Anteny

Daniel Jzef Bem

PRZEDMOWA

Podrcznik ten zosta opracowany na podstawie wykadu pt.: Anteny i rozchodzenie si fal
radiowych", prowadzonego od wielu lat przez autora na Wydziale Elektroniki Politechniki Wrocawskiej.
Zakres zawartego w podrczniku materiau jest obszerniejszy ni zakres ujty w Programie ramowym
studiw magisterskich na kierunku Elektronika". Jest to spowodowane potrzeb obsuenia tym samym
podrcznikiem zarwno kursu magisterskiego jak i inynierskiego oraz dyplomantw. Z myl o tych
ostatnich na kocu podrcznika umieszczono bogaty wykaz literatury. uatwiajcy zainteresowanym
poszczeglnymi zagadnieniami dotarcie do opracowa rdowych. Pierwsza cz podrcznika (rozdz. 1
do 10), obejmujca zagadnienia antenowe, jest pierwszym polskim opracowaniem tematu na poziomie
akademickim. Naley wic przypuszcza, te bdzie ona przydatna rwnie dla specjalistw interesujcych
si zagadnieniami projektowania, budowy i eksploatacji urzdze antenowych.
Pierwsza cz podrcznika zawiera zarys teorii anten w nowoczesnym ujciu (rozdz. 2), na podstawie
ktrego dokonano w dalszych rozdziaach omwienia waciwoci anten, stosujc podzia rodzajowy.
Ostatni rozdzia tej czci podrcznika jest powicony zastosowaniom anten w radiofonii, telewizji,
radiolokacji i radiokomunikacji satelitarnej.
Druga cz podrcznika (rozdz. 11 do 16) zawiera podstawy teorii rozchodzenia si fal radiowych
oraz omwienie specyfiki rozchodzenia si fal radiowych poszczeglnych zakresw czstotliwoci.
Zakada si, e czytelnik podrcznika ma opanowany materia z zakresu teorii pola
elektromagnetycznego oraz z odpowiednich dziaw matematyki. W loku wykadu gwny nacisk pooono
na stron fizyczn zjawisk, przy ograniczeniu strony formalnej do niezbdnego minimum.
Mimo zwikszonej objtoci podrcznika musiano zrezygnowa z omwienia zagadnie miernictwa
antenowego i propagacyjnego. Potraktowanie tych zagadnie skrtowo sprowadzioby si do
powtrzenia materiau wykadanego w miernictwie radiotechnicznym. Solidne opracowanie
wymienionych tematw wymagaoby dalszego zwikszenia objtoci podrcznika. Z tych samych
wzgldw zrezygnowano z omwienia anten aktywnych, podziemnych, rozchodzenia si fal
elektromagnetycznych w kopalniach oraz zastosowa elektronicznej techniki obliczeniowej. Nie
zamieszczono te kompletu midzynarodowych materiaw do oblicze propagacyjnych, bd one
bowiem w najbliszym czasie opublikowane przez Politechnik Wroclawsk.Na zakoczenie pragn
zoy serdeczne podzikowania prof. dr hab. in. Stefanowi Hahnowi z Politechniki Warszawskiej oraz
prof. dr hab. inz. Leonowi Drozdowiczowi z Politechniki Gdaskiej za trud przygotowania recenzji, dziki
ktrym moglem usun wiele niedocigni pierwszej redakcji podrcznika. Panu mgr in. Jerzemu
Chablowskiemy z Przemysowego Instytutu Telekomunikacji dzikuj za przejrzenie maszynopisu i
yczliw krytyk. Podzikowania moje nale si rwnie Pani red. Zuzannie Grzejszczak za wiele
kopotw, jakie miaa z przygotowaniem tej ksiki do druku.
Autor
Wrocaw, listopad 1972 r.

1
ROLA ANTENY
W TORZE RADIOKOMUNIKACYJNYM I JEJ
PODSTAWOWE PARAMETRY
Antena jest wanym ogniwem w torze radiokomunikacyjnym. Jej zadaniem jest przeksztacenie
kierowanych fal elektromagnetycznych w fal w przyblieniu pask w swobodnej przestrzeni (antena
nadawcza) lub odwrotnie (antena odbiorcza). Antena jest wic swego rodzaju urzdzeniem
dopasowujcym prowadnic falow do swobodnej przestrzeni. Z racji swego pooenia midzy
urzdzeniem nadawczym lub odbiorczym a przestrzeni, wymagania stawiane antenie s narzucone
zarwno przez warunki rozchodzenia si fal elektromagnetycznych w przestrzeni jak i przez wpyw
anteny, jako elementu danego urzdzenia, na jego prac.

1.1. CHARAKTERYSTYKA PROMIENIOWANIA

Charakterystyka promieniowania jest jednym z waniejszych parametrw anteny, okrela bowiem
przestrzenny rozkad promieniowanej energii. Charakterystyk promieniowania definiujemy jako rozkad
natenia pola elektrycznego na powierzchni kuli o dostatecznie duym promieniu, ktrej rodek
pokrywa si ze rodkiem anteny. Wartoci natenia pola na powierzchni kuli zale od promienia kuli,
oraz od mocy promieniowanej przez anten. Aby uniezaleni si od tych czynnikw, wszystkie wartoci
natenia pola dzielimy przez warto maksymaln, uzyskujc w ten sposb unormowan
charakterystyk promieniowania. Oczywicie maksymalna warto charakterystyki unormowanej jest
rwna jednoci. Dziki temu moemy atwo porwnywa charakterystyki promieniowania rnych anten.
Charakterystyka promieniowania przedstawia pewn zamknit powierzchni w oglnym przypadku
zoon z kilku przestrzennych wizek rnej postaci (rys. 1-1). Najwiksz z nich nazywamy wizk
gwn (listkiem gwnym), pozostae wizkami bocznymi (listkami bocznymi). Wykonanie wykresu
trjwymiarowego jest kopotliwe i dlatego ograniczamy si zwykle do podania dwch wzajemnie
prostopadych przekrojw charakterystyki promieniowania. Przekroje te mog by wybrane dowolnie; w
przypadku anten o polaryzacji liniowej dogodnie jest wykona je w paszczynie wektora pola
elektrycznego E i w paszczynie wektora pola magnetycznego H. Mwimy wwczas o
charakterystykach promieniowania w paszczynie E i H. Czsto uywa si nazw pozioma i pionowa
charakterystyka promieniowania. Naley jednak pamita, e terminy te maj okrelone znaczenie tylko
wwczas, gdy jest znana orientacja przestrzenna anteny. Np. w przypadku anteny pionowej zasilanej
wzgldem ziemi (antena radiofoniczna) pionow charakterystyk promieniowania jest charakterystyka w
paszczynie wektora E, ale w przypadku anteny telewizyjnej o polaryzacji poziomej, charakterystyk
pionow jest charakterystyka w paszczynie wektora H.

Rys. 1-1. Charakterystyka promieniowania anteny: 1listek gwny (wizka gwna); 2listki boczne; 3 listek
wsteczny

Przekroje przestrzennej charakterystyki promieniowania przedstawiamy w postaci wykresw w

biegunowym (rys. 1-2a) lub prostoktnym (rys. 1-2b) ukadzie wsprzdnych. W pewnych przypadkach,
gdy poziom listkw bocznych w porwnaniu z poziomem listka gwnego jest bardzo may, stosujemy
skal logarytmiczn na osi rzdnych (rys. 1-3).

Rys. 1-2. Przekrj charakterystyki promieniowania anteny: a) w biegunowym ukadzie wsprzdnych;

b) w prostoktnym ukadzie wsprzdnych

Kt zawarty midzy kierunkami promieniowania w wizce gwnej, dla ktrych natenie

promieniowania zmniejsza si o 3 dB, nazywamy szerokoci wizki gwnej lub ktem poowy mocy.
Anten charakteryzuj wic dwie wartoci kta poowy mocy: w paszczynie wektora H H i w
paszczynie wektora E E Kt. dla ktrego promieniowanie zmniejsza si do zera, nazywamy ktem
zerowym to.

Rys. 1-3. Charakterystyka promieniowania anteny w prostoktnym ukadzie wsprzdnych z logarytmiczn skal
na osi rzdnych

Dwa prostopade przekroje nie zawsze w peni okrelaj przestrzenn charakterystyk promieniowania
anteny. Dlatego te, gdy potrzebujemy peniejszych

Rys. 1-4. Sposb uzyskania kartograficznego odwzorowania charakterystyki promieniowania anteny

informacji, stosujemy kartograficzne przedstawienie charakterystyki. Idea takiego przedstawienia jest

nastpujca. Jeli przestrzenn charakterystyk promieniowania w ukadzie biegunowym otoczymy kul,
to kademu punktowi na powierzchni kuli bdzie odpowiada okrelony kierunek , . Rzutujemy teraz
na powierzchni kuli krzywe odpowiadajce jednakowym wartociom natenia pola (rys. 1-4). Rzuty te
tworz na powierzchni kuli krzywe zamknite, przy czym maksima listka gwnego i listkw bocznych
s zobrazowane w postaci punktw.

Rys. 1-5. Kartograficzne przedstawienie charakterystyk promieniowania anten: a) w rzucie walcowym; b) w rzucie
prostoktno-parabolicznym

Cz powierzchni kuli, wraz, z naniesionymi na ni krzywymi jednakowych nate pl,

odwzorowujemy teraz na paszczynie, stosujc metody kartograficzne (rys. 1-5). Zobrazowanie
kartograficzne zawiera pen informacj o przestrzennej charakterystyce promieniowania anteny. W razie

potrzeby umoliwia ono wyznaczenie dowolnego przekroju charakterystyki.

W oglnym przypadku wektor pola elektrycznego anteny w strefie dalekiej moe mie dwie
wzajemnie prostopadle skadowe. Jeli skadowe te nie s wspfazowe, naley okreli charakterystyki
promieniowania anteny oddzielnie dla kadej skadowej.
Oprcz omwionych dotychczas charakterystyk promieniowania, obrazujcych rozkad natenia pola,
stosuje si rwnie charakterystyki promieniowania okrelajce

Rys. 1-6. Amplitudowa (a) i fazowa (b) charakterystyka promieniowania anteny

przestrzenny rozkad promieniowanej mocy. Moc promieniowan przez anten w jednostce kta
bryowego nazywamy gstoci promieniowania i oznaczamy przez U(,). Stosunek U(,)/Umax jest
wic unormowan charakterystyk promieniowania mocy.
Jeli skadowe wektora pola elektrycznego w strefie dalekiej s wspfazowe, to charakterystyka
promieniowania mocy jest kwadratem charakterystyki promieniowania pola. W przeciwnym przypadku
charakterystyka promieniowania mocy jest proporcjonalna do sumy kwadratw obu skadowych.
Zarwno charakterystyka promieniowania pola jak i mocy nie daj informacji o fazie pola. W
pewnych przypadkach znajomo fazy pola jest istotna i wtedy odwoujemy si do charakterystyk
fazowych. Dla wielu anten charakterystyka fazowa jest siata w obrbie jednego listka i zmienia si
skokowo o kt przy przejciu od listka do listka (rys. 1-6). W oglnym jednak przypadku
charakterystyka fazowa moe mie skomplikowany ksztat.
Jeli powierzchnia ekwifazowa (czoo fali) ma ksztat kuli, to rodek tej kuli nazywamy rodkiem
fazowym anteny. Nie wszystkie anteny maj rodek fazowy. Dla anten nie majcych rodka fazowego
wprowadzamy pojecie rodka promieniowania. Definiujemy go jako rodek kuli, ktrej powierzchnia w
pewnym zakresie ktw (zwykle w obrbie gwnej wizki promieniowania) jest najbardziej zbliona do
powierzchni ekwifazowej.
Charakterystyki promieniowania anten mog przybiera bardzo rnorodne ksztaty. Charakterystyk
promieniowania majc ksztat kuli, nazywamy charakterystyk izotropow; odpowiada ona antenie
promieniujcej rwnomiernie we wszystkich kierunkach. Anteny takiej nie mona zrealizowa w
praktyce; hipotetyczna antena izotropowa jest jednak dogodn teoretyczn anten wzorcow.
Najczciej spotykane ksztaty charakterystyk promieniowania to: dooklny (rys. 1-7a), szpilkowy
(rys. 1-7b), wachlarzowy f rys. 1-7c) i cosecansowy (rys. 1-7d)
W wikszoci przypadkw promieniowanie w listkach bocznych jest promieniowaniem szkodliwym.
Miara promieniowania w listkach bocznych jest wzgldny poziom listkw bocznych, wspczynnik
rozpraszania i stosunek promieniowania gwnego do wstecznego.

Rys. 1-7. Najczciej spotykane ksztaty charakterystyk promieniowania anten: a)dooklna; b) szpilkowa;
c) wachlarzowa (pitrowa): d) cosecansowa

Wzgldny poziom listkw bocznych definiujemy jako stosunek maksymalnego promieniowania w

najwikszym listku bocznym (|Eb|max) do maksimum promieniowania wizki gwnej (|Egt|max).
(1-1)

Wzgldny poziom listkw bocznych charakteryzuje tylko maksymalny listek boczny. Dla oceny
cakowitego promieniowania w listkach bocznych wprowadzamy pojcie wspczynnika rozpraszania b,
okrelajcego jaka cz mocy doprowadzonej do anteny jest wypromieniowana w listkach bocznych.

(1-2)
przy czym gt kt bryowy zajmowany przez wizk gwn.
W wielu przypadkach szczeglnie szkodliwe jest tzw. promieniowanie wsteczne, tj. promieniowanie w
przedziale 90...270 w stosunku do listka gwnego. Miar lego promieniowania jest stosunek
promieniowania gwnego do wstecznego, zdefiniowany jako stosunek maksymalnego promieniowania w
wizce gwnej do maksimum najwikszego listka wstecznego (|Ewst|max)
(1-3)

1.2. KIERUNKOWO I ZYSK ENERGETYCZNY ANTENY

Stosunek maksymalnej gstoci promieniowania do redniej gstoci promieniowania okrela
sumarycznie waciwoci kierunkowe anteny i nazywa si kierunkowoci
(1-4)
rednia gsto promieniowania jest rwna cakowitej mocy promieniowanej przez anten podzielonej
przez peny kt bryowy, tak wic wyraenie (1-4) mona zapisa w postaci
(1-5)
przy czym Un(,) = U(,)/Umax unormowana charakterystyka promieniowania mocy.
7

Kierunkowo anteny jest wic jednoznacznie okrelona przez jej charakterystyk promieniowania.
Wyobramy sobie anten, ktrej charakterystyka promieniowania jest stal w pewnym kcie
bryowym B i rwna zeru poza tym ktem. Caka w mianowniku (1-5) jest wwczas wprost rwna B i
wyraenie na kierunkowo przyjmuje posta
(1-6)
W przypadku anteny o dowolnej charakterystyce promieniowania moemy rwnie stosowa wzr
(1-6) przy czym przez B bdziemy teraz rozumieli zastpczy kt bryowy
(1-7)
W szczeglnym przypadku, gdy natenie pola elektrycznego w obszarze promieniowania ma tylko
jedn skadow, charakterystyka promieniowania mocy jest rwna kwadratowi charakterystyki
promieniowania pola, tak e wyraenie na kierunkowo anteny mona zapisa w nastpujcy sposb:
(1-8)
Biorc pod uwaga, e d = sin dd, zaleno (1-8) moemy sprowadzi do postaci
(1-9)
W wielu spotykanych w praktyce przypadkach przestrzenna charakterystyka promieniowania moe
by przedstawiona w postaci iloczynu dwch funkcji jednej zmiennej
(1-10)
przy czym V() reprezentuje charakterystyk promieniowania anteny w paszczynie pionowej: H()
w paszczynie poziomej. Korzystajc ze wzoru (1-10) wyraenie na kierunkowo anteny moemy
zapisa w postaci

(1-11)
Kierunkowo anteny nie uwzgldnia strat mocy w antenie. Mona wic sobie wyobrazi anten o
duej kierunkowoci i maej sprawnoci. Musimy zatem wprowadzi jeszcze jedn wielko okrelajc
waciwoci kierunkowe anteny z uwzgldnieniem jej sprawnoci. Wielkoci t jest zysk energetyczny
anteny, ktry definiujemy jako kwadrat stosunku maksymalnego natenia pola elektrycznego w danym
punkcie, wytwarzanego przez badan anten, do maksymalnej wartoci natenia pola elektrycznego w
tym punkcie, wytwarzanego przez inn anten, traktowan jako wzorcow, przy zasilaniu obu anten tak
sam moc

(1-12)
Za anten wzorcow mona przyj dowoln anten. Zwykle jednak przyjmuje si dipol pfalowy lub
bezstratn anten izotropow. Zysk energetyczny badanej anteny odniesiony do bezstratnej anteny
izotropowej oznaczamy przez Go. Midzy kierunkowoci a zyskiem energetycznym anteny w stosunku
do anteny izotropowej zachodzi prosta zaleno
(1-13)
przy czym:
= Pp/Pd sprawno anteny;
Pp moc wypromieniowana przez anten;
Pd moc doprowadzona do anteny.
Zysk energetyczny anten podajemy czsto w decybelach
g = 10 lg G

(1-14)

1.3. DUGO SKUTECZNA ANTENY

Sia elektromotoryczna E, indukowana w antenie, na ktr pada fala paska, zaley od natenia pola
elektrycznego padajcej fali, kierunku jej przychodzenia i polaryzacji. Dla pewnej kategorii anten, w celu
wyznaczenia SEM E, dogodnie jest wprowadzi pojcie wektorowej dugoci skutecznej anteny lsk
wwczas
(1-15)
przy czym:
E = 1 E + 1 E

l sk = 1 l F (, ) + 1 l F (, )
F (, ), F (, )

- wektor pola elektrycznego padajcej fali;

- wektorowa dugo skuteczna anteny;
- unormowane charakterystyki promieniowania anteny odpowiednio dla skadowej E, i E.

W oglnym przypadku pole elektryczne padajcej fali moe by spolaryzowane eliptycznie (p. 2.1.3),
a wspczynniki l i l, mog by wielkociami zespolonymi. Modu siy elektromotorycznej
indukowanej w antenie osiga maksimum rwne |E||lsk| wwczas, gdy:
funkcje F(,) i F(,) przyjmuj dla kierunku przychodzenia fali wartoci maksymalne rwne
l;
wspczynniki l i l s proporcjonalne do E*, i E* (gwiazdki oznaczaj wartoci sprzone
wielkoci zespolonych).
Stosunek moduu SEM indukowanej w antenie do wartoci maksymalnej |Es| nazywamy
wspczynnikiem dopasowania polaryzacyjnego
(1-16)
Jeli polaryzacja anteny odpowiada polaryzacji padajcej fali, to wspczynnik dopasowania
polaryzacyjnego jest rwny jednoci. W przypadku gdy polaryzacja padajcej fali zmienia si losowo, to
warto rednia kwadratowa wspczynnika dopasowania polaryzacyjnego jest rwna 0,5.
Midzy wektorow dugoci skuteczn anteny a polem wytwarzanym przez t anten w obszarze
promieniowania zachodzi nastpujcy zwizek omawiany niej w p. 2.1.4.:
(1-17)
przy czym Io prd na zaciskach anteny

1.4. POWIERZCHNIA SKUTECZNA ANTENY

Dla anten powierzchniowych (tuby, anteny reflektorowe) pojcie dugoci skutecznej jest mniej
uyteczne. Anteny tego typu charakteryzuje wyrniajca si powierzchnia apertura, w obrbie ktrej
nastpuje przepyw energii elektromagnetycznej od toru zasilajcego do nieograniczonej przestrzeni
propagacji. Dogodnym parametrem dla ich opisu jest wic powierzchnia skuteczna anteny.
W teorii anten dowodzi si nastpujcego twierdzenia: najwiksz kierunkowo osiga antena z
rwnomiernym wspfazowym rozkadem pola w aperturze (twierdzenie to nie dotyczy tzw. zjawiska
superkierunkowoci). Kierunkowo takiej anteny jest zwizana z powierzchni apertury nastpujc
zalenoci:
(1-18)
w ktrej:
A powierzchnia apertury;
dugo fali.
9

Dla anten z innym rozkadem pola w aperturze (ale przy takich samych rozmiarach apertury i przy
takiej samej dugoci fali) kierunkowo bdzie mniejsza i moemy j przedstawi w postaci
(1-19)
Wielko Ask we wzorze (1-19) ma wymiar powierzchni; bdziemy j nazywali powierzchni skuteczn
anteny. Zgodnie z podanym wyej twierdzeniem zawsze zachodzi nierwno
Ask A
(1-20)
Stosunek powierzchni skutecznej anteny do powierzchni apertury
(1-21)
nazywamy wspczynnikiem wykorzystania apertury.
W przypadku anteny odbiorczej jej powierzchni skuteczn okrelamy jako stosunek mocy P,
oddawanej przez anten do odbiornika, do gstoci mocy S. padajcej na anten fali paskiej
(1-22)
Powierzchnia skuteczna anteny odbiorczej zaley wic nie tylko od parametrw anteny, lecz take od
impedancji wejciowej odbiornika oraz od polaryzacji i kierunku przychodzenia fali. W oglnym
przypadku, gdy impedancja wejciowa odbiornika nie jest dopasowana do impedancji wejciowej anteny
oraz przy braku dopasowania polaryzacyjnego, wyraenie na powierzchni skuteczn anteny mona
zapisa w postaci
(1-23)
przy czym:
pwspczynnik dopasowania polaryzacyjnego;
wspczynnik dopasowania energetycznego:

sprawno anteny;
impedancja wejciowa anteny;
impedancja wejciowa odbiornika.
W szczeglnym przypadku anteny bezstratnej ( = l), ktrej polaryzacja odpowiada polaryzacji
padajcej fali (p = l) oraz przy dopasowaniu impedancji wejciowej odbiornika do impedancji wejciowej
anteny (q = l), powierzchnia skuteczna osiga warto maksymaln:
(1-24)

1.5. IMPEDANCJA WEJCIOWA I REZYSTANCJA PROMIENIOWANIA ANTENY

W celu okrelenia warunkw wsppracy anteny z urzdzeniem nadawczym lub odbiorczym dogodnie
jest wprowadzi pojcie impedancji wejciowej anteny. Jednoznaczne zdefiniowanie impedancji
wejciowej anteny nie jest atwe ze wzgldu na trudno w okreleniu punktw zasilania anteny. W
pewnych przypadkach, np. w przypadku anteny dipolowej zasilanej z toru dwuprzewodowego,
strukturalna niecigo midzy torem a anten sugeruje pooenie zaciskw wejciowych anteny.
Jednak nawet w tym przypadku midzy anten a torem przesyowym wystpuje sprzenie, ktre
powoduje, e przynajmniej na pewnym odcinku rozkad prdu wzdu toru zasilajcego anten nie jest
taki sam jak w torze jednorodnym. W zakresie mniejszych czstotliwoci wpyw tego sprzenia mona
uwzgldni przez wczenie skupionej reaktancji na zaciski wejciowe anteny; przy wielkich
czstotliwociach jednak wpyw sprzenia moe uwidocznia si na tak dugim odcinku toru, e
waciwie nie ma przejcia od prdw w torze przesyowym do prdw w antenie. Zjawisko to wystpuje
szczeglnie wyranie w antenach mikrofalowych pobudzanych przez tory falowodowe.

10

Rys. 1-8. Obszary rozwaane w zwizku z pojciem impedancji wejciowej anteny

Mimo opisanych wyej trudnoci, wprowadzenie pojcia impedancji wejciowej anteny jest
uzasadnione ze wzgldw praktycznych. Rozwamy anten umieszczon w swobodnej przestrzeni, dla
ktrej w ten lub inny sposb okrelono zaciski wejciowe. Mona w tym przypadku wydzieli obszar V1
ograniczony powierzchni A1 obejmujcy generator pobudzajcy anten. Rozwamy teraz obszar V
ograniczony powierzchni A obejmujcy anten wraz z pobudzajcym j generatorem (rys. 1-8). Zgodnie
z twierdzeniem Poyntinga [49] dla obszaru V jest suszne rwnanie nastpujce:
(1-25)
w ktrym:
Emot pole elektromotoryczne generatora;
Jwektor gstoci prdu elektrycznego;
konduktywno
Sz = 1/2(E H*) zespolony wektor Poyntinga;
1n jednostkowy wektor normalny skierowany na zewntrz obszaru V;
pulsacja;
E wektor pola elektrycznego;
H wektor pola magnetycznego;
gwiazdka oznacza wielko zespolon sprzon.
Caka po lewej stronie rwnania (1-25) reprezentuje moc pozorn generatora. Rwnanie (1-25)
moemy wic uwaa za analogiczne do nastpujcego rwnania znanego z teorii obwodw;
(1-26)
w ktrym:
U napicie na zaciskach dwjnika;
/ prd pyncy przez dwjnik;
Pmoc czynna wydzielana w dwjniku;
Pq moc bierna;
Impedancja wejciowa dwjnika jest przy tym rwna
(1-27)
Korzystajc z wyrae (1-21) i (1-19) moemy wic impedancj wejciow anteny zdefiniowa
wzorem
(1-28)
przy czym Io amplituda prdu na wejciu anteny.
Rezystancja wejciowa anteny skada si z dwch czci: rezystancji promieniowania Rpr, i rezystancji
strat Rstr. Rezystancja promieniowania jest okrelona przez cz rzeczywist drugiej caki po prawej
11

stronie rwnania (1-25)

(1-29)
Korzystajc z pojcia urednionego wektora Poyntinga
(1-30)
wyraenie (1-29) moemy przedstawi w postaci
(1-31)
W przypadku anten liniowych z sinusoidalnym rozkadem prdu dogodniej jest zamiast amplitudy
prdu na zaciskach wejciowych anteny wprowadzi amplitud
prdu w strzace Im. Mwimy wwczas o rezystancji promieniowania odniesionej do strzaki prdu
(1-32)
Rezystancja strat anteny jest zwizana z moc Joule'a. Biorc pod uwag, e poza obszarem anteny
prdy elektryczne nie pyn, rezystancj strat moemy zdefiniowa jako:
(1-33)
przy czym
VA obszar anteny. Rezystancj strat mona rwnie odnie do strzaki prdu
(1-34)
Znajc rezystancj promieniowania i rezystancj strat, mona wyznaczy sprawno anteny
(1-35)
Jeli powierzchni A wybierzemy dostatecznie daleko od anteny, tak aby cakowicie znajdowaa si w
obszarze promieniowania, to wektor Poyntinga Sz staje si rzeczywisty i o reaktancji wejciowej anteny
decyduje tylko trzecia caka w wyraeniu:
mamy wic
(1-36)

1.6. TEMPERATURA SZUMOWA ANTENY; WSPCZYNNIK

PRZYDATNOCI
Nawet w przypadku gdy antena nie odbiera adnego sygnau uytecznego, w jej obcieniu wydziela
si pewna moc zwana moc szumw. Szumy te s wywoane rozmaitymi czynnikami, poniewa jednak s
one zawsze zwizane z anten, nazywamy je szumami anteny. rdami szumw anteny s:
promieniowanie elementw konstrukcji anteny (szum wasny anteny);
promieniowanie obiektw otaczajcych anten wczajc w to rwnie Ziemi i atmosfer ziemsk;
promieniowanie pochodzenia kosmicznego (szum kosmiczny). Antena jest poczona z odbiornikiem
za pomoc toru przesyowego, bdcego rwnie rdem szumw, ktre naley uwzgldni przy
okrelaniu sumarycznej mocy szumw, na wejciu odbiornika.
Waciwoci szumowe anteny najdogodniej jest wyrazi za pomoc ekwiwalentnej temperatury
szumowej rwnej temperaturze, do ktrej naleaoby nagrza rezystancj promieniowania anteny, aby

12

generowaa ona moc rwn mocy szumw anteny.

Wasna temperatura szumowa anteny Tw, zwizana ze stratami w materiale, z ktrego wykonano
anten, jest okrelona przez sprawno anteny i jej temperatur fizyczn T
(1-37)
Temperatura ta jest niewielka; przykadowo stalowy reflektor znajdujcy si w temperaturze 300 K ma
temperatur szumw wasnych rwn 0,3 K przy . = 0,5 cm; w tych samych warunkach stalowy dipol
pfalowy ma temperatur szumw wasnych 1,2 K. Temperatura szumw wasnych anteny maleje ze
wzrostem dugoci fali.
Decydujcy wpyw na temperatur szumow anteny maj zewntrzne rda szumw.
Temperatur szumow anteny bezstratnej definiujemy w nastpujcy sposb:
(1-38)
przy czym T(,) funkcja opisujca rozkad temperatury szumw w otaczajcym anten rodowisku.
Przy obliczaniu temperatury szumowej anteny przyjmujemy zwykle, e ziemia ma temperatur 300 K,
natomiast temperatura szumowa atmosfery jest funkcja czstotliwoci i kta elewacji (p. 15.3).
Sumaryczn temperatur szumow anteny z uwzgldnieniem toru przesyowego obliczamy we
zalenoci
(1-39)
w ktrej:
f sprawno toru przesyowego;
Tf fizyczna temperatura toru przesyowego.
Zapewnienie prawidowych warunkw odbioru wymaga zapewnienia odpowiedniej wartoci stosunku
mocy sygnau do mocy szumw na wejciu odbiornika. Moc sygnau jest proporcjonalna do zysku
energetycznego anteny, moc szumw do temperatury szumowej systemu. Stosunek mocy sygnau do
mocy szumw na wejciu odbiornika jest wic proporcjonalny do stosunku zysku energetycznego anteny
G do temperatury szumw systemu. Ten ostatni stosunek jest dogodnym parametrem do oceny
przydatnoci anteny dla okrelonego systemu radiotechnicznego. Bdziemy go nazywali wspczynnikiem
przydatnoci anteny
(1-40)
przy czym:
Ts = TA + Todb - temperatura szumowa systemu;
Todb - temperatura szumowa odbiornika.

13

14

PODSTAWY TEORII ANTEN

2.1. POLE ELEKTROMAGNETYCZNE SYSTEMU PRDW

2.1.1. OGLNE WYRAENIA DLA POLA WYTWARZANEGO PRZEZ ZADANY
ROZKAD PRDW
Podstawowym zadaniem teorii anten jest okrelenie pola elektromagnetycznego wytwarzanego przez
prdy pynce w antenie. Znalezienie tego pola sprowadza si do znalezienia rozwizania rwna
Maxwella speniajcego zaoone warunki brzegowe i warunki wypromieniowania. Przy zaoeniu
harmonicznej zmiennoci w czasie, rwnania Maxwella przyjmuj posta [47, 52]
E = jH *J
(2-1a)
H = j E + J
(2-1b)
W rwnaniach (2-1) E i H s wektorami pola elektrycznego i magnetycznego; J i *J wektorami
gstoci prdu elektrycznego i magnetycznego; pulsacj, ' i przenikalnoci elektryczn i
magnetyczn orodka, przy czym
(2-2)
oraz
przenikalno elektryczna;
konduktywno.
Rwnania (2-1) s suszne dla orodkw izotropowych, dla ktrych wektory indukcji elektrycznej D i
magnetycznej B s zwizane z wektorami pola elektrycznego E i magnetycznego H nastpujcymi
zalenociami:
(2-3a)
D = E
(2-3b)
B = H
Wektory pola elektromagnetycznego musz spenia nastpujce warunki brzegowe na powierzchni
rozdzielajcej dwa orodki:
(2-4a/b)
przy czym:
Kwektor gstoci powierzchniowej prdu elektrycznego;
*K wektor gstoci powierzchniowej prdu magnetycznego;
1njednostkowy wektor normalny dla powierzchni granicznej ze zwrotem w kierunku orodka 1
indeksy l i 2 oznaczaj wartoci pl tu przy granicy rozdziau odpowiednio w orodkach 1 i 2.
Na powierzchni przewodnika o nieskoczenie duej konduktywnoci warunki brzegowe przyjmuj
posta:
(2-5a/b)
Jeli powierzchnia graniczna charakteryzuje si nieskoczenie du permeancj, to warunki brzegowe
wyraaj si zalenociami:
(2-6a/b)
Warunki wypromieniowania dla pola elektromagnetycznego maj posta:

15

(2-7a/b, 2-8a/b)
przy czym:
r - odlego od pocztku ukadu wsprzdnych do punktu obserwacji;
1r jednostkowy wektor wzdu promienia r;
ko staa propagacji w swobodnej przestrzeni (liczba falowa). Warunki wypromieniowania oznaczaj,
fizycznie, e energia jest wypromieniowana wycznie z ograniczonego obszaru, czyli e nie ma rde
pola w nieskoczonoci.
Rwnania Maxwella s inwariantne wzgldem transformacji:
(2-9)
Ze wzgldu na liniowo rwna (2-1) ich rozwizanie mona przedstawi w postaci sumy dwch
skadnikw:
(2-10a/b)
przy czym:
E1, H1 wektory pola elektromagnetycznego wywoanego tylko prdami elektrycznymi;
E2, H2 wektory pola elektromagnetycznego wywoanego tylko prdami magnetycznymi.
Wielkoci E1, H1 i E2, H2 speniaj przy tym rwnania:
(2-11)
(2-12)
Transformacja (2-9) przeksztaca ukad rwna (2-11) w (2-12) i odwrotnie. Jeli wic znamy
rozwizanie ukadu rwna (2-11), to rozwizanie ukadu (2-12) moemy uzyska stosujc do znanego
rozwizania transformacj (2-9); trzeba przy tym jednak aby transformacja (2-9) przeksztacaa warunki
brzegowe dla ukadu (2-11) na warunki brzegowe dla ukadu (2-12).
Znaczne uproszczenie problemu rozwizania rwna Maxwella moemy uzyska przez wprowadzenie
funkcji pomocniczych. Przykadem takich funkcji s potencjay Hertza: elektryczny i magnetyczny.
Uatwienie uzyskane przez wprowadzenie potencjaw Hertza polega na tym, e wyraaj si one
cakowicie przez prdy [9, 41]. Elektryczny potencja Hertza jest okrelony w zupenoci przez prdy
elektryczne
(2-13)
przy czym:
V obszar anteny, tj. obszar przewodnikw, w ktrych pyn prdy elektryczne;
R odlego od punktu obserwacji do punktu cakowania. Wyraenie (2-13) spenia warunki
wypromieniowania i jest suszne dla orodkw
izotropowych. Wektory pola elektromagnetycznego s zwizane z elektrycznym
potencjaem Hertza nastpujcymi zalenociami:
(2-14a/b)
w ktrych:
W obecnoci prdw magnetycznych wprowadzamy magnetyczny potencja Hertza
(2-15)
ktry jest zwizany z wektorami pola elektromagnetycznego nastpujcymi wyraeniami:

16

(2-16a/b)
Korzystajc z zalenoci (2-13) do (2-16) moemy uzyska wyraenia dla wektorw pola
elektromagnetycznego w nieograniczonym jednorodnym orodku, w ktrym pyn prdy elektryczne i
magnetyczne. Wyraenia te przyjmuj posta [45, 28]:

(2-17a/b)
przy czym:
(2-18)
a znak prim oznacza, e operacje rniczkowania odnosz si do punktu obserwacji, a nie do zmiennego
punktu cakowania.
Wyraenia (2-17) umoliwiaj okrelenie pola wytwarzanego w dowolnym punkcie przez zadany
rozkad prdw1).

2.1.2. POLE ANTENY W STREFIE DALEKIEJ (PROMIENIOWANIA)

Wyraenia dla pola wytwarzanego przez anten znacznie upraszczaj si, jeli odlego punktu
obserwacji od obszaru anteny jest bardzo dua w porwnaniu z jego rozmiarami. Obierzmy w obszarze
anteny dowolnie punkt O jako pocztek kulistego ukadu wsprzdnych r, , , (rys. 2-1). Jeli punkt
obserwacji P ley dostatecznie daleko od obszaru anteny, to moemy zaoy, e wektory r i R czce
punkt P z pocztkiem ukadu wsprzdnych i punktem cakowania M w obszarze anteny s rwnolege.
Mamy wic
(2-19)
przy czym r' wektor promie punktu cakowania.
Przyjmuje si, e wzr (2-19) mona stosowa wwczas, gdy rnica midzy rzeczywist dugoci
wektora R a wartoci wynikajc ze wzoru (2-19) nie przekracza /16. W celu spenienia tego warunku,
musi by
(2-20)
przy czym da najwikszy wymiar anteny.
Obszar rozcigajcy si na zewntrz kuli o promieniu rwnym 2da2/ nazywamy stref dalek
(promieniowania) anteny.
Korzystajc ze wzoru (2-19) i biorc pod uwag, e w strefie dalekiej operator V wystarczy zastpi
iloczynem jk1r, moemy wyraenia (2-17) przedstawi w postaci [45]:

przy czym impedancja falowa orodka.

