Rozdzia 11

Budowa ukadw
elektronicznych
S

tarannie urzdzie warsztat, rozoye swoje lnice zabawki tzn.

narzdzia we waciwych miejscach, kupie okazyjnie troch rezystorw i
innych elementw i jeste gotowy, aby przej do konkretw i skonstruowa par
grajcych i taczcych ukadw elektronicznych. Jak zamieni niczego
niepodejrzewajcy dwuwymiarowy schemat ukadu w prawdziwy i dziaajcy (kto
wie, moe nawet poruszajcy si) ukad elektroniczny?
W tym rozdziale nauczymy Ci rnych sposobw czenia elementw
elektronicznych, tak aby elektrony w nich taczyy, jak im zagrasz. Najpierw
dowiesz si, jak konstruowa atwe w modyfikacji tymczasowe ukady przy uyciu
pytek stykowych, ktre s doskona platform do testowania i modyfikowania
projektw. Pniej wyjanimy, jak bezpiecznie czy elementy przy
wykorzystaniu toksycznej substancji zwanej lutowiem (co za frajda!). Na
zakoczenie omwimy techniki czenia elementw na stae za pomoc
lutowania i pocze owijanych oraz przy zastosowaniu najpopularniejszych
obecnie rodzajw pytek ukadw.
Uzbrj si zatem w rubokrty, cki i lutownic oraz za zbroj, czyli okulary
ochronne i opask antyelektrostatyczn zapuszczasz si do strefy
konstrukcji ukadw elektronicznych!

Pytki stykowe
Pytki stykowe, nazywane te pytkami prototypowymi, umoliwiaj bardzo
szybkie zoenie i rozoenie ukadu elektronicznego. Te prostoktne plastikowe
pudeka maj po kilkaset wej, czyli otworw wtykowych, w ktre wkada si
wyprowadzenia elementw elektronicznych (np. rezystorw, kondensatorw,
diod, tranzystorw i ukadw scalonych). Pod powierzchni pytki biegn
elastyczne, metalowe przewody, ktre cz otwory stykowe w grupy. Kiedy
wkadasz styk elementu do otworu, dotyka on znajdujcego si pod spodem
metalowego przewodu. Doczajc w ten sposb rne elementy
i doprowadzajc zasilanie, mona zbudowa sprawny ukad elektroniczny bez
koniecznoci czenia jego czci na stae.

232

Cz II: eby si nauczy, trzeba si ubrudzi

Gorco polecamy wyprbowanie kadego nowego ukadu najpierw na pytce
prototypowej. Dziki temu mona si upewni, e ukad dziaa zgodnie z
oczekiwaniem, i wprowadzi w razie potrzeby poprawki. Czasami naprawa
wymaga jedynie zastosowania jednego czy dwch elementw o innej wartoci.
Aby wprowadzi tak zmian, wystarczy wyj jeden element i zastpi go innym
nie trzeba niczego lutowa ani rozlutowywa (techniki lutowania szczegowo
opisalimy dalej, w podrozdziale Podstawy lutowania). Kiedy zdobdziesz
pewno, e ukad dziaa prawidowo, moesz go poczy na stae na pytce
innego rodzaju (zob. podrozdzia Pene zaangaowanie czenie elementw na
stae).
Pytki stykowe su do konstruowania obwodw prdu staego o niskim napiciu.
Nigdy nie podczaj do nich zasilania zmiennego 230 V z gniazdka ciennego.
Due natenie prdu i wysokie napicie mog spowodowa stopienie si
plastiku i powstanie pocze ukowych midzy stykami, co stanowi
potencjalne niebezpieczestwo nie tylko dla pytki, lecz rwnie dla Ciebie.

