PROPOSTA PEDAGXICA

ARQUITECTURA POPULAR
-I-

Patrimonio e rehabilitacin

S e r i e

Direccin Maril e Xulio Fernndez Senra

Secretara Fco. Xavier lvarez Campos
Coordina Centro de Cultura Popular
Xaqun Lorenzo Fernndez

RAIGAME

A p d o. 4 8 4
Te l f / f a x : 9 8 8 2 4 9 4 9 3
32080 - Ourense

e-mail: escdanza@depourense.es
www.depourense.es
Todos os dereitos de reproducin, adaptacin, traducin ou

representacin dos textos, ilustracins e fotografas estn reservados e s podern ser exercidos por terceiros previa solicitude
e correspondente permiso dos editores ou dos autores.

Texto Fernando Rodrguez Nespereira

Ilustracins Gilberto Rodrguez Nvoa
Deseo e Maquetacin Centro de Cultura Popular
Xaqun Lorenzo Fernndez
Edita
Impresin Imprenta da Deputacin de
Ourense
Dep. Legal

PATRIMONIO E REHABILITACIN

LIMIAR
sincrasia. Mais compre as mesmo, facer un
traballo de informacin e concienciacin, a
todos os niveis, para acadar a imprescindible colaboracin de toda a sociedade galega.

A arquitectura popular forma parte esencial

da cultura e tradicin do noso pobo. Nestes
momentos en que a evolucin da sociedade
propicia cambios globalizadores vertixinosos consideramos imprescindible asentar
uns pricipios bsicos, inamomibles que preserven e defendan o noso patrimonio contra
esta marea que nos asoballa.

Entendemos que este traballo debe comezar pola base. Debemos concienciar e informar aos nosos nenos e nenas da importancia da arquitectura popular. Debemos formalos para que coezan, repecten e amen
o noso patrimonio motivndoos para que
traballen arreo e loiten pola sa conservacin.

Dende fai algns anos estase a loitar, por

parte de moitos estamentos pblicos e
mesmo privados, contra a ola de feismoconstrutivo que chegou at o mis apartado rincn da nosa xeografa, mutilando e en
moitos casos destrundo unha parte importantsima do noso patrimonio como a nosa
arquitectura popular. Debemos xuntar todos
os esforzos que poidamos para paliar este
cancro que estamos a padecer desde hai
moitos anos.

Poemos a disposicin de todos os colexios

e profesores interesados estas propostas
pedagxicas cunha informacin bsica e
sinxela encamiadas a mentalizar aos
nosos alumnos da situacin de declive en
que se atopa esta parte moi importante do
noso patrimonio cultural e da necesidade de
que toda a sociedade colabore neste arduo
pero apaixoante traballo de conservacin e
proteccion da nosa RAIGAME.

Fanse necesarias polticas axeitadas por

parte da administracin que impidan esta
debacle patrimonial, unha poltica integradora na que poida convivir o tradicional
coas novas tecnoloxas de xeito que se preserve a paisaxe galega e a sa propia idio-

Centro de Cultura Popular

Xaqun Lorenzo Fernndez

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

PATRIMONIO E REHABILITACIN
Entendemos por Arquitectura Popular a
forma de ordenacin e construcin que se
fixo -fundamentalmente no medio rural- froito da experiencia e tradicin dos oficios
artesns, transmitida a travs do tempo e
empregando materiais autctonos.

A arquitectura popular consguese como

resultado de conxugar dunha forma prctica
e sinxela a necesidade do individuo de buscar un asentamento estable para poder vivir
e relacionarse cos demais, de dispor de
locais para almacenar os produtos do
campo, as como alpendres e cortes para
gardar a ferramenta e o gando. Todas estas
edificacins son feitas polo propio campesio e a sa familia coa axuda e a colaboracin dos artesns da zona, resolvendo os

En contraposicin con este tipo de saber

arquitectnico temos a arquitectura culta,
(relixiosa ou monumental) na que un experto, mestre de obras ou arquitecto, proxectaba e dirixa a obra con grandes pretensins, ao longo de
moitos anos coa colaboracin
doutros artistas e artesns
especializados como escultores, pintores, orfebres, etc.