(2-21a/b)

17

Rys. 2-1. Okrelenie pola anteny w strefie dalekiej (promieniowania)

Ze wzorw (2-21) wynikaj wane wnioski dotyczce struktury pola w strefie dalekiej:
pole anteny w strefie dalekiej nie ma skadowych radialnych,
pola E i H s zwizane zalenoci
(2-22)
Zaleno ta jest charakterystyczna dla fali paskiej. Moemy wic stwierdzi, e pole anteny w strefie
dalekiej ma lokalnie struktur fali paskiej.
Korzystajc z wyrae (2-21) atwo wypisujemy wyraenia na skadowe wektora E w kulistym
ukadzie wsprzdnych:

(2-23a/b)
przy czym 1, 1 jednostkowe wektory w kulistym ukadzie wsprzdnych.
Caki w wyraeniach (2-23) s funkcjami tylko zmiennych ktowych i . Zaznaczono to przez
wprowadzenie funkcji f1(, ) i f2(, ). Funkcje te przedstawiaj charakterystyki promieniowania
anteny w postaci nieunormowanej. Wzory (2-23) maj posta charakterystyczn dla rda punktowego
umieszczonego w pocztku ukadu wsprzdnych. Dotyczy to jednak tylko amplitudy pola dalekiego,
gdy w oglnym przypadku funkcje f1(, ) i f2(, ) s funkcjami zespolonymi, tak e powierzchnie
rwnych faz nie s powierzchniami kulistymi ze rodkami w pocztku ukadu wsprzdnych. Jest to
zupenie zrozumiae, gdy pooenie pocztku ukadu wsprzdnych wybralimy dowolnie.
Zachowanie si pola dalekiego jako pola pochodzcego od rda punktowego stanie si jeszcze
bardziej oczywiste, gdy rozwaymy przepyw mocy w obszarze promieniowania. Uredniony wektor
Poyntinga w strefie dalekiej wyraa si zalenoci

(2-24)
Energia rozpywa si wic promieniowo od pocztku ukadu wsprzdnych, przy czym gsto
energii maleje proporcjonalnie do kwadratu odlegoci i jest zalena od wsprzdnych ktowych , .
Ze wzgldu na rozpyw energii kady ograniczony rozkad prdw moemy zatem zastpi kierunkowym
rdem punktowym umieszczonym w dowolnie przyjtym pocztku ukadu wsprzdnych.
Przy omawianiu przepywu mocy jest dogodniej zamiast wektora Poyntinga posugiwa si pojciem
gstoci promieniowania U(, ), ktra nie zaley od odlegoci. Jest to moc promieniowana w
jednostce kta bryowego w kierunku ,
(2-25)
Trjwymiarowy wykres gstoci promieniowania jest oczywicie charakterystyk promieniowania
mocy w skali nieunormowanej.
Cakowit moc promieniowan przez anten moemy obliczy cakujc gsto promieniowania w
penym kcie bryowym

18

(2-26)
przy czym d element kta bryowego.
Zgodnie z definicj kierunkowo anteny jest to stosunek maksymalnej gstoci promieniowania do
redniej gstoci promieniowania; mamy wic
(2-27)
W przypadku gdy wektor pola elektrycznego ma tylko jedn skadow i gdy maksymalna gsto
promieniowania jest rwna jednoci, wzr (2-27) sprowadza si do wzoru (1-9).

2.1.3. POLARYZACJA

W poprzednim punkcie omwilimy oddzielnie dwie skadowe pola elektrycznego w strefie

dalekiej E i E. Zajmiemy si teraz waciwociami wektora wypadkowego.
Funkcje f1(, ) i f2(, ) w oglnym przypadku s funkcjami zespolonymi;
zapiszemy je w postaci:
(2-28a/b)
przy czym funkcje A i s funkcjami rzeczywistymi. Wypadkowy wektor E jest zatem sum dwch
wektorw zmiennych okresowo w czasie i wzajemnie prostopadych. Wiruje wic on w przestrzeni i
jednoczenie zmienia sw amplitud, tak e jego koniec opisuje elips; mwimy, e pole jest eliptycznie
spolaryzowane (rys. 2.2).

Rys. 2-2. Polaryzacja eliptyczna: a) parametry elipsy polaryzacji; b) polaryzacja prawoskretna;

c) polaryzacja lewoskrtna (kierunek rozchodzenia si fali do czytelnika)

Wzgldne amplitudy i fazy skadowych wektora E zmieniaj si wraz ze zmian katw 0 i 0, polaryzacja
pola jest wic funkcj kierunku. Rwnanie elipsy polaryzacji moemy atwo wyprowadzi biorc pod
uwag, e sens fizyczny maj tylko czci rzeczywiste wyrae zespolonych dla skadowych pola
elektrycznego. Uwzgldniajc czynnik czasowy e jt moemy przedstawi te wyraenia w postaci:
(2-29a)
(2-29b)
przy czym = 2 - 1Rugujc we wzorze (2-29) czony zawierajce (t kr - 1) otrzymujemy rwnanie
elipsy polaryzacji
(2-30)
Zalenie od kierunku obrotu wektora wypadkowego mwimy o polaryzacji lewo- lub prawoskrtnej,

19

przy czym odnosi si to do obserwatora widzcego fal przychodzc.

Jeli rnica faz jest nieparzyst wielokrotnoci /2 i amplitudy obu skadowych s jednakowe, to
elipsa polaryzacji staje si kotem. Mwimy wwczas o polaryzacji ktowej prawo- lub lewoskrtnej
okrelonej w taki sam sposb jak dla polaryzacji eliptycznej. Jeli rnica faz jest parzyst
wielokrotnoci , to elipsa polaryzacji redukuje si do odcinka prostej i mamy do czynienia z
polaryzacj liniow.
W oglnym przypadku przy zmianach i zmienia si zarwno rnica faz jak i stosunek E/E;
w zwizku z tym polaryzacja pola moe zmienia si od liniowej przez eliptyczn do koowej i
odwrotnie, gdy zmieniamy kierunek obserwacji.

2.1.4. ELEMENTARNY DIPOL ELEKTRYCZNY

Rozwaymy teraz najprostsz anten, jak jest tzw. dipol elementarny. Dipol elementarny jest
utworzony przez dwa punktowe, zmieniajce si harmonicznie w czasie, adunki elektryczne +q i q
znajdujce si w bardzo malej odlegoci S od siebie (rys. 2-3). Dipol taki jest rwnowany elementowi
prdu elektrycznego

Rys. 2-3. Elementarny dipol elektryczny: a) model matematyczny; b) dipol Hertza (l << )

I = jq. Model fizyczny elementarnego dipola mona sobie wyobrazi w postaci anteny prtowej
zasilanej w rodku i duo krtszej od dugoci fali, ktrej koce obciono duymi pojemnociami (dipol
Hertza). Prd pyncy w takiej antenie ma we wszystkich punktach jednakow warto.
Zamy, e dipol elementarny umieszczono wzdu osi z w pocztku ukadu wsprzdnych (rys. 2-4).
Moment dipolu elektrycznego wyraa si zalenoci
(2-31)

Rys. 2-4. Pole elementarnego dipola elektrycznego umieszczonego wzdu osi z

Korzystajc z zalenoci (2-17) moemy wyprowadzi nastpujce wyraenia dla skadowych pola
dipola elementarnego [49, 50]:

20

(2-32a-d)
Ze wzgldu na symetri pole dipola jest niezalene od wsprzdnej . Znaczenie czonw
figurujcych w wyraeniach na skadowe pola dipola elementarnego zaley od wartoci kr lub te
wprowadzajc dugo fali od 2r/. Moemy wyrni trzy strefy:
l) strefa bliska (statyczna), w ktrej 2r << ; ostatnie czony w nawiasach kwadratowych wyrae (232) przewaaj, tak e pozostae mona pomin; wzory (2-32a i b) redukuj si w tej strefie do wzorw
dla pola elektrostatycznego dipola elektrycznego, a wzr (2-32c) reprezentuje pole elementu prdu w
stanie quasi-stacjonamym;
2) strefa porednia, w ktrej 2r jest porwnywalne z dugoci fali ; pole ma struktur bardzo
zoon;
3) strefa daleka (promieniowania), w ktrej 2r >> ; wane s jedynie czony zawierajce czynnik l/r.
Otrzymujemy wic nastpujce zalenoci:

(2-33a/b)
(2-33c)
Pole ma bardzo prost struktur. Wektory pola elektrycznego i magnetycznego s poprzeczne wzgldem
kierunku rozchodzenia si fali i wzajemnie prostopadle. Wzory (2-33) moglibymy uzyska wprost z
zalenoci (2-23).

Rys. 2-5. Przekrj poprzeczny pola elektrycznego w otoczeniu elementarnego dipola elektrycznego.

Charakterystyka promieniowania dipola elementarnego wyraa si zalenoci

(2-34)
Na rysunku 2-5 przedstawiono linie pola elektrycznego w otoczeniu dipola elementarnego, a na rys. 26jego charakterystyk promieniowania w paszczynie wektora E.
Podstawiajc wyraenie (2-34) do wzoru (1-9) i wykonujc cakowanie obliczamy kierunkowo
elementarnego dipola elektrycznego

(2-35)

21

Rys. 2-6. Charakterystyka promieniowania w paszczynie E elementarnego dipola elektrycznego

2.1.5. ELEMENTARNY DIPOL MAGNETYCZNY

Rozwaymy teraz promieniowanie elementu prdu magnetycznego, zwanego take elementarnym
dipolem magnetycznym. Miedzy prdami elektrycznym i magnetycznym zachodz nastpujce zwizki
[28]:
(2-36a)
(2-36b)
Jak wynika z zalenoci (2-36b) element prdu magnetycznego jest rwnowaony nieskoczenie maemu
wirowi prdu elektrycznego. W sensie fizycznym elementarny

Rys. 2-7. Ptla z prdem i ekwiwalentny dipol magnetyczny

dipol magnetyczny moemy wic zrealizowa w postaci ptli z prdem, malej w porwnaniu z dugoci
fali (rys. 2-7).
Pole elementarnego dipola magnetycznego jest dualne w stosunku do pola elementarnego dipola
elektrycznego. Stosujc transformacj (2-9) do wzorw (2-32) otrzymujemy:
(2-37a)

(2-37b/c)
(2-37d)
Podobnie jak w przypadku dipola elektrycznego, pole elementarnego dipola magnetycznego jest
niezalene od wsprzdnej . Charakterystyka promieniowania obu dipoli jest jednakowa, jednakowe
wic tez s ich kierunkowoci. Moment dipola magnetycznego wyraa si wzorem
(2-38)
w ktrym S powierzchnia ptli.

22

2.1.6 POLE DALEKIE LINIOWEGO ROZKADU PRDU

Okrelimy pole w obszarze promieniowania wytwarzane przez prd zmieniajcy si
harmonicznie w czasie i pyncy wzdu cienkiego prostoliniowego przewodnika rozcigajcego si
wzdu osi z od z = 1/2 do z = 1/2 (rys. 2-8). Dugo przewodnika

Rys. 2-8. Pole dalekie liniowego rozkadu prdu

moe by dowolna, tak e w oglnoci prd jest zespolon funkcj pooenia wzdu przewodnika
(2-39)
Poniewa w strefie dalekiej pole ma struktur fali paskiej, wystarczy, jeli okrelimy tylko pole
elektryczne. Skorzystamy z wyprowadzonych poprzednio wyrae (2-23) dla pola dalekiego dowolnego
rozkadu prdw. Przede wszystkim opucimy prdy magnetyczne, a nastpnie biorc pod uwag, e
J1 = 0 stwierdzamy, e E = 0, uwzgldniajc wreszcie, e r1r = z cos, 1z1 = -sin i e caka
objtociowa sprowadza si do caki liniowej znajdujemy nastpujce wyraenie dla jedynej niezerowej
skadowej pola elektrycznego:
(2-40)
Ze wzgldu na osiow symetri rda, pole nie zaley od wsprzdnej . Funkcja f() jest w
oglnoci funkcj zespolon, co oznacza, e powierzchnie ekwifazowe nie s powierzchniami kul o
promieniu r. Modu tej funkcji reprezentuje oczywicie charakterystyk promieniowania rda w skali
nieunormowanej.
Caka w wyraeniu (2-40) ma ciekaw interpretacj. Porwnujc wyraenie podcakowe z wyraeniem
dla pola dalekiego elementarnego dipola elektrycznego (2-33a) atwo zauway, e cak w zalenoci
(2-40) mona traktowa jako sum pl pochodzcych od nieskoczenie wielkiej liczby elementarnych
dipoli uoonych wzdu osi przewodnika. Funkcja ekspotencjalna w wyraeniu podcakowym
uwzgldnia przy tym rnice faz w polach poszczeglnych dipoli wynike wskutek rnicy drg, jakie
przebywa fala elektromagnetyczna.

2.1.7. SUMOWANIE PL
Czsto bdziemy mieli do czynienia ze rdami skadajcymi si z pewnej liczby oddzielnych
przewodnikw z prdem. Jeli tylko takie rdo zajmuje ograniczon cz przestrzeni, to moemy
stosowa do oglne wyraenia wyprowadzone w p. 2.1.1 i 2.1.2. W pewnych przypadkach jest jednak
dogodniej skorzysta z zasady superpozycji i traktowa pole wypadkowe jako sum pl od
poszczeglnych przewodnikw. Ograniczymy si tylko do zbadania pola w strefie dalekiej.
Niech wic bdzie dane rdo zoone z N ograniczonych obszarw, w ktrych pyn prdy.
Umiemy pocztek pierwotnego ukadu wsprzdnych prostoktnych x, y, z i zwizanego z nim ukadu
wsprzdnych kulistych r , dowolnie w pobliu obszarw z prdami (rys. 2-9). Z kadym np. i-tym
obszarem wiemy wtrny ukad wsprzdnych ze rodkiem w punkcie O, lecym dowolnie wewntrz

23

tego obszaru. Chcemy okreli pole w odlegym punkcie P, moemy wic uwaa, e wszystkie
promienie wychodzce z pocztkw pierwotnego i wtrnych ukadw wsprzdnych i zdajce do
punktu P s do siebie rwnolege. Przy takim zaoeniu pole w punkcie P pochodzce od i-tego obszaru
moemy traktowa jako pole pochodzce od rda punktowego umieszczonego w punkcie O. Skadowe
tego pola wyraaj si nastpujcymi zalenociami:

(2-41a/b)
Pole wypadkowe otrzymamy sumujc pola pochodzce od wszystkich obszarw, uwzgldniajc przy
tym rnice faz wynike z rnicy drg prowadzcych od poszczeglnych obszarw do punktu P. Przy
zaoeniu rwnolegoci wszystkich promieni
(2-42)
przy czym:
Ri wektor promie okrelajcy pooenie pocztku i-tego wtrnego ukadu wsprzdnych;
ro odlego od pocztku pierwotnego ukadu wsprzdnych do punktu P.

Rys. 2-9. Sumowanie pl

Pole wypadkowe jest wic okrelone nastpujcymi zalenociami:

(2-43a/b)
w ktrych:

(2-44a/b)
W oglnym przypadku funkcje kierunkowe Fu1 i Fu2 s funkcjami zespolonymi. Ich moduy
przedstawiaj nieunormowane charakterystyki promieniowania ukadu.
Jeli wszystkie obszary wchodzce w skad rda s jednakowe i jednakowo zorientowane, to funkcje
f1i(,) i f2i(,) moemy przedstawi w postaci:
w ktrej Ai s zespolonymi wspczynnikami pobudzenia, natomiast funkcje f1i(,) i f2i(,) s
zespolonymi charakterystykami promieniowania dowolnego obszaru, odpowiednio dla skadowej E i
E. W miejsce zalenoci (2-44) otrzymujemy teraz:

24

(2-45a/b)
Wzory (2-45) wyraaj zasad przemnaania charakterystyk, wykorzystywan przy okrelaniu
charakterystyk promieniowania ukadw antenowych zoonych z pewnej liczby jednakowych i
jednakowo zorientowanych elementw promieniujcych. Funkcje f1 i f2 s w tym przypadku
charakterystykami promieniowania pojedynczego elementu, a suma wystpujca we wzorach (2-45) jest
mnonikiem ukadu.

2.1.8. ZASADA WZAJEMNOCI

Zasada wzajemnoci Rayleigha-Helmholtza uoglniona przez Carsona na przypadek anten okrela
zwizek midzy parametrami anteny pracujcej w warunkach nadawania i odbioru. W oglnym
przypadku zasad wzajemnoci2) moemy sformuowa w nastpujcy sposb. Niech bd dane dwa
rozkady prdw J1 i J2 zajmujce odpowiednie obszary V1 i V2. Jeli prdy J1 wytwarzaj pole E1, a J2
pole E2, to midzy tymi wielkociami zachodzi nastpujcy zwizek [27]:
(2-46)
Przechodzc do rde punktowych o momentach 1s1I1ds1 i 1s2I2ds2 otrzymujemy
(2-47)
przy czym

W szczeglnoci przy rwnych nateniach prdu I1 = I2, mamy U1 = U2. Identyfikujc rda
punktowe z zaciskami anten zasad wzajemnoci moemy wypowiedzie w nastpujcy sposb. Jeli
prd I pync przez zaciski anteny 1 wytwarza na zaciskach anteny 2 napicie U, to ten sam prd I pync
przez zaciski anteny 2 wytworzy na zaciskach anteny 1 to samo napicie U. Jest to powszechnie
spotykane sformuowanie zasady wzajemnoci dla anten. Zasada wzajemnoci jest suszna bez wzgldu
na odlego midzy antenami, a wic take w polu bliskim. Wanym wnioskiem wynikajcym z zasady
wzajemnoci jest moliwo zmierzenia parametrw anteny nadawczej przy wykorzystaniu jej jako
anteny odbiorczej.

2.2. POWIERZCHNIE FALOWE I PROMIENIE

W poprzednim punkcie badalimy zwizki midzy polem elektromagnetycznym a jego rdami.
Zajmiemy si teraz zagadnieniem propagacji fal elektromagnetycznych bez bezporedniego odwoywania
si do rde promieniowania.

2.2.1. ZASADA HUYGENSA-FRESNELA

Rozwamy nastpujcy problem: znamy rozkad pola elektrycznego i magnetycznego na pewnej
powierzchni S i chcemy na tej podstawie okreli pole w dowolnie zadanym punkcie P na zewntrz tej
powierzchni. Cakujc rwnanie Helmholiza . dochodzimy do nastpujcych zalenoci [28, 41, 45]:

25

(2-48a/b)
przy czym /n normalna pochodna.
Rwnania (2-48), nazywane wektorowymi wzorami Kirchhoffa, moemy uwaa za analityczne
sformuowanie zasady Huygensa-Fresnela, ktra gosi, e kady punkt czoa fali mona traktowa jako
wtrne rdo elementarnej fali kulistej. Z zasady Huygensa-Fresnela wynika, e nie ma bezporedniej
zalenoci midzy polem w punkcie P a polem w odpowiadajcym mu punkcie czoa fali; pole w punkcie
P jest sum wszystkich fal elementarnych z caej powierzchni S.

2.2.2. PRAWA OPTYKI GEOMETRYCZNEJ

Omawiana poprzednio zasada Huygensa-Fresnela daje rygorystyczne rozwizanie rwnania falowego.
Czsto jednak jestemy skonni zrezygnowa z rygorystycznego rozwizania i zadowoli si
rozwizaniem przyblionym, jakie daje optyka geometryczna.
Na wstpie, zanim sformuujemy prawa optyki geometrycznej, wprowadzimy do rozwaa pewne
powierzchnie zwizane z propagacj fal elektromagnetycznych. Zamy, e rda pola mieszczce si
w pewnym ograniczonym obszarze V zaczynaj dziaa w chwili t = t0. Powstajce zaburzenie, tj. pole
elektromagnetyczne, rozchodzi si w przestrzeni z prdkoci zalen od waciwoci orodka.
Powierzchni (r, t) oddzielajc w chwili t obszar zaburzony od niezaburzonego nazywamy
powierzchni falow. Rwnanie rniczkowe tej powierzchni moemy wyprowadzi

Rys. 2-10. Powierzchnie

falowe wytworzone przez
rda w obszarze V

z rwna Maxwella wykorzystujc fakt, ze na powierzchni falowej pochodne E/ i H/ s niecige.

Dla jednorodnego izotropowego orodka o parametrach , ( = 0) otrzymujemy [29,49]
(2-49)
Rwnanie (2-49) jest, cile biorc, rwnaniem rniczkowym powierzchni falowych w
czterowymiarowej czasoprzestrzeni. Chcc uzyska rwnanie powierzchni falowych A0(r) w przestrzeni
trjwymiarowej, zaoymy, e punkty powierzchni A0(r) poruszaj si z prdkoci v wzdu linii
normalnych do tej powierzchni (promieni) (rys. 2-10). Mamy wtedy (2-50)
(2-50)
Dla = 1 / otrzymujemy z rwnania (2-49)
(2-51)
Wielko A0 okrela drog przebyt wzdu promienia przez zaburzenie biegnce z prdkoci .
W optyce geometrycznej przyjto posugiwa si pojciem drogi optycznej, tj. drogi, Jak przebyoby
zaburzenie biegnce wzdu promienia z prdkoci c. Zamiast wzoru (2-50) mamy wwczas
(2-52)
i z rwnania (2-49) otrzymujemy
(2-53)
26

przy czym n = c/v wspczynnik zaamania.

Jest oczywiste, e A = nA0.
Funkcj A nazywamy eikonaem; odgrywa ona podstawow rol w optyce geometrycznej.
Wprowadzone pojcie powierzchni falowej mona niekiedy uoglni na przypadek pola ustalonego o
zalenoci czasowej ejt. W szczeglnoci np. dla fali paskiej
(2-54)
przy czym E0 wektor rzeczywisty;
, , cosinusy kierunkowe prostej, wzdu ktrej rozchodzi si fala. Zauwamy, e wyraenie w
nawiasie kwadratowym spenia rwnanie rniczkowe (2-49). Moemy wic uwaa, e funkcja
(2-55)
przedstawia powierzchni falow fali paskiej, za funkcja
(2-56)
powierzchni rwnego eikonau. Oczywicie w stanie ustalonym powierzchnie te nie oddzielaj ju
obszaru zaburzonego od niezaburzonego. Pojcie powierzchni falowej doznao wic tu istotnego
uoglnienia.
Podobnie sprawa przedstawia si dla innych pl o zalenoci czasowej ejt. Jeli struktura tych pl jest
zbliona do struktury fali paskiej, to moemy przedstawi je w postaci:
(2-57a)
(2-57b)

przy czym eikona A(r) spenia rwnanie (2-53), za wyraenie w nawiasie kwadratowym reprezentuje
powierzchni falow w sensie uoglnionym. Przedstawienie pola w tej postaci ley u podstaw optyki
geometrycznej, ktrej prawa wyraaj wanie waciwoci powierzchni rwnego eikonau i linii
ortogonalnych do tych powierzchni, tj. promieni. Eikona A(r) jest funkcj rzeczywist i niezalen od
czstotliwoci.
Powierzchnie rwnego eikonau bdziemy czsto nazywa powierzchniami falowymi (w sensie
uoglnionym). Nie naley natomiast utosamia eikonau z faz pola, jakkolwiek w przypadkach
szczeglnych np. dla fali paskiej pojcia te mog, by rwnowane [49].
Przejdziemy teraz do sformuowania praw optyki geometrycznej. Rozwamy dwie powierzchnie A =
const:
Z rwnania (2-53) wynika, e przy przejciu od pierwszej powierzchni do drugiej funkcja A doznaje
przyrostu
(2-58)
przy czym C kontur cakowania, zlewajcy si z promieniem czcym punkty P1 i P2 rozwaanych
powierzchni falowych (rys. 2-11). Wielko A okrelon cak (2-58) nazywa si dugoci drogi
optycznej miedzy punktami P1 i P2. Wyraenie (2-52) wskazuje, e dugo ta
(2-59)
przy czym t jest czasem potrzebnym do przesunicia punktu P1 wzdu promienia do punktu P2, z
prdkoci v. Wobec tego dugo drogi optycznej midzy punktami

Rys. 2-11. Powierzchnie

A = const i promienie

P1 i P2 jest liczbowo rwna odlegoci, jak punkt P1 przebdzie w czasie t poruszajc si z prdkoci

27

wiata w prni.
Z powyszych rozwaa wynika, e dugo drogi optycznej midzy dowolnymi punktami P1 i P2
powierzchni A1 i A2 pozostaje jednakowa, mimo, e geometryczna dugo promieni midzy tymi
punktami bdzie w oglnym przypadku rna.
U podstaw praw optyki geometrycznej ley zasada Fermata mwica, e przy ruchu w przestrzeni fali
typu (2-57) dugo drogi optycznej midzy odpowiadajcymi sobie punktami powierzchni falowych jest
wielkoci ekstremaln. Zasada Fermata daje moliwo wyznaczenia rzeczywistej drogi promienia od
rda do punktu obserwacji. W szczeglnoci wynika z niej, e przy rozchodzeniu si fali w orodku
jednorodnym promienie s prostoliniowe.
Z zasady Fermata wynikaj podstawowe prawa odbicia i zaamania fal typu (2-57) na granicy
rozdziau dwch orodkw.
Ola przypadku odbicia fal mamy:
1) promie fali padajcej, promie fali odbitej i normalna do powierzchni rozdziau orodkw w
punkcie padania' le w jednej paszczynie;
2) kt midzy normaln do powierzchni rozdziau orodkw a promieniem fali padajcej (kt padania)
rwnacie ktowi midzy normaln a promieniem fali odbitej (kt odbicia).
Dla przypadku zaamania fal mamy:
1) promie fali padajcej, promie fali zaamanej oraz normalna do powierzchni rozdziau orodkw
le w jednej paszczynie;
2) kt midzy normaln do powierzchni rozdziau orodkw a promieniem fali padajcej (kt padania)
i kt midzy normaln a promieniem fali zaamanej (kt zaamania) s zwizane nastpujc zalenoci:
(2-60)
w ktrej:
1 kt padania;
2 kt zaamania;
n1, n2 wspczynniki zaamania orodkw 1 i 2.
Z powyszego wynika, e prawa odbicia i zaamania wypywajce z zasady Fermata niczym nie rni
si od analogicznych praw wanych dla paskich fal elektromagnetycznych i paskiej granicy rozdziau.
Ta zgodno pochodzi std, e dowolny element powierzchni falowej pola typu (2-57) ma przy.
propagacji waciwoci czoa fali paskiej.

2.2.3. PRZEJCIE OD TEORII FALOWEJ POLA DO PRAW OPTYKI GEOMETRYCZNEJ

Rozwamy dwie powierzchnie falowe A i A1. Z zasady Huygensa-Fresnela wynika, e pole w
dowolnym punkcie P, na powierzchni A1 jest superpozycj pl rde elementarnych rozoonych w
sposb cigy na powierzchni A. W przeciwiestwie do powyszej zasady, optyka geometryczna zakada,
e istnieje cisa zaleno pola w punkcie P1 od pola w odpowiadajcym mu punkcie P na powierzchni
A. Odpowiadajce sobie punkty P i P1 le przy tym na linii normalnej do obu powierzchni falowych, tj.
na promieniu przechodzcym przez te punkty. Mwic obrazowo pole jak gdyby rozchodzi si wzdu
promieni, przy czym stan pola na pewnym promieniu nie zaley od stanu pola na ssiednich promieniach.
Sprbujmy teraz ustali warunki, przy ktrych pole elektromagnetyczne dowolnego ukadu rde
zblia si do pola rzdzonego prawami optyki geometrycznej. W tym celu dla pl zmieniajcych si
harmonicznie w czasie szukamy rozwizania rwna Maxwella w postaci:
(2-61a)
(2-61b)

Podstawiajc zalenoci (2-61) do rwna Maxwella i eliminujc z uzyskanych wyrae H0

otrzymamy po przeksztaceniach [45, 49] nastpujc zaleno na E0
(2.62)

28

Analogiczn zaleno moemy rwnie otrzyma dla wektora H0. Rozwamy teraz rwnanie (2-62)
przyjmujc, e 0, czyli k. Jeeli wielko A i pochodne od E0 i H0 s skoczone, to drugi i trzeci
czon po prawej stronie rwnania (2-62) d do zera i
(2-63)
Rwnanie (2-63) i analogiczne rwnanie dla wektora By bd spenione,
jeeli:
(2-64a)
(2-64b)
(2-64c)

Warunek (2-64c) jest powtrzeniem rwnania rniczkowego (2-53), ktre musi spenia funkcja A
wprowadzona w optyce geometrycznej. Z warunkw (2-64a) i (2-64b) wynika, e wektory E0 i H0 s
prostopade do promieni. Mona ponadto wykaza, e dla k0 wektory E0 i H0 s. wzajemnie
prostopade i zwizane zalenoci
(2-65)
W ten sposb falowe pole elektromagnetyczne w przypadku granicznym 0 przechodzi w pole
speniajce warunki optyki geometrycznej. W tych warunkach kady element powierzchni falowej pola
zachowuje si jak element czoa fali paskiej. Jeeli czstotliwo drga pola elektromagnetycznego jest
skoczona, lecz jednak dostatecznie dua, to zalenoci optyki geometrycznej bd spenione tylko w
przyblieniu dla tych punktw przestrzeni, dla ktrych drugi i trzeci czon rwnania (2-62) s znacznie
mniejsze ni pierwszy. Jest jasne, e ten ostatni warunek nie bdzie speniony tam, gdzie wektory E0 i H0
oraz funkcja A ulegaj gwatownym zmianom. Gwatowna zmiana amplitud pola zachodzi zazwyczaj na
granicy tzw. cienia geometrycznego oraz w punktach i wzdu linii kaustycznych. W tych obszarach pole
elektromagnetyczne przy skoczonej czstotliwoci drga bdzie si znacznie rni od pola
speniajcego prawa optyki geometrycznej.
Przejcie od falowego pola elektromagnetycznego dla 0 do pola optyki geometrycznej mona
atwo zinterpretowa w drodze nastpujcego rozwaania fizycznego. Zamy, e S jest dowoln
powierzchni falow pola elektromagnetycznego znanego ukadu rde (rys. 2-12). Pole w punkcie P na
zewntrz tej powierzchni jest superpozycj pl elementarnych rde Huygensa rozoonych w sposb
cigy na powierzchni S. Przesunicie fazowe midzy wektorami pl w punkcie P od dwch ssiednich
rde elementarnych jest rwne 2r/, przy czym r jest rnic drg od rde do punktu obserwacji
P. Jeeli 0, to nawet dla maych r przesunicie fazy moe przyjmowa rne wartoci zaczynajc od
bardzo maych do bardzo duych. W przypadku duych charakter wektorowej sumy pl rde
elementarnych w punkcie P bdzie mia posta jak na rys. 2-13, tj. wektor wypadkowy Ewyp bdzie bliski
zeru. Natomiast jeli wielko jest niedua, obraz si zmienia i wektorowe sumowanie pl w punkcie P
daje wektor wypadkowy Ewyp znacznie rny od zera (rys. 2-14).
atwo si przekona, e w pobliu punktw Q1 i Q2, w ktrych normalne z punktu P przecinaj
powierzchni S, rnica drg jest bliska zera, poniewa w tych punktach pochodne od r wzgldem
kierunkw stycznych do powierzchni S s rwne zeru.

Rys. 2-12. Punkty stacjonarnej fazy na powierzchni falowej S

29

Rys. 2-13: Sumowanie pl rde

elementarnych pooonych daleko od
punktu stacjonarnej fazy
Rys. 2-14. Sumowanie pl rde
elementarnych pooonych w otoczeniu
punktu stacjonarnej fazy

Punkty takie nosz nazw punktw stacjonarnej fazy. Sumowanie pl wytwarzanych przez rda
elementarne w pobliu punktw stacjonarnej fazy prowadzi do wartoci wypadkowej rnej od zera.
Natomiast we wszystkich pozostaych punktach powierzchni S wielko dla 0 przyjmuje
dostatecznie due wartoci, aby wypadkowy wektor pl tych rde elementarnych w punkcie obserwacji
by bliski zera. Moe si wic wydawa, e wielko pola w punkcie P bdzie wyznaczona przez pola
elementarnych rde Huygensa znajdujcych si w dwch punktach stacjonarnej fazy. Jednak
uwzgldniajc fakt, e charakterystyka promieniowania jest kardioid, ktrej maksimum jest skierowane
wzdu kierunku okrelajcego ruch czoa fali, dochodzimy do wniosku, e warto pola w punkcie P,
wytworzonego przez rdo Q2 jest rwna zeru.
W rezultacie warto pola w punkcie obserwacji P dla 0 jest okrelona jedynie wartoci pola w
jednym punkcie stacjonarnej fazy na powierzchni falowej S.

2.2.4. WACIWOCI POLA W PRZYBLIENIU OPTYKI GEOMETRYCZNEJ

W poprzednim punkcie wykazalimy, w jakich warunkach pole dowolnego ukadu rde zblia si do
pola rzdzonego prawami optyki geometrycznej. Chcemy teraz znale wzory na amplitudy pola E0 i H0
w przyblieniu optyki geometrycznej.

Rys. 2-15. Zalenoci energetyczne w optyce geometrycznej: a) wizka promieni w orodku niejednorodnym; b)
zwizki miedzy powierzchniami falowymi w orodku jednorodnym

W tym celu rozwamy dwie powierzchnie falowe A1 i A2 (rys. 2-15) i wizk promieni, ktra wycina
elementy dA1 i dA2 na odpowiednich powierzchniach. Poniewa przepyw energii odbywa-si tylko
wzdu promieni, wic
(2-66)
przy czym S jest gstoci strumienia mocy. Dla przypadku fali paskiej gsto strumienia mocy jest
dana przez
(2-67)
Jeli ponadto przenikalno magnetyczna orodka jest staa, to midzy amplitudami pola elektrycznego
na powierzchniach A1 i A2 zachodzi nastpujcy zwizek:
30

(2-68)

przy czym:
E0(0) amplituda pola na powierzchni A1;
E0(S) amplituda pola na powierzchni A2.

Wprowadzajc zamiast przenikalnoci wspczynnik zaamania n = / 0 otrzymujemy

(2-69)

W przeciwiestwie do zasady Huygensa-Fresnela wzr (2-69) ustala zaleno

pola w danym punkcie pewnej powierzchni falowej od pola w odpowiadajcym mu punkcie innej
powierzchni falowej.
Zastosujemy teraz wzr (2-69) do przypadku orodka jednorodnego, w ktrym promienie s liniami
prostymi (rys. 2-15b). Dugo wszystkich promieni midzy dwiema powierzchniami falowymi bdzie w
tym przypadku jednakowa; oznaczmy j przez s. Wybierzmy ukad wsprzdnych tak, aby o z
pokrywaa si z promieniem przechodzcym przez punkt A, na powierzchni A1, a paszczyzny xz i yz byy
jej paszczyznami gwnymi. Promie przechodzcy przez ssiedni punkt B lecy jednoczenie na
powierzchni A1 i na paszczynie xz bdzie przecina promie przechodzcy przez punkt A (o z) w
punkcie Ox w odlegoci R1, ktra jest jednym z gwnych promieni krzywizny powierzchni A1 w punkcie
A. Podobnie promie przechodzcy przez ssiedni punkt C, lecy jednoczenie na powierzchni A1 i na
paszczynie yz, bdzie przecina o z w punkcie Oy w odlegoci R2, ktra jest drugim gwnym promieniem krzywizny powierzchni A1 w punkcie A. Promienie krzywizny R1, i R2 s dodatnie, jeli rodki
krzywizny le na ujemnej posi z.
Rozwamy teraz punkt A', w ktrym promie przechodzcy przez punkt A przecina powierzchni A2.
Paszczyzny gwne powierzchni A2 pokrywaj si z paszczyznami gwnymi powierzchni A1; przez
punkt A' moemy wic przeprowadzi osie x i y odpowiadajce osiom x i y. Jest oczywiste, e gwne
promienie krzywizny powierzchni A2 w punkcie A' s rwne R1+s oraz R2+s.
Niech element powierzchni dA1 zawierajcy punkt A bdzie ograniczony krzyw . Promienie
przechodzce przez kontur wyznaczaj na powierzchni A2 kontur , ktry obejmuje punkt A.
Elementy powierzchni dA1 i dA2 wyraaj si wzorami:
(2-70)
Midzy wsprzdnymi x' i x a. wsprzdnymi y' i y zachodzi przy tym zwizek:

(2-71a)
(2-71b)

Podstawiajc zalenoci (2-71) do wzorw (2-70) znajdujemy zwizek midzy elementem powierzchni
dA1 a elementem powierzchni dA2

dA2 =

(R1 + s )(R2 + s ) dA
R1 R2

(2-72)

Wprowadzajc teraz zaleno (2-72) do wzoru (2-69) i biorc pod uwag, e n1 = n2 otrzymujemy
(2-73)
Wzr (2-73) okrela prawo propagacji amplitudy pola wzdu promienia.
Dla s pierwiastek kwadratowy mona zastpi wyraeniem asymptotycznym; wwczas
otrzymujemy
(2-74)
Widzimy, e w tym przypadku amplituda E0 maleje odwrotnie proporcjonalnie do odlegoci s. Jest to
waciwo charakterystyczna dla fali kulistej.
Zamy teraz, e powierzchnia pocztkowa jest powierzchni cylindryczn. W tym przypadku jeden
z promieni krzywizny, np. R2, jest nieskoczenie wielki. Dla s otrzymujemy wwczas

31

(2-75)
Zmiany amplitudy wzdu promienia s odwrotnie proporcjonalne do pierwiastka kwadratowego z
odlegoci, a wic s takie jak dla fali cylindrycznej.
Jeli oba promienie krzywizny s nieskoczenie due; tzn. powierzchnia pocztkowa jest paszczyzn,
mamy
(2-76)
Amplituda pola nie ulega zmianie z odlegoci, co jest charakterystyczne dla fali paskiej.

