sobre os vasos campaniformes das Pontes (Macieira 1941); o inventario dos tmulos das comarcas do Eume e Ortegal (Macieira 1942-43), que
de feito queda interrompido polo falecemento do autor; e o seu libro pstumo sobre o porto de
Bares, que incle un extenso apartado inicial sobre o camio tumular que une Bares e As Pontes
(Macieira 1947: 23-148). As pois, anda que Leeds semella estar moi interesado polo traballo de
Macieira, non ten ningunha publicacin que poida citar.
7 En carta a Bonsor: Estuve con el Seor Mlida en Madrid que, amablemente, me inform sobre varios libros
que yo desconoca. Tena la intencin de mencionarle un asunto, pero no hubo tiempo ya que l interrumpa
otras cuestiones para verme (Maier 1999: 113, carta n 214).
8 O texto da dedicatoria Al insigne maestro, Itmo. Sr. D. Jos Ramn Mlida, Director del Museo Arqueolgico
Nacional.
9 O propio Mlida, en carta de 3 de setembro de 1929, agradece a dedicatoria e felicita a Macieira por ter comezado a publicacin dos seus achados: No se como dar a Vd. grcias por la gran prueba de afecto con que
me honra al poner mi nombre al frente de ese trabajo, con afan esperado; y muy de veras de alegro de que se
haya Vd. decidido a comenzar la publicacin de sus tiles descubrimientos (carta indita, arquivo familiar de
F. Macieira Teijeiro).

92 | ADRA | N 7

Xos-Lois Armada

As razns polas que a publicacin das principais investigacins de Macieira sofre tan importante demora son seguramente variadas, pero deben ter que ver, en boa medida, coas condicins
dun traballo non profesional, feito nos momentos libres, illado e con escasos medios. En calquera
caso, esta limitacin tenta solventarse de varias maneiras. Pola carta 2 sabemos que Macieira lle
enva a Leeds fotografas das sas descubertas, s que o britnico anuncia que dar un trato discreto. Sabemos por diversas vas que Macieira practicou o envo de informacin grfica a colegas
ao longo da sa traxectoria investigadora; sen ir mis lonxe, o propio Mlida solicitralle en 1902
algunhas fotos para impartir o curso de Arte Antigo no Ateneo de Madrid10.
Na carta que dirixe a Bonsor o 12 de setembro de 1919, Leeds preocpase novamente pola
publicacin dos resultados de Macieira: Me carte con el Sr. Macieira de Ortigueira y ste me
proporcion varios datos sobre sus descubrimientos, pero me pidi que no revelase nada ntes de
que fueran publicados. Esto fue en 1914 y estoy tratando de averiguar si los ha publicado y. Tiene
usted algn conocimiento sobre esto? (Maier 1999: 120, carta n 233). Se Bonsor respondeu a esta
pregunta, tivo que facelo en sentido negativo.
En terceiro lugar, na carta de 1920 solictalle autorizacin a Macieira para inserir unhas lias
sobre o megalitismo do Noroeste nun traballo que est a redactar para una historia de conjunto.
Este traballo a breve sntese sobre a Pennsula Ibrica que aparece no segundo volume da Cambridge Ancient History, publicado inicialmente en 1924 e do que eu manexo unha reimpresin
dous anos posterior. Macieira debeu autorizar a publicacin deste fragmento, quizais facndolle
algunhas precisins, pois o traballo de Leeds contn unhas afirmacins semellantes s recollidas
na carta11.
A situacin que veo de esbozar presenta unha problemtica actual e un paradoxo. Referireime primeiro a esta ltima. En todo momento Leeds amsase moi cauto hora de manexar
informacin allea e semella cumprir estritamente o mandato de Macieira de non referirse aos
seus achados ata que non se atopen publicados. O resultado (negativo ao meu entender) que
Macieira non aparece citado en ningunha das tres publicacins do britnico sobre a prehistoria peninsular. No captulo de sntese sobre a prehistoria da Pennsula Ibrica, para o cal Leeds
consulta a Macieira a insercin das lias que vimos de comentar, non hai ningunha mencin ao
arquelogo ortegals12. As sas cautelas quizais excesivas- no control da informacin prvano de
aparecer citado en publicacins de alcance internacional.
O debate sobre o control e a difusin da informacin arqueolxica atpase hoxe en plena
efervescencia, nun marco legal diferente, nun contexto de traballo profesionalizado e nun contor10 Para este fin necesito fotografas de dlmenes, piezas cermicas, y cuantos objetos primitivos de caracter
artstico ofrezcan inters para el caso (). Apelo pues al amor la ciencia, que tiene Vd. bien acreditado, para
pedirle que si pose algunas de dichas fotografas sabe de alguien que las posea, me las remita me ponga
en camino de obtenerlas, por el mdio que sea necesario oportuno. Se lo agradecer a Vd. mucho (carta de
J. R. Mlida a F. Macieira con data de 4 de febreiro de 1902, arquivo familiar de F. Macieira Teijeiro; indita).
11 In the north of Portugal the dolmens degenerate into simple poligonal cists concealed in tumuli (mamas).
This type extends into Galicia, where archaeological exploration has revealed the existence side by side with
the polygonal type of graves similar but rectangular in form. These latter may link on to large groups of similar
monuments in the Basque regions of Guipuzcoa, lava and Aralar, and in Catalonia (Leeds 1926 [1924]: 589).
12 Os autores citados na bibliografa que se incle ao final do volume (pxina 689) son Bosch Gimpera, Breuil,
Dussaud, o propio Leeds, Obermaier e Schulten.