Szczegy budowy pytki

stykowej
Na rysunku 11.1 wida typow pytk stykow z poczeniami otworw
stykowych oznaczonymi bia lini. W rodkowych blokach otwory s
poczone w grupy po pi (np. poczone s otwory A, B, C, D i E oraz F, G, H,
I i J w kolumnie 30.). Midzy rzdami E i F nie ma poczenia. Mona
zamontowa ukad scalony nad rodkow bruzd, aby uzyska moliwo
poczenia z czym innym kadego z jego stykw.
Otwory znajdujce si na grze i na dole s poczone poziomo, ale patrzc na
pytk, nie da si powiedzie, ile otworw jest elektrycznie poczonych. Na pytce
z 400 stykami widocznej na rysunku 11.1 poczonych jest wszystkich 25
stykw znajdujcych si w kadym z czterech rzdw na grze i na dole. W
wikszych pytkach, takich jak pokazana na rysunku pytka z 840 stykami,
poczenia s przerwane w poowie kadego rzdu. Kawaki drutu, ktre wida
na rysunku, tworz grupy po 50 poczonych stykw. W niektrych pytkach
rzdy na grze i na dole s ze sob poczone.
Do sprawdzenia, czy midzy dwoma otworami w rzdzie lub w rnych
rzdach jest poczenie, mona uy multimetru. Do kadego z badanych stykw
w kawaki drutu, a nastpnie przytknij je do stykw multimetru. Jeli
otrzymasz niski wynik pomiaru rezystancji, to znaczy, e otwory s poczone.
Natomiast nieskoczenie dua warto oznacza, e poczenia nie ma (wicej
na temat badania rnych parametrw przy wykorzystaniu multimetru
piszemy w rozdziale 12.).
Odlego midzy otworami wynosi 2,5 mm, a wic tyle, ile potrzeba, aby mc
podcza ukady scalone, wikszo tranzystorw oraz elementy dyskretne, takie

Rozdzia 11: Budowa ukadw elektronicznych

jak kondensatory i rezystory. Aby zbudowa ukad elektroniczny, wystarczy
woy w odpowiednie otwory wyprowadzenia ukadw scalonych, rezystorw,
kondensatorw, tranzystorw i druciki o rednicy 0,8 lub 0,6 mm. Do czenia
elementw zazwyczaj wykorzystuje si dwa rodkowe bloki, natomiast bloki
grny i dolny tradycyjnie s uywane do podczania zasilania.

Rysunek
11.1.
Pytka
stykowa ma
kilka blokw otworw stykowych,
ktre s
poczone
w niewielk
ie grupy

Zcza pytek stykowych s wykonane ze sprystego metalu pokrytego

powok galwaniczn. Sprysto umoliwia podczanie drutw o rnej
rednicy bez ryzyka odksztacenia styku, natomiast powoka galwaniczna
zapobiega utlenianiu metalu. Naley jednak wiedzie, e druty o rozmiarze
wikszym ni 0,8 mm i bardzo grube wyprowadzenia elementw mog uszkodzi
styki pytki. Jeli drut nie mieci si w otworze, nie wciskaj go na si, gdy
moesz rozluni styk i spowodowa, e nie bdzie pniej dobrze czy.
Nieuywan pytk stykow przechowuj w zamykanej torebce foliowej.
Dlaczego? Aby nie osiada na niej kurz. Brudne styki mog le przewodzi prd.
Oczywicie wszelkie zabrudzenia mona usun za pomoc specjalnego rodka
do czyszczenia urzdze elektrycznych, ale lepiej jest zapobiega problemom,
utrzymujc pytk w czystoci.

Rozmiary pytek stykowych

Pytki stykowe wystpuj w wielu rozmiarach. Mniejsze (z 400 i 550 otworami)
wystarcz do budowy ukadw zawierajcych trzy lub cztery ukady scalone i
kilka elementw dyskretnych. Na wikszych pytkach, takich jak pokazana na
rysunku 11.2, majca 840 stykw, zmieci si wicej ukadw scalonych. Do
budowy bardzo skomplikowanych ukadw mona kupi bardzo due pytki z

233

234

Cz II: eby si nauczy, trzeba si ubrudzi

liczb otworw od 1660 do 3200. Na nich zmieci si do okoo 30 ukadw
scalonych i sporo elementw dyskretnych.
Nie przesadzaj z rozmiarem pytki stykowej. Jeli masz zamiar budowa tylko
rednie i mae projekty (takie jak opisane w rozdziale 15.), to nie potrzebujesz pyty
wielkoci wojewdztwa mazowieckiego. Poza tym, jeli w trakcie pracy
zabraknie Ci miejsca na pytce, to zawsze moesz przyczy do niej drug
pytk. Niektre pytki stykowe maj nawet specjalne zcza, pozwalajce na ich
czenie z innymi pytkami.