Entendemos por

Arquitectura Popular a

forma de ordenacin e

construcin que se fixo fundamentalmente no

medio rural- froito da

experiencia e tradicin

dos oficios artesns,

transmitida a travs do

tempo e empregando

materiais autctonos.

PATRIMONIO E REHABILITACIN

factores humano, agrcola e gandeiro de tal

xeito que as variacins de ordenacin,
asentamento, tipoloxa e forma de construcin estn condicionadas dun xeito definitivo polo tipo de vida agrcola do campesio
e o medio no que se desenvolve.

A arquitectura popular

est moi ligada aos factores

humano, agrcola e gandeiro

de tal xeito que as variacins de

O tipo de agricultura vara duns lugares a

outros, en funcin da composicin da terra,

ordenacin, asentamento, tipoloxa e forma de construcin

estn condicionadas dun xeito

definitivo polo tipo de vida
agrcola do campesio
e o medio no que se
desenvolve.

problemas tcnicos ao igual que noutras

edificacins do mesmo entorno, cuxos
resultados a nivel prctico e funcional estn
sancionados pola experiencia de moitos
anos, creando as unha tipoloxa determinada en cada rea en funcin dos cultivos e
do clima.

o clima e o emprazamento entre outros factores. Do mesmo xeito normal que a arquitectura popular, -anda que a ns nos pareza semellante- vare duns lugares a outros,
influndo tamn os materiais utilizados, os
costumes e as tradicins.
Por esta razn, resulta normal atopar grandes diferenzas na funcin e tipoloxa da

A arquitectura popular est moi ligada aos

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

vivenda rural da casa galega, desde a casa

marieira de alegre colorido, aberta e soleada, pasando pola casa de montaa de
construcin austera, pequenos ocos na
fachada, pequenas galeras orientadas ao
sur, abrigadas unhas casas contra as outras
ao resguardo dos ventos, ou a casa da
ribeira con balcns, corredores, solainas,
terrazas e patios -nos que se fai a maior
parte da vida domstica-, diferenciada ademais polas construcins auxiliares adosadas ou ailladas nas que se ubican as cortes,
adegas, canastos, airas ou parrais, segundo o cultivo dominante.

non son soamente arquitectura popular as

construcins domsticas individuais senn
que tamn debemos destacar as construcins comunais como petos de nimas, cruceiros, capelas, pasais, pontns ou fontes.
Todo este tipo de construcins constite o
patrimonio inmobiliario popular herdado por
tradicin secular dos nosos antepasados,
froito da elaboracin construtiva de oficios
artesns e que nos deixa mostra da sabidura popular, a tradicin e as formas de vida
das xentes do campo.
Este amplo patrimonio podemos dividilo
para o seu estudo en varios apartados:

A cultura do vio trae como consecuencia

construcins rurais como adegas, lagares e
parrais. A cultura do pan a construcin de
airas, canastos, muios, fornos, etc. Mais

Patrimonio Privado Monumental, formado por algns pazos e castelos de importancia.

Todo este

tipo de constru-

cins constite o
patrimonio inmo-

biliario popular

herdado por tra-

dicin secular

dos nosos ante-

pasados, froito
da elaboracin
construtiva de

oficios artesns e que nos deixa mostra da sabidura popular, a tradicin

e as formas de vida das xentes do campo.

PATRIMONIO E REHABILITACIN

Anda non

estamos suficienten-

mente concienciados

en defender o patrimo-

nio rural arquitectnico,

que ven a ser a expre-

sin feita edificacin

do noso feito cultural

diferenciado.

Patrimonio Pblico Monumental, como

son fortalezas, murallas, castelos e algns
edificios relevantes.
Patrimonio de Orixe Relixioso, formado
por mosteiros, santuarios, igrexas, ermidas
e casas rectorais.
Patrimonio Comunitario Rural, composto por muios, fornos, pontes, airas, petos
de nimas, cruceiros, fontes, etc.
Patrimonio Privado Rural, formado pola
maioria dos pazos, vivendas rurais e
demais construcins comprementarias da
vida do campesio.