2.3. DYFRAKCJA FAL ELEKTROMAGNETYCZNYCH

Przy rozchodzeniu si fal elektromagnetycznych w przestrzeni zawierajcej postronne ciaa,
wypadkowe pola elektromagnetyczne bdzie oczywicie rni si od pola, ktre istniaoby w przypadku
propagacji fali w jednorodnym izotropowym orodku. Fala elektromagnetyczna padajc na jakie ciao
wymusza drgania adunkw swobodnych i zwizanych, ktre wytwarzaj w otaczajcej przestrzeni i
wewntrz ciaa wtrne pole elektromagnetyczne, zmieniajce si w czasie (w stanie ustalonym) z
czstotliwoci fali padajcej. Wtrne pole elektromagnetyczne razem z polem fali padajcej tworzy
wypadkowe pole elektromagnetyczne. Powysze zjawisko nazywa si dyfrakcj fal
elektromagnetycznych.
W zagadnieniach antenowych najbardziej istotne znaczenie maj te przypadki, w ktrych postronne
ciao jest doskonaym przewodnikiem. Ograniczymy nasze rozwaania tylko do takich przypadkw.
Moemy wic sformuowa problem nastpujco: dany jest ukad rde pierwotnych, ktry wytwarza
pole E0, H0; wprowadzamy, do tego pola jakie ciao wykonane z doskonaego przewodnika i chcemy
znale nowe pole E, H.
Wprowadzenie przewodnika do pola E0, H0 powoduje wystpienie pewnego rozkadu prdw i
adunkw na jego powierzchni, ktre s rdami wtrnego pola elektromagnetycznego. W oglnym
przypadku to wtrne pole moe wywiera wpyw na rda pierwotne powodujc zmian pola E0, H0.
Wzajemne oddziaywanie midzy wprowadzonym ciaem a rdami pierwotnymi moe by
uwzgldnione metod kolejnych przyblie. Przede wszystkim wyznaczamy pole wtrne Ew, Hw
odpowiadajce polu E0, H0 bez uwzgldnienia oddziaywania wprowadzonego ciaa na rda. Pole
wtrne padajc na rda pierwotne indukuje w nich prdy, ktre s rdami, nowego pola
dyfrakcyjnego E0, H0. Pod wpywem pola E0, H0 na powierzchni wprowadzonego przewodnika
indukuj si prdy bdce rdami kolejnego pola dyfrakcyjnego Ew, Hw. Proces ten moemy
powtarza dowolnie dugo. Wypadkowy rozkad prdw na powierzchni wprowadzonego przewodnika
jest teraz sum rozkadw zwizanych z polami Ew, Hw, ..., a wypadkowy rozkad prdw w rdach
pierwotnych jest sum rozkadw zwizanych z polami E0, E0, ....
Jeli odlego R midzy rdami pierwotnymi a wprowadzonym ciaem jest dua zarwno w
porwnaniu z rozmiarami rde jak i z rozmiarami wprowadzonego ciaa, to pola dyfrakcyjne rzdw
wyszych ni pierwszy mog by pominite. W specjalnych przypadkach, w ktrych geometria
wprowadzonego ciaa jest taka, e amplituda pola wtrnego Ew, Hw w otoczeniu rde pierwotnych jest
maa, chocia odlego R nie jest dua, mona rwnie pomin oddziaywania przeszkody na rda
pierwotne.
2.3.1. WARUNKI BRZEGOWE
Ograniczymy nasze zainteresowanie do okrelenia pola wtrnego Ew, Hw wytwarzanego przez
doskonale przewodzce ciao umieszczone w polu pierwotnym E0, H0, pomijajc oddziaywanie pola
wtrnego na rda pierwotne. Pole wypadkowe jest w tym przypadku okrelone nastpujco:

32

(2-77a)
(2-77b)

Niech V bdzie obszarem zajmowanym, przez wprowadzone ciao a S jego

powierzchni. Poniewa konduktywno wprowadzonego ciaa jest nieskoczenie wielka, zatem pole E,
H wewntrz, obszaru V jest rwne zeru; na powierzchni przewodnika natomiast pole wypadkowe musi
spenia warunki brzegowe:
(2-78a)
(2-78b)
przy czym In jest jednostkowym wektorem normalnym do powierzchni S skierowanym na zewntrz.
Jeli rozkad prdw na powierzchni przewodnika jest znany to pole dyfrakcyjne mona obliczy
korzystajc ze wzorw (2-17), zastpujc w nich caki objtociowe przez caki powierzchniowe. Mamy
wwczas:
(2-79a)
(2-79b)
Do wyznaczenia gstoci powierzchniowej prdu K wykorzystamy warunek brzegowy (2-78a).
Korzystajc ze wzorw (2-77a) i (2-79a) otrzymujemy
(2-80)
Rwnanie (2-80) jest rwnaniem cakowym, z ktrego mona wyznaczy rozkad prdu K.
2.3.2. ODBICIE OD DOSKONAE PRZEWODZCEJ PASZCZYZNY; ZASADA ODBI
LUSTRZANYCH
Najprostszym zagadnieniem dyfrakcyjnym jest odbicie fali elektromagnetycznej od nieskoczenie
rozlegego, doskonaego, paskiego przewodnika. Rozwaymy dwa

Rys. 2-16. Odbicie fali paskie] od doskonale przewodzcej paszczyzny

przypadki: l) fala padajca jest fal pask, 2) fala padajca pochodzi od elementarnego dipola.
Fala paska. Rozwaymy fal pask rozchodzc si w kierunku okrelonym przez wektor
jednostkowy 1s0 i padajc na doskonale przewodzc paszczyzn pokrywajc si z paszczyzn xy
prostoktnego ukadu wsprzdnych (rys. 2-16). Rwnanie fali padajcej moemy wic zapisa w
postaci
Pole wtrne zwizane z prdami pyncymi na przewodzcej paszczynie (2-81)
musi by takie, aby pole wypadkowe dla obszaru ujemnych wartoci z byo
rwne zeru. Pole wtrne w tym obszarze jest zatem rwnie fal pask poruszajc si w kierunku 1s0 ale
o fazie przeciwnej w stosunku do fazy fali padajcej. Pole wtrne w obszarze dodatnich wartoci z jest
lustrzanym odbiciem pola w obszarze ujemnych wartoci z. Pole odbite jest wic rwnie fal pask

33

(2-82)
poruszajc si w kierunku wyznaczonym przez wektor jednostkowy 1s1, bdcy wektorem lustrzanym w
stosunku do 1s0. Wektor E1 fali odbitej jest zwizany z wektorem E0 fali padajcej nastpujcymi
zalenociami:
(2-83a)
(2-83b)

w ktrych 1n jest jednostkowym wektorem normalnym do paszczyzny odbijajcej,

Moduy obu wektorw s oczywicie jednakowe.
Wektory 1s0, 1s1 i 1n. le w jednej paszczynie, przy czym midzy nimi zachodzi nastpujcy zwizek:
(2-84)
Wektory pola magnetycznego fali padajcej i fali odbitej atwo znajdziemy korzystajc z zalenoci
(2-22):
(2-85a)
(2-85b)
Wypadkowe pole magnetyczne jest oczywicie sum pl fali padajcej i odbitej H=Hpad+Hodb; zgodnie
z warunkiem (2-78b) gsto prdu na powierzchni przewodnika bdzie wic rwna
(2-86)
mona bowiem wykaza, e

(2-87)

Dipol elementarny. Rozwamy teraz przypadek, kiedy rdem fali padajcej jest elementarny dipol
elektryczny. Jako paszczyzn przewodzc przyjmiemy jak poprzednio paszczyzn xy, a dipol
umiecimy na osi z w odlegoci b od reflektora (rys. 2-17). Orientacja osi dipola w stosunku do
paszczyzny reflektora moe by dowolna.
Obecno reflektora powoduje oczywicie zmian prdu w dipolu. Jednak w rozwaanym przypadku
wpyw reflektora uwidocznia si jedynie w zmianie momentu dipola p.
Podobnie jak w przypadku fali paskiej, rozkad prdu na powierzchni reflektora musi by taki, aby
pole wypadkowe w obszarze ujemnych wartoci z byo rwne zeru. Jeli wic idzie o ten obszar, to
obecno reflektora jest rwnoznaczna z wprowadzeniem dipola o momencie -p pokrywajcego si z
dipolem pierwotnym, jednak ze wzgldu na symetri, reflektor wytwarza w obszarze .dodatnich wartoci
z pole,

Rys. 2-17. Zwierciadlane odbicie

dipola elementarnego

ktre jest lustrzanym odbiciem pola w obszarze ujemnych wartoci z. Ze wzgldu na obszar dodatnich
wartoci z reflektor moe wic by zastpiony zwierciadlanym odbiciem dipola o momencie p. Pole
wypadkowe w obszarze dodatnich wartoci z jest polem wytwarzanym przez ukad dwch dipoli:
pierwotnego i lustrzanego odbicia.
Metoda odbi lustrzanych moe by stosowana rwnie w przypadku dowolnego ukadu rde. Jeli
rozwaa si tylko pole w obszarze promieniowania, to dowolny ukad rde mona uwaa za ukad
dipoli elektrycznych o momentach

34

(2-88)
Pole wypadkowe jest sum pl wytwarzanych przez, dipole pierwotne i ich lustrzane odbicia. W
przypadku dowolnych rozkadw prdu naley jednak pamita, e wprowadzenie reflektora moe w
zdecydowany sposb zmieni te rozkady.

2.3.3 PRZYBLIONE METODY ROZWIZYWANIA PROBLEMW DYFRAKCYJNYCH

Rygorystyczne rozwizanie zagadnie dyfrakcyjnych jest moliwe jedynie w tych przypadkach, w
ktrych geometria pola pierwotnego i wtrconego przewodnika s proste. W bardziej skomplikowanych
przypadkach stosujemy metody przyblione.
Metoda optyki geometrycznej. Przy analizie zjawiska dyfrakcji metod optyki geometrycznej
zakadamy, e w kadym punkcie reflektora fala padajca ulega odbiciu zgodnie z prawami odbicia fali
paskiej od paszczyzny stycznej do powierzchni reflektora w tym punkcie. Zaoenie to wymaga, aby
promienie krzywizny powierzchni reflektora i powierzchni falowej fali padajcej byy due w
porwnaniu z dugoci fali.
Z zasady zachowania energii wynika, e amplituda fali odbitej w punkcie odbicia jest rwna
amplitudzie fali padajcej, natomiast polaryzacj fali odbitej moemy okreli z zalenoci (2-83)
(2-89)
W celu okrelenia amplitudy fali odbitej w odlegoci s od powierzchni reflektora moemy korzysta z
wzoru (2-73), musimy jednak wczeniej wyznaczy promienie krzywizny powierzchni falowej fali
odbitej.
Metoda rozkadu prdu. Zamy, e na ciao o dowolnym ksztacie, ale wykonane z doskonaego
przewodnika pada fala elektromagnetyczna wypromieniowana przez rdo Q (rys. 2-18). Jeli dugo
fali padajcej jest duo mniejsza od rozmiarw

Rys. 2-18. Obszar cienia wytworzony przez rdo Q na powierzchni S

ciaa i od najmniejszego promienia krzywizny jego powierzchni, to zgodnie z poprzednimi rozwaaniami

moemy przypuszcza, e rozkad prdu elektrycznego na- powierzchni odbijajcej bdzie zbliony do
rozkadu wynikajcego z praw -optyki geometrycznej. Moemy wic zaoy, e powierzchniowa gsto
prdu na zacienionej" czci ciaa jest rwna zeru, natomiast na owietlonej" czci jest dana wzorem
(2-90)
Jest to rwnoznaczne z zaoeniem, e w kadym punkcie powierzchni S pole elektromagnetyczne rda
odbija si tak jak pole fali paskiej od nieskoczonej, idealnie przewodzcej paszczyzny stycznej od
powierzchni S w punkcie padania. .
Znajc rozkad prdu na powierzchni przewodnika moemy okreli pole wtrne korzystajc ze
wzorw (2-79).
Metoda operatorowa. Rozwamy reflektor dowolnego ksztatu majcy tylko t waciwo, e
wszystkie promienie odbite od jego owietlonej czci le w jednej pprzestrzeni, a wic w pobliu
ktrego mona narysowa pewn skoczon pask krzyw zamknit obejmujc wszystkie promienie
odbite (rys. 2-19). Wyobramy sobie teraz powierzchni zamknit utworzon przez nieskoczon
paszczyzn zawierajc krzyw i pkul o nieskoczenie wielkim promieniu. Pole w dowolnym
punkcie wewntrz obszaru ograniczonego powierzchni jest jednoznacznie okrelone przez rozkad

35

pola na tej powierzchni. Pole wtrne musi spenia warunki

wypromieniowania, zatem cakowanie po powierzchni pkuli o nieskoczonym promieniu nie wnosi
adnej skadowej do pola dyfrakcyjnego. Poniewa na paszczynie zawierajcej krzyw 71 pole jest
rne od'zera tylko wewntrz obszaru ograniczonego t krzyw, zatem proces cakowania wystarczy
rozcign tylko na ten

Rys. 2-19. Szkic do metody aperturowej: a) ukad promieni w pobliu reflektora; b) wsprzdne punktu cakowania

obszar. Rozkad pola w aperturze ograniczonej krzyw F okrelamy stosujc metod optyki
geometrycznej. Pole wtrne natomiast moemy wyznaczy korzystajc z zasady prdw rwnowanych
[36, 49]:
(2-91a)
(2-91b)
przy czym EA i HA s wektorami pola w aperturze, a K i *K wektorami gstoci powierzchniowej
rwnowanych (fikcyjnych) prdw elektrycznych i magnetycznych. Wstawiajc zalenoci (2-19) do
zalenoci (2-17) znajdujemy pole wtrne reflektora (2-92a)
(2-92a)

(2-92b)

przy czym A powierzchnia apertury.

W podobny sposb wstawiajc zalenoci (2-91) do wzoru (2-21 a) znajdujemy wyraenie na pole
elektryczne w strefie dalekiej
(2-93)
W przyblieniu optyki geometrycznej midzy wektorami pola elektrycznego i magnetycznego
zachodzi zwizek
(2-94)
w ktrym:
1swektor jednostkowy wzdu promienia przechodzcego przez apertur;
Z stosunek amplitudy pola elektrycznego do amplitudy pola magnetycznego; dla swobodnej
przestrzeni Z=0
Ograniczajc nasze rozwaania do apertury paskiej i zakadajc, e rozkad fazy w aperturze
nieznacznie tylko odbiega od rwnomiernego, moemy przyj, e
1s=1n wwczas wyraenie (2-93) ma nastpujc posta:
(2-95)

36

przy czym

(2-96)

2.3.4. SKALARNY PROBLEM DYFRAKCYJNY

W wielu przypadkach pole w aperturze jest prawie cakowicie spolaryzowane liniowo i tylko
nieznaczna cz energii jest zawarta w polu o polaryzacji ortogonalnej. Jeli pominiemy t skadow, to
obliczanie pola dyfrakcyjnego jeszcze bardziej si uproci, dziki moliwoci sprowadzenia zadania do
rozwizania problemu skalarnego (rys 2-20).
Pole dyfrakcyjne mona w tym przypadku obliczy korzystajc ze skalarnego wzoru Kirchhoffa [45]
(2-97)
w ktrym u reprezentuje dowoln skadow pola, a jest funkcj Greena dla swobodnej przestrzeni.
Jeli pole w aperturze wyrazi si za pomoc przyblienia optyki geometrycznej, to jest suszny
nastpujcy zwizek:
przy czym 1n, jest jednostkowym wektorem normalnym do paszczyzny apertury, a 1s - jednostkowym
wektorem normalnym do powierzchni falowej. Uwzgldniajc ponadto, e

Rys. 2-20. Skalamy problem dyfrakcyjny

przy czym R jest odlegoci od .punktu cakowania w aperturze do punktu obserwacji, a IR

jednostkowym wektorem wzdu R, otrzymujemy ze wzoru (2-97) nastpujce wyraenie na pole
dyfrakcyjne:
(2-98)
W polu dyfrakcyjnym daje si wyrni trzy obszary okrelone formalnie przez charakter przyblie,
jakie mona stosowa przy obliczaniu caki we wzorze (2-98). Wymienione trzy obszary charakteryzuj
si rwnie rnicami w strukturze pola, granice midzy obszarami nie s jednak ostro zarysowane.
W bezporednim ssiedztwie apertury znajduje si obszar bliski, w ktrym nic mona stosowa
adnych przyblie przy obliczaniu caki we wzorze (2-98) (czon 1/R jest porwnywalny z k). Obszar
ten rozciga si na odlego rwn kilku do kilkunastu dugoci fali liczc od apertury. Obliczenie caki
jest bardzo trudne, a ponadto wyraenie (2-98) daje tylko jakociowe pojcie o zachowaniu si pola w
tym obszarze. Pole w obszarze bliskim jest okrelone gwnie przez prawa optyki geometrycznej;
granica cienia jest ostro zarysowana (rys. 2-21).
Z obszaru buskiego przechodzimy do tzw. obszaru Fresnela, dla ktrego mona ju wprowadzi
pewne uproszczenia do wzoru (2-98). Po pierwsze mona pomin 1/R. w stosunku do h, nastpnie

37

zaoy, e iloczyn skalarny 1n1R jest stay na caej powierzchni apertury i rwny cos (w naszym
przypadku 1n=1z) oraz pomin zmiany R w mianowniku, przyjmujc R r. Zmiany R w wykadniku
funkcji ekspotencjalnej wymagaj staranniejszego rozwaenia. Rozwijajc R na szereg potgowy
otrzymujemy
przy czym:
=sincos;
= sinsin;
, wsprzdne ktowe punktu obserwacji;
, wsprzdne prostoktne punktu w aperturze.

(2-99)

Rys. 2-21. Przejcie od obszaru Fresnela do obszaru Fraunhofera dla szczeliny. Wykresy a) do f) przedstawiaj
rozkad pola w paszczyznach rwnolegych do paszczyzny ekranu ze szczelin przy zwikszaniu odlegoci od
szczeliny. Wida stopniow dyfuzj pola do obszaru cienia. Wykres g) przedstawia charakterystyk promieniowania
szczeliny obszar Fraunhofera (wedug J. C. Slater, N. H.' Frank: Introduction to Theoretical Physics, McGrawHill, New York 1933; zamieszczono ' za zgod McGraw-Hill Book Company)

W obszarze Fresnela zachowujemy pierwsze trzy czony szeregu. Caka okrelajca pole dyfrakcyjne
w obszarze Fresnela przyjmuje wic posta
(2-100)
przy czym

Jeli rozkad fazy w aperturze odbiega tylko nieznacznie od rwnomiernego, mona przyj, e
1z1s=1
Obszar Fresnela charakteryzuje si dyfuzj pola poza granice wyznaczone przedueniem promieni
przechodzcych przez apertur. Przewaajca cz energii pola znajduje si jednak nadal w tych
granicach.
Przy dalszym zwikszeniu odlegoci od apertury przechodzimy do obszaru, dalekiego, zwanego take
obszarem Fraunhofera.. W tym obszarze moemy wprowadzi dalsze uproszczenia do wyraenia
opisujcego pole dyfrakcyjne. W rozwiniciu S. wystarczy teraz zachowa tylko pierwsze dwa wyrazy,
co jest rwnoznaczne z zaoeniem, e wektory 1R i 1r, s rwnolege. Pole w obszarze Fraunhofera ma
wic charakter pola pochodzcego od rda punktowego. Jeli ponadto zaoymy prawie rwnomierny
rozkad fazy w aperturze, to niemal caa energia pola bdzie skupiona w maym sektorze wok osi z.
Moemy wic pomin zmiany cos w tym sektorze i jako ostateczne przyblienie dla pola w strefie
dalekiej otrzymujemy

38

(2-101)
Wyraenia (2-101) przedstawia oczywicie charakterystyk promieniowania apertury w skali
nieunormowanej. Ma ono ciekaw interpretacj. Wprowadzajc nowe oznaczenia: (2-102a)
(2-102b)
wyraenie (2-101) moemy przedstawi w postaci
(2-103)
przy czym
(2-104)
Funkcj opisujc rozkad pola w aperturze moemy rozcign na ca paszczyzn z=0:
(2-105)
Funkcja u(x, y) jest przedziaami ciga na caej paszczynie i wobec tego moemy j przedstawi w
'postaci zespolonej caki Fouriera
(2-106)
lub
(2-107)
przy czym

(2-108)
Funkcj f(kx, ky) opisujc rozkad pola w strefie dalekiej oraz funkcj u(x, y) opisujc rozkad pola w
aperturze mona wic traktowa jako par transformat Fouriera. Charakterystyka promieniowania
dowolnej apertury jest zatem transformat Fouriera rozkadu pola w aperturze i odwrotnie rozkad
pola w aperturze jest transformat Fouriera jej charakterystyki promieniowania.
Podane wyej wzory umoliwiaj atwe okrelenie kierunkowoci apertury. Dla apertury ze
wspfazowym rozkadem pola (funkcja g(,) jest wwczas funkcj rzeczywist) maksymalna gsto
promieniowania wyraa si zalenoci
(2-109)
Cakowita moc promieniowania jest oczywicie rwna przepywowi mocy przez apertur
(2-110)
Kierunkowo apertury jest wic rwna
(2-111)
W szczeglnym przypadku dla rwnomiernie owietlonej apertury g(,)=l oraz
(2-112)
W przypadku innych funkcji rozkadu pola w aperturze, zgodnie z nierwnoci Schwartza, mamy

39

(2-113)
a zatem
(2-114)
Rwnomierny rozkad pola w aperturze zapewnia wic najwiksz kierunkowo. Stosunek v = D/Dmax
jest oczywicie wspczynnikiem wykorzystania apertury. Naley wyranie podkreli, e powysze
stwierdzenie dotyczy tylko wspfazowych rozkadw pola w aperturze.

2.3.5 PROMIENIOWANIE APERTURY PROSTOKTNEJ

Dla zilustrowania rozwaa przeprowadzonych w poprzednich punktach omwimy promieniowanie
apertury prostoktnej i koowej. Najpierw zajmiemy si apertur prostoktn. Niech wymiary apertury
bd rwne a i b i niech apertura ley w paszczynie xy (rys. 2-22). Charakterystyka promieniowania
apertury zaley tylko

Rys. 2-22. Apertura prostoktna i jej charakterystyka promieniowania

od wzgldnego rozkadu pola; w dalszym cigu' przyjmiemy wic, e rozkad pola w aperturze g(f, iy)jest
unormowany tak, e jego maksymalna warto jest rwna l. Charakterystyk promieniowania, apertury
prostoktnej 'wyznaczymy korzystajc ze wzoru (2-108), moemy przy tym opuci wspczynnik T/2
(2-111)
Rozwamy przypadek szczeglny apertury rwnomiernie owietlonej, tzn. g(,)=l. Cak we wzorze
(2-115) mona teraz atwo obliczy i wyraenie na unormowan charakterystyk promieniowania
rwnomiernie owietlonej apertury prostoktnej przyjmuje posta
(2-116)
Szczeglne znaczenie maj przekroje przestrzennej charakterystyki promieniowania paszczyznami xz
i yz. Dla paszczyzny xz, =0 i wyraenie (2-116) sprowadza si do postaci
(2-117)
Dla paszczyzny yz, =/2 i charakterystyka promieniowania wyraa si rwnie wzorem (2-117),
przy czym a naley zastpi przez b. W obu paszczyznach charakterystyk promieniowania mona wic
przedstawi w postaci uoglnionej

40

(2-118)

przy czym

Wykres uoglnionej charakterystyki promieniowania dla rwnomiernie owietlonej apertury

prostoktnej przedstawiono na rys. 2-22. Miejsca zerowe charakterystyki wypadaj w punktach u0(n) = n
(n = 1, 2,...). Charakterystyka promieniowania wykazuje spadek w stosunku do wartoci maksymalnej
o 3 dB dla wartoci u = 1,39, a wic szeroko, gwnej wizki promieniowania jest rwna:
w paszczynie xz
w paszczynie yz

(2-119a)
(2-119b)

Maksima listkw bocznych wystpuj w punktach speniajcych rwnanie u(n)max = tg u(n)max. Pierwsze
maksimum przypada dla u(1)max = 4,51, drugie dla u(2)max = 7,73. Wartoci maksimw s przy tym
rwne 1/(1 + u2max).
Z przeprowadzonych rozwaa wynikaj nastpujce wnioski:
w paszczynie symetrii szeroko gwnej wizki promieniowania jest okrelona przez rozmiar
apertury w tej paszczynie;
charakterystyka promieniowania jest tym wsza, im wiksze s rozmiary apertury mierzone w
dugociach fali;
poziom listkw bocznych jest niezaleny od rozmiarw apertury; w szczeglnoci poziom pierwszego
listka bocznego wynosi 13,2 dB.
Jako dalszy przykad rozwaymy apertur z nierwnomiernym rozkadem pola, ograniczymy si
jednak tylko do przypadkw, w ktrych rozkad pola moe by przedstawiony jako iloczyn dwch
funkcji jednej zmiennej
(2-120)
Podstawiajc wyraenie (2-120).do wzoru (2-115) stwierdzamy, e caka podwjna przechodzi w
iloczyn dwch caek pojedynczych
(2-121)
Zauwamy ponadto, e charakterystyki promieniowania w paszczyznach gwnych s okrelone
wycznie przez rozkad pola w odpowiedniej paszczynie. Mamy wic z dokadnoci do staych
wspczynnikw:
dla paszczyzny xz
(2-122a)
dla paszczyzny yz
(2-122b)
Bez zmniejszenia oglnoci moemy wic w dalszych rozwaaniach zaoy rwnomierny rozkad
pola wzdu jednej osi, np. y, tzn. g2() = l i ograniczy si tylko do rozwaenia charakterystyki w
paszczynie xz
(2-123)
Wprowadzimy nowe zmienne:
(2-124)
Funkcja rozkadu g1() przechodzi teraz w funkcj g(p), a funkcja f() w funkcje f{u)

41

(2-125)
W wyraeniu (2-125) pominito stay wspczynnik a/2.
Ze wzoru (2-125) wynika, e jeli takie same wzgldne rozkady pola wytworzymy w dwch
aperturach o rnych rozmiarach, to charakterystyki promieniowania tych apertur jako funkcje u bd
takie same. Poziom listkw bocznych w obu przypadkach
Tablica 2-1
Charakterystyki promieniowania apertury prostoktne) dla rnych rozkadw pola w aperturze

bdzie jednakowy, natomiast szeroko ktowa obu charakterystyk bdzie rona. Charakterystyka
promieniowania wikszej apertury bdzie wsza.
W tablicy 2-1 podano wyraenia na charakterystyki promieniowania dla kilku rozkadw pola w
aperturze, dla ktrych obliczenie caki we wzorze (2-125) nie przedstawia trudnoci. W tablicy podano
rwnie wspczynnik wykorzystania apertury, szeroko gwnej wizki promieniowania, pooenie
pierwszego miejsca zerowego oraz poziom pierwszego listka bocznego [28].
Z przedstawionych danych wynika, e rozkad pola malejcy ku brzegom apertury powoduje
zmniejszenie zysku energetycznego, zwikszenie szerokoci gwnej wizki promieniowania oraz
zmniejszenie poziomu listkw bocznych.

2.3.6. PROMIENIOWANIE APERTURY KOOWEJ

Przy rozwaaniu apertury koowej dogodniej jest wprowadzi biegunowy ukad wsprzdnych ,
(rys. 2-23). Midzy wsprzdnymi , i , zachodz nastpujce zwizki:
(2-126)

42

Rys. 2-23. Apertura koowa i jej charakterystyka promieniowania

Oznaczajc rozkad pola w aperturze przez g(,) wyraenie na charakterystyk promieniowania

apertury koowej moemy przedstawi w postaci
(2-127)
przy czym a promie apertury.
Wprowadzimy nowe zmienne:

(2-128)

przy czym da = 2a jest rednica apertury.

Funkcja rozkadu g(,) przechodzi w funkcj g(,), a funkcja f(, ) w funkcj f(u, ).
Charakterystyka promieniowania wyraa si zatem zalenoci
(2-129)
Podobnie jak w przypadku apertury prostoktnej ksztat charakterystyki promieniowania dla
wszystkich apertur koowych o tym samym rozkadzie pola jest jednakowy w odniesieniu do zmiennych
u i . W celu uzyskania zalenoci od kta naley wprowadzi wspczynnik skali /da; tak wic
podobnie jak poprzednio wzrostowi rozmiarw apertury towarzyszy zawenie charakterystyki
promieniowania.
Rozwamy szczeglny przypadek apertury rwnomiernie owietlonej. Podstawiajc we wzorze (2129) g(,) = l i wykonujc cakowanie wzgldem otrzymujemy
(2-130)

(2-131)
w ktrym J0(u) jest funkcj Bessela pierwszego rodzaju pierwszego rzdu. Poniewa funkcja J1(u)/u dla
u = 0 przyjmuje wartoci 1/2, wic unormowana charakterystyka promieniowania apertury koowej ma
posta
(2-132)
Wykres tej funkcji przedstawiono na rys. 2-23.
Szeroko gwnej wizki promieniowania
(2-133)
a poziom pierwszego listka bocznego wynosi 17,5 dB.

43

Zmniejszenie owietlenia apertury w kierunku jej brzegw ma taki sam efekt jak w przypadku
apertury prostoktnej.
Jako przykad rozwaymy rozkad pola okrelony zalenoci
(2-134)
Charakterystyka promieniowania wyraa si teraz zalenoci
(2-135)
lub po wykonaniu cakowania
(2-136)
Podstawowe dane o charakterystykach promieniowania apertury koowej podano w tabl. 2.2 [28,45]
Tablica 2-2
P odstawowe dane o charakterystykach promieniowania apertury koowej z
rozkadem pola g()=(1-2)p

2.3.7. WPYW ODCHYLE FAZOWYCH NA CHARAKTERYSTYK PROMIENIOWANIA

APERTURY
W dwch poprzednich punktach zbadalimy wpyw rozkadu amplitudy pola. w aperturze na jej
charakterystyk promieniowania. We wszystkich przypadkach. zakadalimy przy tym stao fazy pola
na caej powierzchni apertury.
W praktyce nie zawsze udaje si zapewni wspfazowy rozkad pola w aperturze. Odchylenia fazy
mog wynika bd z waciwoci samej anteny (np. anteny tubowe), bd te mog powsta wskutek
niedoskonaego wykonawstwa (np. wskutek przesunicia rda owietlajcego w stosunku do ogniska
reflektora parabolicznego).
Dla uproszczenia zamy, ze odchylenia fazowe wystpuj tylko w jednym kierunku. Niech
(2/a) = (p) okrela rozkad odchyle fazowych. Odchylenie fazy
(p) oznacza, e w punkcie p okrelony stan pola wystpuje w czasie o t = / pniejszym ni przy
rozkadzie wspfazowym lub, e czoo fali w tym punkcie jest przesunite w kierunku ruchu fali o
odcinek s =-/2.
Wyraenie (2-125) na charakterystyk promieniowania apertury z uwzgldnieniem odchyle fazowych
mona przedstawi w postaci
(2-137)
W oglnoci funkcja rozkadu odchyle fazowych moe by dowolna, zwykle jednak przedstawia si
j w postaci szeregu potgowego. Najwiksze znaczenie maj przy tym pierwsze trzy wyrazy szeregu.
Mwimy wwczas o:

44

 odchyleniu liniowym (p) = p,

odchyleniu kwadratowym (p) = p2,
odchyleniu szeciennym (p) = p3,
przy czym = (1) jest odchyleniem fazy na brzegu apertury; odchylenie fazy w rodku apertury
przyjmujemy rwne zeru: (0) =0.
Liniowe odchylenie fazy. Wprowadzajc do wzoru (2-137) odpowiednie wyraenie na (p)
otrzymujemy
(2-138)
Uzyskane wyraenie ma tak sam posta jak wzoru (2-125) z t rnic, e zamiast u wystpuje teraz
(u-). Charakterystyka promieniowania apertury z liniowym odchyleniem fazy ma wic taki sam ksztat
jak charakterystyka promieniowania apertury pobudzonej wspfazowo, jest tylko przesunita wzgldem
niej o . Maksimum promieniowania przypada teraz dla u = , tzn. jest odchylone od normalnej do
apertury o kt
(2-139)
Kwadratowe odchylenie fazy. Wyraenie na charakterystyk promieniowania ma w tym przypadku
nastpujc posta:
(2-140)
Caka w wyraeniu (2-140) wyraa si w oglnym przypadku za pomoc caek Fresnela. W przypadku
maych odchyle fazowych mona jednak uzyska prostsze rozwizanie przyblione. Rozkadajc
funkcj wykadnicz e-jp2 na szereg potgowy

wyraenie (2-140) moemy przedstawi w postaci

(2-141)
Charakterystyk promieniowania przy braku odchyle fazowych oznaczmy przez f0(u)

i zauwamy, e
(2-142)
Korzystajc z zalenoci (2-142) moemy wyraenie (2-141) przedstawi w postaci

Za przyblienie drugiego rzdu przyjmujemy

(2-143)

(2-144)

Przy czysto rzeczywistej lub czysto urojonej funkcji f0(u) charakterystyka promieniowania mocy
wyraa si zalenoci
(2-145)
z ktrej wynika, e kwadratowe odchylenie rozkadu fazy powoduje zawsze zmniejszenie zysku
energetycznego, wzrost poziomu listkw bocznych i wypenienie miejsc zerowych; symetria
charakterystyki promieniowania nie zostaje jednak naruszona. Na rys. 2-24a przedstawiono przykad
charakterystyki promieniowania z uwzgldnieniem kwadratowych odchyle fazowych, dla
rwnomiernego rozkadu amplitudy. Szecienne odchylenie fazy. Postpujc podobnie jak w przypadku

45

kwadratowego odchylenia fazy, wyraenie na charakterystyk promieniowania moemy przedstawi,

w postaci
(2-146)
Przyblienie drugiego rzdu ma teraz posta
(2-147)

Rys. 2-24. Wpyw odchyle fazowych na charakterystyk promieniowania rwnomiernie owietlonej apertury
prostoktnej: a) odchylenia kwadratowe; b) odchylenie szecienne (wedug H. Jasilc: Antenna Enginecring
Handbook, McGraw-Hill, New York 1961; zamieszczono za zgod McGraw-Hill Book' Company)

Przy symetrycznej funkcji rozkadu amplitudy odchylenie szecienne w rozkadzie fazy powoduje
zmian kierunku maksymalnego promieniowania, zmniejszenie zysku energetycznego oraz asymetri
charakterystyki promieniowania. Przykad charakterystyki promieniowania z uwzgldnieniem
szeciennego odchylenia fazy przedstawiono na rys. 2-24b.

2.4. UKADY ANTENOWE ZOONE Z DYSKRETNYCH ELEMENTW

PROMIENIUJCYCH
Due znaczenie w technice antenowej maj ukady antenowe zoone z pewnej liczby jednakowych i
jednakowo zorientowanych elementw promieniujcych. Wzgldne amplitudy i fazy prdw w
poszczeglnych elementach s przy tym dobierane tak, aby uzyska zaoon charakterystyk
promieniowania caego ukadu. Elementami ukadw antenowych mog by dowolne rda
promieniujce, np. dipole, szczeliny, tuby itp. Elementy promieniujce mog by rozmieszczone
dowolnie, w praktyce jednak wykorzystuje si ukady o regularnych ksztatach geometrycznych.
Najwiksze znaczenie maj ukady liniowe (w ktrych rda s rozmieszczone wzdu pewnej prostej)
oraz ukady paszczyznowe. W tym ostatnim przypadku rozrnia si ukady prostoktne, ktre mona
traktowa jako ukady liniowe zoone z ukadw liniowych, oraz ukady piercieniowe, w ktrych rda
s rozmieszczone na obwodach kot. Istnieje istotna rnica midzy antenami aperturowymi i ukadami
46

antenowymi. W pierwszym przypadku rdo owietlajce wytwarza fal kulist a zadaniem anteny
(reflektora, soczewki) jest przeksztacenie tej fali w fal pask; natomiast w przypadku ukadw
antenowych waciwe zalenoci fazowe uzyskuje si przed wypromieniowaniem fali, dobierajc
odpowiednio sposb zasilania poszczeglnych rde. Charakterystyczn cech ukadw antenowych jest
atwo zmiany rozkadu fazy pola w aperturze ukadu. Ta waciwo jest wykorzystywana do
elektronicznego sterowania charakterystyki promieniowania ukadu P, 18, 54].
Zgodnie z zasad przemnaania charakterystyk (p. 2.1.7) charakterystyka promieniowania ukadu
antenowego jest iloczynem charakterystyki promieniowania pojedynczego elementu przez
charakterystyk promieniowania ukadu zoonego ze rde izotropowych (mnonika ukadu). Dalsze
rozwaania ograniczymy wic do ukadw zoonych ze rde izotropowych.
2.4.1. UMOWY UKAD ANTENOWY
Rozwamy ukad antenowy zoony z N rde izotropowych rwnomiernie rozmieszczonych wzdu
osi z (rys. 2-25). Zgodnie ze wzorem (2-45) charakterystyka promieniowania takiego ukadu wyraa si
nastpujc zalenoci:
(2-148)
w ktrej:
Anej prd w n-tym elemencie;
d odlego midzy elementami.
Ze wzgldu na symetri ukadu charakterystyka promieniowania nie zaley od wsprzdnej .
Szczeglne znaczenie ma przypadek, gdy amplitudy prdw we wszystkich rdach s jednakowe, a
fazy tworz postp arytmetyczny

Rys. 2-25. Liniowy ukad antenowy.

Wprowadzajc now zmienn

(2-149)
oraz zmieniajc granice sumowania w zalenoci (2-148) moemy wyraenie na charakterystyk
promieniowania jednorodnego ukadu liniowego przedstawi w postaci uoglnionej
(2-150)
Sum w wyraeniu (2-150) moemy obliczy jako sum N wyrazw postpu geometrycznego z
ilorazem ej2u ; otrzymujemy wwczas
(2-151)
Wyraenie (2-151) dla u = 0 osiga warto maksymaln rwn N. Unormowan uoglnion
charakterystyk promieniowania dla liniowego ukadu antenowego otrzymamy wic dzielc wyraenie
(2-151) przez N

47

(2-152)
Funkcja sinNu / N sinu jest funkcj periodyczn z okresem w i symetryczn w stosunku do u = 0. Ma ona
gwne maksima przy u = 0; ; 2; ...; midzy
maksimami wystpuje (N-1) miejsc zerowych lecych w
punktach
; ....przyczym n = 1,2, ...,N-1 oraz N-2 listkw
bocznych, ktrych pooenia okrela: rwnanie N tg um = tg Num. Poziom listkw bocznych zmniejsza si
przy oddalaniu od kadego gwnego maksimum osigajc najmniejsz warto w rodku odlegoci
midzy gwnymi maksimami. Poziom listkw bocznych okrela w przyblieniu nastpujca zaleno:
(2-153)
Przykad uoglnionej charakterystyki promieniowania ukadu liniowego zoonego z 8 rde
pokazano na rys. 2-26. Rzeczywist albo widzialn charakterystyk promieniowania ukadu przedstawia
ta cz charakterystyki uoglnionej, dla ktrej zmienna u ley w granicach wyznaczonych zmianami
kta od 0 do 180
(2-154)
Na rysunku 2-26 zakreskowano t cz uoglnionej charakterystyki, ktra odpowiada
charakterystyce rzeczywistej przy wspfazowym pobudzeniu rde ( = 0) i rnych odlegociach
midzy rdami.
Charakterystyczn cech ukadw wspfazowych jest wystpowanie gwnego listka dla u = 0
( = 90), co odpowiada kierunkowi prostopademu do osi ukadu. Z tego powodu ukady wspfazowe
nazywamy ukadami z promieniowaniem poprzecznym. Jeli odlego midzy elementami jest mniejsza
od dugoci fali, to w charakterystyce promieniowania ukadu wystpuje tylko jeden listek gwny (rys.
2-26a, b, c). Jeli natomiast d , to w charakterystyce promieniowania pojawiaj si wtrne maksima
dyfrakcyjne, tzw. listki ukadu odpowiadajce wartociom u = ; 2:;... (rys. 2-26d).
Jeli elementy ukadu s pobudzane z jednostajn progresj fazy ( 0), to kierunek maksymalnego
promieniowania ulega odchyleniu od normalnej do osi ukadu i moe by wyznaczony z zalenoci
(2-155)

48

Zaleno kierunku maksymalnego promieniowania od rnicy faz midzy rdami jest

wykorzystywana do elektrycznego sterowania wizki [9, 18, 54]. W szczeglnoci gdy przesunicie fazy
midzy rdami jest rwne opnieniu fazy, jakiego doznaje fala przebywajc drog rwn odlegoci
midzy nimi, to kierunek maksymalnego promieniowania pokrywa si z osi ukadu. Mwimy wwczas
o ukadzie z promieniowaniem osiowym.