Rysunek
11.2. Do
konstrukcji skomplikowanych
ukadw
elektronicznych
mona uywa duych
pytek
stykowych,
takich jak
widoczna
na rysunku, ktra
ma 840
otworw

Konstruowanie ukadw
elektronicznych z
wykorzystaniem pytek
stykowych
Budowanie ukadu elektronicznego z wykorzystaniem pytki stykowej zasadniczo
sprowadza si do woenia wyprowadze elementw w otwory, wykonania
pocze za pomoc drutw i podczenia rda zasilania. Ale mona to
zrealizowa we waciwy albo niewaciwy sposb. Z tego podrozdziau
dowiesz si, jakiej gruboci drutw uywa, jak efektywnie korzysta z pytki
stykowej oraz jak logicznie i elegancko zorganizowa na niej ukad elementw.

Rozdzia 11: Budowa ukadw elektronicznych

Przygotowywanie czci i
narzdzi
Zanim zaczniesz wtyka na chybi trafi rne rzeczy do otworw w pytce
stykowej, sprawd, czy masz wszystko, czego potrzebujesz. Przeczytaj list
czci wykaz skadnikw elektronicznych, z ktrych ma si skada obwd
i przygotuj sobie niezbdne rzeczy. Wyjmij te narzdzia, takie jak szczypce,
cki do drutu i przyrzd do cigania izolacji. Sprawd, czy wszystkie
wyprowadzenia elementw nadaj si do wetknicia w otwory pytki. W miar
moliwoci skr zbyt dugie nki, tak aby elementy leay pasko na
powierzchni pytki (nie przejmuj si tym, jeli nie bd si nadawa do uytku w
innych projektach, poniewa s bardzo tanie). Niektre elementy, np.
potencjometry, nie maj wyprowadze, wic trzeba przylutowa do ich
stykw kawaki drutu (lutowania nauczysz si, czytajc podrozdzia
Podstawy lutowania). Sprawd polaryzacj czci, dowiedz si, czemu
odpowiadaj poszczeglne wyprowadzenia tranzystorw, potencjometrw i
ukadw scalonych. Przygotuj te przewody poczeniowe, o czym piszemy w
nastpnym podrozdziale.

Przygotowywanie czwek na
zapas
Wiele pocze elementw na pytce zawdziczamy biegncym pod jej
powierzchni przewodom, ale czasami nie da si poczy dwch elementw w
ten sposb i trzeba uy czwki. Do tego celu wykorzystuje si druty o
rednicy 0,8 lub 0,6 mm. Grubsze i ciesze druciki nie nadaj si, poniewa
pierwsze nie mieszcz si w otwory, a drugie nie zapewniaj wystarczajcego
kontaktu ze stykami.
Do czenia elementw na pytkach stykowych nie uywaj plecionek, poniewa
odrywaj si od nich pojedyncze druciki, ktre mog zaklinowa si midzy
stykami.
Tak jak radzilimy w rozdziale 9., przy zakupie pytki stykowej we te zestaw
gotowych czwek (nie oszczdzaj na tym, opaci si wyda tych
dodatkowych kilka zotych). czwki maj rne dugoci i odpowiednio
zarobione kocwki, dziki czemu s od razu gotowe do uycia. Na przykad
popularny zestaw zawiera po 10 sztuk 14 rnych dugoci czwek od 2,5
mm do 12,5 cm. Pudeko 140 350 czwek kosztuje od 15 do 30 zotych, a
wic nie jest to wygrowana cena w porwnaniu z tym, ile czasu mona dziki
nim zaoszczdzi. Rwnie dobrze mona kupi zwj drutu, poci go na
kawaki odpowiedniej dugoci, a nastpnie mudnie pozdejmowa kilka
milimetrw izolacji z kocw kadego z nich.

235

236

Cz II: eby si nauczy, trzeba si ubrudzi

Czasami nawet mimo posiadania duego zestawu kupnych czwek konieczne
jest zrobienie wasnego przewodu poczeniowego. Wwczas bierzesz zwj drutu
o rednicy 0,8 lub 0,6 mm (albo dug gotow czwk, ktr chcesz poci na
krtsze kawaki) i odcinasz z niego kawaki danej dugoci. Jeli masz specjalne
szczypce do zdejmowania izolacji z moliwoci nastawiania rednicy drutu, to
bd Ci w tym przypadku bardzo pomocne. Niektre cigacze izolacji maj
specjalne oznaczone rowki. Gdy uywasz specjalnego narzdzia, masz pewno,
e przy ciganiu izolacji nie natniesz przypadkowo drutu. Nacicie osabia drut,
ktry moe si pniej zama wewntrz pytki stykowej i popsu Ci cay dzie.
Aby wykona wasne czwki, postpuj wedug poniszych wskazwek.