O estado actual de conservacin dos nosos

ncleos rurais, grandes ou pequenos, onde
se enclavan a maiora das construcins que
compoen o patrimonio privado rural e que
son obxecto desta proposta pedagxica,
vara notablemente duns sitios a outros.
Desgraciadamente, predomina unha paisaxe rural alterada, que se foi modificando
nestos trinta ltimos anos, perdendo a sa
identidade natural con novas formas construtivas, emplazadas no corazn dos tradi-

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

cionais ncleos rurais. Introdcense materiais novos, que non gardan relacin co
medio, e volumes desproporcionados e
afastados da tipoloxa existente. Este tipo
de actuacins propiciar un deterioro irreparable da arquitectura popular tradicional,
incrementado polo desprezo que amosamos cara a sa conservacin derrubando,
en moitos casos, numerosas edificacins
singulares.

expresin feita edificacin do noso feito cultural diferenciado.

A arquitectura rural forma parte da nosa cultura e do noso ser como pobo. Por iso a
pesar das evolucins e melloras que sen
dbida se producen no campo da edificacin, non podemos derrubar e borrar as
pegadas do noso pasado.
Estamos obrigados a correxir no posible
estas deficiencias, e tentar aportar desde
aqu toda a nosa forza para difundir o patrimonio que anda temos, axudando a sensibilizar a todos os estamentos e persoas
implicadas na sa conservacin e mantemento.

Este problema ven xerado fundamentalmente pola falla de normativas que regulen
a tipoloxa e materiais deste tipo de construcins e tamn pola escasa sensibilidade
que amosamos cara o noso patrimonio.
Consideramos importante defender a nosa
cultura, a nosa literatura, a nosa personalidade como pobo, a nosa lingua, nunha
palabra, o noso elemento diferenciador.
Mais desgraciadamente anda non estamos
suficientenmente concienciados en defender o froito de todo o anteriormente dito
como o patrimonio rural arquitectnico, a

Cando escollemos ou dispomos dunha edificacin antiga, que pretendemos rehabilitar,

debemos ter en conta, e de forma clara, o
concepto e o fin a conquerir con esta edificacin. Debemos estudar a forma da edificacin, antigidade e historia, que nos dir,

En canto estudamos

o hbitat que nos rodea

e a pouco que nos fixemos,

poderemos comprobar os

signos de pertenza a unha

cultura, os que son caracte-

rsticos do pobo, e lle dan

personalidade propia.

PATRIMONIO E REHABILITACIN

As condicins

climticas, a oro-

grafa e os costu-

mes populares crearon varias tipoloxas e formas propias de constru-

cin. Estn delimitadas en reas homoxneas xeogrficas, con similares caractersticas arquitectnicas.
a nada que nos fixemos, o por que da sa
forma construtiva, a sa disposicin e orientacin, comprendendo o seu funcionamento
e a sa distribucin. Debemos contemplar o
progama de necesidades en concordancia
co uso e funcin que primitivamente tia o
que nos obrigar a encaixar o novo deseo
nos rxidos muros de carga e pechamento
existentes as como a buscar alternativas
con reformas e modificacins dalgns elementos construtivos co fin de adaptar o edificio s novas esixencias.

ralizar as caractersticas fundamentais.

A forma do volume xeral.
O tipo de cuberta e a sa pendente.
A disposicin e tamao dos ocos de
fachadas, corredores e galeras.
A composicin construtiva e revestimento dos muros.
Algunhas chimeneas relevantes.
Elementos interesantes: son aqueles nos
que a sa modificacin debe realizarse con
precaucin, a fin de non alterar ou perder
parte do valor histrico da casa.

Unha vez estudada a casa a rehabilitar,

debemos diferenciar nela o importante do
accesorio ou decorativo. Por iso, os elementos construtivos que compoen a edificacin pdense catalogar en tres grupos diferenciados en funcin da sa
importancia

A forma das xanelas e verxas.

A distribucin interior dalgunhas estancias singulares como galeras, cocias ou
salas.
As chimeneas.
As varandas e balconadas.
Por ltimo atoparemos os elementos accesorios que non definen a edificacin, e por
tanto poden modificarse con total liberdade.