Rys. 2-26. Uoglniona charakterystyka promieniowania liniowego ukadu antenowego zoonego z 8 rde
izotropowych. Cz zakreskowana odpowiada rzeczywistej charakterystyce promieniowania (0 ) ukadu
wspfazowego dla rnych odlegoci miedzy rdami: a) d = 0,25; b) d = 0,5; c) d = 0,75 d) d =

49

Rys. 2-27. Wpyw przesunicia fazowego na charakterystyk promieniowania liniowego ukadu antenowego
zoonego z 8 rde izotropowych. Cz zakreskowana odpowiada rzeczywistej charakterystyce promieniowania
(0 ); a) d = 0,5, =/4; b) d = 0,5, =/2; c) d = 0,25, =/2,

Rzeczywista charakterystyka promieniowania ukadu z jednostajn progresj fazy nie jest symetryczna
wzgldem kierunku u = 0 (rys. 2-27). Przy znacznych odchyleniach gwnej wizki od kierunku
normalnego do osi ukadu wizka ulega poszerzeniu. Wystpowanie wtrnych maksimw dyfrakcyjnych
(listkw ukadu) zaley od dugoci i przesunicia fazy midzy rdami. Aby zapewni jednowizkow
charakterystyk promieniowania dla dowolnych przesuni fazowych, odlego midzy rdami
powinna by znacznie mniejsza od poowy dugoci fali. W rzeczywistych ukadach antenowych
odlego ta moe by wiksza, bowiem cz listkw

50

Rys. 2-28. Przykady charakterystyk promieniowania wspfazowych ukadw

antenowych zoonych ze rde izotropowych

ukadu ulega stumieniu wskutek kierunkowej charakterystyki promieniowania pojedynczego elementu.

W przypadku gdy przesunicie fazy, midzy rdami przewysza opnienie fazy, jakiego doznaje
fala przebywajca drog midzy nimi (|| > 2d/), rzeczywista charakterystyka promieniowania jest
przesunita w prawo w stosunku do kierunku u = 0 (rysi 2-27d). Ukad promieniuje maksymalnie wzdu
swojej osi, ale maksymalna warto funkcji okrelajcej charakterystyk jest mniejsza od jednoci
Jednoczenie nastpuje zawenie gwnej wizki promieniowania i wzrost kierunkowoci ukadu.
Zjawisko to nosi nazw superkierunkowoci. Towarzyszy mu szybki wzrost dobroci ukadu ograniczajcy
praktyczne zastosowanie superkierunkowych ukadw antenowych [18].
Na rysunkach 2-28 i 2-29 przedstawiono przykady charakterystyk promieniowania liniowych ukadw
antenowych.

51

Rys. 2-29. Charakterystyka promieniowania liniowego ukadu antenowego zoonego z 8 rde izotropowych (d =
0,25) przy rnych przesuniciach fazowych midzy rdami: a) =0 (ukad wspfazowy);
(ukad promieniujcy
osiowo)

Przy analizowaniu charakterystyki promieniowania w otoczeniu listka gwnego wsplfazowego ukadu

antenowego zoonego z duej liczby elementw mona funkcj sinu wystpujc w mianowniku wzoru
(2-151) zastpi jej argumentem;
otrzymujemy wwczas
(2-156)

(2-157)
a poziom pierwszego listka bocznego wynosi 13,2 dB. Przy odchyleniu wizki od kierunku
normalnego do osi ukadu jej szeroko zwiksza si w przyblieniu odwrt nie proporcjonalnie do
wartoci sinm.
Kierunkowo liniowego wspfazowego ukadu antenowego moe by obliczona w oglnym
przypadku dowolnego rozkadu amplitud. Przyjmujc we wzorze (2-148) n = 0 i podstawiajc go do
zalenoci (1-9) otrzymujemy po wykonaniu cakowania i uporzdkowaniu. [3,18]

52

(2-158)
przy czym
Jeli odlego midzy rdami jest rwn /2, to wyraenie (2-158) sprowadza si do postaci
(2-159)
a jeli ponadto wszystkie amplitudy s jednakowe, to kierunkowo jest rwna liczbie rde
D=N
(2-160)
Korzystajc z wprowadzonego poprzednio pojcia dugoci ukadu moemy jego kierunkowo
wyrazi w nastpujcej postaci:
(2-161)
Dzielc zaleno (2-161) przez 1,64 otrzymujemy wyraenie na zysk energetyczny ukadu
wspfazowego w odniesieniu do dipola pfalowego
(2-162)
Wzr (2-162) daje dostatecznie dobre dla patyki przyblienie rwnie w tych przypadkach, w ktrych
odlego midzy elementami rni si od /2.

2.4.2. PROSTOKTNY UKAD ANTENOWY

Rozwamy ukad antenowy zoony z MN rde izotropowych rozmieszczonych w wierzchokach
prostoktnej siatki lecej w paszczynie xy (rys. 2-30).

Rys. 2-30. Prostoktny ukad antenowy

Ukad taki moemy uwaa za ukad liniowy zoony z M rde, z ktrych kade jest ukadem liniowym
zoonymi N rde. Zgodnie z zasad przemnaania charakterystyk, mnonik paskiego okadu
prostoktnego moemy zapisa w postaci
(2-163)

53

przy czym:

d1 - odlego midzy rdami mierzona wzdu osi x ;

d2 - odlego midzy rdami mierzona wzdu osi y.
Przy wspfazowym pobudzeniu wszystkich rde, kierunek maksymalnego promieniowania jest
prostopady do paszczyzny' ukadu. W charakterystyce promieniowania wystpuj przy tym dwie
jednakowe gwne wizki promieniowania majce ksztat cygara (rys. 2-31 a). W wielu praktycznych
zastosowaniach wymagane jest promieniowanie jednokierunkowe, ktre mona uzyska przez
umieszczenie ukadu antenowego obok paskiego ekranu metalowego (rys. 2-31 b). Dziaanie

Rys. 2-31. Charakterystyka promieniowania prostoktnego ukadu antenowego: a) bez reflektora; b) z reflektorem

ekranu mona uwzgldni stosujc metod odbi zwierciadlanych. Zmieniajc fazy prdw w rdach
mona zmienia pooenie gwnej wizki promieniowania w przestrzeni. Naley przy tym pamita, e
podobnie jak w przypadku ukadu liniowego, odchylaniu wizki od kierunku normalnego do paszczyzny
ukadu towarzyszy wzrost jej szerokoci.

2.4.3. UKADY ANTENOWE Z NIERWNOMIERNIE ROZMIESZCZONYMI

ELEMENTAMI
Dotychczas rozwaalimy ukady antenowe, w ktrych odlegoci midzy elementami byy jednakowe.
W przypadku ukadw antenowych o znacznych rozmiarach prowadzi to do bardzo duej liczby
elementw promieniujcych i wie si z powanym skomplikowaniem konstrukcji ukadu. W zwizku z
tym wydaje si celowe rozpatrzenie moliwoci zmniejszenia liczby elementw w ukadzie przy zachowaniu jego rozmiarw przez nierwnomierne rozmieszczenie elementw. Badanie teoretyczne takich
ukadw jest bardzo trudnym zagadnieniem, dotychczas w peni nie rozwizanym [3, 18, 46]. Do analizy
i syntezy ukadw antenowych z nierwnomiernie rozmieszczonymi elementami stosuje si rozmaite
metody; mona je podzieli na nastpujce grupy: a) metody prb, do ktrych naley zaliczy metod
kolejnych przyblie, oraz metody wykorzystujce maszyny cyfrowe: b) metody wykorzystujce
aproksymacj mnonika ukadu za pomoc szeregw i sprowadzenie do ekwiwalentnego ukadu
jednorodnego; c) metody statystyczne.
W ukadzie antenowym z nierwnomiernie rozmieszczonymi elementami nie jest zachowana
periodyczno mnonika ukadu (w odniesieniu do uoglnionej wsprzdnej ktowej u) i dlatego ulegaj
likwidacji a przynajmniej wyranemu zmniejszeniu gwne maksima dyfrakcyjne wyszych
rzdw (listki ukadu). Dziki temu ukady antenowe z nierwnomiernie rozmieszczonymi elementami
charakteryzuj si nastpujcymi waciwociami:
niniejsz liczb elementw promieniujcych w stosunku do ukadu jednorodnego o tych samych
rozmiarach;
szerszym zakresem czstotliwoci i szerszym przedziaem tzw. przemiatania wizki bez obawy
pojawienia si maksimw dyfrakcyjnych wyszych rzdw;
moliwoci wpywania na poziom listkw bocznych w okrelonych czciach charakterystyki
promieniowania;

54

 uproszczeniem sposobu zasilania.

Zysk ukadu antenowego jest proporcjonalny do liczby elementw w ukadzie. Tak wic usunicie z
ukadu pewnej liczby elementw powoduje zmniejszenie zysku energetycznego nawet wwczas, gdy
szeroko gwnej wizki promieniowania nie ulegnie zmianie. Jeli wic szeroko gwnej wizki
promieniowania nie ulega zmianie przy zmniejszaniu liczby elementw w ukadzie, to musi wzrasta
redni poziom listkw bocznych.
Jako przykad na rys. 2-32 przedstawiono charakterystyk promieniowania ukadu antenowego o
dugoci 100 zawierajcego tylko 25 nierwnomiernie rozmieszczonych elementw, przy czym
najmniejsza odlego midzy elementami wynosi 2 [46].

Rys. 2-32. Charakterystyka promieniowania ukadu antenowego o dugoci 100 zoonego z 25 nierwnomiernie
rozmieszczonych elementw promieniujcych (wedug M. I. Stolnik: Introduction to Radar Systems, McGraw-Hill,
New York; zamieszczono za zgod McGraw-Hill Book Company)

Rozmieszczenie elementw jest symetryczne wzgldem rodka ukadu, a odlego midzy elementami
wzrasta w miar zbliania si do jego brzegw. Szeroko gwnej wizki promieniowania omawianego
ukadu wynosi 0,65, podczas gdy szeroko gwnej wizki promieniowania ukadu jednorodnego o dugoci 100 zawierajcego 200 elementw odlegych od siebie o /2 jest rwna 0,51. Jeliby 25
elementw rozmieci rwnomiernie wzdu apertury 100 (odlego midzy elementami wyniosaby
wwczas 4), to szeroko gwnej wizki promieniowania tego ukadu byaby prawie taka sama jak dla
ukadu zawierajcego 200 elementw, ale pojawiyby si listki ukadu przy wartociach rwnych:
14,5; 30; 48,5 i 90.

2.5. OGLNE ZASADY SYNTEZY CHARAKTERYSTYKI PROMIENIOWANIA

Czsto spotykamy si z zadaniem znalezienia rozkadu pola w aperturze, ktry wytwarzaby zadan
charakterystyk promieniowania. Zadanie to nosi nazw syntezy charakterystyki promieniowania [33].
Ograniczymy nasze zainteresowania dla jednowymiarowej apertury liniowej o dugoci l. W p. 2.3.4 i
2.3.5 ustalilimy zwizki midzy charakterystyk promieniowania f(u) a funkcj rozkadu pola w
aperturze g(p):
(2-164)
(2-165)

55

przy czym:

x wsprzdna punktu w aperturze

Rwnanie (2-164) jest rwnaniem cakowym. Fredholma pierwszego rodzaju ze wzgldu na g(p). W
oglnym przypadku, tj. przy dowolnie zadanej funkcji f(u), rwnanie to nie jest rozwizywalne.
Rzeczywicie, jeeli we wzorze (2-164) rozcigniemy granice cakowania od - do + dla |p| > 1
musimy przyj g(p) = 0; ze wzoru (2-165) wynika natomiast, e przy dowolnie zadanej funkcji f(u)
funkcja g(p) moe przybiera wartoci rne od zera rwnie dla |p| > 1.
W zwizku z tym w praktyce zadowalamy si poszukiwaniem rozwiza przyblionych. W tym sensie
zadanie syntezy charakterystyki promieniowania polega
na znalezieniu takiego rozkadu pola w aperturze o skoczonych rozmiarach, ktry wytwarza
charakterystyk promieniowania bdc najlepszym przyblieniem zadanej charakterystyki przy
ustalonym kryterium optymalizacji.
2.5.1. METODA PRZEKSZTACENIA FOURIERA
Przy zadanej charakterystyce promieniowania f(u) moemy, korzystajc ze wzoru (2-165) obliczy
funkcj rozkadu g(p). Jeli teraz wykorzystamy tylko t cz funkcji rozkadu, ktra ley w przedziale
|p| l, to odpowiadajca jej charakterystyka promieniowania bdzie oczywicie tylko w przyblieniu
odpowiadaa zaoonej charakterystyce. Rwnanie przyblionej charakterystyki promieniowania
znajdziemy podstawiajc zaleno (2-165) do wzoru (2-164), przy czym dla uniknicia dwuznacznoci
zmienimy oznaczenie zmiennej cakowania w zalenoci (2-165) na u'; otrzymujemy wwczas
(2-166)
Mona wykaza [33], e funkcja fa(u) aproksymuje dan charakterystyk promieniowania w sensie
najmniejszego redniego kwadratowego odchylenia. W tym sensie charakterystyka f(u) jest
charakterystyk optymaln, przy czym im wiksze s rozmiary apertury, tym uzyskane przyblienie jest
lepsze.
W przypadku syntezy charakterystyki promieniowania ukadw antenowych zoonych z dyskretnych
elementw promieniujcych moemy stosowa podobne rozumowanie z tym, e zamiast z caki naley
korzysta z szeregu Fouriera.

2.5.2. METODA WOODWARDA

Najmniejsze rednie kwadratowe odchylenie nie jest jedynym kryterium umoliwiajcym dokonanie
syntezy charakterystyki promieniowania. Inna metoda aproksymacji danej charakterystyki
promieniowania polega na skadaniu jej ze skoczonej liczby prbek. Ta metoda, zaproponowana przez
Woodwarda, opiera si na znanym w teorii informacji twierdzeniu Kotielnikowa, ktre gosi: jeeli
przebieg czasowy f(t) nie zawiera skadowych o czstotliwociach wikszych od W, to jest on w zupenoci okrelony przez podanie jego rzdnych (prbek) w odstpach = 1/2 W. Twierdzenie to w
zastosowaniu do anten mwi, e charakterystyka promieniowania f(u) anteny o skoczonej aperturze jest
w peni okrelona przez podanie jej wartoci w punktach odlegych od siebie o w radianw. Na rys. 2-33a
przedstawiono charakterystyk promieniowania f(u) oraz punkty prbkowania n; wartoci prbek f(n),
ktre okrelaj charakterystyk promieniowania pokazano na rys. 2-33b.
Przyblion charakterystyk promieniowania fa(u) moemy zbudowa z funkcji typu sinu/u
przeskalowanych stosownie do wartoci prbek (rys. 2-33c).
(2-167)

56

przy czym maksymaln warto N naley tak dobra, aby zmienna u nie przekraczaa zakresu
charakterystyki mierzalnej,
tzn.

aby

Funkcja sin u/u jest bardzo dogodna do konstruowania

przyblionej charakterystyki promieniowania. Przyjmuje ona warto rwn l w okrelonym punkcie

prbkowania oraz wartoci rwne zeru we wszystkich pozostaych punktach prbkowania.

Rys. 2-33. Synteza charakterystyki promieniowania metod Woodwarda: a) zadana charakterystyka f(u) z
zaznaczonymi punktami prbkowania; b) wartoci prbek; c) przybliona charakterystyka fa(u) zbudowana z funkcji
typu sin u/u

Ponadto charakterystyk typu sinu/u mona, jak wiemy, atwo uzyska przy rwnomiernym owietleniu
apertury. Rozkad pola w aperturze znajdziemy wstawiajc zaleno (2-167) do wzoru (2-165)
i wykonujc cakowanie
(2-168)
Rozkad pola w aperturze jest wic sum tylu rozkadw czciowych, ile prbek pobrano z zadanej
charakterystyki. Kady rozkad czciowy jest rozkadem o staej amplitudzie proporcjonalnej do
wartoci prbki i liniowo zmieniajcej si fazie. Rozkad fazy wzdu apertury jest przy tym taki, e
kierunek maksymalnego promieniowania n-tego rozkadu czciowo przypada dla u = n.
Zasadnicza rnica midzy metod przeksztacenia Fouriera a metod Woodwarda polega na tym, e
pierwsza daje charakterystyk, ktrej rednie kwadratowe odchylenie od zadanej charakterystyki jest
najmniejsze, podczas gdy druga zapewnia charakterystyk pokrywajc si z zadan charakterystyk' w
skoczonej liczbie punktw. Zachowanie si syntetyzowanej charakterystyki midzy punktami prbkowania w metodzie Woodwarda nie jest kontrolowane. rednie kwadratowe odchylenie przy metodzie
Woodwarda moe wic by wiksze ni przy metodzie przeksztacenia Fouriera. Jednak kryterium
najmniejszego redniego odchylenia kwadratowego nie we wszystkich przypadkach jest najlepszym
kryterium zgodnoci charakterystyki syntetyzowanej z zaoon.
Metoda przeksztacenia Fouriera jest dogodniejsza w tych przypadkach, gdy zadana charakterystyka
moe by przedstawiona w postaci analitycznej i gdy wykonanie cakowania nie przedstawia trudnoci,
natomiast metoda Woodwarda jest dogodniejsza wwczas, gdy zadana charakterystyka ma ksztat

57

skomplikowany, trudny do przedstawienia w postaci analitycznej.

Dla zilustrowania omwionych metod syntezy charakterystyki rozwaymy konkretny przykad.
Powiedzmy, e za pomoc apertury o dugoci l = 100 chcemy uzyska charakterystyk promieniowania
rwnomiern w przedziale ||1,75 i rwn zeru poza tym przedziaem (rys. 2-34a). Rwnanie zadanej
charakterystyki moemy wic zapisa w postaci:
f (u) = l w przedziale -umuum
f(u)) = 0 (poza tym przedziaem)
przy czym um = (l/)sinm = 9,6.
Podstawiajc do wzoru (2-166) zamiast f(u) podan wyej funkcj otrzymujemy

przy czym Si(u) oznacza sinus cakowy. Wykres przyblionej charakterystyki promieniowania uzyskanej
metod przeksztacenia Fouriera przedstawiono na rys. 2-34b. Aby uzyska tak charakterystyk
promieniowania, rozkad pola w aperturze musi mie ksztat okrelony nastpujc zalenoci:

Wykres rozkadu pola w aperturze pokazano na rys. 2-34c.

Postaramy si teraz uzyska t sam charakterystyk promieniowania metod Woodwarda. W obszarze
danej charakterystyki mieci si 7 niezerowych prbek (N = 3); ze wzoru (2-167) otrzymujemy wic

Rys. 2-34. Przykad syntezy charakterystyki promieniowania: a) zadana charakterystyka promieniowania.; b)

przybliona charakterystyka promieniowania uzyskana metod przeksztacenia Fouriera; c) rozkad pola aperturze
odpowiadajcy charakterystyce przedstawionej na rys. b);,d) przybliona charakterystyka promieniowania uzyskana
metod Woodwarda; e) rozkad pola w aperturze odpowiadajcy charakterystyce przedstawionej na rys. d)

Wykres tej charakterystyki przedstawiono na rys. 2-34d. Rozkad pola zapewniajcy charakterystyk
Woodwarda otrzymujemy ze wzoru (2-168)

Rozkad ten zilustrowano wykresem na rys. 2-34e.

58

2.5.3. UKADY ANTENOWE DOLPHA-CZEBYSZEWA

Jednym z wanych zada w zakresie syntezy charakterystyki promieniowania jest znalezienie rozkadu
pola zapewniajcego najmniejsz szeroko gwnej wizki promieniowania przy zaoonym poziomie
listkw bocznych. Dla wspfazowych ukadw antenowych z rwnomiernie rozmieszczonymi
elementami promieniujcymi zadanie to zostao rozwizane przez Dolpha na podstawie wielomianw
Czebyszewa [8, 26, 33].
Rozwamy liniowy ukad antenowy zoony z parzystej liczby 2N wspfazowych elementw
promieniujcych. Zgodnie ze wzorem (2-148) charakterystyka promieniowania takiego ukadu wyraa si
zalenoci
(2-169)
przy czym
Prawa strona zalenoci (2-169) jest wielomianem 2N - l stopnia ze wzgldu na cos u. Nasuwa si wic
myl, aby charakterystyk promieniowania rozwaanego ukadu wyrazi za pomoc wielomianu
Czebyszewa 2N - 1 stopnia. Wielomiany Czebyszewa mona zdefiniowa w nastpujcy sposb:
(2-170)
Charakteryzuj si one waciwociami:
niezalenie od stopnia dla x = l przyjmuj warto rwn l a dla x = - l przyjmuj warto rwn
( - l)N;
dla wartoci x lecych w przedziale (-1, +1) wartoci wszystkich wielomianw le midzy
rzdnymi +1 i -1;
wszystkie pierwiastki wielomianw le w przedziale (-1, +1), a wszystkie ekstrema maj warto
1.
Jeli wic charakterystyk promieniowania naszego ukadu wyrazimy za pomoc wielomianu
Czebyszewa
(2-171)
to bdzie ona miaa nastpujce waciwoci:
- wszystkie listki boczne bd miay jednakowy poziom rwny Wb,== l/T2N-1(z0) .
szeroko gwnej wizki promieniowania bdzie najmniejsza przy zaoonym poziomie listkw
bocznych.
Amplitudy prdw w poszczeglnych elementach znajdziemy przyrwnujc odpowiednie
wspczynniki wielomianu Czebyszewa (2-171) oraz sumy (2-169)
(2-172)
przy czym wspczynnik z0 wyraa si przez zaoony poziom listkw bocznych
(2-173)
Dla przykadu znajdziemy amplitud prdw w rdach ukadu antenowego zoonego z 8
elementw przy zaoeniu, e poziom listkw bocznych powinien wynosi -26 dB.
Obliczmy sum po lewej stronie zalenoci (2-172) grupujc wyrazy zawierajce cos u w jednakowej
potdze

Wielomian Czebyszewa 7 stopnia ma posta

Porwnujc zgodnie ze wzorem (2-172) wspczynniki wielomianu Czebyszewa i obliczonej wyej sumy
otrzymujemy ukad rwna z ktrego moemy wyznaczy

59

Rys. 2-35. Charakterystyka promieniowania ukadu Czebyszewa uoonego z 8 izotropowych elementw

antenowych; poziom listkw bocznych -26 dB

amplitud prdw w rdach. W szczeglnoci z porwnania wspczynnikw przy najwyszej potdze

cos u otrzymujemy
skd
Dla przyjtego poziomu listkw bocznych Wb, = 0,05. Wstawiajc t warto do wyraenia (2-173)
znajdujemy z0

i wobec tego
W podobny sposb znajdujemy pozostae wspczynniki:
A3 = 4,34 A2 = 6,62 A1 = 8,17
Wzgldny rozkad amplitud prdw w poszczeglnych rdach jest nastpujcy:
0,30; 0,53; 0,81; 1,00; 1.00; 0,81; 0,53; 0,30.
Charakterystyk promieniowania rozwaanego ukadu przedstawiono na rys. 2-35.

2.6. WPYW BDW LOSOWYCH NA PARAMETRY ANTEN

Porwnujc zmierzon charakterystyk promieniowania anteny z charakterystyk teoretyczn zawsze
obserwujemy pewne rozbienoci, szczeglnie w. obszarze listkw bocznych. Na ogl rozbienoci te nie
s spowodowane bdami teorii, lecz faktem, e w praktyce nie jestemy w stanie uzyska dokadnie
zaoonego teoretycznie rozkadu pola w aperturze. Bdy w rozkadzie pola w aperturze moemy
podzieli na bdy systematyczne i bdy losowe. Zajmiemy si teraz wpywem bdw losowych na
charakterystyk promieniowania anteny. Zaczniemy od ukadw antenowych zoonych z dyskretnych
elementw promieniujcych.
Rozwamy liniowy ukad antenowy zoony z N rwnomiernie rozmieszczonych izotropowych
elementw promieniujcych, ktry ju analizowalimy w p. 2.4.1. Zespolona charakterystyka
promieniowania tego ukadu wyraa si wzorem
(2-174)
W oglnym przypadku zarwno amplitudy jak i fazy prdw w poszczeglnych elementach, a take
ich pooenia s obarczone bdami losowymi. Ograniczymy si tu jednak tylko do rozwaenia wpywu
bdw fazowych. Zaoymy wic, e faz prdu w n-tym elemencie moemy przedstawi w postaci
(2-175)

60

przy czym on oznacza faz waciw, a n bd fazowy. Zamy dalej, e bdy fazowe maj rozkad
normalny z wartoci redni rwn zeru oraz e bdy fazowe w poszczeglnych elementach s
nieskorelowane. Warto jeszcze zauway, e wpyw bdw w pooeniu elementw promieniujcych
mona uwzgldni przez wprowadzenie ekwiwalentnego bdu fazowego.
Uwzgldniajc zaleno (2-175) wyraenie na charakterystyk promieniowania ukadu moemy
przedstawi w postaci
(2-176)
przy czym
Obliczymy teraz redni charakterystyk promieniowania mocy
(2-177)
Warto rednia funkcji eksponencjonalnej w wyraeniu (2-177) przy zaoeniu normalnego
rozkadu bdw fazowych i braku korelacji midzy bdami w poszczeglnych rdach jest rwna
[48]
przy czym:

(2-178)

Jeeli bdy fazowe s mae ( << l), to funkcj eksponencjaln we wzorze (2-178) moemy rozoy
na szereg i zachowa tylko pierwsze dwa wyrazy szeregu, wwczas otrzymujemy
(2-179)
Uwzgldniajc powysz zaleno moemy wyraenie na redni charakterystyk promieniowania
mocy zapisa w ostatecznej postaci
(2-180)
przy czym f0() jest charakterystyk promieniowania ukadu przy braku bdw fazowych.
Pierwszy czon w wyraeniu (2-180) przedstawia charakterystyk promieniowania ukadu bez
bdw przeskalowan w stosunku (12), natomiast drugi czon reprezentuje promieniowanie
izotropowe. Przy wzrocie bdw fazowych drugi czon zaczyna odgrywa decydujc rol; obecno
bdw powoduje wic upodabnianie si ukadu do rda izotropowego. Bdy fazowe odbijaj si
zatem przede wszystkim na poziomie listkw bocznych, powodujc jego wzrost.
Dzielc obustronnie wyraenie (2-180) przez kwadrat maksymalnej wartoci moduu charakterystyki
promieniowania przy braku bdw fazowych wyznaczamy stosunek kierunkowoci ukadu z bdami
do kierunkowoci ukadu bez bdw
(2-181)
W szczeglnoci przy rwnomiernym i wspfazowym pobudzaniu elementw wyraenie (2-181)
przyjmuje posta
(2-182)
Jeli dyspersja bdw fazowych nie zaley od liczby elementw w ukadzie, to przy duej liczbie
elementw zmniejszenie kierunkowoci ukadu jest liczbowo rwne dyspersji bdw fazowych; jeli
jednak dyspersja bdw fazowych zwiksza si wraz ze wzrostem liczby elementw w ukadzie
(niekoniecznie proporcjonalnie), to poczwszy od pewnej wartoci zwikszanie liczby elementw
promieniujcych nie przyczyni si ju do wzrostu kierunkowoci ukadu, a nawet moe powodowa jej
zmniejszanie.

61

Rozwaymy teraz jednowymiarow apertur liniow z cigym rozkadem pola. W tym przypadku nie
moemy ju zaoy, e bdy fazowe s ze sob nieskorelowane, wystpienie bdu w jakim punkcie
apertury powoduje bowiem zakcenie rozkadu pola rwnie w otoczeniu tego punktu. Zamy
wspczynnik korelacji bdw fazowych w postaci
(2-183)
przy czym c jest promieniem korelacji.
Charakterystyk promieniowania apertury liniowej z uwzgldnieniem bdw fazowych moemy
zapisa w nastpujcej postaci (p. 2.3.4 i 2.3.5):
(2-184)
przy czym (p) jest rozkadem bdw fazowych.
Uwzgldniajc zaleno (2-184) wyraenie na redni charakterystyk promieniowania mocy
przedstawimy w nastpujcej postaci:
(2-185)
Przy zaoeniu gaussowskiego rozkadu bdw warto rednia funkcji eksponencjalnej we wzorze
(2-185)
(2-186)
przy czym jest dyspersj bdw fazowych.
Jeli ponadto bdy fazowe s mae, to wyraenie (2-185) moemy przedstawi w postaci
(2-187)

przy czym:
charakterystyka promieniowania apertury bez bdw fazowych

Caka I2 reprezentuje dyspersj charakterystyki promieniowania; rozwaymy j dokadniej.

Uwzgldniajc wzr (2-183) moemy przepisa t cak w nastpujcy sposb:
(2-188)
Jeli promie korelacji c jest may (c < l), to do obliczenia caki wewntrznej we wzorze (2-188)
moemy zastosowa metod stacjonarnej fazy. Otrzymujemy wwczas
(2-189)
Zbadamy teraz szczeglny przypadek apertury rwnomiernie owietlonej g(p) = l przy zaoeniu staej
dyspersji bdw fazowych (p)=. W tych warunkach rednia charakterystyka promieniowania mocy
wyraa si wzorem
(2-190)
Z powyszego wzoru wynika, e podobnie jak w przypadku ukadw antenowych zoonych z
elementw dyskretnych wpyw bdw fazowych objawia si przede wszystkim jako wzrost poziomu
listkw bocznych. Wzrost ten jest proporcjonalny. do dyspersji bdu fazowego oraz do promienia
korelacji. Tak wic nawet maty bd rozcigajcy si na znaczne cz powierzchni anteny powoduje
wiksze pogorszenie charakterystyki promieniowania ni nawet duy bd, ale zlokalizowany na maej
powierzchni.
Wanym wnioskiem wynikajcym z rozwaa przeprowadzonych w tym rozdziale jest to, e ksztat
charakterystyki promieniowania szczeglnie w duej odlegoci od listka gwnegojest okrelony
raczej przez dokadno wykonania anteny ni przez sposb owietlenia apertury. W deniu do
zapewnienia prawidowej charakterystyki promieniowania rola inyniera mechanika, projektanta i
wykonawcy jest wic rwnie wana jak rola inyniera elektronika.

62

ANTENY LINIOWE

W poprzednim rozdziale rozwaalimy oglne prawa promieniowania anten bez wnikania w szczegy
ich budowy. Zajmiemy si teraz specyfik poszczeglnych rodzajw anten. Przede wszystkim omwimy
anteny liniowe, tzn. takie, ktre maj jeden wymiar znacznie wikszy od pozostaych. Anteny tego typu
znajduj szerokie zastosowanie w praktyce, poczynajc od najmniejszych czstotliwoci a do czstotliwoci rzdu kilku, a nawet kilkunastu gigahercw. Mog by one wykorzystywane jako samodzielne
anteny, a take mog wchodzi w skad skomplikowanych ukadw antenowych. Przykadami
praktycznego zastosowania anten liniowych mog by:
anteny radiofoniczne w postaci stalowych masztw, telewizyjne anteny nadawcze bdce ukadami
zoonymi z duej liczby anten liniowych, anteny Uda-Yagi i inne.
Nasze rozwaania ograniczymy do przypadku anten wykonanych z doskonaego przewodnika.
Ograniczenie to nie zmniejszy praktycznej przydatnoci teorii, bowiem w praktyce anteny wykonuje si
z. dobrze przewodzcych materiaw. Rygorystyczne. rozwizanie -zagadnienia promieniowania anteny
liniowej jest bardzo trudne nawet przy wprowadzonym wyej zaoeniu upraszczajcym. Znaczne
trudnoci powstaj wwczas, gdy chcemy uwzgldni skoczony przekrj poprzeczny anteny [17, 22].
Najpierw rozpatrzymy wic, jako najprostsz; teori anten nieskoczenie cienkich. Teoria ta moe by
stosowana w praktyce do anten bardzo smukych, dla ktrych stosunek dugoci anteny do jej promienia
jest wikszy od 100 i ktrych dugo jest mniejsza ni dugo fali. Nastpnie rozpatrzymy teori anteny
dwustokowej, ktra umoliwia ju uwzgldnienie wpywu skoczonego przekroju poprzecznego anteny.
Praktyczne zastosowanie tej teorii mimo jej stosunkowo duej prostoty i przejrzystoci jest ograniczone
faktem, e stosowane w praktyce anteny maj raczej- ksztat cylindrw ni stokw. W przypadku anten
smukych teori anteny dwustokowej mona w przyblieniu stosowa rwnie do anten cylindrycznych.
W zakoczeniu rozdziau omwimy teori anten cylindrycznych, ktra daje dobre wyniki take w
przypadku grubych anten.

3.1. CIENKIE SYMETRYCZNE ANTENY LINIOWE

3.1.1. ROZKAD PRDU I CHARAKTERYSTYKA ROMIENIOWANIA
Zakadamy, e rozkad prdu w nieskoczenie cienkiej symetrycznej antenie liniowej o dugoci 2h jest
taki sam jak w torze rozwartym o dugoci h [10,26,38]. Mamy wic dla anteny umieszczonej wzdu osi
z (rys. 3-1)
(3-1)
Pole w strefie promieniowania znajdziemy wstawiajc zaleno (3-1) do wzoru (2-40).
Po scakowaniu otrzymujemy
(3-2)

63

Rys. 3-1. Nieskoczenie cienka antena liniowa z sinusoidalnym rozkadem prdu

Wyraenie w nawiasie kwadratowym jest charakterystyk .promieniowania nieskoczenie cienkiej

symetrycznej anteny liniowej
(3-3)
Wyraenie to jest rzeczywiste, co oznacza, e antena ma rodek fazowy pokrywajcy si z jej rodkiem
geometrycznym. Due praktyczne znaczenie ma antena o dugoci. 2h = /2, zwana dipolem pfalowym.
Podstawiajc we wzorze (3-3) warto kh = /2 otrzymujemy wyraenie na charakterystyk
promieniowania dipola pfalowego
(3-4)
Wyraenie okrelajce pole w strefie promieniowania uzyskujemy w wyniku cakowania rozkadu prdu
wzdu caej anteny. Wynika std, e niewielkie bdy w funkcji
rozkadu prdu, praktycznie biorc nie maj wpywu na ksztat charakterystyki promieniowania anteny.
Do obliczania charakterystyki promieniowania anten liniowych o duej smukoci moemy wic
przyjmowa sinusoidalny rozkad prdu nawet

Ry. 3-2. Rozkady prdu i charakterystyki promieniowania symetrycznych anten liniowych z sinusoidalnym
rozkadem prdu: a) antena pfalowa; b) antena caofalowa; c) antena o dugoci 2; d) antena o dugoci 6

wwczas, gdy dugo anteny przekracza dugo fali. Na rys. 3-2 pokazano rozkady prdw i
odpowiadajce im charakterystyki promieniowania symetrycznych anten liniowych o rnych
dugociach.

64

3.1.2. IMPEDANCJA PROMIENIOWANIA

Rozwamy anten cylindryczn o dugoci 2h i promieniu a wykonan z doskonaego przewodnika.
Zakladamy przy tym, e promie anteny jest znikomo may w stosunku do jej dugoci i e rozkad prdu
w antenie jest sinusoidalny. Pole wytwarzane przez tak anten moemy obliczy korzystajc z oglnych
zalenoci (2-17). Po wykonaniu cakowania otrzymujemy nastpujce wyraenia na skadowe pola w
cylindrycznym ukadzie wsprzdnych (rys. 3-3):
(3-5a)
(3-5b)
(3-5c)
przy czym:

atwo przekona si podstawiajc we wzorze (3-5b) warto = a, e skadowa styczna pola

elektrycznego nie znika na powierzchni anteny, tzn. e nie jest speniony warunek brzegowy wyraony
wzorem (2-5a). Takiego rezultatu moglimy oczekiwa,

Rys. 3-3. Skadowe pola elektromagnetycznego symetrycznej anteny liniowej

bowiem rozkad prdu wzdu anteny wybralimy zupenie dowolnie. W celu spenienia warunku
brzegowego na powierzchni anteny naley wzdu jej dugoci rozmieci w sposb cigy generatory o
SEM
(3-6)
Nie mona natomiast zapewni sinusoidalnego rozkadu prdu w antenie za pomoc generatora
punktowego.
Moc pozorna cigego rozkadu generatorw jest oczywicie rwna
(3-7)
Moemy zaoy, e moc ta jest zwizana z hipotetyczn impedancj promieniowania
przy czym Zmpr = Rmgr + jXmgr jest impedancj promieniowania odniesion do strzaki prdu.
Porwnujc wzory (3-8) i (3-7) otrzymujemy

(3-8)

65

Z mpr

1
= 2 Ez (a, z )I * ( z )dz
Im h

(3-9)

Caki wystpujcej we wzorze (3-9) nie da si przedstawi jako skoczonej kombinacji funkcji
elementarnych, moemy j jednak wyrazi za pomoc sinusa i cosinusa cakowego
(3-lOa)

(3-lOb)
przy czym:

Funkcje Si(x) i Cin(x) s stabelaryzowane [22].