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os vencellos galegos

N 7 | ADRA | 93

no caracterizado polo incremento das publicacins arqueolxicas e a explosin de internet, das

redes sociais e das ferramentas cooperativas de construcin do coecemento (Ayn e Gago 2012).
O feito de que a nosa disciplina contine formulndose problemticas que xa estaban presentes
hai cen anos debera facernos reflexionar sobre as razns da nosa incapacidade para resolvelas.

5. Consideracins finais
Se como acabamos de ver Macieira non aparece citado na obra de Leeds, o certo que esta
ausencia tamn se produce recproca. Hai uns 10 anos, con motivo dunha pormenorizada incursin na figura de Macieira (Armada 2003), fixen unha lectura de toda a obra arqueolxica
deste autor. Se as mias notas non me fallan, Leeds non aparece citado na mesma. Todo semella
indicar, polo tanto, que o britnico influu escasamente no galego. Macieira tampouco refire
ningunha viaxe nin contacto persoal, polo que non sabemos se chegaron a verse en 1921, tal e
como Leeds pretenda (carta 4).
En lias xerais, a influencia de Leeds na arqueoloxa peninsular, aln dos episodios comentados, semella escasa. O impacto dos seus traballos sobre o megalitismo reducido. Bosch Gimpera
cita das veces o investigador britnico na sa Etnologia de la Pennsula Ibrica, pero faino en
calidade de informante persoal e non en cita bibliogrfica (Bosch Gimpera 2003 [1932]: 215, 242,
notas 5, 54). falta dunha anlise pormenorizada, dira que Leeds mis coecido en Espaa e
Portugal polo seu magnfico artigo sobre os caldeiros atlnticos de remaches (Leeds 1930), anda
que nel fiquen ausentes os exemplares peninsulares, dos que daquela saran luz unicamente
algns fragmentos de chapa con remaches como os de Ho ou Cueva Lbrega. Porn, o primeiro
traballo que publica un caldeiro peninsular en estado de conservacin case ntegro, o de Garca
y Bellido sobre o exemplar de Cabrceno, aparece en 1941 e non contn ningunha referencia ao
artigo de Leeds (Garca y Bellido 1940-41).
Particular interese reviste o contexto socio-poltico na etapa que Leeds investiga sobre a
prehistoria peninsular. A alusin folga inglesa na carta do 18 de abril de 1921 (carta 4) refrese,
sen dbida, s mobilizacins no sector da minera do carbn que se desenvolveron nos meses
de marzo e abril e que tiveron un punto de inflexin tres das antes da sa carta, o 15 de abril,
no coecido como Black Friday, cando os lderes do sector ferroviario decidiron non apoiar a
folga. Tampouco precisamente trivial que, como xa vimos, durante a I Guerra Mundial, concretamente en 1917, Leeds ingresara nos servizos de intelixencia britnicos. Sen nimo de acadar
conclusins sen fundamento, este feito introdcenos nunha lenda da historiografa arqueolxica
que algn da haber que investigar polo mido; refrome vinculacin dos arquelogos cos
servizos de intelixencia e o emprego das sas viaxes e investigacins internacionais como fonte
de informacin.
Quixera dedicar, pois, as lias finais desta contribucin a subliar o seu carcter preliminar
apuntando algunhas direccins de traballo futuras. En primeiro lugar, dende un punto de vista
metodolxico, imponse a revisin dos fondos de Leeds conservados na Universidade de Oxford
que, sen dbida, achegarn informacin sobre os seus contactos e o seu labor na Pennsula Ibrica. En paralelo, a nivel temtico penso que existen polo menos dous terreos que explorar. Un