Utnij kawaek przewodu o odpowiedniej dugoci przy uyciu np. ckw.

Zdejmij kilka milimetrw izolacji z obu kocw przewodu.
Jeli korzystasz ze specjalnego narzdzia do cigania izolacji, w do niego
jeden koniec przewodu, a drugi chwy szczypcami i pocignij. W
przeciwnym razie musisz sam kontrolowa si nacisku zbyt silny
nacisk spowoduje uszkodzenie drutu, a zbyt saby e izolacja nie
zostanie cakowicie przecita.

Zegnij odsonite kocwki pod ktem 90 stopni. Moesz do tego celu

uy szczypcw szpiczastych.

Topografia ukadu
Masz ju przygotowane czci i narzdzia, schemat ukadu ley pod rk i
moesz zaczyna monta na pytce stykowej. Ale od czego zacz? Jak to
wszystko poczy?
Witaj w wiecie topografii ukadw elektronicznych. Jest to sztuka
rozmieszczenia elementw ukadu w taki sposb, aby na pytce by porzdek i
wszystko dziaao, jak naley. Nie prbuj rozmieci elementw dokadnie tak, jak
na schemacie, poniewa nie tylko byoby to trudne, lecz rwnie kompletnie
niepraktyczne. Warto jednak skrupulatnie zaplanowa umiejscowienie
najwaniejszych czci, aby atwiej dao si zrozumie dziaanie ukadu i
ewentualnie go poprawia.
Budujc ukad elektroniczny na pytce stykowej, jako priorytet traktuj
poczenia midzy elementami, a nie ich umiejscowienie na schemacie.
Oto kilka porad dotyczcych konstrukcji ukadw na pytkach stykowych:

Dodatni biegun rda zasilania podcz do otworu w jednym z grnych

rzdw, a do dolnego rzdu podcz mas (i ewentualnie ujemny biegun

rda zasilania). W tych rzdach znajduje si mnstwo poczonych

Rozdzia 11: Budowa ukadw elektronicznych

gniazd, dziki czemu bez problemu podczysz swoje elementy do masy i
zasilania.

Wszystkie wejcia skieruj w stron lewej krawdzi pytki, a wyjcia

prawej. Staraj si rozmieci elementy tak, aby byo konieczne uycie jak
najmniejszej liczby czwek. Im wicej plczcych si przewodw, tym
trudniej poapa si w dziaaniu ukadu.

Najpierw montuj ukady scalone, mocujc je okrakiem nad rodkow

bruzd. Kady ukad scalony powinien by oddzielony od nastpnego

przynajmniej trzema (a najlepiej dziesicioma) kolumnami otworw. Aby
zmniejszy ryzyko uszkodzenia, do montowania i wyjmowania ukadw
scalonych mona uy specjalnego narzdzia.
W przypadku pracy z ukadami CMOS narzdzia musz by podczone
do masy, aby pozby si adunku elektrostatycznego.

Najpierw podcz elementy bezporednio czce si z ukadem scalonym

(zaczynajc od styku nr 1), a dopiero potem dodaj pozostae elementy.

Przed woeniem do otworw wszystkie druty i wyprowadzenia zegnij za
pomoc szczypcw szpiczastych pod ktem 90 stopni. Staraj si, aby
wszystkie przewody i elementy znajdoway si jak najbliej powierzchni
pytki, eby unikn ryzyka ich przypadkowego poruszenia i obluzowania.

Jeli w ukadzie potrzebne s jakie wsplne punkty poczeniowe

(obok zasilania), a w jednej kolumnie jest za mao otworw, to moesz

za pomoc dugiego drutu przenie poczenie do innej czci pytki,
gdzie jest wicej miejsca. Na wsplny punkt poczeniowy moesz np.
przeznaczy jedn lub dwie kolumny oddzielajce dwa ukady scalone.

Na rysunku 11.3 wida pytk stykow z rezystorem, czwk i diod LED.

Nie oszczdzaj miejsca na pytce. Lepiej jest nieco porozrzuca elementy po jej
powierzchni, ni je wszystkie upcha jeden przy drugim. Dziki zachowaniu
wikszych odlegoci midzy czciami atwiej jest modyfikowa obwd, poniewa
nie ma problemu z dodawaniem nowych elementw bez przenoszenia ju
zamontowanych.