Identyczne wyraenie na rezystancj promieniowania anteny moglibymy otrzyma cakujc wektor
Poyntinga po powierzchni kuli o duym promieniu otaczajcej anten. Jest to zrozumiae, bowiem w
przypadku anteny bezstratnej caa moc doprowadzona do anteny musi by przez ni wypromieniowana.
Dla anteny pfalowej (kh = /2) otrzymujemy:

a dla anteny caofalowej (kh = ):

Impedancj promieniowania mona odnie do amplitudy prdu w dowolnym punkcie anteny, np. do
wartoci prdu na jej zaciskach. Midzy impedancj promieniowania odniesion do amplitudy prdu na
zaciskach anteny Z0pr a impedancj promieniowania odniesion do amplitudy prdu w strzace zachodzi
zwizek
(3-11)
Impedancj okrelona wzorem (3-11) moe by przyjmowana za przyblienie impedancji wejciowej
anteny. Przyblienie to jest tym lepsze, im bardziej rzeczywisty rozkad prdu w antenie jest zbliony do
rozkadu sinusoidalnego.

Rys. 3-4. Zaleno rezystancji promieniowania (a) i kierunkowoci (b) od dugoci anteny

66

Znajomo rezystancji promieniowania anteny umoliwia atwe okrelenie jej kierunkowoci. Zgodnie
z definicj kierunkowo anteny jest rwna wartoci stosunku maksymalnej gstoci promieniowania do
cakowitej mocy promieniowanej przez anten pomnoonej przez 4. Korzystajc ze wzorw (3-2) i (3-3)
oraz wyraajc moc promieniowan przez rezystancj promieniowania anteny znajdujemy
(3-12)
W szczeglnoci dla anteny pfalowej
a dla anteny caofalowej
Na rysunku 3-4 przedstawiono zaleno rezystancji promieniowania i kierunkowoci anteny od jej
dugoci.

3.13. ANTENA KRTKA

Analizujc zaleno (3-2) dochodzimy do wniosku, e dla anten krtkich (kh<<1) przyjmuje ona
posta
(3-13)
przy czym I0 = Imsin(kh) - okrela prd dopywajcy do anteny.
Jest to wyraenie na pole elementarnego dipola elektrycznego o momencie wyraajcym si
zalenoci [porwnaj wzory (2-31) i (2-33a)]
(3-14)
Zauwamy dalej, e charakterystyka promieniowania anteny pfalowej nieznacznie tylko odbiega od
charakterystyki opisanej funkcj sin. Dla dalszego uproszczenia oblicze moemy wic anten o
dugoci nie przekraczajcej /2 zastpi dipolem elementarnym o odpowiednio dobranym momencie
(3-15)
przy czym Isk dugo skuteczna anteny.
Dugo skuteczn anteny znajdziemy dajc, aby na kierunku maksymalnego promienia, pola
wytwarzane przez zastpczy dipol elementarny i anten rzeczywist byy jednakowe
(3-16)
Dla anten bardzo krtkich zastpujc funkcj tangens jej argumentem otrzymujemy
Dugo skuteczna anteny bardzo krtkiej jest wic rwna poowie jej dugoci geometrycznej.
Dla anteny pfalowej
Rozwijajc, funkcje trygonometryczne wystpujce we wzorach (3-10) i (3-11) oraz sinus i cosinus
cakowy w szereg potgowy i zachowujc tylko najbardziej znaczce wyrazy otrzymujemy wzr
przybliony na impedancj promieniowania anteny krtkiej odniesion do amplitudy prdu wejciowego.
(3-17)
Na przykad impedancja promieniowania anteny o dugoci 2h = 0,1 i promieniu a=510-4 wynosi

67

3.2. ANTENA DWUSTOKOWA

3.2.1. STRUKTURA NIESKOCZONA
Rozwamy struktur utworzon przez dwie doskonale przewodzce obrotowo symetryczne
powierzchnie stokowe pobudzane przy wierzchokach za pomoc generatora punktowego (rys. 3-5).
Pole wzbudzone przez t struktur musi spenia

Rys. 3-5. Struktura stokowa

warunek graniczny na powierzchni anteny i warunki wypromieniowania w nieskoczonoci. Ze wzgldu

na symetri ukadu, wektor gstoci powierzchniowej prdu elektrycznego bdzie mia tylko skadow
promieniow w kulistym ukadzie wsprzdnych. W tej sytuacji najdogodniej bdzie okreli pole
wzbudzane przez anten za pomoc elektrycznego potencjau Hertza, ktry rwnie bdzie mia tylko
skadow promieniow. Potencja Hertza musi spenia rwnanie falowe
ktre w rozwaanym przypadku sprowadza si do rwnania

(3-18)
(3-19)

Oglne rozwizanie tego rwnania mona przedstawi w postaci

(3-20)
przy czym:

Z n (kr ) = kr an hn(1) (kr ) + bn hn( 2) (kr ) ;

Tn ( ) = Cn Pn (cos ) + d nQn (cos ) ;

hn(1) (kr ), hn( 2) (kr ) - funkcje kuliste Hankela pierwszego i drugiego rodzaju;

Pn (cos ), Qn (cos ) - funkcje Legendre'a pierwszego i drugiego rodzaju;

an, bn, cn, dn - stale dowolne.

W omawianej strukturze moe wic wystpowa nieskoczenie wiele modw pola. Zajmiemy si na
razie tylko modem podstawowym.
Biorc pod uwag, e

moemy rozwizanie rwnania (3-19) dla modu podstawowego przedstawi w postaci

68

(3-21)
Funkcja ejkr reprezentuje fal rozchodzc si w kierunku do generatora. Poniewa rozwaamy
struktur nieskoczon, wic fala taka nie moe wystpowa i wobec tego staa a0 musi by rwna zeru.
Skadowe wektorw pola elektrycznego i magnetycznego okrelimy korzystajc z zalenoci (2-14):
(3-22a)
(3-22b)
(3-22c)
przy czym A staa.
Warunek graniczny dla pola elektrycznego na powierzchni anteny jest speniony automatycznie przez
pole opisane wzorami (3-22). Pole to moemy traktowa jako fal kulist rozchodzc si promienicie
midzy stokami z prdkoci rwn prdkoci wiata w prni.
Aby wyznaczy stal A, okrelimy najpierw gsto powierzchniow prdu. Z warunku granicznego
(2-5b) dla pola magnetycznego
(3-23)
przy czym 0 Jest polow kta wierzchokowego stoka.
Cakowity prd przepywajcy przez piercie o obwodzie 2rsin0 w odlegoci r od pocztku ukadu
wsprzdnych jest wic rwny
Ze wzoru (3-24) wynika, e

(3-24)
(3-25)

przy czym I(0) prd pyncy przez zaciski anteny.

Rys. 3-6. Zaleno impedancji falowej struktury stokowej od poowy kta wierzchokowego; 1 struktura
dwustokowa; 2 struktura stokowa nad paszczyzn przewodzc

Napicie midzy punktami 1 i 2 lecymi na powierzchni stokw w odlegoci r od pocztku ukadu

wsprzdnych definiujemy jako cak liniow z natenia pola elektrycznego po wielkim okrgu
przechodzcym przez te punkty
(3-26)
Stosunek napicia V(r) do prdu I(r) okrela impedancj falow anteny dwustokowej
(3-27)
Dla anteny umieszczonej w powietrzu = 120 i impedancja falowa jest rwna
(3-28)
Jest to rwnoczenie impedancja wejciowa anteny nieskoczenie dugiej. Przebieg impedancji falowej
struktury dwustokowej w funkcji poowy kta wierzchokowego 0 pokazano na rys. 3-6. Jeli dolny
stoek zastpi si nieskoczenie rozleg paszczyzn przewodzc, to impedancja falowa takiej struktury
jest rwna poowie impedancji falowej struktury dwustokowej.

69

3.2.2. ANTENA DWUSTOKOW O SKOCZONYCH ROZMIARACH

Zajmiemy si teraz anten dwustokow o skoczonych rozmiarach, utworzon przez dwa identyczne
doskonale przewodzce stoki DOD (rys. 3-7) zakoczone przewodzcymi czaszami DED. Antena jest
obrotowo symetryczna i jest zasilana . w rodku przez wyidealizowany generator punktowy o SEM E,.
Dla wygody rozumowania podzielimy przestrze na dwa obszary: obszar wewntrzny lecy wewntrz
kuli o promieniu l obejmujcej stoki tworzce anten i obszar zewntrzny obejmujcy

Rys. 3-7. Antena dwustokow

ca przestrze poza t kul. W obszarze wewntrznym mog wystpowa wszystkie mody pola cznie
z podstawowym, podczas gdy w obszarze zewntrznym tylko mody wyszych rzdw s dopuszczalne.
Fala TEM rozchodzca si w kierunku od generatora ulega odbiciu od kocw anteny. Poniewa w
obszarze zewntrznym mog wystpowa tylko mody wyszych rzdw, wic dla zapewnienia cigoci
pola fala odbita musi rwnie zawiera mody wyszych rzdw. W pobliu kocw stoka fala ulega
prawie cakowitemu odbiciu, natomiast w pobliu paszczyzny rwnikowej prawie caa energia fali jest
wypromieniowana. Mwic obrazowo powierzchni graniczn rozdzielajc oba obszary moemy
traktowa jako niejednorodn powok magnetyczn. Przenikalno magnetyczna tej powoki jest
nieskoczenie dua w pobliu kocw stokw i maleje do jednoci przy zblianiu si do paszczyzny
rwnikowej. Przy obliczaniu impedancji wejciowej anteny moemy pj jeszcze dalej i uwaa, e
powoka magnetyczna stanowi pewn hipotetyczn impedancj ZL. obciajc koce anteny (rys. 3-8).
Jeli potrafilibymy okreli t impedancj, to impedancja wejciowa anteny byaby dana zalenoci
wynikajc z teorii torw
(3-29)
Dla anten dwustokowych o maym kcie wierzchokowym Schelkunoff [43,44] poda (zakadajc
sinusoidalny rozkad prdu w antenie) nastpujc zaleno na ZL:
(3-30)
przy czym:
(3.31a)
(3-31b)

Rys. 3-8. Antena dwustokowa obciona hipotetyczn impedancj (a) oraz ekwiwalentny odcinek toru (b)

70

Wstawiajc zalenoci (3-31) do wzoru (3-29) impedancj wejciow anteny dwustokowej mona
wyrazi wprost przez impedancj Zm
(3-32)
Przebieg impedancji wejciowej anteny dwustokowej w funkcji jej dugoci dla kilku wartoci ktw
wierzchokowych podano na rys. 3-9. Ze wzgldu na przyjcie sinusoidalnego rozkadu prdu
charakterystyka promieniowania cienkiej anteny dwustokowej jest taka sama jak anteny liniowej
nieskoczenie cienkiej o dugoci 2h = 21.
3.2.3. ANTENA DWUSTOKOWA JAKO PRZYBLIENIE AMENY CYLINDRYCZNEJ
Opisana w poprzednim punkcie teoria anteny dwustokowej moe by rozcignita rwnie na anteny
liniowe o innym ksztacie. Jeli jest dana antena, ktrej o pokrywa si z osi z, ale ktrej promie g nie
ronie liniowo ze wzrostem wartoci z, to mona wprowadzi w miejsce impedancji falowej okrelonej
przez wzr (3-28) redni impedancj falow. Kady element dz takiej anteny moemy traktowa jako

Rys. 3-9. Impedancja wejciowa anteny dwustokowej: a) rezystancja wejciowa; b) reaktancja wejciowa

71

element odpowiedniego stoka (rys. 3-10); impedancja falowa jest w tym przypadku funkcj promienia r
i dla cienkich anten wyraa si zalenoci
(3-33)
przy czym promie anteny w odlegoci r od jej zaciskw.

Rys.-3-10. Element anteny

cylindrycznej traktowany
jako
element
anteny
stokowej

Rys. 3-11. Impedancja wejciowa anteny

cylindrycznej wedug teorii Schelkunoffa

redni impedancj falow definiujemy nastpujco:

(3-34)
W szczeglnoci dla anteny cylindrycznej ( = a = const) otrzymujemy
(3-35)
przy czym a promie anteny cylindrycznej.
Przyjcie redniej impedancji falowej w miejsce Zf we wzorze (3-32) nie daje jeszcze poprawnych
rezultatw. Na przykad antena o dugoci kl = /2 miaaby impedancj wejciow ZA = 73,13+j156,6
niezalenie od ksztatu przekroju poprzecznego, co jest sprzeczne z dowiadczeniem i innymi teoriami.
W celu uzyskania lepszego przyblienia Schelkunoff wprowadza zamiast toru jednorodnego o impedancji
falowej Zfr tor ze zmienn impedancj falow. Dla anteny cylindrycznej o maym promieniu a i dugoci
2h = 21 otrzymujemy wwczas nastpujce wyraenie na impedancj wejciow:
(3-36)
przy czym:
(3-37a)
(3-37b)
Porwnanie z wynikami dowiadcze (rys. 3-17) wykazuje, e teoria Schelkunoffa moe by
stosowana do obliczania impedancji wejciowych cienkich anten cylindrycznych, dla ktrych stosunek
h/a jest wikszy od 75 (Zfr>480). Na rys. 3-11 przedstawiono zaleno impedancji wejciowej anten
72

cylindrycznych od ich dugoci dla dwch wartoci redniej impedancji falowej, obliczon na podstawie
wzoru (3-36).

3.3. ANTENA CYLINDRYCZNA

3.3.1. RWNANIE CAKOWE HALLENA
Niech bdzie dana antena w postaci odcinka rury o nieskoczenie cienkich ciankach wykonanych z
doskonaego przewodnika. Dugo anteny jest rwna 2h a jej rednica 2a (rys. 3-12). W rodku
anteny jest utworzona wska szczelina o szerokoci 2, w obszarze ktrej dziaa hipotetyczny generator o
SEM Es. Natenie pola elektrycznego w szczelinie Esz przy zaoeniu, e szeroko szczeliny dy do
zera i e SEM Es jest przy tym stal, wyraa si poprzez funkcj delta Diraca (z)
(3-38)
Natenie pola elektrycznego w dowolnym punkcie przestrzeni jest zwizane z potencjaem Hertza
zalenoci (2-14). Zaleno ta jest oglnie suszna, jest wic rwnie suszna na powierzchni anteny.
Biorc pod uwag, e w rozwaanym przypadku potencja Hertza ma tylko jedn skadow wzdu osi z i
e pole elektryczne na powierzchni anteny jest okrelone przez wzr (3-38) otrzymujemy nastpujce
rwnanie dla potencjau Hertza na powierzchni anteny:
(3-39)
Oglne rozwizanie tego rwnania ma posta
(3-40)
Wstawiajc zaleno (3-40) do wzoru (3-39) wyznaczamy sta C2; otrzymujemy wwczas
(3-41)

Rys. 3-12. Antena cylindryczna

Z drugiej strony potencja Hertza jest zwizany z. prdem w antenie zalenoci (2-13), ktra w naszym
przypadku przyjmuje posta
(3-42)

73

przy czym:
a, , ' wsprzdne punktu cakowania;
a, z, wsprzdne punktu obserwacji.
Biorc pod uwag, e cakowity prd przepywajcy przez przekrj anteny w punkcie jest rwny
oraz uwzgldniajc, e ze wzgldu na symetri osiow istotna jest tylko rnica wsprzdnych wyraenie (3-42) moemy przedstawi w postaci

(3-43)

(3-44)
przy czym:

(3-45)

Wyraenia (3-44) i (3-41) okrelaj ten sam potencja Hertza; porwnujc je otrzymujemy
(3-46)
Jest to rwnanie cakowe dla prdu w symetrycznej antenie cylindrycznej. Zostao ono wyprowadzone po
raz pierwszy przez Hallena [17]. Stal C1 wyznacza si przy tym z warunku granicznego
I(h) = 0

(3-47)

3.3.2. ITERACYJNA METODA ROZWIZANIA RWNANIA HALLENA

Rygorystyczne rozwizanie rwnania cakowego dla prdu w antenie cylindrycznej nie jest znane.
Poszukuje si wic rnymi metodami rozwiza przyblionych. Ograniczymy si tu jedynie do
naszkicowania metody iteracyjnej. Przeksztacimy najpierw rwnanie (3-46) w posta dogodn do
iteracji. W tym celu pomnoymy obie strony rwnania (3-46) przez 4j
(3-48)
Now stal C wyznaczamy rwnie z warunku (3-47). Dodajmy nastpnie-do rwnania (3-48)
nastpujce rwnanie:
(3-49)
przy czym (z) i w(z, ) dowolne funkcje speniajce to rwnanie.
Po drobnych przeksztaceniach otrzymujemy
(3-50)
Przy zaoeniu, e w(z, ) zostao wybrane, postpowanie w celu uzyskania rozwizania rwnania (350) jest nastpujce:
a) zakadamy przyblienie zerowego rzdu I0(z) np. przez odrzucenie caki we wzorze (3-50) i
podstawiamy je do wyraenia pod caka;
b) wykonujemy cakowanie uzyskujc przyblienie pierwszego rzdu I1(z);
c) wyznaczamy sta C z warunku granicznego I1(h) = 0;
d) powtarzamy cykl wstawiajc do wyraenia podcakowego przyblienie pierwszego rzdu,
uzyskujc w ten sposb przyblienie drugiego rzdu.
W zasadzie proces iteracji moe by prowadzony nieograniczenie, dajc przyblienia coraz to
wyszych rzdw. Rwnanie (3-50) Jest formalnie suszne dla kadej

74

Rys. 3-13. Zaleno parametru rozwinicia od dugoci kh i smukoci h/a anteny cylindrycznej (wedug R. W.
P. King: The Theory of Unear Antennas. Harvard University Press, Cambridge, MassachusettS r956)

funkcji w(z, ); jest jednak oczywistym, e naley j tak dobra, aby uzyska szybk zbieno procesu
iteracji.
Rozwizanie iteracyjne rwnania (3-50) ma nastpujc posta:
(3-51)
przy czym parametr rozwinicia oraz parametry A i funkcje M(z) zale od dugoci anteny kh i jej
smukoci tj. stosunku dugoci do promienia h/a. Szczegowe wyraenia zale ponadto od przyjcia
funkcji w(z, ) i s podane w literaturze [17, 22, 25]. Na rysunku 3-13 przedstawiono zaleno parametru
rozwinicia od dugoci anteny kh i jej smukoci h/a podan przez Kinga i Middetona [22]. Przy duej
smukoci anteny parametr y przybiera due wartoci i rozkad prdu w antenie jest zbliony do rozkadu
sinusoidalnego (rys. 3-14).
Znajc rozkad prdu w antenie mona atwo okreli jej charakterystyk promieniowania korzystajc
z zalenoci (2-40). Na rys. 3-15 przedstawiono charakterystyki

75

Rys. 3-14. Rozkady prdw wzdu anten

cylindrycznych wedug rozwinicia drogiego rzdu Kinga-Middletona (linia ciga) oraz rozkady sinusoidalne (linia
przerywana): a) antena pfalowa; b)
antena caofalowa; c) antena o dugoci
1,25

promieniowania dwch anten cylindrycznych, przy czym za podstaw oblicze przyjto rozkad prdu
wedug drugiego przyblienia Kinga-Middletona. Dla porwnania na tych samych wykresach podano
rwnie charakterystyk dla sinusoidalnego rozkadu prdu wzdu anteny. Jak wida, przyjcie
dokadniejszej funkcji okrelajcej rozkad prdu wzdu anteny powoduje wystpienie zauwaalnych
zmian w charakterystyce promieniowania dopiero wwczas, gdy dugo anteny przekracza dugo
fali. Zmiany te dotycz przede wszystkim otoczenia miejsc zerowych charakterystyki, ktre ulegaj
rozmyciu; listek gwny ulega tylko nieznacznemu zaweniu.

Rys. 3-15. Charakterystyki promieniowania anten cylindrycznych obliczone na podstawie rozkadu prdu wedug
rozwinicia drugiego rzdu Kinga-Middletona (linia ciga) oraz na podstawie rozkadu sinusoidalnego (linia
przerywana): a) antena calofalowa; b) antena o dugoci 1,25

76

3.3.3. IMPEDANCJA WEJCIOWA ANTENY CYLINDRYCZNEJ

Impedancj wejciow anteny cylindrycznej okrelamy jako stosunek SEM generatora Es do prdu
pyncego przez zaciski anteny
(3-52)
Wykres impedancji wejciowej anteny cylindrycznej w funkcji jej dugoci wedug rozwinicia
drugiego rzdu Kinga-Middletona przedstawiono na rys. 3-16.
Dla porwnania przedstawionych teorii anteny cylindrycznej na rys. 3-17 przedstawiono zaleno
maksymalnej rezystancji wejciowej anteny RA max od jej smukoci obliczon na podstawie teorii
Schelkunoffa i teorii Kinga-Middletona. Na tym samym rysunku podano take wyniki pomiarw
uzyskane przez rnych badaczy. Z przedstawionego materiau, wynika, e rozwinicie drugiego rzdu
Kinga-Middletona zapewnia lepsz zgodno z dowiadczeniem ni teoria Schelkunoffa, szczeglnie dla
anten o maych smukociach. Dla bardzo grubych anten obie teorie zawodz.
Teoria Kinga-Middletona moe by stosowana rwnie do anten o przekroju poprzecznym innym ni
koowy. Zastpujemy wwczas rzeczywisty przekrj poprzeczny przekrojem koowym o odpowiednio
dobranym promieniu. Zastpczy promie przekroju znajdujemy na zasadzie odwzorowa konforemnych.
Wartoci zastpczych promieni dla anten o przekroju poprzecznym w postaci wieloboku foremnego
podano w tabl. 3-1. Przez wielobok o liczbie bokw rwnej 2 naley przy tym rozumie pasek o
szerokoci znacznie wikszej od gruboci.
Jeli dolne rami anteny zastpimy nieskoczenie rozleg doskonale przewodzc paszczyzn, to
impedancja wejciowa takiej anteny bdzie rwna poowie impedancji wejciowej anteny symetrycznej.

Rys. 3-16. Impedancja wejciowa anteny cylindrycznej wedug rozwinicia drugiego rzdu Kinga-Middletona: a)
rezystancja wejciowa RA; b) reaktancja wejciowa XA (wedug R. W. P. King: The Theory of Linear Aniennas,
Hanrard University Press, Cambridge, Massachusetts 1956)

77

Tablica 3-1
Wartoci zastpczych promieni dla anten o przekroju poprzecznym w postaci wieloboku foremnego
Liczba bokw
wieloboku
Zastpczy promie
(dugo boku = l)

0,25

0,42

0,59

0,76

0,90

3.4. UKADY ANTEN LINIOWYCH

3.4.1. WZAJEMNE ODDZIAYWANIE ANTEN UNIOWYCH
Anteny liniowe s czsto stosowane jako elementy bardziej skomplikowanych ukadw antenowych.
Charakterystyki promieniowania takich ukadw moemy okreli korzystajc ze wzorw
wyprowadzonych w p. 2.4. Jednak przy wyznaczaniu amplitud i faz prdw w poszczeglnych
wibratorach musimy uwzgldni ich wzajemne oddziaywanie, promieniowanie jakiejkolwiek anteny w
obecnoci innych

Rys. 3-18. Dwie wzajemnie sprzone anteny liniowe

promieniujcych elementw ulega bowiem zmianie wskutek wzajemnej energii ich pl. W oglnym
przypadku zagadnienie znalezienia prdw w sprzonych antenach liniowych prowadzi do rozwizania
ukadu rwna cakowych. Ograniczymy si jednak do rozwaenia najprostszego przypadku anten
nieskoczenie cienkich, ktry mona przeanalizowa bez uciekania si do rwna cakowych.
Niech bd dane dwie dowolnie zorientowane, nieskoczenie cienkie, doskonale przewodzce anteny
liniowe (rys. 3-18). Oznaczmy przez E21 () skadow styczn pola elektrycznego wzdu anteny 2
wytwarzanego przez anten 1. W celu
spenienia warunku granicznego na powierzchni anteny 2 naley wzdu jej dugoci rozmieci w sposb
cigy generatory o SEM.
(3-53)
78

Moc pozorna tych generatorw

(3-54)
przy czym I2() rozkad prdu wzdu anteny 2. Odzwierciedla ona wzajemne oddziaywanie anten.
Podobnie jak w teorii obwodw, wzajemne oddziaywanie anten mona uj przez wprowadzenie
impedancji wzajemnych; mamy wwczas
(3-55)
przy czym:
Z21 impedancja wzajemna midzy anten 2 a anten 1,
I1, I2prdy w punktach zasilania (lub odniesione do strzaek) anten 1 i 2. Porwnujc zalenoci (354) i (3-55) otrzymujemy wyraenie na impedancj
wzajemn dwch anten liniowych
(3-56)
Zgodnie z zasad wzajemnoci
(3-57)
Z21 = Z12
W przypadku ukadu zoonego z dowolnej liczby anten liniowych prdy w punktach zasilania
poszczeglnych anten znajdujemy rozwizujc nastpujce rwnanie macierzowe:
V = ZI
(3-58)
przy czym V jest macierz kolumnow, ktrej elementami s wartoci napi na zaciskach anten; Z jest
macierz impedancji (elementy macierzy lece na przektnej s impedancjami wasnymi
poszczeglnych anten, pozostae elementy s impedancjami wzajemnymi midzy antenami); I jest
macierz kolumnow, ktrej elementami s wartoci prdw w antenach.

3.4.2 IMPEDANCJA WZAJEMNA DWCH RWNOLEGYCH, NIESKOCZENIE

CIENKICH ANTEN PFALOWYCH UMIESZCZONYCH NAPRZECIW SIEBIE
Znajdziemy wyraenie na impedancj wzajemn dwch rwnolegych, nieskoczenie cienkich anten
pfalowych umieszczonych naprzeciw siebie (rys. 3-19).
Zakadajc sinusoidalny rozkad prdu w obu antenach I(z) = Imcoskz, wyraenie na impedancj
wzajemn moemy przedstawi w nastpujcej postaci:
(3-59)
Skadow styczn pola od anteny 1 wzdu anteny 2, obliczymy korzystajc ze wzoru (3-5b)
(3-60)
w ktrym:
b odlego midzy antenami.
Wstawiajc zaleno (3-60) do wyraenia (3-59) i wykonujc cakowanie otrzymujemy nastpujce
wyraenia na impedancj wzajemn:
(3-61a)

79

Rys. 3-19. Dwie rwnolegle anteny pfalowe ze rodkami lecymi w paszczynie xy

Rys. 3-20. Impedancja wzajemna dwch rwnolegych, nieskoczenie cienkich anten pfalowych umieszczonych
naprzeciw siebie

(3-61b)
Przebieg impedancji wzajemnej w funkcji odlegoci midzy antenami obliczony na podstawie
wzorw (3-61) przedstawiono na rys. 3-20.
3.4.3. UKAD DWCH RWNOLEGYCH ANTEN PFAOWYCH
ZASUWANYCH WSPFAZOWO
Rozwamy ukad dwch rwnolegych anten pfalowych zasilanych wspfazowo jednakowymi
prdami ( = li = I). Natenie pola wytwarzanego przez ten ukad w obszarze promieniowania
obliczymy korzystajc ze wzorw podanych

Rys. 3-21. Ukad antenowy zoony z dwch rwnolegych anten ptfalowych zasilanych wspfazowo
jednakowymi prdami: a) rozmieszczenie anten w ukadzie; b) charakterystyka promieniowania w paszczynie xy;
c) charakterystyka promieniowania w paszczynie zy

w p. 2.1.7. W tym celu przyjmiemy ukad wsprzdnych tak, aby rodki anten leay na osi x
symetrycznie wzgldem pocztku ukadu, a o z bya rwnolega do osi
anten (rys. 3-21a). Mamy teraz

80

Poniewa w rozwaanym ukadzie pyn tylko prdy elektryczne majce tylko skadow z, wic

Korzystajc ze wzorw (2-43a) i (2-45a) znajdujemy teraz wyraenie na modu natenia pola
wytwarzanego przez nasz ukad w obszarze promieniowania
(3-62)
Na rysunku 3-21b,c przedstawiono charakterystyki promieniowania omawianego ukadu dla
przypadku, gdy odlego midzy antenami wynosi /2.
Ze wzgldu na symetri ukadu impedancja wejciowa kadej anteny jest jednakowa i rwna
(3-63)
Podstawiajc wartoci liczbowe dla przypadku gdy b = /2, otrzymujemy
Okrelimy teraz zysk energetyczny ukadu w stosunku do pojedynczej anteny pfalowej. Zamy, e
cakowita moc doprowadzona do ukadu jest rwna P. Moc ta dzieli si rwnomiernie na obie anteny,
amplituda prdu w kadej antenie jest wic rwna (przy zaoeniu amen bezstratnych)
(3-64)
Ukad promieniuje maksymalnie w kierunku = /2, = /2, dla ktrego natenie pola przyjmuje
warto
(3-65)
Zamy, dalej, e tak sam moc P doprowadzono do pojedynczej anteny pfalowej umieszczonej
wzdu osi z. Natenie pola wytwarzane przez t anten w paszczynie xy
(3-66)
Kwadrat stosunku Emax do E/2 wyznacza zysk energetyczny rozwaanego ukadu antenowego w
odniesieniu do anteny pfalowej
(3-67)
W szczeglnym przypadku, gdy b = /2

3.4.4. UKAD DWCH RWNOLEGYCH ANTEN POFALOWYCH ,

ZASILANYCH W PRZECIWFAZIE

Jako drugi przykad rozwaymy ukad antenowy zoony z dwch rwnolegych anten pfalowych
zasilanych prdami o jednakowej amplitudzie, ale przeciwnej fazie (rys. 3-22a). Charakterystyk
promieniowania tego ukadu obliczymy podobnie

81

Rys. 3-22. Ukad antenowy zoony z dwch rwnolegych anten pfalowych zasilanych w przeciw-fazie: a)
rozmieszczenie anten w ukadzie; b) charakterystyka promieniowania w paszczynie xy; c) charakterystyka
promieniowania w paszczynie xz

jak poprzednio uwzgldniajc jednak, e tym razem I1 = - I2; Wyraenie na pole w obszarze
promieniowania przyjmuje wic posta
(3-68)
Charakterystyki promieniowania rozwaanego ukadu pokazano na rys. 3-22b, c. Impedancja
wejciowa obu anten jest rwnie jednakowa, ale rna od impedancji-wejciowej anten w ukadzie
wspfazowym
(3-69)
Jeli odlego midzy antenami bdziemy zmniejsza do zera, to rezystancja wejciowa obu anten
bdzie dy do zera, bowiem R12 dy do wartoci rwnej R11.
Postpujc podobnie jak w przypadku ukadu wspfazowego, znajdujemy wyraenie na zysk
energetyczny ukadu w odniesieniu do anteny pfalowej
(3-70)
Dla maych odlegoci midzy antenami b 0.05/2 wyraenie na rezystancj wzajemn mona
przedstawi w postaci przyblionej
(3-71)
Wstawiajc zaleno (3-71) do wyraenia (3-70) i zastpujc sinus jego argumentem znajdujemy, e
zysk energetyczny ukadu przeciwfazowego dy do staej

Rys. 3-23. Zaleno zysku energetycznego ukadu antenowego z rys. 3-22a od odlegoci miedzy antenami

wartoci 2,44, gdy odlego midzy antenami dy do zera. Stwierdzenie to jest jednak suszne tylko
przy pominiciu strat w antenach. Przy uwzgldnieniu strat wyraenie (3-70) przyjmuje posta
(3-72)
przy czym Rstr rezystancja strat kadej anteny.
atwo teraz sprawdzi, e dla b dcego do zera i Rstr 0 zysk energetyczny ukadu maleje do zera.
Na rys. 3-23 przedstawiono zaleno zysku energetycznego rozwaanego ukadu antenowego od
odlegoci midzy antenami dla kilku wartoci rezystancji strat.
82

3.4.5. ANTENA LINIOWA NAD ZIEMI

Wszystkie dotychczasowe rozwaania dotyczyy anten znajdujcych si w swobodnej przestrzeni.
Zaoenie takie mona uzna za suszne przy rozpatrywaniu wysoko umieszczonych anten dla fal
metrowych i krtszych oraz anten umieszczonych w kosmosie; jednak w wikszoci przypadkw anten
zbudowanych na powierzchni ziemi naley uwzgldni jej wpyw na promieniowanie anten. Pod wpywem pola elektromagnetycznego anteny pojawiaj si w ziemi prdy elektryczne, ktre s rdem
wtrnego pola elektromagnetycznego. Rozkad prdw w ziemi zaley od rodzaju anteny, wysokoci jej
zawieszenia, czstotliwoci oraz parametrw elektrycznych ziemi. Oglna, analiza wpywu ziemi na
parametry anten jest bardzo trudna. [30, 52]. Ograniczmy si tutaj tylko do omwienia najprostszego
przypadku, traktujc ziemi jako piaski, nieograniczony, doskonay przewodnik.
Poziomy dipol pfalowy nad ziemi idealn. Rozwaymy pfalowy dipol umieszczony poziomo na
wysokoci H nad pask, doskonale przewodzc ziemi (rys. 3-24). Pole w odlegym punkcie P jest teraz
sum dwch fal: fali bezporedniej i fali

Rys. 3-24. Poziomy dipol plfalowy nad ziemi idealn

odbitej od powierzchni ziemi. Przy zaoeniu, e ziemia jest doskonaym przewodnikiem, skadowa
styczna pola elektrycznego na jej powierzchni musi by rwna zeru. Dla spenienia tego warunku
brzegowego fala odbita musi doznawa zmiany fazy o 180 w punkcie odbicia.
W celu obliczenia pola w odlegym punkcie P najdogodniej bdzie zastosowa metod odbi
zwierciadlanych. Wpyw ziemi zastpujemy zwierciadlanym odbiciem anteny z prdem przesunitym w
fazie o 180 w stosunku do prdu w antenie. W ten sposb problem anteny nad pask doskonale
przewodzc ziemi zosta przeksztacony w znany ju nam problem ukadu antenowego zoonego z
dwch dipoli zasilanych w przeciwfazie. Pod wpywem ziemi ulega wic zmianie impedancja wejciowa
anteny, ktra teraz jest rwna
(3-73)
przy czym:
Z11 impedancja wasna anteny odosobnionej;
Zm impedancja wzajemna midzy anten a jej zwierciadlanym odbiciem. Dla maych wysokoci
zawieszenia, rezystancja wzajemna jest bliska rezystancji wasnej i wobec tego rezystancja wejciowa
anteny jest bliska zera. W miar zwikszania wysokoci zawieszenia, rezystancja wejciowa anteny
pocztkowo wzrasta monotonicznie, a nastpnie oscyluje wok wartoci odpowiadajcej wartoci rezystancji wejciowej anteny odosobnionej. Amplituda oscylacji maleje przy wzrocie wysokoci
zawieszenia (rys. 3-25).
Poniewa antena i jej zwierciadlane odbicie maj prdy o jednakowej amplitudzie, ale przeciwnej
fazie, wic promieniowanie wzdu powierzchni ziemi jest zawsze rwne zeru. Ksztat charakterystyki
promieniowania w paszczynie pionowej zaley od wysokoci zawieszenia anteny. Jeli wysoko
zawieszenia nie przekracza 0,25, to maksimum promieniowania wystpuje w kierunku pionowym. Przy
wysokoci zawieszenia przekraczajcej 0,5 charakterystyka ulega rozszczepieniu, przy czym liczba
listkw zwiksza si przy wzrocie wartoci H (rys. 3-26).

83

Rys. 3-25. Rezystancja wejciowa dipola pfalowego umieszczonego poziomo nad ziemi idealn

Rys. 3-26. Charakterystyki promieniowania w paszczynie pionowej dipola pfalowego umieszczonego poziomo
na wysokoci H nad ziemi idealn (Na wykresach podano wzgldne wartoci natenia pola w stosunku do
natenia pola dipola pfalowego w swobodnej przestrzeni zasilanego tak sam moc)

Pionowy dipol pfalowy nad ziemi idealn. Zajmiemy si teraz dipolem plfalowym umieszczonym
pionowo nad pask, doskonale przewodzc ziemi. rodek dipola znajduje si przy tym na wysokoci H
(rys. 3-27). Do analizy tego przypadku moemy rwnie zastosowa metod odbi zwierciadlanych z
tym, e prd

Rys. 3-27. Pionowy dipol pfalowy nad ziemi idealn

84

Rys. 3-28. Charakterystyki promieniowania w paszczynie pionowej dipola pfalowego umieszczonego pionowo
na wysokoci H nad ziemi idealn

w zwierciadlanym odbiciu ma teraz faz zgodn z faz prdu W dipolu. W zwizku z tym antena
promieniuje maksymalnie wzdu powierzchni ziemi. Jeli wysoko zawieszenia rodka anteny nie
przekracza 0,25, to charakterystyka promieniowania jest jednowizkowa. Przy wikszych wysokociach
zawieszenia charakterystyka ulega rozszczepieniu (rys. 3-28).
Podobnie jak w przypadku anteny poziomej, impedancja wejciowa anteny pionowej w obecnoci
ziemi rwnie ulega zmianie
(3-74)
przy czym Zm impedancja wzajemna anten uoonych osiowo.
Poniewa modu impedancji wzajemnej przy osiowym uoeniu anten przyjmuje znacznie mniejsze
wartoci ni przy uoeniu rwnolegym, wic wpyw ziemi na impedancj wejciow dipola pionowego
jest rwnie mniejszy (rys. 3-29).