94 | ADRA | N 7

Xos-Lois Armada

deles o marco terico e metodolxico en que se encadra Leeds, a insercin das sas achegas no
contexto xeral das investigacins sobre megalitismo e sobre prehistoria do seu tempo. O outro
, precisamente, a profundizacin nos condicionantes polticos e histricos en xeral- en que se
desenvolve o seu traballo e que, sen dbida, resultan claves para comprender as motivacins e
dificultades das sas incursins na Pennsula Ibrica.

Bibliografa
ARMADA, X.-L. (2003) O legado de Federico Macieira e o patrimonio prehistrico de As Pontes
na xnese da arqueoloxa galega, en V. Alonso Troncoso (ed.): Patrimonio histrico de As
Pontes de Garca Rodrguez. A Corua: Universidade da Corua, 27-122.
ARMADA, X.-L. (2004) Pericot e a arqueoloxa galega: ensaio de aproximacin. Gallaecia 23:
251-271.
ARMADA, X.-L. (2006) Atlantic networks in archaeological research, presentacin powerpoint
da comunicacin impartida no workshop History of Archaeology: the Durham perspective,
organizado por M. Daz-Andreu e X.-L. Armada (Durham, 17 de maio de 2006). Dispoible
en
<http://hdl.handle.net/10261/49713>
ARMADA, X.-L. (2008) Arquelogos en el finisterre: Obermaier, Pericot y la ctedra de Santiago
de Compostela, en G. Mora, C. Pap e M. Ayarzagena (eds.): Documentos inditos para la
Historia de la Arqueologa, Memorias de la Sociedad Espaola de Historia de la Arqueologa 1. Madrid: Sociedad Espaola de Historia de la Arqueologa, 197-212.
ARMADA, X.-L. e GARCA VUELTA, O. (2007) Senra: historia de un depsito gallego de hachas
de taln, en J. Celis, G. Delibes, J. Fernndez Manzano e L. Grau (eds.). El hallazgo leons
de Valdevimbre y los depsitos del Bronce Final Atlntico en la Pennsula Ibrica. Estudios
y Catlogos 17. Len: Museos de Castilla y Len, 314-329.
AYN, X. e GAGO, M. (2012) Herdeiros pola forza. Patrimonio cultural, poder e sociedade na Galicia do sculo XXI. Ames (A Corua): 2.0 editora.
BOSCH GIMPERA, P. (2003 [1932]) Etnologia de la Pennsula Ibrica. Pamplona: edicin de Jordi
Cortadella, Urgoiti Editores.
BRUCE-MITFORD, R. L. S. e HARDEN, D. B. (1956) Edward Thurlow Leeds 1877-1955. en Harden, D. B. (ed.) Dark-Age Britain. Studies presented to E. T. Leeds with a bibliography of his
works. London: Methuen & Co. Ltd., IX-XVI.
CASADO RIGALT, D. (2006) Jos Ramn Mlida (1856-1933) y la arqueologa espaola. Madrid:
Real Academia de la Historia.

E.T. Leeds escribe a F. Macieira: notas sobre os vencellos galegos

N 7 | ADRA | 95

COITO, L. C.; CARDOSO, J. L. e MARTINS, A. C. (2008) Jos Leite de Vasconcelos. Fotobiografia.