237

238

Cz II: eby si nauczy, trzeba si ubrudzi

Rysunek
11.3.
Zdejmij
izolacj z
kocw
czwek,
a nastpnie
je zegnij
oraz skr
wyprowadzenia
elementw
elektronicznych,
aby nie
wystaway
wysoko nad
powierzchni pytki

W gmatwaninie przewodw trudno jest cokolwiek poprawi, a poza tym znacznie

atwiej popeni jaki bd. Przewody lubi wypada, kiedy nikt ich o to nie
prosi, i cay ukad wwczas zaczyna dziaa wadliwie. Aby unikn takiego
chaosu, starannie zaplanuj topografi swojego ukadu. Tych kilka chwil
dodatkowego wysiku pozwoli Ci pniej zaoszczdzi sporo nerww.

Zapobieganie uszkodzeniom
Aby utrzyma pytk i budowane na niej ukady w dobrym stanie, naley
pamita jeszcze o kilku zasadach postpowania.

Jeli uywasz ukadw CMOS, zamontuj je na samym kocu. W razie

potrzeby moesz uy jako atrap ukadw TTL, ktre s znacznie mniej

wraliwe na adunki elektrostatyczne. Nie zapomnij podczy dodatniego i
ujemnego rda zasilania oraz podczy wszystkich wej (nieuywane
wejcia podcz do szyny dodatniego lub ujemnego rda zasilania). Kiedy
wszystko bdzie gotowe, wyjmij atrap i w waciwy ukad scalony.

Nigdy nie naraaj pytki stykowej na dziaanie wysokich temperatur,

poniewa moesz trwale uszkodzi plastikow obudow. Niektre

elementy mog zrobi si bardzo gorce (np. z powodu zwarcia albo zbyt
duego prdu) i stopi znajdujcy si pod nimi plastik. Dlatego po
wczeniu ukadu do prdu dotknij kadego z elementw, aby sprawdzi,
czy si nadmiernie nie nagrzewa.

Rozdzia 11: Budowa ukadw elektronicznych

Mj obwd na pytce stykowej le

dziaa!
Podczas pracy z pytk stykow
moesz napotka czsty problem
zwizany z wystpowaniem pojemnoci pasoytniczej, czyli niechcianej pojemnoci (zgromadzonej
energii
elektrycznej)
pojawiajcej si w obwodzie. Pojemno tego typu wystpuje w
kadym obwodzie elektronicznym
i nie da si jej wyeliminowa,
ale kiedy jest bardzo dua pltanina przewodw, jej warto
moe niespodziewanie wzrosn.
Po przekroczeniu pewnego progu
(ktry w kadym ukadzie jest
inny)
moe
zacz
powodowa
problemy z dziaaniem ukadu.
Jako e pytki stykowe zawieraj
paski metalu i wymagaj uywania elementw o nieco duszych wyprowadzeniach, zdarza
si, e powstaj w nich do
due pojemnoci pasoytnicze.
Efektem jest znieksztacenie parametrw
niektrych
elementw

w szczeglnoci kondensatorw
i cewek indukcyjnych. To moe
wpyn na dziaanie caego ukadu. Pamitaj o tym, kiedy bdziesz pracowa nad ukadami wykorzystujcymi
czstotliwoci
radiowe, np. odbiornikami i nadajnikami
radiowymi,
ukadami
cyfrowymi odbierajcymi sygnay
o wysokiej czstotliwoci (rzdu
kilku
milionw
hercw)
oraz
ukadami
czasowymi,
ktrych
dziaanie zaley od precyzyjnych wartoci.
Konstruujc
odbiornik
radiowy
lub inny rodzaj ukadu wraliwego na pojemno pasoytnicz,
moesz pomin faz prototypowania na pytce stykowej i od
razu zbudowa ukad na pytce
uniwersalnej albo perforowanej
(s one opisane dalej, w podrozdziale Pene zaangaowanie
czenie elementw na stae).

Nigdy nie podczaj do pytki stykowej zmiennego zasilania sieciowego

230 V. Przy tak duym prdzie midzy stykami moe nastpi
niebezpieczne wyadowanie ukowe mogce take uszkodzi pytk.

Jeli do otworu wpadnie kawaek drutu, wyjmij go ostronie za pomoc

szczypcw szpiczastych po uprzednim odczeniu zasilania.

Nie kady ukad uda Ci si skoczy za jednym podejciem. Jeli musisz

przerwa prac, schowaj pytk z niedokoczonym ukadem w miejscu
niedostpnym dla dzieci, zwierzt i ciekawskich osb.

239