Rys. 3-29. Rezystancja wejciowa dipola pfalowego umieszczonego pionowo nad ziemi idealn

Rys. 3-30. Pionowa antena niesymetryczna zasilana wzgldem ziemi

Antena pionowa zasilana u podstawy. Rozwaymy niesymetryczn anten pionow w postaci prta o
wysokoci h umieszczonego pionowo nad ziemi idealn i pobudzanego u podstawy. Stosujc metod
odbi zwierciadlanych stwierdzamy, e promieniowanie takiej anteny jest rwnowane promieniowania
symetrycznej anteny o dugoci 2h (rys. 3-30). Oczywicie antena niesymetryczna promieniuje tylko w
grnej pprzestrzeni. W zwizku z tym pole w grnej pprzestrzeni jest
wytwarzane w tym obszarze przez anten symetryczn zasilan

2 razy wiksze ni pole

85

tak sam moc jak antena niesymetryczna. Jednoczenie rezystancja promieniowania anteny
niesymetrycznej jest rwna poowie rezystancji promieniowania odpowiadajcej jej anteny symetrycznej.
Pole wytwarzane przez anten niesymetryczn mona obliczy ze wzoru (3-2). Jeli prd; w antenie
wyrazimy przez rezystancj promieniowania Rpr i moc doprowadzon do anteny rwn P, to wzr (3-2)
przyjmie nastpujc posta:
(3-75)

Rys. 3-31. Charakterystyki promieniowania w paszczynie pionowej niesymetrycznej anteny pionowej zasilanej
wzgldem ziemi przy ronych wysokociach anteny

Przy zwikszaniu wysokoci anteny pojawia si listek boczny, jeli jednak wysoko anteny nie
przekracza 0,67, to kierunek maksymalnego promieniowania w dalszym cigu ley w paszczynie
ziemi. Dalsze zwikszenie wysokoci anteny powoduje zmniejszenie promieniowania wzdu
powierzchni ziemi i wzrost listka bocznego. W szczeglnoci przy h = promieniowanie wzdu
powierzchni ziemi staje si rwne zeru (rys. 3-31).
3.4.6. UKADY ANTENOWE Z ELEMENTAMI BIERNYMI
W poprzednio rozwaanych ukadach antenowych obie anteny byy zasilane za pomoc torw
przesyowych. Ciekawe waciwoci kierunkowe mona uzyska rwnie stosujc elementy
promieniujce nie poczone z torem przesyowym, czyli elementy bierne. Prdy w tych elementach
pyn pod wpywem pola wytwarzanego przez element zasilany, zwany elementem czynnym. Przykad
ukadu antenowego zoonego z jednego elementu czynnego i jednego elementu biernego pokazano na
rys. 3-32.
Prd w elemencie biernym znajdujemy rozwizujc rwnanie macierzowe (3-58)
(3-76)
przy czym:
12 argument impedancji wzajemnej;

22 argument impedancji wasnej anteny biernej.

86

Rys. 3-32. Ukad antenowy zoony z jednego elementu czynnego i jednego elementu biernego

W oglnym przypadku zaciski anteny biernej nie musz by zwarte, moe by ona obciona dowoln
reaktancj; przez X22 bdziemy wic rozumieli sum reaktancji wasnej i reaktancji doczonej.
Pole wytwarzane przez rozwaany ukad w obszarze promieniowania mona przedstawi (p. 2.1.7) w
postaci
(3-77)
W szczeglnoci w paszczynie xy ( = /2) otrzymujemy
(3-78)
Wstawiajc zaleno (3-76) do wzoru (3-78) otrzymujemy po przeksztaceniach
(3-79)
Charakterystyka promieniowania omawianego ukadu antenowego zaley wic od charakteru
reaktancji X22 oraz od odlegoci midzy antenami.

Rys. 3-33. Zaleno rysica energetycznego ukadu antenowego zoonego z jednego elementu czynnego i jednego
elementu biernego od reaktancji anteny biernej

Okrelimy teraz zysk energetyczny ukadu w stosunku do anteny pfalowej. Pod wpywem elementu
biernego ulega zmianie impedancja wejciowa anteny czynnej
(3-80)
Cz rzeczywista tej impedancji
(3-81)
Jeli do anteny czynnej doprowadzimy moc P, to amplituda prdu w tej antenie
(3-82)

87

za pole wytwarzane przez ukad antenowy

(3-83)
Kwadrat stosunku pola wytwarzanego przez rozwaany ukad antenowy do pola wytwarzanego przez
anten pfalow (3-66) okrela jego zysk energetyczny
(3-84)
Na rysunku 3-33 przedstawiono przebieg zysku energetycznego ukadu antenowego zoonego z
jednego elementu czynnego i jednego elementu biernego w funkcji reaktancji anteny biernej dla trzech
odlegoci midzy antenami. Element bierny

Rys. 3-34. Ksztat charakterystyk promieniowania ukadu antenowego zoonego z jednego elementu czynnego i
jednego elementu biernego (b == 0,04 x): a) dugoci obu elementw s jednakowe (dobrane tak, aby impedancja
wejciowa bya czysto rzeczywista); b) dugo elementu biernego zwikszono o 5%, aby dziaa jako reflektor; c)
dugo elementu biernego skrcono o 5%, aby dziaa jako direktor

o charakterze indukcyjnym powoduje odrzucenie energii w kierunku elementu czynnego, dziaa wic jak
reflektor. Element bierny o charakterze pojemnociowym powoduje wzrost promieniowania w kierunku
element czynny - element bierny i nosi nazw direktora. W praktyce waciwy charakter impedancji
wejciowej elementu biernego uzyskuje si nie przez wczanie dodatkowej reaktancji, lecz przez
odpowiedni dobr jego dugoci (rys. 3-34).
Antena czynna moe wsppracowa z wiksz liczb anten biernych. Zwykle stosuje si ukady
zoone z reflektora, elementu czynnego i kilku direktorw. Ukady tego typu nosz nazw anten UdaYagi. Analiz anten Uda-Yagi mona przeprowadzi w sposb podobny jak dla przypadku ukadu
zoonego z dwch elementw promieniujcych. W przypadku anten wieloelementowych analiza taka
staje si bardzo uciliwa, stosujemy wwczas inn metod, ktra bdzie opisana w rozdz. 8.

88

ANTENY SZCZELINOWE

4.1. SZCZELINA JAKO DIPOL MAGNETYCZNY; ZASADA BABINETA

Rozwamy szczelin wycit w nieskoczenie rozlegym, doskonale przewodzcy i nieskoczenie
cienkim ekranie. Niech szeroko szczeliny w bdzie maa w porwnaniu z jej dugoci l i z dugoci
fali . Zamy dalej, ze szczelina umieszczona w paszczynie xz jest pobudzana fal pask
rozchodzc si wzdu osi y (rys. 4-1). Interesuje nas pole w szczelinie oraz promieniowanie szczeliny.
Ze wzgldu na doskona przewodno ekranu skadow styczna pola elektrycznego na brzegach
szczeliny jest rwna zeru.

Ponadto, uwzgldniajc przyjty warunek w/<<1. pole w dowolnym przekroju poprzecznym z = const
moemy uwaa za stae, tak e skadowa pola wzdu osi z jest rwna zeru. Mamy wic dla pola w
szczelinie
(4-1)
Linie pola elektrycznego s zatem prostopade do duszego boku szczeliny. Jest to waciwo
charakterystyczna dla szczeliny promieniujcej. Prcz tego pole wtrne powstae wskutek pobudzenia
szczeliny ma maksimum w szczelinie (rys. 4-2) wynikajce z warunku
(4-2)
Jeli w pierwszym przyblieniu zaoymy, e w otoczeniu szczeliny tylko skadowa pola elektrycznego
wzdu osi x jest rna od zera, to Fx E, a tym samym i pole magnetyczne nie ma w szczelinie
skadowych poprzecznych.

Rys. 4-2. Rozkad prdu i pola elektrycznego w szczelinie

Stosujc do szczeliny zasad prdw rwnowanych (2-91) stwierdzamy wic, e promieniowanie

szczeliny jest. uwarunkowane jedynie rwnowanymi prdami magnetycznymi
(4-3)
Przez analogi do dipola elektrycznego, w ktrym pyn tylko wzdune prdy elektryczne, moemy
promieniujc szczelin uwaa za dipol magnetyczny. Promieniowanie szczeliny mona okreli
korzystajc ze wzoru (2-23), przy czym cak objtociow naley zamieni na cak po powierzchni
szczeliny (poza obszarem szczeliny pole elektryczne w paszczynie XV jest rwne zeru)

89

(4-4)
Jeli pominie si szeroko szczeliny, to R01r zcos i poniewa funkcja podcakowa w zalenoci
(4-4) nie zaley od x, mona cak po powierzchni szczeliny zastpi cak wzdu jej dugoci
(4-5)
Rozkad pola wzdu szczeliny mona okreli w nastpujcy sposb. Przede wszystkim zauwamy, e
wskutek doskonalej przewodnoci ekranu, natenie pola elektrycznego zmniejsza si do zera dla
z = l/2. Kontur szczeliny moemy wic uwaa za obustronnie zwany odcinek toru dwuprzewodowego
(rys. 4-2), jeli zatem (4-6) przez v oznaczymy prdko fazow fali w tym torze, to rozkad pola w
szczelinie mona przedstawi w postaci

Szczelin o dugoci
nazywamy szczelin plfalow. W wikszoci przypadkw moemy
zaoy y = c i wwczas ze wzorw (4-5) i (4-6) otrzymujemy nastpujce wyraenie na pole
promieniowane przez szczelin pfalow:
(4-7)
Charakterystyka promieniowania szczeliny pfalowej jest wic taka sama jak charakterystyka dipola
plfalowego. Rnica midzy szczelin a dipolem polega tylko na polaryzacji, ktra w przypadku
szczeliny jest ortogonalna w stosunku do dipola. Wzr (4-7) jest suszny tylko dla nieskoczenie
rozlegego ekranu. Przy skoczonych rozmiarach ekranu charakterystyka promieniowania w
paszczynie xy przestaje by rwnomierna (rys. 4-3).
Przedstawiona wyej analogia midzy dipolami elektrycznymi i magnetycznymi jest szczeglnym
przypadkiem zasady dualizmu. Z zasady dualizmu wynika rwnie zasada Babineta, ktr dla wielkoci
wektorowych mona sformuowa w nastpujcy sposb. Niech Ep = F, Hp = G bdzie polem padajcym
na paski ekran l i niech E1, H1 bdzie polem dyfrakcyjnym poza ekranem. Zamienimy teraz ekran 1 na
ekran dopeniajcy 2. Jeli ponadto w fali padajcej zamienimy midzy sob wektory pola elektrycznego
i magnetycznego Ep = -G, Hp = F i przez E2, H2 oznaczymy pole dyfrakcyjne za ekranem
dopeniajcym, to dla pl dyfrakcyjnych w obu przypadkach zachodz nastpujce zwizki [28, 45]:
(4-8)
Wpyw ekranw na przechodzc przez nie fal mona wyrazi przez zastpcze impedancje ekranw Z1 i
Z2. Z zasady Babineta wynika wany zwizek dla impedancji ekranw wzajemnie dopeniajcych si
(4-9)
przy czym t, jest impedancj falow orodka, w ktrym s umieszczane ekrany.
Zastosujemy zaleno (4-9) do przypadku nieskoczenie rozlegego ekranu ze szczelin i ekranu
dopeniajcego w postaci dipola paskowego (rys. 4-4). Przez Z1 i Z2 moemy teraz rozumie impedancje
wejciowe odpowiednio szczeliny i dipola. Wzr (4-9) umoliwia wic znalezienie impedancji
wejciowej szczeliny ze znanej impedancji wejciowej dipola
(4-10)

90

Rys. 4-3. Charakterystyki promieniowania w paszczynie E pfalowej szczeliny w ekranie prostoktnym o

ronych rozmiarach

Rys. 4-4. Nieskoczenie rozlegy ekran ze szczelin (a) oraz dopeniajcy ekran w postaci dipola paskowego (b)

W szczeglnoci dla nieskoczenie cienkiej szczeliny pfalowej otrzymujemy

Wzr (4-10) mona rwnie stosowa w przypadku szczelin o skoczonej szerokoci w, z tym e na
Zdip, naley podstawi impedancj wejciow dipola cylindrycznego o zastpczym promieniu rwnym
a = w/4 (rys. 4-5).

91

Rys. 4-5. Porwnanie impedancji wejciowej cylindrycznego dipola i dopeniajcej szczeliny dla rnych dugoci
dipola i szczeliny

Impedancja wejciowa rezonansowej szczeliny pfalowej wynosi okoo 500 ; jest to warto,
niedogodna do pobudzenia szczeliny przy uyciu toru wsposiowego. Dopasowanie impedancji mona
uzyska przez przesunicie punktu pobudzenia szczeliny, jak to pokazano na rys. 4-6.
Szczelina w paskim ekranie promieniuje rwnomiernie po obu stronach ekranu. Jeli zachodzi
potrzeba, mona uzyska promieniowanie jednokierunkowe przez zamknicie szczeliny z jednej strony za
pomoc wnki rezonansowej (rys. 4-3). Impedancja wejciowa takiej szczeliny jest rwna podwojonej
impedancji wejciowej szczeliny otwartej.

Rys. 4-6. Pobudzenie pfalowej szczeliny za pomoc przewodu wsposiowego

4.2. SZCZELINA W FALOWODZIE

Anteny szczelinowe s bardzo rozpowszechnione w technice mikrofalowej, gdzie szczeliny wycina si
wprost w ciankach falowodw. Naley przy tym pamita, e szczelina promieniujca musi przecina
linie prdu. Na rys. 4-7 przedstawiono rozkad prdw w ciankach falowodu prostoktnego z modem
TEio, a na rys. 4-8 cztery podstawowe typy szczelin promieniujcych. Zbadamy, jakie obcienie dla
falowodu przedstawia promieniujca szczelina. Ograniczmy si jedynie do omwienia falowodu
prostoktnego z modem podstawowym TE10.

Rys. 4-7. Prdy wzdune (a) i poprzeczne (b) w ciankach prostoktnego falowodu z fal typu TE10
1 powierzchnie bez prdw wzdunych; 2 linie bez prdw poprzecznych

92

Rys. 4-8. Cztery podstawowe typy szczelin promieniujcych w falowodzie prostoktnym

Wyobramy sobie nieograniczony falowd ze szczelin rozcigajc si midzy punktami z1 i z2 (rys.

4-9). Zamy, e falowd jest pobudzany przez znany rozkad pola w szczelinie. W falowodzie
rozchodz si wic fale w obu kierunkach od

Rys. 4-9. Szczelina w falowodzie prostoktnym

szczeliny, przy czym w dostatecznie duej odlegoci od szczeliny wystpuje tylko md TE10. Skadowe
poprzeczne tych fal zapiszemy w postaci [31]:
(4-1la)
(4-11b)
przy czym:
A, B stae okrelajce amplitudy fal rozchodzcych si w prawo i w lewo od szczeliny;

W celu wyznaczenia staych A i B wyprowadzimy najpierw zaleno pomocnicz. Rozwamy dwa

pola E1, H1, E2, H2 o takiej samej czstotliwoci, speniajce jednorodne rwnania Maxwella. Na mocy
tych rwna mamy
(4-12)
Rozwamy dowolny obszar V ograniczony powierzchni S; na podstawie twierdzenia OstrogradskiegoGaussa zaleno (4-12) moemy przedstawi w postaci
(4-13)
przy czym 1n, wektor jednostkowy normalny do powierzchni S i skierowany na zewntrz omawianego
obszaru.

93

Niech teraz E1, H1 bdzie polem wzbudzonym w falowodzie przez szczelin, a E2, H2 fal
rozchodzc si swobodnie w falowodzie w kierunku dodatnich wartoci z. Za obszar V przyjmujemy
odcinek falowodu zawierajcy szczelin i ograniczony powierzchniami S1 i S2 (rys. 4-9), lecymi
dostatecznie daleko od szczeliny.
Przez powierzchni S2 fale 1 i 2 przechodz w tym samym kierunku, wic warto caki (4-13) po tej
powierzchni jest rwna zeru. Przez powierzchni S1 fale 1 i 2 przechodz w przeciwnych kierunkach;
biorc pod uwag, e 1n = -1z, znajdujemy warto caki po tej powierzchni rwn 4BP, przy czym
(4-14)
jest moc niesion przez swobodnie rozchodzc si fal. Poniewa na ciankach falowodu iloczyn
1n E2 jest rwny zeru, a iloczyn 1n E1 jest rny od zera tylko w obszarze szczeliny wic ostatecznie
otrzymujemy
(4-15)
Zamy teraz, e szczelina jest bardzo wska, a jej dugo rwna /2; rozkad pola w szczelinie
moemy wic zapisa w postaci
(4-16)
Wstawiajc wyraenie (4-16) do zalenoci (4-15) i wykonujc cakowanie wyznaczamy sta B
(4-17)
przy czym naley uwzgldni, e skadowa wzduna pola magnetycznego w szczelinie jest okrelona
zalenoci
(4-18)
w ktrej x1 wsprzdna osi szczeliny.
Postpujc podobnie jak przy wyznaczaniu staej B, lecz zmieniajc kierunek rozchodzenia si fali E2,
H2 na przeciwny, moemy wyznaczy stal A i wwczas stwierdzimy, e A = B. Oznacza to, e w
paszczynie z = 0 pole elektryczne jest cige, natomiast pole magnetyczne doznaje niecigoci.
Wzduna szczelina bdzie wic wprowadzaa obcienie rwnolege do ekwiwalentnego toru.
Zauwamy dalej, e stal A wyznacza wprost wspczynnik odbicia w paszczynie z = 0. Przy
zaoeniu rezonansowej szczeliny, wspczynnik odbicia przy z = 0 musi by czysto rzeczywisty,
poniewa impedancja widziana" na prawo od tego punktu jest czysto rzeczywista. Unormowana
konduktancja szczeliny moe wic by zapisana w postaci
(4-19)
Warto wspczynnika odbicia dla rezonansowej szczeliny moemy rwnie wyznaczy z bilansu
mocy. Moc fali padajcej musi bowiem by rwna sumie mocy fali odbitej, mocy fali przechodzcej oraz
mocy wypromieniowanej przez szczelin. Biorc pod uwag, e A = B = otrzymujemy
skd

(4-20)
(4-21)

Moc promieniowana przez szczelin

(4-22)

przy czym:
V0 = wE0 napicie pobudzajce szczelin;
Rszcz rezystancja promieniowania szczeliny.
Zamy, e cianka falowodu zawierajca szczelin jest przedoona nieskoczenie rozlegym,
doskonale przewodzcym ekranem. Szczelina promieniuje wic tylko w. pprzestrzeni. Zgodnie z
zasad Babineta rezystancja promieniowania rezonansowej szczeliny promieniujcej w pprzestrzeni
jest w przyblieniu rwna [zaleno (4-10)]

94

(4-23)
Wstawiajc wzory (4-23), (4-14) oraz (4-22) do wzoru (4-21) a nastpnie korzystajc z zalenoci
(4-19) wyznaczamy ostatecznie unormowan konduktancj szczeliny obciajc falowd
(4-24)
W podobny sposb mona wyznaczy impedancje wprowadzone do falowodu przez inaczej zorientowane
szczeliny. Na rys. 4-10 podano wzory na unormowan rezystancj lub konduktancj czterech
podstawowych typw szczelin promieniujcych w falowodzie prostoktnym. Ze wzgldu na daleko idce
przyblienia, jakie robilimy w trakcie wyprowadzania tych wzorw (szczeglnie co do ograniczenia
promieniowania szczeliny do jednej pprzestrzeni), daj one tylko orientacyjn informacj o
waciwociach impedancyjnych szczelin.

Rys. 4-10. Schematy zastpcze i unormowane konduktancje lub rezystancje dla czterech podstawowych typw
szczelin w falowodzie prostoktnym (wedug R. Klihn: Mikrowellenantennen, VEB Verlag Technik, Berlin 1964)

4.3. SZCZELINY POBUDZANE ZA POMOC NIEJEDNORODNO W

FALOWODZIE
W pewnych przypadkach zachodzi potrzeba wykorzystania w charakterze anten szczeliny -wzdunej,
wycitej wzdu osi szerokiej cianki falowodu lub szczeliny poprzecznej wycitej w bocznej ciance
falowodu. Szczeliny te jak wiemy w normalnych warunkach nie promieniuj, i aby mogy by
wykorzystane jako anteny, musz by pobudzone za pomoc dodatkowych urzdze. Do pobudzenia
szczeliny wzdunej wykorzystuje si najczciej kotek pojemnociowy (rys. 4-11 a). Rozchodzca si w
falowodzie fala TE10 pobudza kolek, ktry dziaa jak odbiorcza antena niesymetryczna. Prd tej anteny
rozpywa si promieniowo po ciance falowodu i powoduje pobudzenie szczeliny. Przeniesienie koka
na drug stron szczeliny powoduje zmian fazy pobudzenia o 180
Pobudzenie szczeliny poprzecznej w wskiej ciance falowodu mona uzyska ,na przykad za
pomoc zagitego koka, dziaajcego gwnie jako element indukcyjny (rys. 4-11 b). Powoduje on
znieksztacenie wzdunego pola magnetycznego w ten sposb, e w ciance falowodu pojawiaj si
prdy przecinajce szczelin.
Zalet szczelin pobudzanych za pomoc dodatkowych urzdze jest moliwo regulacji stopnia
sprzenia szczeliny z falowodem. W ten sposb mona uzyska nierwnomierne pobudzenie szczelin i
ksztatowa charakterystyk promieniowania ukadw anten szczelinowych.

95

Rys. 4-11. Pobudzenie szczelin za pomoc niejednorodnoci w falowodzie: a) wzdune szczeliny wzdu osi
szerokiej cianki falowodu pobudzane za pomoc kokw; b) poprzeczne szczeliny w bocznej ciance falowodu
pobudzane za pomoc zgitych kokw

4.4. SZCZELINA OSIOWA W POBOCZNICY KOOWEGO CYLINDRA

Due znaczenie, w zakresie fal ultrakrtkich maj anteny wykonane w postaci szczelin osiowych
wycitych w metalowych cylindrach. Rozwamy nieskoczenie dugi cylinder ze szczelin o szerokoci
ktowej 8. Okrelenie promieniowania takiego ukadu sprowadza si do rozwizania rwna Maxwella w
cylindrycznym ukadzie wsprzdnych. Pole elektryczne ma tylko jedn skadow f,
przy czym

- pochodna funkcji Hankela drugiego rodzaju.

(4-25)

Na powierzchni rozdziau = a pole zanika na powierzchni cylindra i jest rone od zera tylko w
szczelinie. Pole to moe by wyraone za pomoc szeregu Fouriera
(4-26)
Przy czym
(4-27)

Porwnujc wzory (4-26) i (4-25) znajdujemy

(4-28)
W duych odlegociach od cylindra pochodne funkcji Hankela we wzorze (4-25) mona zastpi
wyraeniami asymptotycznymi
(4-29)
Otrzymujemy wwczas
(4-30)
Szereg wystpujcy we wzorze (4-30) jest na ogl szybkozbieny, tak e kilka pierwszych wyrazw
zapewnia dostateczn dokadno. Jeli szeroko szczeliny jest maa, to moemy przyj
(4-31)
i ograniczajc si do pierwszych N czonw otrzymujemy

96

(4-32)
przy czym
(4-33)
W przypadku szczeliny o skoczonych rozmiarach charakterystyka promieniowania w paszczynie
poziomej bdzie taka sama jak dla szczeliny nieskoczenie dugiej. Pene rozwizanie zagadnienia
promieniowania szczeliny o skoczonych rozmiarach mona uzyska rozwaajc promieniowanie dipola
w pobliu przewodzcego cylindra, a nastpnie stosujc zasad dualizmu. Dla szczeliny pfalowej otrzymujemy t drog nastpujce wyraenie na charakterystyk promieniowania:
(4-34)
Przykady poziomych charakterystyk promieniowania dla kilku wartoci stosunku obwodu cylindra do
dugoci fali przedstawiono na rys. 4-12.
Impedancja wejciowa szczeliny Zszcz zaley od stosunku rozmiarw szczeliny i rednicy cylindra do
dugoci fali. Przykadowy przebieg impedancji wejciowej szczeliny w funkcji jej dugoci pokazano na
rys. 4-13.

Rys. 4-12. Charakterystyki promieniowania w paszczynie poziomej szczeliny wycitej w metalowym cylindrze

Rys. 4-13. Przebieg impedancji wejciowej szczeliny wycitej w metalowym cylindrze w funkcj1 Jej dugoci.

97

98

ANTENY Z FAL BIEC

5.1. PRZEWODNIK PROSTOLINIOWY Z FAL BIEC

Rozwamy przewodnik prostoliniowy, ktrego o pokrywa si z osi z (rys. 5-1) i wzdu ktrego, w
kierunku dodatnich z, rozchodzi si z prdkoci v fala bieca. . Jeli pominie si tu mienie, to rozkad
prdu wzdu przewodnika wyraa si nastpujca zalenoci:
przy czym = / staa fazowa fali rozchodzcej si wzdu przewodnika.

(5-1)

Rys. 5-1. Przewodnik prostoliniowy z fal biec

Pole w strefie promieniowania wytwarzane przez ten przewodnik znajdziemy korzystajc ze wzoru
(2-40). Po wykonaniu cakowania otrzymujemy
(5-2)
W szczeglnoci jeli przewodnik jest umieszczony w swobodnej przestrzeni, to prdko rozchodzenia
si fali wzdu przewodnika jest rwna prdkoci wiata w prni i wyraenie (5-2) sprowadza si do
postaci
(5-3)
Charakterystyka promieniowania przewodnika z fal biec przy zaoeniu v = c wyraa si wic
wzorem
(5-4)
Drugi czynnik we wzorze (5-4) osiga maksimum dla 0=0, jednoczenie jednak pierwszy czynnik jest
rwny zeru. W zwizku z tym przewodnik nie promieniuje wzdu swojej osi, a kierunek maksymalnego
promieniowania tworzy z osi przewodnika tym mniejszy kt, im wiksza jest jego dugo mierzona w
dugociach fali.

99

Rys. 5-2. Charakterystyka promieniowania prostoliniowego przewodnika z fal biec (l = 5, = c)

Kierunek maksymalnego promieniowania oraz kierunki listkw bocznych znajdujemy rniczkujc

wyraenie (5-4) wzgldem 0 i przyrwnujc pochodn do zera: otrzymujemy wwczas
(5-5)
przy czym xm jest m-tym pierwiastkiem nastpujcego rwnania:
(5-6a)
Jeli dugo przewodnika jest znacznie wiksza od dugoci fali, to moemy pomin drugi czon po
lewej stronie rwnania (5-6a) i wtedy otrzymujemy rwnanie niezalene od dugoci przewodnika
(5-6b)
Pierwsze pi pierwiastkw tego rwnania ma nastpujce wartoci: 0,371; 1,466; 2,480; 3,486;
4,495.
Miejsca zerowe charakterystyki promieniowania znajdujemy przyrwnujc praw stron zalenoci
(5-4) do zera; otrzymujemy wwczas
(5-7)
Przykad charakterystyki promieniowania przewodnika z fal biec o dugoci l= 5 przedstawiono
na rys. 5-2. Ksztat charakterystyki promieniowania pojedynczego przewodnika z fal biec nie jest
dogodny do praktycznych zastosowa. Dlatego te przewodnik z fal biec na ogl nie jest
wykorzystywany jako samodzielna antena, ale wchodzi w skad bardziej skomplikowanych anten.
Moc promieniowan przez przewodnik z fal biec znajdziemy cakujc wektor Poyntinga po
powierzchni kuli o dostatecznie duym promieniu
(5-8)
Podstawiajc na Eg wyraenie (5-3) i wykonujc cakowanie otrzymujemy
(5-9)
Zamy, e moc ta wydziela si w hipotetycznej rezystancji promieniowania
(5-10)
Porwnujc zalenoci (5-9) i (5-10) wyznaczamy rezystancj promieniowania przewodnika z fal
biec
(5-11)

100

5.2. ANTENA ROMBOWA

5.2.1. Charakterystyka promieniowania
Przykadem praktycznego wykorzystania przewodnikw z fal biec moe by antena rombowa.
Tworz j cztery jednakowe, prostoliniowe przewodniki uoone w ksztacie rombu (rys. 5-3). Z jednej
strony przewodniki te s doczone do generatora, z drugiej obcione rezystancj o wartoci
zapewniajcej wystpienie fali biecej.

Rys. 5-3. Antena rombowa

Pole wytwarzane przez anten rombow w obszarze promieniowania okrelimy korzystajc z zasady
superpozycji opisanej w p. 2. l .7. Kady z przewodnikw bdziemy traktowali jako oddzielne rdo
promieniowania (rys. 5-4). Przy pominiciu tumienia rozkad prdu wzdu przewodnika moemy
przedstawi w postaci
(5-12)

Rys, 5-4. Ukad przewodnikw w antenie rombowej (a) oraz jeden z przewodnikw traktowany jako oddzielne
rdo promieniowania (b)

przy czym m jest faz prdu w rodku przewodnika. Przewodnik taki wytwarza obie skadowe wektora
pola elektrycznego. Stosownie do zalenoci (2-41) mamy wic:

101

(5-13)

(5-14)
Natomiast wektor Rn okrelajcy pooenie rodka n-tego wtrnego ukadu wsprzdnych wyraa si
zalenoci
(5-15)
Wartoci parametrw n, n i n dla poszczeglnych przewodnikw tworzcych anten rombow
podano w tabl. 5-1. Przy okrelaniu fazy prdw w rodkowych punktach przewodnikw uwzgldniono
opnienie, jakiego doznaje prd pync wzdu przewodnikw, oraz rnic kierunkw prdu I3 i I4 w
stosunku do prdw I1 i I2.
Korzystajc teraz z zalenoci (2-43) i (2-44) znajdujemy: pole wytwarzane przez anten rombow:

(5.16a)

(5-16b)
przy czym:

Tablica 5-1
Wartoci parametrw n, n i n dla poszczeglnych przewodnikw tworzcych
anten rombow
n

n
n
n

0
- 0
-k0l

-0
0
0

+0 -0
- 0
0
-k0l+

W paszczynie xy ( = /2) oraz w paszczynie xz ( = 0) znika skadowa E. Skadowa E jest

skadow uyteczn i dalsze rozwaania ograniczymy tylko do tej skadowej. Charakterystyka
promieniowania anteny rombowej w paszczynie xy (charakterystyka pozioma) wyraa si wic
zalenoci
(5-17)
Natomiast charakterystyka promieniowania w paszczynie xy (charakterystyka pionowa) ma posta

102

(5-18)
W wikszoci praktycznych zastosowa antena rombowa jest zawieszona na pewnej wysokoci nad
ziemi (rys. 5-5). Wpyw ziemi na charakterystyk promieniowania anteny rombowej; przy zaoeniu
nieskoczenie duej konduktywnoci ziemi, moemy okreli melodii zwierciadlanych odbi. Jeli
wysoko zawieszenia anteny

Rys. 5-5. Antena rombowa zawieszona nad ziemi

nad ziemi jest rwna H, to na skadow E pola elektrycznego (polaryzacja pozioma) otrzymujemy
nastpujce wyraenie:

(5-19)
Z wyraenia (5-19) wynika, e w paszczynie poziomej antena rombowa umieszczona nad ziemi
idealn nie promieniuje, natomiast charakterystyka promieniowania w paszczynie pionowej, wyraajca
si zalenoci
(5-20)
wykazuje podniesienie gwnej wizki promieniowania ku grze (rys. 5-6b). Taki ksztat charakterystyki
promieniowania jest bardzo dogodny dla zapewnienia dalekosinej cznoci na falach krtkich.
Poniewa w paszczynie poziomej antena nie promieniuje wic do przedstawienia zalenoci
promieniowania od kta dokonujemy przekroju przestrzennej charakterystyki promieniowania
powierzchni stokow przechodzc przez kierunek maksymalnego promieniowania (rys. 5-6a).

103

Rys.. 5-6. Charakterystyki promieniowania anteny rombowej nad idealn ziemi (l/ = 6; 0 = 20; H/ = 1,1):
a) charakterystyka azymutalna dla = 78; b) charakterystyka w paszczynie pionowej

Rys. 5-7. Charakterystyka

(l/ = 4,0 =20,H/= l)

promieniowania

anteny

rombowej

rzucie

prostoktno-parabolicznym

Ksztat przestrzennej charakterystyki promieniowania anteny rombowej umieszczonej nad ziemi jest
tak skomplikowany, e dwa omwione wyej przekroje nie okrelaj go w peni. W szczeglnoci nie
precyzuj one rozmieszczenia i poziomu wszystkich listkw bocznych. Do przedstawienia penej
informacji o waciwociach kierunkowych anteny rombowej stosujemy metody kartograficzne (rys. 5-7).

5.2.2. OPTYMALIZACJA ROZMIARW

Za kryterium optymalizacji rozmiarw anteny rombowej przyjmuje si zapewnienie moliwie duego
natenia pola w punkcie odbioru. Antena powinna wic mie moliwie duy zysk energetyczny, a

104

kierunek maksymalnego promieniowania powinien pokrywa si z promieniem biegncym do punktu

odbioru. Oznaczmy kt nachylenia tego promienia przez 0. Do wyznaczenia optymalnych wartoci 0, l
i H posuymy si zalenoci (5-20).
Optymaln warto kta 0 znajdujemy dajc, aby wyraenie

osigao warto maksymaln. Z tego warunku otrzymujemy

Optymaln dugo boku rombu obliczamy z warunku na maksimum wyraenia

(5-21)

Sprowadza si to do spenienia rwnania

skd
(5-22)

Wreszcie optymaln wysoko zawieszenia anteny wyznaczamy dajc, aby sin(k0Hcos0) = 1; std
(5-23)
Wybr kta 0 zaley od dugoci magistrali, ktr ma obsugiwa antena (p. 16.4). Jeli przyjmiemy
0 = 75, to optymalne rozmiary anteny s nastpujce:.
0 = 15; l/ = 7,5; H/ = 0,97.
W praktyce przy budowie anten rombowych zwykle nie zachowuje si optymalnych wartoci dla
wielkoci 0, l i H. Anteny o optymalnej dugoci boku s trudne do wykonania, kosztowne i zajmuj
bardzo du powierzchni. Z drugiej strony obliczenia wykazuj, e nawet dwukrotne zmniejszenie
dugoci boku w porwnaniu z wartoci optymaln powoduje niewielkie zmniejszenie zysku
energetycznego [1]. Dlatego w praktyce czsto przyjmuje si dogodn dugo boku, a nastpnie dobiera
kt 0 tak, aby speni rwnanie (5-22).

5.2.3. IMPEDANCJA WEJCIOWA

Impedancja wejciowa dwch nieskoczenie dugich przewodnikw o promieniu a, rozchodzcych si
pod ktem 2<?o> jest dana nastpujc zalenoci [44]:
(5-24)
Jeli boki anteny rombowej s due w porwnaniu z dugoci fali i jeeli obcienie kocowe anteny
zostao dobrane tak, aby zapewni najmniejsze odbicia, to moemy uwaa, e wzr (5-24) przedstawia
w przyblieniu impedancj wejciow anteny.
Na przykad, jeli antena rombowa zostaa wykonana z przewodnika rednicy 2,16 mm, a kt 0 jest
rwny 20, to impedancja wejciowa anteny przy = 15, 26 i 45 m wynosi odpowiednio 728j 170,

105

794j 170 oraz 860j 170 . Eksperyment [44] przeprowadzony na antenie o boku rwnym 96 m
wykaza, e w zakresie fal 15.. .45 m optymalna warto rezystancji obcienia kocowego wynosi 820
i e przy tym obcieniu rezystancja wejciowa anteny zmienia si od 660 przy = 15 m do 830
przy = 45 m.

5.2.4. WSPCZYNNIK TUMIENIA I REZYSTANCJA PROMIENIOWANIA

W dotychczasowych rozwaaniach zakadalimy dla uproszczenia, e amplituda prdu wzdu caej
anteny jest staa. W rzeczywistoci wskutek promieniowania i strat w przewodnikach i w ziemi fala
rozchodzc si wzdu anteny doznaje tumienia, przy czym wspczynnik tumienia moemy wyrazi
nastpujc przyblion zalenoci;
(5-25)
w ktrej:
Zf impedancja falowa anteny rombowej;
R1 = (Rpr+Rstr)/2lrezystancja przypadajca na jednostk dugoci przewodnika.
Straty w przewodnikach i w ziemi s na og tak mae, e rezystancja strat moe by pominita
wzgldem rezystancji promieniowania. Dokadniejsza analiza wykazuje, e zmiany rezystancji
wynikajce z wzajemnego oddziaywania bokw rombu oraz z wpywu ziemi s mae w porwnaniu z
wasn rezystancj boku. W zwizku z tym moemy uwaa, e rezystancja promieniowania anteny
rombowej jest w przyblieniu 4 razy wiksza od rezystancji promieniowania okrelonej wzorem (5-11).
Uwzgldniajc powysze uwagi zaleno na wspczynnik tumienia moemy przedstawi w postaci
(5-26)
Zwykle k0l >> l i wobec tego moemy pomin drugi skadnik w nawiasie kwadratowym oraz zastpi
funkcj Cin(2k0l) przez ln(2k0l)+0,577. Otrzymujemy wwczas
(5-27)
Dla przykadowej anteny rozwaanej w poprzednim punkcie wspczynnik tumienia zmienia si od
0,204 przy = 15 m do 0,126 przy = 45 m.