Lisboa: Museu Nacional de Arqueologia.
DAZ-ANDREU, M. (2004) Mlida: gnesis, pensamiento y obra de un maestro, en J. R. Mlida.
Arqueologa espaola. Pamplona: Urgoiti Editores, VII-CXCIX.
DAZ-ANDREU, M. (2007a) Internationalism in the invisible college. Political ideologies and
friendships in archaeology. Journal of Social Archaeology 7 (1): 29-48.
DAZ-ANDREU, M. (2007b) Christopher Hawkes and the International Summer Courses of Ampurias, en: Bulletin of the History of Archaeology 17 (1): 19-34.
GARCA Y BELLIDO, A. (1940-41) El caldero de Cabrceno y la diadema de Ribadeo. Relaciones
con las Islas Britnicas. Archivo Espaol de Arqueologa 14: 560-563.
GARCA VUELTA, O. e ARMADA, X.-L. (2003) Documentacin y arqueologa del oro castreo:
acerca de F. Macieira y el torques de Capelada (San Xiao de Montoxo, Cedeira, A Corua). Brigantium 14: 117-138.
HARDEN, D. B. (ed.) (1956) Dark-Age Britain. Studies presented to E. T. Leeds with a bibliography
of his works. London: Methuen & Co. Ltd.
LEEDS, E. T. (1920) The dolmens and megalithic tombs of Spain and Portugal. Archaeologia
70: 201-232.
LEEDS, E. T. (1922) Problems of megalithic architecture in the western Mediterranean. Annals
of Archaeology and Anthropology IX: 29-40.
LEEDS, E. T. (1926 [1924]) The Iberian peninsula, en J. B. Bury, S. A. Cook e F. E. Adcock (eds.):
The Cambridge Ancient History. Volume II. The Egyptian and Hittite Empires to 1000 B.C.
London: Cambridge University Press, 585-591.
LEEDS, E. T. (1930) A bronze cauldron from the river Cherwell, Oxfordshire, with notes on cauldrons and other bronze vessels of allied types. Archaeologia 80: 1-36.
LPEZ CUEVILLAS, F. e BOUZA BREY, F. (1929) Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofiolatra en Galiza. A Corua: Ns Publicacins Galegas e Imprenta.
MACIEIRA, F. (1929) Notable grupo de crculos lthicos y tmulos dolmnicos de la cuenca
superior del Eume. Arquivos do Seminario de Estudos Galegos II: 195-230.
MACIEIRA, F. (1941) El vaso campaniforme y condiciones de sus intactos yacimientos tumulares en la estacin de Puentes, del cabo Ortegal. Atlantis, XV1 (3-4): 356-369.
MACIEIRA, F. (1942-43) Tmulos prehistricos. Inventario descriptivo de los doscientos
ochenta y seis tmulos prehistricos hasta ahora descubiertos en la avanzada comarca del
Cabo Ortegal. Boletn de la Real Academia Gallega, 266 (21-29), 268 (124-134), 269-270
(178-186), 271-272 (228-239), 273 (314-321) e 277-280 (15-34).
MACIEIRA, F. (1947) Bares. Puerto hispnico de la primitiva navegacin occidental. Santiago de
Compostela: Instituto Padre Sarmiento.
MAIER, J. (1999) Epistolario de Jorge Bonsor (1886-1930). Madrid: Real Academia de la Historia.
MOORE, T. e ARMADA, X.-L. (2011) Crossing the Divide: Opening a dialogue on approaches to Western European first Millennium BC studies, en T. Moore e X.-L. Armada (eds.): Atlantic Europe
in the First Millennium BC: Crossing the Divide. Oxford : Oxford University Press, 3-77.

96 | ADRA | N 7

Xos-Lois Armada

NEZ SOBRINO, A. (2006) Ramn Sobrino Lorenzo-Ruza (1915-1959): el trayecto vocacional

de un arquelogo. Pontevedra. Revista de Estudios Provinciais 21: 11-34.
SENZ-CHAS DAZ, B. e ACUA CASTROVIEJO, F. (2009) Ricardo Blanco Cicern, apunte
biogrfico, en Olladas dunha poca. Fotografas do Fondo Blanco-Cicern. Santiago de
Compostela: Xunta de Galicia e Museo do Pobo Galego, 15-23.
VILLAAMIL Y CASTRO, J. (1873) Antigedades prehistricas y clticas de Galicia. Lugo: Imprenta de Soto Freire.