Elementos fundamentais: aqueles que

non se poden tocar baixo pena de desnatu-

PROPOSTA PEDAGXICA: ARQUITECTURA POPULAR

Os materiais que pose a primitiva

edificacin, a sa calidade e a sa
composicin,
condicionaranos
a
mantelos na medida do posible ou a
substituilos por outros mis modernos pero que non interfiran de modo
destacado no aspecto xeral da edificacin a rehabilitar.

o u t r a s e i s t o d b e s e c u i d a r. E n
Galicia, como en tantos outros lugares, as condicins climticas, a orografa e os costumes populares crearon varias tipoloxas e formas propias de construcin. Estn delimitadas en reas homoxneas xeogrficas, con similares caractersticas
arquitectnicas. As, dbese estudar
a tipoloxa na zona, a forma e construcin dos vs, corredores, galerias,
balcns, escaleiras ou cubertas.

Non debemos esquencer os arredores e construcins auxiliares existentes, cuxa modificacin ser mis
destacada trocando o uso das cortes
e espazos que agora non teen razn
de ser, por outro tipo de estancias,
tentando deixar no posible, as pegadas do seu primitivo uso.

Igualmente se pode establecer unha

normativa mis ou menos rxida que
condicione o tipo de materiais a
introducir na rehabilitacin co fin de
harmonizar cos existentes. Debemos
ter moi claro que a identidade propia
do feito construtivo non se pode alterar nen perder con ningn tipo de
intervencin
ou
r e h a b i l i ta c i n .
Porque a identidade construtiva
forma parte da cultura, da tradicin e
da forma de ser das xentes e calquera alteracin desta identidade tipolxica ou formal supn unha perda irreparable e un olvido da nosa historia.
Alabamos a forma na que os pobos
estranxeiros, sobre todo do centro de
Europa, souberon conservar as construcins rurais, incluso en lugares
afectados polas guerras mundiais,
reconstrundo, rehabilitando, dando
nova vida e destacando as peculiaridades da sa arquitectura, de tal
xeito que hoxe son un exemplo a
seguir e en moitos casos conforman
ncleos de gran atractivo turstico.

Todas estas consideracins son premisas obrigadas hora de nos

enfrentar rehabilitacin dun edific i o , b e n s e x a pa z o o u c a s a d e
labranza, independentemente de que
tea maior ou menor relevancia.
Rehabilitar supn volver a habitar,
volver a dar o uso a un edificio que
co paso do tempo perdera. Supn
sempre unha conservacin mis ou
menos acentuada na que debemos
deixar constancia dos elementos
fundamentais que compoen a edificacin, da sa funcin e dos seus
sinais de identidade.
Por iso fundamental e necesario ter
e n c o n ta a h i s t o r i a , o s m a t e r i a i s
empregados, o sistema de construcin, etc.
En canto estudamos o
hbitat que nos rodea e a pouco que
nos fixemos, poderemos comprobar
os signos de pertenza a unha cultura,
os que son caractersticos do pobo, e
lle dan personalidade propia.

Os nosos pazos, inmortalizados literariamente

por
Va l l e - I n c l n
e
Torrente Ballester, forman parte inseparable da paisaxe galega. As nosas
casas grandes ou pequenas casas de
aldea, tean ou non nas sas fachadas escudos de armas e linaxe, son

Pequenos detalles fan que a arquitectura popular vare dunhas zonas a

10

PATRIMONIO E REHABILITACIN

A identidade

construtiva forma

parte da cultura, da

tradicin e da forma
de ser das xentes e

calquera alteracin

desta identidade tipo-

lxica ou formal

supn unha perda

irreparable e un

olvido da nosa
historia.

un anaco do noso acervo cultural.

obrigacin nosa conservalos e contribuir deste xeito a non se perdan irremediablemente.

expensas de criterios vanais ou sen

consistencia, coa teora de que por
ser feito con materiais actuaias
mellor, xa que iso nos levara a destrozar e alterar o noso patrimonio
rural e perder para sempre os nosos
sinais de identidade.

P o d e r n r e a l i z a r s e r e h a b i l i ta c i n s
con formas construtivas diferentes a
todo o dito, con materiais e tcnicas
novas por profesionais especializados que sexan capaces de harmonizar e conxugar a beleza do vello coa
lixeireza do novo, pero de ningn
xeito a rehabilitacin pode quedar a

11

Raigame