5.2.5. KIERUNKWO, SPRAWNO I ZYSK ENERGETYCZNY

Wskutek tumienia, fali rozchodzcej si wzdu anteny natenie pola wytwarzanego przez anten
rombow jest mniejsze, ni wynika to ze wzoru (5-19). Wpyw tumienia moemy w przyblieniu
uwzgldni przez wprowadzenie do wzoru (5-19) czynnika e-l. Maksymalne natenie pola otrzymujemy
podstawiajc = 0 i = max

(5-28)
Kierunkowo anteny rombowej zgodnie z definicj jest stosunkiem maksymalnej gstoci
promieniowania

106

r2
E
2 0

2
max

do redniej gstoci promieniowania, ktra jest rwna cakowitej mocy

promieniowanej przez anten, to jest

1 2
I 0 R pr podzielonej przez 4. Mamy wic
2
(5-29)

Zysk energetyczny anteny rombowej wzgldem dipola pfalowego moemy wyznaczy jako stosunek
maksymalnych gstoci promieniowania obu anten zasilanych jednakow moc. Maksymalna gsto
2
promieniowania dipola pfalowego jest rwna (60 I ) / 2 0 , przy czym I jest prdem na wejciu dipola.
Z warunku zasilania obu anten jednakow moc wyznaczamy prd w dipolu pfalowym
(5-30)
przy czym:
Rd rezystancja wejciowa dipola;
Rwe rezystancja wejciowa anteny rombowej.
Biorc pod uwag, e Rd = 73,1, otrzymujemy nastpujce wyraenie na zysk energetyczny anteny
rombowej wzgldem dipoa pfalowego:

(5-31)
Zysk anteny rombowej odniesiony do rda izotropowego jest rwny 1,64G/2. Stosunek tego zysku
do kierunkowoci wyznacza sprawno anteny rombowej
(5-32)

5.3. ANTENY Z FAL POWIERZCHNIOW

5.3.1. FALE NIEJEDNORODNE
Przenoszenie energii elektromagnetycznej odbywa si za pomoc biecych fal
elektromagnetycznych. Ze wzgldu na struktur fizyczn i praktyczne zastosowanie biece fale
elektromagnetyczne mona podzieli na trzy grupy:
1) fale rozchodzce si w jednorodnym orodku (fale paskie, kuliste itp.),
2) jednorodne fale w torach (fale TEM, TE, TM),
3) fale niejednorodne.
Dla dwch grup fal jednorodnych (rozchodzcych si w przestrzeni i w torach) powierzchnie rwnych
amplitud s jednoczenie powierzchniami rwnych faz. Natomiast w przypadku niejednorodnych
powierzchnie ekwiamplitudowe i ekwifazowe nie pokrywaj si. Mona wykaza, e dla fali
niejednorodnej rozchodzcej si w jednorodnym orodku (lub na granicy rozdziau dwch jednorodnych
orodkw) powierzchnie ekwifazowe i ekwiamplitudowe s wzajemnie prostopadle, a rozkad amplitudy
wzdu powierzchni ekwifazowych jest eksponencjalny [28, 36].
Fale niejednorodne powstaj przy odpowiednim pobudzeniu na granicy rozdziau dwch orodkw.
Prdko fazowa fal rozchodzcych si wzdu powierzchni granicznej jest niniejsza od prdkoci wiata
w prni. Na rys. 5-8a pokazano rozkad amplitudy i fazy dla tego typu fali. Jeli prdko fazowa
wzdu powierzchni granicznej jest wiksza od prdkoci wiata, to fala elektromagnetyczna nie
rozchodzi si wzdu powierzchni rozdziau, lecz zostaje wypromicniowana pod pewnym ktem do tej
powierzchni (rys. 5-8b).
Pierwszy rodzaj fal niejednorodnych (f < c) nazywamy falami kierowanymi (trapped waves), drugi
107

rodzaj (f > c) falami promieniowanymi fleaky wayes). Fale kierowane nazywamy rwnie falami
powierzchniowymi.
Fale powierzchniowe powstaj np. w torze Goubau (przewodnik w dielektrycznej otoczce), wzdu
prtw i paszczyzn dielektrycznych, a take wzdu tzw. struktur opniajcych.
W celu wyjanienia sposobu powstawania obu rodzajw fal niejednorodnych rozwaymy piaski
przypadek, w ktrym paszczyzna rozdziau pokrywa si z paszczyzn xz (rys. 5-8). Niech w
pprzestrzeni y > 0, majcej parametry swobodnej przestrzeni, rozchodzi si wzdu powierzchni
granicznej w kierunku osi z fala niejednorodna, niezalena od wsprzdnej x. Jeli pominie si
polaryzacj i rozway

Rys. 5-8. Fale niejednorodne: a) powierzchniowe; b) promieniowane

1linie equiamplltudowe; 2 linie equifazowe; 3 rozkad amplitudy wzdu linii equifazowych

tylko zadanie skalarne, to zespolona amplituda fali, ktr mona rozoy na skadowe wzdu osi y i z,
wyraa si nastpujc zalenoci:
(5-33)
(5-34)
przy czym
Stae ky i kz s w oglnoci liczbami zespolonymi:
(5-35a)
(5-35b)
Poniewa jednak liczba falowa k0 jest wielkoci rzeczywist, wic stosownie do zalenoci (5-34) musz
by spenione nastpujce rwnania:
(5-36a)
(5-36b)
Moemy wyrni trzy charakterystyczne przypadki:
l. y = 0 (staa amplituda wzdu osi y). Poniewa z > 0, wic zgodnie z zalenoci (5-36b) z take
musi by rwne zeru. Mamy wic do czynienia z jednorodn fal pask rozchodzc si wzdu osi z.
2. z = 0, y 0. Aby speni rwnanie (5-36b), musi by y = 0. Z rwnania (5-36a) wynika wic, e

z2 = y2 + k 02 > k 02 , czyli e f = z < c. Mamy teraz do czynienia z fal powierzchniow (rys. 5-8a)
rozchodzc si wzdu powierzchni rozdziau z prdkoci mniejsz od prdkoci wiata.
3. z > 0. Biorc pod uwag, z > 0 z rwnania (5-36b) wynika, e y i y s rne od zera; y
powinno by ponadto wiksze od zera, poniewa fala nie powinna wnika w pprzestrze y < 0, wic

tj. amplituda wzrasta eksponencjalnie w kierunku dodatnich y. Paszczyzny rwnych amplitud s

okrelone przez arctg(z/y), a paszczyzny rwnych faz s do nich prostopade (rys. 5-8b).

108

5.3.2. STRUKTURY I POWIERZCHNIE OPNIAJCE

Fale powierzchniowe mog rozchodzi si wzdu cylindrycznych (rys. 5-9a, b) i paskich (rys. 5-9c,
d) powierzchni opniajcych, a take wzdu tzw. struktur opniajcych (rys. 5-10).

Rys. 5-9. Przykady powierzchni opniajcych: a) prt dielektryczny; b) przewodnik pokryty warstw dielektryka;
c) pyta dielektryczna; d) warstwa dielektryka na metalowym podou

Wzdu paskich struktur i powierzchni opniajcych mog rozchodzi si fale powierzchniowe

paskie i cylindryczne (promieniowe), przy czym rodzaj fali jest w gwnej mierze okrelony przez
sposb pobudzenia.
W dalszym cigu omwimy dokadniej rozchodzenie si fal powierzchniowych wzdu prta
dielektrycznego i wzdu liniowej struktury dipolowej.
Prt dielektryczny. Wzdu dielektrycznego cylindra o dostatecznie duym promieniu mog
rozchodzi si fale rnych modw [21].
Rozkad pola wewntrz dielektryka jest zbliony do rozkadu pola w falowodzie koowym z
odpowiednim modem. Na zewntrz dielektryka pole maleje wykadniczo ze wzrostem odlegoci od jego
powierzchni. Mody o symetrii osiowej (E0n, H0n) mog, podobnie jak w falowodzie, wystpowa
niezalenie. Fale nie majce symetrii osiowej tworz tzw. fale mieszane, bowiem czyste fale elektryczne i
magnetyczne nie speniaj warunkw brzegowych. Fale mieszane nazywamy falami typu HEmn lub EHmn
w zalenoci od .tego, ktry typ fali jest dominujcymagnetyczny czy elektryczny. Oba typy fal
rozchodz si z tak sam prdkoci fazow.
Anteny dielektryczne pobudzane falami symetrycznymi nie promieniuj w kierunku osiowym, a ich
przestrzenna charakterystyka promieniowania ma ksztat niecki stokowej.

Rys. 5-10. Przykady struktur opniajcych: a) dipolowa; b) liniowa unipolowa; c) paska unipolowa

109

Z tego wzgldu fal symetrycznych w technice antenowej nie wykorzystuje si. Najbardziej
rozpowszechnionym typem fali wykorzystywanym w antenach dielektrycznych jest fala typu HE11.
Odpowiada ona fali H11 w falowodzie koowym, z tym e dodatkowo wystpuje skadowa poduna pola
elektrycznego. Fala HE11 charakteryzuje si prost konfiguracj pola (rys. 5-11) i staoci fazy
Rys. 5-11. Rozkad pola fali HE11 na poprzecznym przekroju prta
dielektrycznego

w przekroju poprzecznym, co zapewnia maksymalne promieniowanie w kierunku osiowym. Przy falach

wyszych rzdw w charakterystyce promieniowania wystpuje kilka ostro zarysowanych listkw i w
wikszoci przypadkw promieniowanie wzdu osi jest rwne zeru. Graniczna dugo fali dla pierwszej
fali niesymetrycznej HE11 jest nieskoczenie dua. Oznacza to, i przy ustalonej czstotliwoci fala typu
HE11 moe rozchodzi si wzdu dielektrycznego cylindra o dowolnie maym promieniu. Mona wic
dobra promie prta dielektrycznego tak, aby robocza dugo fali bya wiksza od dugoci granicznej
dla fal wyszych rzdw. Na og w antenach dielektrycznych nie zachodzi obawa powstania fali
symetrycznej, wystarczy zatem uniemoliwi rozchodzenie si fal niesymetrycznych wyszych rzdw.
Warunek ten bdzie speniony, gdy
(5-37)
Jeli promie prta dielektrycznego jest rwny promieniowi granicznemu dla danej czstotliwoci, to
prdko fazowa fali powierzchniowej jest rwna prdkoci wiata w prni.

Rys. 5-12. Zaleno prdkoci fazowej fali HE11 w prcie dielektrycznym od jego promienia

W miar zwikszania promienia prta, prdko fazowa fali powierzchniowej malej dc

asymptotycznie do prdkoci wiata w jednorodnym orodku dielektrycznym.
Zaleno stosunku prdkoci fazowej do prdkoci wiata w prni od promienia prta
dielektrycznego dla fali HE11 pokazano na rys. 5-12. Przy duych wartociach e, wida ostre przejcie od
stanu, w ktrym dielektryk prawie nie ma wpywu na prdko fazow fali powierzchniowej (mae a), do
stanu, w ktrym prdko fazowa jest bliska wartoci c / r . W pierwszym przypadku prawie cala
energia pola rozchodzi si poza dielektrykiem, w drugim w dielektryku. Przy maych wartociach r
przejcie od jednego stanu do drugiego zachodzi pynnie.
Liniowa struktura dipolowa. Fala powierzchniowa moe rozchodzi si wzdu liniowej struktury
dipolowej tylko wwczas, gdy jej paszczyzna polaryzacji jest rwnolega do dipoli. Ze wzgldu na
symetri, wzdu osi struktury mona umieci prt metalowy, ktry uatwia realizacj anteny. Jeli
wzdu osi struktury umiecimy prostopadle do dipoli paski ekran metalowy i usuniemy powki dipoli
znajdujce si za ekranem, to otrzymamy liniow struktur unipolow. Opnienie fali wzdu struktury
dipolowej i wzdu odpowiadajcej jej struktury unipolowej jest jednakowe. Opnienie to zaley od
110

dugoci dipoli 2h, ich rednicy 2a i odstpu midzy dipolami b (rys. 5-13).

Rys. 5-13. Zaleno opnienia w liniowej strukturze dipolowej od dugoci dipoli

1 a = 0,1h; 2 a = 0,08h; 3 a = 0,06h; 4 a 0,025h; 5 a = 0,0125h

5.3.3. ZASADY PROJEKTOWANIA ANTEN Z FAL POWIERZCHNIOW

Antena z fal powierzchniow skada si z dwch zasadniczych czci: struktury opniajcej i
wzbudnika. Dwa typowe przykady takich anten pokazano na rys. 5-14. Wzbudnik F (dipol i reflektor na
rys. 5-14a; falowd, na rys. 5-14b) przeksztaca cz energii doprowadzonej do anteny w fal
powierzchniow, ktra rozchodzi si wzdu struktury opniajcej ku kocowi anteny, gdzie zostaje
wypromieniowana w przestrze.

Rys. 5-14. Anteny z fal powierzchniow: a) niesymetryczna antena Uda-Yagi (rzd unipoli); b) antena
dielektryczna (prt dielektryczny pobudzany przez falowd koowy)

Stosunek mocy fali powierzchniowej do cakowitej mocy doprowadzonej do anteny (sprawno

pobudzenia) zawiera si zwykle midzy 65 a 75%. Cz energii doprowadzonej do anteny, ktra nie
zostaa przeksztacona w fal powierzchniow, jest wypromieniowana wprost przez wzbudnik.
Charakterystyka promieniowania anteny z fal powierzchniow powstaje wic w wyniku interferencji fali
promieniowanej przez struktur opniajc i fali promieniowanej wprost przez wzbudnik, przy czym
mona zaoy, e obecno struktury opniajcej nie zmienia charakterystyki promieniowania
wzbudnika.
W celu zapewnienia dobrych warunkw wzbudzenia fali powierzchniowej midzy regularn czci
anteny a wzbudnikiem stosuje si agodne przejcie. Aby zmniejszy odbicie na kocu anteny, rozmiary
111

struktury opniajcej stopniowo zmniejsza si do zera lub do takich rozmiarw, przy ktrych f = c.
Fala powierzchniowa owietla apertur kocowa anteny (paszczyzna prostopada do osi anteny i
przechodzca przez punkt T). Obszar owietlony jest tym wikszy, im mniejsze jest tumienie fali
powierzchniowej w kierunku poprzecznym, czyli im prdko fazowa fali powierzchniowej jest blisza
prdkoci wiata w prni. Wzrostowi obszaru owietlonego towarzyszy oczywicie wzrost
kierunkowoci anteny. Poniewa powierzchnia ekwifazowa fali powierzchniowej pokrywa si z paszczyzn apertury, wic maksimum promieniowania wystpuje wzdu osi anteny. Przyblione wyraenie
na charakterystyk promieniowania apertury kocowej ma posta [19]
(5-37)
przy czym:
kt mierzony od osi anteny;
z dugo fali powierzchniowej w aperturze.
Charakterystyka t nie ma ani zer, ani listkw bocznych i jest tym ostrzejsza, im z jest blisze 0.
Przykad charakterystyki promieniowania obliczonej wg wzoru (5-38) pokazano na rys. 5-15 (linia
przerywana) dla 0/z = 1,08, co jest optymaln wartoci ze wzgldu na maksimum kierunkowoci dla
anteny o dugoci 40.
Charakterystyka promieniowania wzbudnika z rys. 5-14a jest stosunkowo szeroka (w przyblieniu
kardioidalna). W poczeniu z charakterystyk promieniowania apertury kocowej daje ona pen
charakterystyk promieniowania anteny z fal powierzchniow, pokazan lini cig na rys. 5-15
(charakterystyka zmierzona dla L = 40 i 0/z = 1,08). W otoczeniu osi anteny decydujce znaczenie ma
charakterystyka promieniowania apertury kocowej. W miar zwikszania kta pojawiaj si listki
boczne bdce produktem interferencji charakterystyki apertury i wzbudnika. Dla ktw wikszych od
45 istotne znaczenie ma charakterystyk promieniowania wzbudnika.
Krzywe pokazane na rys. 5-15 odnosz si do paszczyzny H, w ktrej charakterystyki
promieniowania unipoli s dooklne. Charakterystyk promieniowania anteny w paszczynie E jest
nieco wsza, a listki boczne s mniejsze o 2..,3 dB, wskutek kierunkowej charakterystyki unipoli.

Rys. 5-15. Charakterystyka promieniowania anteny fal powierzchniow o dugoci 40 zapewniajcej maksimum
kicrunkowoci (0/z = 1,08) (wedug H. Jasik: Antenna Enginneering Handbook, McOraw-HiU, New York 1961;
zamieszczono za zgod McGraw-Hill Book Company) 1 charakterystyka apertury kocowej; 2 charakterystyka
wypadkowa

112

Rys. 5-16. Rozkad amplitudy wzdu anteny z fal powierzchniow

Rozkad amplitudy pola wzdu anteny z fal powierzchniow pokazano na rys. 5-16. W pobliu
wzbudnika wystpuje maksimum amplitudy. Nastpnie amplituda maleje ze wzrostem odlegoci a do
odlegoci Lmin, przy ktrej ustalaj si warunki fali biecej. Przyjmuje si, e warunki fali biecej
ustalaj si w odlegoci, w ktrej fala wypromieniowana przez wzbudnik (rozchodzc si z prdkoci
wiata w prni) wyprzedza fal powierzchniow o ok. 60
(5-39)
Zoono funkcji rozkadu amplitudy i fazy pola wzdu anteny z fal biec powoduje, e oglna
analiza charakterystyk promieniowania tego typu anten jest. praktycznie biorc, niemoliwa.
Na podstawie danych eksperymentalnych dla struktury unipolowej bez pynnych przej na. rys, 5-17
(krzywa 1) przedstawiono zaleno wzgldnej prdkoci fazowej c/ = 0/z, zapewniajcej
maksymaln kierunkowo anteny z fal powierzchniow od dugoci anteny L/0.
Gdyby sprawno pobudzenia bya bardzo dua, tak e mona by pomin wpyw promieniowania
wzbudnika, to wystarczyoby, aby dugo anteny bya rwna dugoci Lmin, przy ktrej ustalaj si
warunki fali biecej.

Rys. 5-11. Zaleno wzgldnej prdkoci fazowej c/ = 0/z zapewniajcej maksymaln kierunkowo anteny z
fal powierzchniow od dugoci anteny L/0 (wedug H. Jasik: Antcnna Bngineering Handbook, McOraw-Hill,
New York 1961; zamieszczono za zgod McGraw-Hill Book Company) 1 krzywa eksperymentalna wedug
Bhrenspccka i Poeblera; 2 krzywa teoretyczna dla idealnego pobudzenia (sprawno pobudzenia = 100%)

Z zalenoci (5-39) wynika, e wwczas

(5-40)
Wykres zalenoci (5-40) przedstawiono na rys. 5-17 (krzywa 2), Dowiadczenie wykazuje, e zmiany
wzgldnej prdkoci fazowej w granicach wyznaczonych przez dwie wyej zdefiniowane krzywe (obszar
zakreskowany na rys. 5-17) maj nieznaczny wpyw na kierunkowo anteny.
W przyblieniu maksymalna kierunkowo anteny z fal powierzchniow wyraa si zalenoci
(5-41)

113

5.4. ANTENY RUBOWE

Do grupy anten z fal biec zaliczamy rwnie anten rubow, ktrej struktur pokazano na rys.
5-18. Antena rubowa jest zwykle zasilana za pomoc przewodu wsposiowego, przy czym przewodnik
wewntrzny jest poczony z lini rubow a przewodnik zewntrzny z ekranem. Mechanizm
promieniowania anteny rubowej wyjania si wychodzc z rozkadu prdu wzdu linii rubowej, z
ktrego wynika (przy promieniowaniu osiowym) wystpowanie fali powierzchniowej.

Rys. 5-18. Antena rubowa

Charakterystyk promieniowania anteny rubowej mona okreli z dostateczn dla praktyki

dokadnoci zakadajc, e pole w obszarze promieniowania jest sum pl pochodzcych od
poszczeglnych zwojw linii rubowej. Otrzymujemy wwczas

(5-42)
przy czym: .
N - liczba zwojw;
S - skok linii rubowej;
- rnica faz prdw w ssiednich zwojach. Rnica faz prdw w ssiednich zwojach
(5-43)

2l c

0 f

przy czym:
l - dugo zwoju;
f - prdko fazowa fali w przewodzie;
c - prdko wiata w prni.
Kierunek maksymalnego promieniowania wyznacza kt m, przy ktrym mianownik w wyraeniu
(5-42) staje si rwny zera
(5-44)

Aby antena promieniowaa wzdu swojej osi, musi by m = 0, wic

(5-45)
Zaleno (5-45) nie moe by speniona dla n 0. Dla n = -l uzyskuje si podstawowy mod osiowy.
114

Przy n < -1 wzdu linii rubowej powstaj mody wyszych rzdw, przy ktrych charakterystyka
promieniowania ma wicej ni jeden listek gwny. Z tego wzgldu przypadek n < -l nie ma
praktycznego znaczenia. Dla modu podstawowego n = -l ze wzorw (5-45) i (5-43) wynika, e
(5-46)
Jest to podstawowa zaleno dla doboru rozmiarw anteny rubowej. Warunek (5-46) jest jednoczenie
warunkiem polaryzacji koowej. Wynika to nastpujcego rozumowania. Lewa strona wzoru (5-46)
przedstawia okres obrotu r pola elektrycznego w dowolnej paszczynie prostopadej do osi spirali. Tak
wic czstotliwo wirowania pola jest rwna czstotliwoci rozchodzcej si wzdu anteny, a wic i
promieniowanej fali

czyli e powstaje polaryzacja koowa.

Rozmiary anteny rubowej zapewniajce wystpowanie modu podstawowego okrelaj nastpujce
zalenoci:
(5-47)

przy czym:
C obwd linii rubowej;
kt wzniosu.
Przy spenieniu warunkw (5-47) podstawowe parametry anteny rubowej mona obliczy wedug
nastpujcych wzorw przyblionych [26]:
kt polowy mocy

kierunkowo

rezystancja wejciowa

(5-48)

(5-49)
(5-50)

115

116

ANTENY TUBOWE

6.1. PROMIENIOWANIE OTWARTEGO KOCA FALOWODU

Jako przykad najprostszej konstrukcji majcej waciwoci anteny tubowej rozwaymy
promieniowanie otwartego koca falowodu. Rygorystyczne rozwizanie tego zadania jest trudne, i jest
znane tylko dla falowodu koowego i rwnolegych paszczyzn [53]. Ograniczymy si do rozwizania
przyblionego, zakadajc, e pole na otwartym kocu falowodu jest sum fali padajcej i fali odbitej
modu rozchodzcego si w falowodzie.

Rys. 6-1. Ukad wsprzdnych do okrelenia promieniowania otwartego koca falowodu

Pomija si przy tym wpyw modw wyszych rzdw, ktre niewtpliwie powstaj przy odbiciu od
otwartego koca falowodu, oraz prdy pynce po zewntrznej powierzchni falowodu. Przy tych
zaoeniach okrelenie promieniowania otwartego koca falowodu sprowadza si do rozwizania zadania
promieniowania apertury z zadanym rozkadem pola. Moemy wic stosowa wzory (2-95) i (2-96).
Rozpatrzmy otwarty koniec falowodu o dowolnym przekroju poprzecznym, przyjmujc ukad
wsprzdnych jak na rys. 6-1. Jeli oznacza wspczynnik odbicia zdefiniowany jako stosunek
skadowej poprzecznej pola elektrycznego fali odbitej do skadowej poprzecznej pola elektrycznego fali
padajcej (Et)0/(Et)p, to skadowa poprzeczna pola elektrycznego w aperturze wyraa si zalenoci
(6-1)
Et = (1+)(Et)p
Skadowa poprzeczna pola magnetycznego jest zwizana ze skadow poprzeczn pola elektrycznego
zalenoci [31]
(6-2)
przy czym Zf impedancja falowa dla danego typu fal w falowodzie.
Uwzgldniajc zalenoci (6-1) i (6-2) wyraenie na skadow poprzeczn pola magnetycznego
moemy przedstawi w postaci
(6-3)
Porwnujc wyraenia (6-3) i (2-94) stwierdzamy, e

117

Skadowe wektora, pola elektrycznego wytwarzanego w obszarze promieniowania przez otwarty

koniec falowodu obliczymy korzystajc z zalenoci (2-95);

(6-4)

przy czym wektor N jest dany przez

(6-5)
W szczeglnoci dla falowodu koowego z modem podstawowym TE11 skadowe pola elektrycznego
fali padajcej (Et)p s dane przez [31]:
(6-6a)
(6-6b)
przy czym:
a promie falowodu;
11 pierwszy pierwiastek rwnania J1(11a) = 0;
Jn funkcja Bessela pierwszego rodzaju n-tego rzdu;
Jn pochodna funkcji Bessela.
Podstawiajc zalenoci (6-6) do wzoru (6-5) a nastpnie do wzoru (6-4), otrzymujemy nastpujce
wyraenia na pole promieniowane przez otwarty koniec falowodu koowego:
(6-7a)
(6-7b)
przy czym:
f dugo fali w falowodzie;
Charakterystyka promieniowania otwartego koca falowodu koowego w paszczynie E wyraa si
wzorem (6-7a) przy sin = l, a w paszczynie H wzorem (6-7b) przy cos = l.

Rys. 6-2. Charakterystyki promieniowania otwartego falowodu koowego z modem TE11; linia ciga
paszczyzna E; linia przerywana paszczyzna H;2a wewntrzna rednica falowodu

118

Przykady charakterystyk promieniowania obliczone wedug wzoru (6-7), przy zaoeniu = 0,

przedstawiono na rys. 6-2. Szeroko gwnej wizki promieniowania dla a > jest dana zalenoci:
dla paszczyzny E
(6-8a)
dla paszczyzny H
(6-8b)
Okrelimy jeszcze kierunkowo otwartego koca falowodu koowego. Zgodnie z definicj
(6-9)
przy czym:
U(0, 0) maksymalna gsto promieniowania;
P cakowita moc promieniowana.
Stosownie do zalenoci (2-25) i (6-7) maksymalna gsto promieniowania
(6-10)
Cakowit moc promieniowan znajdujemy cakujc wektor Poyntinga po powierzchni apertury
(6-11)
Wstawiajc na Ex i Ey wyraenia (6-6) otrzymujemy po wykonaniu cakowania
(6-12)
Podstawiajc zalenoci (6-10) i (6-12) do zalenoci (6-9) oraz biorc pod uwag, e 11a = 1,841
otrzymujemy ostatecznie nastpujce wyraenie na kierunkowo otwartego koca falowodu koowego:
(6-13)
(6-13)
Jeli rednica falowodu jest znacznie wiksza od dugoci fali, to moemy zaoy w przyblieniu
= f i = 0; wyraenie (6-13) ma wwczas nastpujc posta:
(6-14)
Postpujc w podobny sposb jak w przypadku falowodu koowego moemy znale wyraenia na
charakterystyk promieniowania otwartego koca falowodu prostoktnego. Dla fali typu TE10
otrzymujemy nastpujce zalenoci:
w paszczynie E
(6-15a)
w paszczynie H
(6-15b)
przy czym a, b wymiary cianek falowodu.

119

Dla kierunkowoci otwartego koca falowodu prostoktnego obowizuje nastpujca zaleno:

(6-16)
ktra dla dostatecznie duych apertur przy zaoeniu f i 0 sprowadza si do postaci
(6-17)

6.2. RODZAJE ANTEN TUBOWYCH

Antena tubowa powstaje wskutek stopniowego zwikszania rozmiarw falowodu. Jeli rozszerzenie
falowodu prostoktnego zachodzi w jednej paszczynie, to mwimy o tubach sektorowych typu E (rys.
6-3a) lub H (rys. 6-3b) zalenie od paszczyzny, w ktrej wystpuje zwikszenie rozmiarw falowodu.

Rys. 6-3. Rodzaje anten tubowych: a) tuba sektorowa typu E; b) tuba sektorowa typu H; c) tuba piramidalna; d) tuba
stokowa; e) tuba dwustokowa; O antena tubowo-paraboliczna

Tuby sektorowe zapewniaj skoncentrowanie promieniowania w tej paszczynie, dla ktrej nastpi
wzrost apertury. Charakterystyka promieniowania tuby sektorowej w drugiej paszczynie jest taka sama
jak charakterystyka promieniowania otwartego koca falowodu. Tuby sektorowe zapewniaj wic
wachlarzow charakterystyk promieniowania.
W celu skoncentrowania promieniowania w obu paszczyznach stosujemy tub piramidaln, ktra
powstaje przy jednoczesnym zwikszaniu rozmiarw falowodu
prostoktnego w obu paszczyznach (rys. 6-3c). Tuba piramidalna midzy innymi znajduje zastosowanie,
w miernictwie antenowym jako antena wzorcowa o znanym zysku energetycznym.
Przy zwikszaniu rozmiarw falowodu koowego powstaje tuba siatkowa (rys. 6-3d). Charakterystyka
promieniowania tuby stokowej pobudzonej modem TE11 jest w przyblieniu osiowo symetryczna; jest to
waciwo bardzo korzystna przy stosowaniu tuby stokowej jako rda owietlajcego symetryczny
reflektor paraboloidalny. Jednoczesne pobudzanie stokowej tuby kilkoma modami pola umoliwia
dalsze poprawienie symetrii charakterystyki promieniowania [145].
Tuba dwustokowa yst utworzona przez dwa wsposiowe cite stoki (rys. 6-3e). Tuba dwustokowa
ma dookoln charakterystyk promieniowania w paszczynie prostopadej do osi stokw. Szeroko
charakterystyki promieniowania w paszczynie przechodzcej przez o zaley od kta wierzchokowego
i wysokoci stokw. Polaryzacja pola wytwarzanego przez tub dwustokowa zaley od sposobu pobudzenia i moe by zarwno pozioma jak i pionowa.
Oprcz wyej wymienionych spotyka si w praktyce rwnie specjalne anteny tubowe. Na szczegln
uwag zasuguje antena tubowo-paraboliczna (rys. 6-3f). Jest ona poczeniem tuby sektorowej lub
piramidalnej i fragmentu powierzchni parabolicznej [84]. 'Cech charakterystyczn anteny tubowoparabolicznej jest brak odchyle fazowych w aperturze.

120

6.2.1. TUBA SEKTOROWA

Analiza rozkadu pola w tubie sektorowej wykazuje, e jest on zbliony do rozkadu pola w
pobudzajcym falowodzie. Czoo fali w tubie ma jednak ksztat powierzchni cylindrycznej, ktrej o
pokrywa si z lini przecicia nachylonych cianek tuby. W zwizku z tym w aperturze tuby wystpuj
kwadratowe odchylenia fazy. Maksymalne odchylenie fazy jest rwne:
dla tuby typu H
(6-18a)
dla tuby typu E
(6-18b)
Oznaczenia jak na rys. 6-4.
W przypadku tuby typu H zwikszaniu ulega szeroka cianka falowodu i w zwizku z tym szybko
fazowa fali w tubie maleje przy zblianiu si do apertury dc do szybkoci fazowej fali w swobodnej
przestrzeni. W przypadku tuby typu E odlego midzy ciankami rwnolegymi do wektora pola
elektrycznego jest staa i dlatego szybko fazowa fali w tej tubie jest rwnie staa. Prowadzi to do
znacznie silniejszych odbi w paszczynie apertury ni w przypadku tuby typu H.
Charakterystyki promieniowania anten tubowych mona w przyblieniu okreli metod opisan
w p. 2.3.7. Na rys. 6-4 przedstawiono uniwersalne charakterystyki promieniowania, ktre mog by
stosowane dla tub sektorowych, piramidalnych i dwustokowych. Podane wykresy s suszne dla apertur
wikszych od laiku dugoci fali. Dla mniejszych apertur wzgldne wartoci natenia pola naley
pomnoy przez 0,5(1 +cos0).
Kierunkowo anten tubowych mona obliczy w podobny sposb, jak to robilimy dla przypadku
otwartego koca falowodu. Na rys. 6-5 przedstawiono zaleno kierunkowoci sektorowych anten
tubowych od ich rozmiarw. Z podanych wykresw wynika, e przy zadanej dugoci tuby istnieje taki
rozmiar apertury, dla ktrego kierunkowo tuby osiga warto maksymaln.

Rys. 6-4. Uniwersalne charakterystyki promieniowania anten tubowych: a) przy zwikszeniu rozmiarw falowodu
w paszczynie H; b) przy zwikszaniu rozmiarw falowodu w paszczynie E (wedug H. Jasik: Antenna
Engineering Handbook, McGraw-Hill], New York 1961; zamieszczono za zgod McGraw-Hill Book Company)

Tub, ktra przy zadanej dugoci ma maksymaln kierunkowo, nazywamy tub optymaln.
Maksymalne odchylenie fazy dla tuby optymalnej typu H wynosi
(6-19a)
dla tuby typu E
(6-19b)

121

Naley podkreli, e stosowanie tuby optymalnej jest celowe, tylko w tym przypadku, gdy tuba
pracuje jako antena samodzielna. Jeli tuba jest wykorzystywana jako rdo owietlajce, waniejsze jest
dobranie odpowiedniej charakterystyki promieniowania zapewniajcej optymalne owietlenie reflektora
[109, 110].

Rys. 6-5. Zaleno kierunkowoci tub sektorowych od rozmiarw apertury: a) dla tub typu H; b) dla tub typu E
(wedug H. Jasik: Antenna Engineering Handbook, McOraw-Hill, New York 1961; zamieszczono za zgoda
McOraw-Hill Book Company)

6.2.2. TUBA PIRAMIDALNA

Nie potrafimy w sposb cisy okreli rozkadu pola w aperturze tuby piramidalnej; dowiadczenie
wykazuje jednak, e charakterystyki promieniowania tuby piramidalnej w paszczyznach gwnych
nieznacznie tylko odbiegaj od charakterystyk promieniowania odpowiednich tub sektorowych. W
zwizku z tym wykresy podane na rys. 6-4 mog by rwnie stosowane dla tuby piramidalnej.
Kierunkowo tuby piramidalnej mona- okreli z zalenoci
(6-20)
przy czym DE i DH kierunkowo odpowiednich tub sektorowych.
Jeli odpowiadajce tubie piramidalnej tuby sektorowe typu E i H s tubami optymalnymi, to tuba
piramidalna jest rwnie tub optymaln. Wyraajc maksymalne odchylenia fazy przez rozmiary tuby
otrzymujemy nastpujce zwizki dla piramidalnej tuby optymalnej:
(6-21)
Przy doborze rozmiarw tuby naley pamita o zapewnieniu odpowiedniego przejcia od tuby do
falowodu. Prawidowe poczenie tuby z falowodem bdzie zapewnione przy spenieniu nastpujcego
rwnania:
(6-22)

6.3. DOPASOWANIE ANTEN TUBOWYCH

Dopasowanie anten tubowych do falowodu przy poprawnie dobranych rozmiarach tuby jest na og
dobre (WFS ok. 1,3). Gwnymi rdami odbi s: apertura i wejcie tuby. W tych samych warunkach
tuba sektorowa typu E ma nieco mniejszy WFS ni tuba typu H. Wynika to std, e w tubie typu E
122

odbicia w paszczynie apertury i na wejciu czciowo wzajemnie si kompensuj. W tubie typu H

odbicie w paszczynie apertury jest znacznie wiksze ni na wejciu i kompensacja nie zachodzi.
Szerokopasmowe dopasowanie uzyskuje si przez niezalene skompensowanie obu niecigoci.
Niedopasowanie w punkcie poczenia anteny z falowodem kompensuje si za pomoc przeson
reaktancyjnych (zwykle indukcyjnych) umieszczonych w pobliu poczenia.

Rys. 6-6. Zmniejszenie odbicia w aperturze anteny tubowej za pomoc pytek dielektrycznych (a, b) lub osony
dielektrycznej (c)

Dopasowanie apertury do swobodnej przestrzeni mona uzyska za pomoc pytki dielektrycznej o

odpowiednio dobranej gruboci 1'przeni-kalnoci elektrycznej (rys. 6-6a). Pytka ta stanowi jednoczenie
zabezpieczenie przed wpywami atmosferycznymi. Jeszcze lepsze rezultaty uzyskuje si przez
zastosowanie dwch pytek umieszczonych w pewnej odlegoci od siebie (rys. 6-6b). Jako element
dopasowujcy mona rwnie wykorzysta oson dielektryczn (rys. 6-6c). Anteny tubowe
charakteryzuj si du szerokoci pasma, jeli chodzi o przebieg impedancji wejciowej. Jednake
szeroko gwnej wizki promieniowania zmienia si w przyblieniu proporcjonalnie do dugoci fali.
Zwykle wic o szerokoci pasma roboczego decyduj dopuszczalne zmiany charakterystyki
promieniowania.

123

124

ANTENY SOCZEWKOWE

7.1. OGLNE WACIWOCI ANTEN SOCZEWKOWYCH I ICH

ZASTOSOWANIE
Antena soczewkowa skada si z soczewki i rda owietlajcego. Zasada dziaania soczewki
mikrofalowej, podobnie jak. soczewki optycznej, polega na tym, e soczewka, przez ktr przechodzi
promieniowanie, przedstawia orodek o wspczynniku zaamania rnym od jednoci. Specyfika
rodzajowa anten soczewkowych. polega gwnie na rnicach w konstrukcji soczewki i we
wspczynniku zaamania orodka, z ktrego wykonano soczewk. Ze wzgldu na stosunkowo du
dugo fali w porwnaniu z zakresem optycznym, orodek zaamujcy moe by niejednorodny i moe
by na przykad utworzony z oddzielnych elementw. Taki orodek w odrnieniu od dielektrykw
naturalnych bdziemy nazywali dielektrykiem sztucznym. Prdko fazowa fali w dielektryku sztucznym
moe by, zalenie od jego budowy, zarwno mniejsza jak i wiksza do prdkoci wiata w prni;
wspczynnik zaamania moe wic przyjmowa wartoci wiksze i mniejsze od jednoci. Soczewki
wykonane z dielektryka sztucznego mog wic by zarwno soczewkami opniajcymi jak i
przyspieszajcymi.
Jedn z moliwoci zastosowania anten soczewkowych jest korekcja rozkadu fazy w aperturze anten
tubowych. Wanym zastosowaniem anten soczewkowych s ukady z przemiataniem wizki. Zadanie
przemiatania wizki mikrofalowej w szerokim zakresie ktowym za pomoc przesuwania rda
owietlajcego odpowiada w optyce zagadnieniu uzyskania nieznieksztaconego obrazu i moe by stosunkowo atwo rozwizane przy zastosowaniu anten soczewkowych.

7.2. SOCZEWKI TYPU OPTYCZNEGO

Rozmiary anten soczewkowych z reguy wielokrotnie przewyszaj dugo fali, do ich analizy
moemy wic zastosowa metod optyki geometrycznej, charakteryzujc si du prostot. Naley
jednak podkreli, e rezultaty uzyskane metod, optyki geometrycznej maj charakter przybliony i nie
wyjaniaj wszystkich zjawisk zachodzcych w antenie. Dokadniejsze rezultaty mona uzyska stosujc
teori falow.
Niech w punkcie F (rys. 7-1), ktry nazywamy ogniskiem soczewki, znajduje si rdo fali kulistej.
Fal rozchodzi si pocztkowo w swobodnej przestrzeni o parametrach 0,0, a nastpnie trafia na obszar
V o parametrach ,. Obszar V ma symetri obrotow wzgldem osi, na ktrej ley rdo. Zbadamy,
jakie warunki musi spenia obszar V, aby fala kulista wychodzca ze rda w punkcie F ulega
przeksztaceniu w fal pask po przejciu obszaru V. Obierzmy punkt M na dowolnej powierzchni
falowej za obszarem V. W celu zapewnienia wspfazowoci pola na tej powierzchni dugo drogi
optycznej od punktu F do punktu M musi by staa niezalenie od pooenia punktu M.

Rys. 7-1 Przeksztacenie fali kulistej w fal pask za pomoc soczewki

125

Warunek ten zapiszemy w postaci

l0+nl = const
przy czym:
l0 = FA+BM - dugo drogi w swobodnej przestrzeni;
l = AB - dugo drogi w obszarze soczewki;
n - wspczynnik zaamania orodka, z ktrego wykonano soczewk.

(7-1)

Dugo drogi w soczewce moemy wyznaczy korzystajc z prawa Snelliusa. Ograniczymy si tu do

rozwaenia szczeglnego, przypadku soczewki z pask stron aperturow (rys. 7-2). W tym przypadku
promienie w-obszarze soczewki s rwnolege do jej osi.

Rys. 7-2. Soczewka z pask stron aperturow

Przyjmujc sferyczny ukad wsprzdnych z pocztkiem w punkcie F warunek (7-1) moemy zapisa w
postaci
r+n(f+b-rcos) =f+nb
(7-2)
przy czym:
f dugo ogniskowej;
b grubo soczewki.
Rozwizujc zaleno (7-2) wzgldem r znajdujemy rwnanie powierzchni granicznej
(7-3)
Jest to rwnanie hiperboloidy obrotowej.
Oznaczajc rednic soczewki przez da, z rwnania (7-3) otrzymujemy nastpujce rwnanie wice
rozmiary soczewki da, i b, dugo ogniskowej f wspczynnik zaamania n
(7-4)
Okrelimy teraz rozkad pola w aperturze soczewki. Zaoymy przy tym. e fala padajca jest
spolaryzowana liniowo i e charakterystyka promieniowania rda owietlajcego ma symetri
obrotow. Wprowadmy now zmienn = rsin, bdc wsprzdn promieniow w paszczynie
apertury. Moc przechodzca przez piercie lecy w paszczynie apertury o szerokoci d i promieniu
wyraa si zalenoci
(7-5)
przy czym g() funkcja okrelajca rozkad pola w aperturze.
Moc ta musi by oczywicie rwna mocy promieniowanej przez rdo owietlajce w kcie
bryowym 2sind
(7-6)
przy czym F() charakterystyka promieniowania rda owietlajcego.
Przyrwnujc zalenoci (7-6) i (7-5) otrzymujemy
(7-7)
. Std po obliczeniu pochodnej dg/d0 znajdujemy wyraenie na rozkad pola w aperturze
(7-8)
Z wyraenia (7-8) wynika, e przy stosowaniu konwencjonalnych rde owietlajcych nie jest
moliwe zapewnienie rwnomiernego rozkadu pola w aperturze soczewki. Charakterystyka

126

promieniowania rda owietlajcego musiaaby bowiem mie minimum przy = 0 i do szybko

wzrasta ze wzrostem kta a do brzegw apertury ( = 0). Zapewnienie rwnomiernego rozkadu
pola w aperturze wymaga stosowania rde owietlajcych o specyficznej konstrukcji.
Fala padajca na soczewk ulega czciowemu odbiciu oraz doznaje tumienia przechodzc przez
obszar soczewki. Oba te zjawiska powoduj zmniejszenie zysku energetycznego anteny i pogorszenie jej
charakterystyki promieniowania, ponadto wzrasta WFS w torze zasilajcym rdo owietlajce.

Rys. 7-3. Soczewki strefowane: a) od strony rda owietlajcego; b) od strony apertury

Maksymaln warto wspczynnika odbicia mona oszacowa na podstawie wzorw dla fali padajcej
normalnie na pask granic powietrze-dielektryk. Mamy wwczas
(7-9)
Jednym ze sposobw zmniejszenia odbicia od powierzchni soczewki jest pokrycie tej powierzchni
warstw dielektryka o gruboci /4 i wspczynniku zaamania rwnym w przyblieniu n .
Soczewki o duej aperturze i ksztacie okrelonym wzorem (7-3) charakteryzuj si duym ciarem
oraz znacznym tumieniem przechodzcej przez nie fali. W celu zmniejszenia tych wad stosuje si tzw.
soczewki strefowane. Soczewk strofowan uzyskuje si z. soczewki litej przez usunicie czci materiau
w ten sposb, aby rnica drg optycznych przechodzcych przez rne strefy by rwna cakowitej
wielokrotnoci dugoci fali. W ten sposb zapewnia si wspfazowo pola w aperturze. Strofowanie
mona wykona bd od strony rda owietlajcego (rys. 7-3a), bd od strony apertury (rys. 7-3b).
Soczewka strofowana przedstawiona na rys. 7-3b ma korzystniejsze waciwoci elektryczne, bowiem
powstae wskutek strefowania stopnie nie powoduj ani zacieniania apertury, ani rozpraszania energii. W
soczewce przedstawionej na rys. 7-3a wystpuje rozpraszanie energii na stopniach, jej konstrukcja jest
jednak korzystniejsza ze wzgldw mechanicznych. Jeli minimalna grubo soczewki dopuszczalna ze
wzgldw mechanicznych jest rwna bmin to grubo maksymalna jest w przyblienia rwna
bmin + /(n-1).
Tumienie wprowadzane przez soczewk mona oszacowa w nastpujcy sposb. Tumienie
wprowadzane przez jednorodny dielektryk o wspczynniku zaamania n i kcie stratnoci S jest rwne
(w dB/m)
(7-10)
Grubo soczewki strofowanej z rys. 7-3a jest w przyblieniu rwna /(n-1), wic tumienie (w dB)
wnoszone przez soczewk jest rwne 27,3 n tg .
n 1

Oprcz soczewek o symetrii obrotowej owietlanych przez rda punktowe stosuje si rwnie
soczewki cylindryczne owietlane przez rda liniowe. Rwnanie przekroju poprzecznego soczewek
cylindrycznych jest takie samo jak dla soczewek o symetrii obrotowej.

127

7.3. DIELEKTRYKI SZTUCZNE ZE WSPCZYNNIKIEM ZAAMANIA

WIKSZYM OD JEDNOCI
W technice antenowej do budowy soczewek opniajcych stosuje si czsto dielektryki sztuczne o
wspczynniku zaamania wikszym od jednoci. Tego typu dielektryk uzyskuje si przez umieszczenie
elementw przewodzcych w orodku o wspczynniku zaamania bliskim jednoci (np. w styropianie).
Rozmiary tych elementw a take odlegoci midzy nimi powinny by mae w stosunku do dugoci fali
(ok. /10). Najczciej stosuje si elementy przewodzce w postaci kulek, dyskw, kwadratw lub
paskw umieszczonych rwnolegle do wektora pola magnetycznego (rys. 7-4). Dielektryki sztuczne s na
og anizotropowe, jedynie w przypadku symetrycznych i symetrycznie rozmieszczonych elementw
(kulki) udaje si uzyska orodek izotropowy.
Parametry elektryczne dielektryka sztucznego mona oszacowa wychodzc na przykad z pojcia
polaryzacji. Rozpatrzmy dielektryk utworzony przez rwnomiernie rozmieszczone w prni doskonale
przewodzce metalowe kulki o promieniu a. Moment elektryczny pojedynczej kulki umieszczonej w
rwnolegym polu elektrycznym E w prni (bez uwzgldnienia oddziaywania ssiednich kulek) wyraa
si wzorem
(7-11)
Zgodnie z definicj, polaryzacja dielektryka sztucznego
(7-12)
przy czym N jest liczb kulek w jednostce objtoci.
Dla dielektryka naturalnego wektor polaryzacji wyraa si zalenoci
(7-13)
przy czym podatno elektryczna orodka. Porwnujc wzory (7-12) i (7-13) znajdujemy
(7-14)
i wobec tego wzgldna przenikalno elektryczna dielektryka sztucznego
(7-15)

Rys. 7-4. Schematyczne przedstawienie sztucznych dielektrykw o wspczynniku zaamania wikszym od jednoci
uzyskanych przez umieszczenie przewodzcych elementw w orodku o wspczynniku zaamania bliskim
jednoci: a) metalowe kulki; b) metalowe dyski; c) metalowe kwadraty; d) metalowe paski

Uzyskany rezultat naley traktowa jako przybliony, nie uwzgldniono bowiem wzajemnego
oddziaywania kulek, a take faktu, e wskutek pynicia prdw na powierzchniach kulek maj one
rwnie pewien moment magnetyczny.
Z zalenoci (7-15) wynika, e dielektryki sztuczne o wspczynniku zaamania wikszym od jednoci
s, podobnie jak dielektryki naturalne, niedyspersyjne. Oczywicie stwierdzenie to jest suszne tylko w
zakresie czstotliwoci, w ktrym rozmiary elementw przewodzcych i odlegoci midzy nimi s
dostatecznie mae w porwnaniu z dugoci fali.

7.4. SOCZEWKI METALOWE

Rozpatrzmy orodek utworzony z nieskoczenie rozlegych, rwnolegych paszczyzn przewodzcych
(rys. 7-5), przy czym odlego, midzy paszczyznami jest okrelona nierwnoci
(7-16)
Ukad dwch rwnolegych paszczyzn mona rozpatrywa jako szczeglny przypadek falowodu
prostoktnego, w ktrym jeden rozmiar jest nieograniczony. W zwizku z tym w rozpatrywanej
128

strukturze mog mie miejsce dwa zasadnicze sposoby rozchodzenia si fali zalenie od orientacji
wektora pola elektrycznego. Jeli wektor E jest prostopady do paszczyzn, to prdko fazowa fali

Rys. 7-5. Ukad nieskoczenie rozlegych, rwnolegych paszczyzn przewodzcych

w strukturze jest taka sama jak w swobodnej przestrzeni f = c, jeli jednak wektor E jest rwnolegy do
paszczyzn, to prdko fazowa fali jest wiksza od prdkoci wiata w prni f > c i okrelona
zalenoci
(7-17)
Rozpatrywan struktur mona w tym przypadku uwaa za dielektryk sztuczny o wspczynniku
zaamania mniejszym od jednoci
(7-18)
Jak wynika z zalenoci (7-18) wspczynnik zaamania zaley od czstotliwoci. Dielektryk sztuczny
o wspczynniku zaamania mniejszym od jednoci jest wic, w odrnieniu od dielektrykw
naturalnych, orodkiem dyspersyjnym.
Opisana wyej struktura moe by wykorzystana do budowy soczewek metalowych. Przy okrelaniu
ich ksztatu obowizuj takie same reguy jak w przypadku soczewek typu optycznego. W szczeglnoci
rwnanie powierzchni granicznej (7-3) jest w dalszym cigu suszne, z tym, e przy n < 1 przedstawia
ono elipsoid obrotow (rys. 7-6).
Podobnie jak w przypadku soczewek dielektrycznych moemy zmniejszy grubo soczewki
metalowej metod podziau na strefy (rys. 7-7). Wprowadzenie strefowania powoduje jednak
zmniejszenie wspczynnika wykorzystania apertury wskutek powstania stref zacienionych.
Wspczynnik odbicia od soczewki metalowej mona oceni podobnie jak w przypadku soczewki
dielektrycznej wedug wzoru (7-9); natomiast tumienie wprowadzane przez soczewk metalow,
praktycznie biorc, mona pomin.
Przykad wykonania soczewki metalowej o rednicy 40 pokazano na rys. 7-8.

Rys. 7-6. Soczewka metalowa

Rys. 7-7. Strefowanie soczewki metalowej

129

Rys. 7-8. Przykad wykonania strefowanej soczewki metalowej

7.5. WPYW ODCHYEK BAZOWYCH I TOLERANCJE WYKONANIA

SOCZEWEK
Ocenimy wpyw tolerancji wykonania i czstotliwoci na parametry anten soczewkowych. Stosownie
do zalenoci (7-1) i (7-3) dugo drogi elektrycznej od ogniska do apertury wyraa si zalenoci
(7-19)
W przypadku soczewki strofowanej dugo promienia dla poszczeglnych stref roni si o
wielokrotno 2, dla m-tej strefy mamy wic
(7-20)
Dopuszczajc niewielkie odchyki dugoci drogi geometrycznej w obszarze soczewki, wspczynnika
zaamania n i dugoci fali , moemy w pierwszym przyblieniu dla dugoci drogi elektrycznej od
ogniska do apertury napisa nastpujce wyraenie:
(7-21)
przy czym jest rniczk zupen
(7-22)
Obliczajc pochodne czstkowe w zalenoci (7-22) otrzymujemy nastpujce wyraenie na odchyk
fazy w aperturze:
(7-23)
Zamy na pocztek, e bd wystpuje tylko we wspczynniku zaamania i zbadajmy jakie s
dopuszczalne odchyki wspczynnika zaamania dla spenienia wymagania, aby bd fazy nie
przekracza pewnej wartoci m. Z zalenoci (7-23) otrzymujemy
(7-24)
W wikszoci przypadkw mona dopuci m = /8.
Grubo soczewek strofowanych jest w przyblieniu rwna l = /(nl), wic dopuszczalne odchyki
wspczynnika zaamania s okrelone wzorem
(7-25)
W przypadku gdy odchyka fazy jest spowodowana jedynie bdem gruboci soczewki l,
otrzymujemy

130

(7-26)
Przykadowo dla soczewki wykonanej z polistyrenu (n = 1,6) wspczynnik zaamania moe si rni
od zadanej wartoci o 3,75%, a grubo soczewki o 0,1.
Dla oceny zalenoci od czstotliwoci przyjmiemy n = l = 0. Poniewa w penej soczewce dugoci
elektryczne wszystkich promieni s jednakowe, zatem waciwoci soczewek wykonanych z
dielektrykw o wspczynniku zaamania wikszym od jednoci (tak naturalnych jak i sztucznych) s
praktycznie biorc, niezalene od czstotliwoci. Przeciwnie jest w przypadku soczewek strefowanych, a
mianowicie dugoci drg elektrycznych przy redniej czstotliwoci rni si dla poszczeglnych stref
o wielokrotno 2. Przy zmianach czstotliwoci rnice dugoci drg elektrycznych nie s rwne
wielokrotnociom 2, powstaj wic odchyki fazy okrelone dla l i m-tej strefy wzorami:
(7-27)

Ponadto zgodnie z wzorem (7-20) mamy

(7-28)
Rnica odchyek decyduje o bdzie fazowym w aperturze
(7-29)
Dopuszczajc maksymalny bd fazy m = /8 z zalenoci (7-29) mona wyznaczy dopuszczaln
zmian czstotliwoci
(7-30)
Wzgldna szeroko pasma soczewki strefowanej jest rwna podwjnej wartoci okrelonej wzorem
(7-30). Przykadowo dla soczewki 7-strefowej wzgldna szeroko pasma wynosi 2%.
W podobny sposb mona okreli tolerancje i szeroko pasma soczewek metalowych. Biorc pod
uwag, e w tym przypadku wspczynnik zaamania jest mniejszy od jednoci-w miejsce zalenoci
(7-20) musimy zapisa
(7-31)
Obliczajc rniczk zupen wyraenia (7-31) przy czym naley uwzgldni, e wspczynnik
zaamania jest funkcj dugoci fali i odlegoci midzy pytami a otrzymujemy wyraenie na
odchyk fazy w aperturze
m = 1 + 2 (m + 1) =

(rm + nlm )

(7-32)

Jeli bdy wystpuj tylko w gruboci soczewki lub odlegoci midzy pytami, to dopuszczajc
odchyk fazy m = /8 otrzymujemy nastpujce zwizki:
(7-33)
(7-34)
Dla oceny zalenoci parametrw soczewki metalowej od czstotliwoci okrelimy rnic
maksymalnych odchyek fazowych przyjmujc l = a = 0. Dla penej soczewki otrzymujemy
(7-35)
a dla soczewki strefowanej
(7-36)
dajc, aby

(7-37)

z zalenoci (7-35) i (7-36) moemy wyznaczy szeroko pasma soczewek. Warto zauway, e w
przeciwiestwie do soczewek wykonanych z dielektryka naturalnego w przypadku soczewek metalowych
strofowanie powoduje wzrost szerokoci pasma.

131

7.6. SOCZEWKI NIEJEDNORODNE

W odrnieniu od dotychczas rozwaanych soczewek jednorodnych zajmiemy si teraz zbadaniem
waciwoci soczewek niejednorodnych, tzn. takich, w ktrych wspczynnik zaamania jest funkcja
pooenia punktu zaamania [189]. Przykadem soczewki niejednorodnej moe by soczewka Luneberga.
W wykonaniu sferycznym soczewka Luneberga, pobudzona w dowolnym punkcie jej powierzchni przez
rdo punktowe, powoduje takie zaamanie fali, e wszystkie promienie opuszczajce soczewk. s
rwnolege do rednicy przechodzcej przez punkt pobudzenia (rys. 7-9). Dla zapewnienia tej
waciwoci wspczynnik zaamania jako funkcja promienia musi zmniejsza si od wartoci n0 w
rodku soczewki do wartoci n, na jej .brzegu wedug nastpujcego prawa [28]:
(7-38)
przy czym a promie soczewki.
W celu uniknicia zaamania promieni przy opuszczaniu soczewki warto wspczynnika zaamania na
jej powierzchni powinna by rwna wspczynnikowi zaamania otaczajcego orodka.
Soczewka Luneberga znalaza szerokie zastosowanie w technice mikrofalowej do przemiatania wizki
promieniowania w nieograniczonym zakresie ktowym realizowanego przez zmian pooenia rda
owietlajcego.

Rys. 7-9. Soczewka Luneberga

Stosuje si rwnie soczewki Luneberga w wykonaniu cylindrycznym: zapewniaj one przemiatanie

wizki w jednej paszczynie w przedziale ktowym rwnym 2.

Rys. 7-10. Konstrukcja soczewki Luneberga ze skokow zmian wspczynnika zaamania

(Emerson and Cuming, Inc. Canton, Mass.)

Sferyczne soczewki Luneberga wykonuje si z dielektrykw naturalnych i sztucznych o

wspczynniku zaamania wikszym od jednoci. W wielu przypadkach zadowalajce rezultaty uzyskuje
si wykonujc soczewk z kolejno nakadanych powok o staym wspczynniku zaamania (rys. 7-10).

132

ANTENY REFLEKTOROWE

Reflektory s powszechnie stosowane w technice antenowej jako elementy ksztatujce

charakterystyk promieniowania rde pierwotnych. Na przykad promieniowanie wsteczne jakiej
anteny mona wydatnie zmniejszy przez zastosowanie reflektora paskiego. W oglnym przypadku za
pomoc reflektora o odpowiedniej wielkoci, ksztacie i odpowiednio owietlonego mona uzyska
prawie dowoln charakterystyk promieniowania.

Rys. 8-1. Rne rodzaje reflektorw: a) piaski; b) ktowy; c) prostoktny bierny; d) paraboliczny;
e) eliptyczny; f) hiperboliczny;g) kulisty
- rdo owietlajce

Przykady rnych reflektorw pokazano na rys. 8-1. Rola reflektora paskiego (rys. 8-1a) polega
przede wszystkim na ograniczeniu promieniowania do jednej pprzestrzeni. Wikszy zysk energetyczny
i ostrzejsz charakterystyk promieniowania mona uzyska za pomoc dwch reflektorw paskich
przecinajcych si pod pewnym ktem (rys. 8-lb). Reflektor taki nazywamy reflektorem ktowym; jest on
chtnie stosowany wwczas, gdy wymagane rozmiary apertury sigaj kilku dugoci fali. Reflektor
prostoktny bez rda owietlajcego (rys. 8-lc)jest wykorzystywany jako antena pasywna.
Charakteryzuje si on waciwoci odbijania padajcej fali z powrotem w kierunku rda. Bardzo du
kierunkowo zapewnia reflektor paraboliczny (rys. 8-ld), ktrego apertura jest zwykle rzdu
kilkudziesiciu lub kilkuset dugoci fali. Promienie wychodzce ze rda punktowego umieszczonego
w ognisku po odbiciu si od reflektora parabolicznego tworz wizk rwnoleg. Apertura reflektora
parabolicznego moe mie ksztat koa (reflektor w postaci wycinka paraboloidy obrotowej) lub
prostokta (reflektor w-postaci cylindra parabolicznego). Do celw specjalnych stosuje si wiele innych
ksztatw reflektorw. Na przykad reflektor eliptyczny (rys. 8-lc) odbija promienie wychodzce z
jednego ogniska w ten sposb, e przechodz one przez drugie ognisko. Bieg promieni odbitych od
reflektora hiperbolicznego i kulistego pokazano na rys. 8-l f,g.

8.1. REFLEKTOR PASKI

Wpyw nieskoczenie rozlegego, doskonale przewodzcego reflektora paskiego na anten
umieszczon w odlegoci b od niego najatwiej jest okreli metod odbi zwierciadlanych. Polega ona
na zastpieniu reflektora przez odbicie anteny umieszczone w odlegoci 26 od anteny, jak to pokazano
na rys. 8-2. Jeli antena jest anten liniow, to postawione zadanie sprowadza si do rozpatrzonego ju w
p. 3.4.5 problemu anteny nad ziemi.

133

Rys. 8-2. Antena z

reflektorem paskim

Na rysunku 8-3 przedstawiono przykadowo charakterystyki promieniowania dipola pfalowego z

reflektorem paskim dla trzech odlegoci dipola od reflektora. Na wykresach podano wzgldne wartoci
natenia pola w stosunku do pola wytwarzanego przez dipol pfalowy w swobodnej przestrzeni. W
praktyce reflektor ma skoczone rozmiary, wskutek czego pole za reflektorem nie jest rwne zeru.
Natenie pola za reflektorem zaley od stosunku rozmiarw reflektora do dugoci fali
i do dugoci anteny. Przy niezbyt wielkich czstotliwociach reflektor mona wykona w postaci szeregu
przewodnikw (metalowych rur lub prtw) rwnolegych do dipola.
Reflektor piaski wykorzystuje si czsto do uzyskania jednokierunkowej charakterystyki
promieniowania wspofazowych ukadw antenowych. Przykad takiego zastosowania reflektora
paskiego pokazano na rys. 8-4. Wspfazowy ukad antenowy zoony z 8 dipoli szerokopasmowych jest
tutaj umieszczony przed reflektorem paskim wykonanym z rwnolegych przewodnikw.

Rys. 8-3. Charakterystyki promieniowania dipola pfalowego z reflektorem paskim: a) odlego od ekranu /4;
b) odlego od ekranu /8; c) odlego od ekranu /16

W zakresie b.w.cz. reflektory paskie bywaj stosowane do zmiany kierunku rozchodzenia si fal w
antenach dla radiolinii (tzw. anteny peryskopowe [39]). Korzy ze stosowania tego typu anten polega na
tym, e waciwa antena, np. reflektor paraboliczny wraz ze rdem owietlajcym, moe by
umieszczona na powierzchni ziemi. Dziki temu wydatnemu skrceniu ulega dugo toru czcego
anten z nadajnikiem, co prowadzi do zmniejszenia strat w torze.
Zasad dziaania anteny peryskopowej wyjania rys. 8-5. Rozmiary reflektora paskiego mona dobra
tak, aby zysk energetyczny anteny peryskopowej byt taki sam lub nawet przewysza zysk energetyczny
anteny parabolicznej.
Miar skutecznoci anteny peryskopowej jest stosunek mocy P2 odebranej przez anten peryskopow
do mocy P1 odebranej przez anten paraboliczn umieszczon bezporednio w poa padajcej fali
(rys. 8-5). Zaleno stosunku P2/P1 od rednicy reflektora paskiego i jego odlegoci od anteny
parabolicznej pokazano na rys. 8-6.

134

Rys. 8-4. Wspfazowy ukad antenowy z reflektorem paskim

Rys. 8-5. Zasada dziaania reflektora paskiego zmieniajcego kierunek propagacji fal: a) antena peryskopowa;
b) reflektor paraboliczny umieszczony w polu fali padajcej P1 moc odbierana przez reflektor umieszczony
bezporednio w polu fali padajcej; P2 moc odbierana przez ten sam reflektor paraboliczny przy zastosowaniu
reflektora paskiego, zmieniajcego kierunek propagacji fali

135

Rys. 8-6. Zaleno stosunku PiiPi dla anteny peryskopowej zoonej z anteny parabolicznej i paskiego reflektora
od rednicy reflektora i jego odlegoci od anteny (wedug R. Kuhn: Mikro-wellenantennen, VEB Ver1ag Technik,
Berlin 1964)

8.2. REFLEKTOR KTOWY

Dwa reflektory paskie, przecinajce si pod pewnym ktem, tworz reflektor ktowy, a wraz
z elementem czynnym anten ktow (rys. 8-7). Kt midzy paszczyznami odbijajcymi moe
przybiera rne wartoci; gdy = 180, antena ktowa przeksztaca si w anten z reflektorem paskim,
gdy = 180/n (n - liczba cakowita dodatnia), do analizy anteny ktowej mona stosowa metod odbi
lustrzanych.

Rys. 8-7. Antena ktowa

Na rysunku 8-8 przedstawiono sposb tworzenia kolejnych odbi lustrzanych dla anteny ktowej
prostoktnej ( = 90). Antena czynna 1 i jej trzy odbicia lustrzane maj prdy o takiej samej
amplitudzie. Faza prdw w 1 i 4 jest taka sama; w 2 i 3 rwnie taka. sama, ale przesunita o 180 w
stosunku do 1 i 4.

Rys. 8-8. Antena ktowa prostoktna: a) tworzenie odbi lustrzanych; b) charakterystyka promieniowania

Charakterystyk promieniowania anteny, przy zaoeniu nieskoczenie rozlegych paszczyzn

odbijajcych pokazano na rys. 8-8b. Przy skoczonych wymiarach reflektora antena bdzie
promieniowaa nieznaczn cz energii w kierunku .wstecznym.

136

Charakterystyka promieniowania, zysk energetyczny i impedancja wejciowa anteny ktowej s

funkcjami odlegoci elementu czynnego od wierzchoka reflektora. Na rys. 8-9a przedstawiono
przykadowo charakterystyki promieniowania anteny ktowej prostoktnej dla trzech pooe elementu
czynnego. Na wykresach podano wzgldn warto natenia pola w stosunku do dipola /2 w
swobodnej przestrzeni.

Rys. 8-9. Charakterystyki promieniowania anteny ktowej prostoktnej dla rnych odlegoci elementu czynnego
od wierzchoka reflektora

Rys. 8-10. Zaleno zysku energetycznego (a) i rezystancji wejciowej (b) anteny, z reflektorem ktowym od
odlegoci midzy reflektorem a elementem czynnym dla rnych ktw reflektora 1 Rstr = 0; 2 Rrst = 1

Przebieg zysku energetycznego G/2 i rezystancji wejciowej R0 anten ktowych o rnych ktach
wierzchokowych pobudzanych za pomoc dipola pfalowego w funkcji odlegoci dipola od
wierzchoka reflektora przedstawiono na rys. 8-10.
Zysk anteny dla danego wzrasta ze zmniejszaniem odlegoci dipola od wierzchoka reflektora,
natomiast rezystancja wejciowa maleje, osigajc wartoci 0 dla b = 0. Przy bardzo maych wartociach
b gwatownie maleje sprawno anteny(rys. 8-10a).

Rys. 8-11. Reflektor ktowy wykonany z prtw

W zwizku z tym odlego dipola od wierzchoka reflektora nie powinna by mniejsza od 0,1 dla

137

reflektora paskiego, 0,2 - dla = 90 i 0,4 -dla = 60.

Reflektor ktowy, podobnie jak reflektor paski, moe by wykonany z metalowych prtw lub rurek
rwnolegych do dipola (rys. 8-11). Jeli jako element czynny stosuje si dipol pfalowy, to szeroko
ekranu nie powinna by mniejsza od 0,6. Zwikszenie szerokoci ekranu powoduje zmniejszenie
promieniowania wstecznego. Dugo reflektora L zaley od kta oraz od pooenia elementu
czynnego. Uwaa si, e zasadnicz cz reflektora stanowi ta cz, od ktrej promienie odbijaj si
rwnolegle do osi anteny. Z tego warunku wynika nastpujca zaleno na dugo reflektora:
(8-1)
Dla = 90 jest L = 2b, dla = 60 jest L = 2,4b.

8.3. REFLEKTOR PARABOLICZNY

Anteny z reflektorami parabolicznymi znajduj szerokie zastosowanie w zakresie b.w.cz. Wynika to ze
stosunkowo prostej konstrukcji tych anten, moliwoci uzyskania charakterystyki promieniowania o
rnych ksztatach, duej kierunkowoci, niskiej temperatury szumowej itp. Anteny z reflektorami
parabolicznymi s
stosowane w radiolokacji, liniach radiowych, radiokomunikacji satelitarnej, radioastronomii i in. Uywa
si zarwno reflektorw w postaci wycinka paraboloidy obrotowej jak i walca parabolicznego. W
dalszym cigu omwimy do szczegowo wasnoci reflektora parabolicznego.
8.3.1. CHARAKTERYSTYKA PROMIENIOWANIA
Rozwamy symetryczny reflektor paraboliczny owietlony przez rdo punktowe umieszczone w
ognisku. Pole promieniowane przez tak anten'jest superpozycj pola wytwarzanego przez reflektor,
bezporedniego promieniowania rda owietlajcego oraz pl wytwarzanych przez wszystkie metalowe
elementy (podpory, tor zasilajcy), w ktrych indukuj si prdy wielkiej czstotliwoci.

Rys. 8-12. Ukady wsprzdnych stosowane przy analizie reflektora parabolicznego

Nie przechwytywana przez reflektor energia rda owietlajcego oraz energia rozproszona na
elementach konstrukcji zwiksza poziom dalszych listkw bocznych i listkw wstecznych, co na og jest
zjawiskiem niepodanym [93]. Natomiast wpyw tych czynnikw na listek gwny i przylege Ustki
boczne jest nieznaczny i zwykle bywa pomijany, tak e pole w tym obszarze jest okrelone tylko przez
promieniowanie reflektora.
Zgodnie z rozwaaniami przeprowadzanymi w p. 2.3.3, charakterystyk promieniowania anteny
reflektorowej mona okreli bd metod rozkadu prdu, bd te metod aperturow. Dalsze
obliczenia oprzemy na metodzie rozkadu prdu. W tych obliczeniach bdziemy korzystali z czterech
ukadw wsprzdnych pokazanych na rys. 8-12. Prostoktny ukad wsprzdnych x, y, z wybierzemy

138

tak, aby o z pokrywaa si z osi reflektora, a pocztek ukadu lea w jego wierzchoku. W tym ukadzie
wsprzdnych rwnanie paraboloidy obrotowej ma posta
(8-2)
przy czym f = OF jest dugoci ogniskowej.
Drugim ukadem wsprzdnych bdzie ukad cylindryczny , , z, przy czym i s wsprzdnymi
biegunowymi w paszczyznach z = const. Rwnanie powierzchni reflektora w cylindrycznym ukadzie
wsprzdnych ma posta
(8-3)
Do okrelenia charakterystyki promieniowania rda owietlajcego uyjemy sferycznego ukadu
wsprzdnych r, , z pocztkiem w ognisku reflektora i osi biegunow zwrcon w kierunku
ujemnych wartoci z. Rwnanie powierzchni reflektora zapisane w tym ukadzie wsprzdnych ma
posta
(8-4)
Wreszcie, przy opisie charakterystyki promieniowania reflektora bdziemy si posugiwa sferycznym
ukadem wsprzdnych R, , z pocztkiem rwnie w ognisku, ale z osi biegunow zwrcon w
kierunku dodatnich wartoci z.
Paszczyzna apertury przecina o z w punkcie z0. rednic apertury oznaczymy przez da, a jej
powierzchni przez A. Ksztat reflektora okrela parametr = 4f/da, lub apertur ktow 20, tj. kt, pod
jakim wida apertur z ogniska. Parametr przyjmuje warto rwn jednoci, gdy ognisko ley w
aperturze reflektora.
Midzy parametrem a apertur ktow zachodz nastpujce zwizki:
(8-5a)
(8-5b)
(8-5c)
Gboko reflektora z0, rednica apertury d i dugo ogniskowej f s zwizane zalenoci
(8-6)
Przejdziemy teraz do okrelenia rozkadu prdw na powierzchni reflektora. Zaoymy przy tym, e
reflektor znajduje si w obszarze promieniowania rda owietlajcego i e charakterystyka
promieniowania rda owietlajcego w obecnoci reflektora jest taka sama jak w swobodnej
przestrzeni; oznaczmy j przez F(,).
Zaoenie to jest suszne, gdy odlego rda owietlajcego od reflektora jest dostatecznie dua.
Jeli zysk energetyczny rda owietlajcego jest rwny G0 i jeli rdo promieniuj moc Pz to
natenie pola elektrycznego fali padajcej w punkcie M(r, , ) na powierzchni reflektora wyraa si
wzorem
(8-7)
przy czym wektor jednostkowy 1p okrela polaryzacj fali padajcej. Wobec przyjtego zaoenia, e
reflektor znajduje si w obszarze promieniowania rda owietlajcego, wektory pola magnetycznego i
pola elektrycznego fali padajcej s zwizane zalenoci
(8-8)
Zgodnie z metod rozkadu prdu zakadamy, e powierzchniowa gsto prdu na zacienionej czci
reflektora jest rwna zeru, natomiast na czci owietlonej jest okrelona wzorem (2-90); mamy wic
(8-9)
przy czym 1n , jest wektorem normalnym do powierzchni reflektora, skierowanym od reflektora.
Rozkad prdw na powierzchni reflektora przedstawiono schematycznie na rys. 8-13. Wektor gstoci
prdu ma w oglnoci wszystkie trzy skadowe.
Rozkad prdw na powierzchni reflektora mona rwnie wyrazi przez natenie pola odbitego;

139

biorc pod uwag, e promie odbity jest rwnolegy do osi z, otrzymujemy

(8-10)
przy czym zgodnie z zalenoci (2-89)
jest wektorem jednostkowym okrelajcym polaryzacj fali odbitej [porwnaj wzr (2-89)].
Znajc rozkad prdw na powierzchni reflektora moemy okreli wytwarzane przeze pole za
pomoc wzoru (2-79a). Poniewa interesuje nas tylko pole w obszarze promieniowania, moemy operator
zastpi przez jk1r; wwczas
(8-12)
Z wyraenia (8-12) wynika, jak naleao tego oczekiwa, e pole reflektora w obszarze promieniowania
nie ma skadowej radialnej.
Podstawiajc zaleno (8-10) do wzoru (8-12) znajdujemy nastpujce zalenoci na skadowe
poprzeczne pola:
(8-13)
przy czym
(8-14)

Rys. 8-13. Rozkad prdw na powierzchni reflektora parabolicznego

Biorc pod uwag, e element powierzchni paraboloidy wyraa si wzorem

(8-15)
oraz obliczajc iloczyn skalarny wektorw r i 1r

a take podwjny iloczyn wektorowy wektorw 1n 1z 10,

(8-17)
moemy skadow poprzeczn It i skadow wzdun Iz wektora I przedstawi w postaci:

140

(8-18a)

(8-18b)

Skadowa wzduna Iz nie bierze udziau w powstawaniu skadowej E pola elektrycznego, poniewa
wektory 1 i 1z s zawsze wzajemnie prostopade. Ponadto poniewa 1z1 = sin, wic skadowa
wzduna nie ma wpywu na pole w kierunku = 0. Jest to zrozumiae, bowiem element prdu jest
rwnowany dipolowi elektrycznemu, ktry nie promieniuje wzdu swojej osi. Wpyw skadowej
wzdunej przejawia si w sposb zauwaalny tylko przy duych-odchyleniach od osi reflektora.
W antenach, ktre aktualnie rozwaamy, szeroko gwnej wizki promieniowania i przylegych listkw
bocznych jest na tyle maa, e przy ich obliczaniu mona pomin wpyw skadowej wzdunej. Z tego
samego wzgldu moemy pomin zmiany cos w wyraeniu na skadow poprzeczn wektora I,
moemy wic przyj r(l +coscos) 2f. Wprowadzajc jeszcze now zmienn cakowania = rsin
moemy wyraenie (8-18a) zapisa w postaci
(8-19)
W dowolnym kierunku pole ma obie skadowe E i E, przy czym na og nie s one wspfazowe, tak
e pole jest spolaryzowane eliptycznie. Jednake, w paszczyznach gwnych = 0 i = /2 pole jest
spolaryzowane liniowo w kierunku okrelonym przez podstawow skadow pola w aperturze.
W paszczynie E ( = 0) znika skadowa y wektora It bowiem elementarne pola, pochodzce od
skadowych y prdw pyncych w punktach rozmieszczonych na powierzchni reflektora symetrycznie
wzgldem paszczyzny xz, s przesunite w fazie o 180 i wzajemnie si znosz. Pole w tej paszczynie
powstaje wic tylko pod wpywem skadowych Iz i Itx, a przeto ma tylko skadow E. Podobnie w
paszczynie H ( = /2) pole ma tylko skadow E a zatem jest wszdzie normalne do paszczyzny H i
rwnolege do podstawowej skadowej pola w aperturze. Wyraenia na pole w paszczyznach gwnych
reflektora parabolicznego moemy wic przedstawi w postaci:
dla paszczyzny E:
(8-20a)
dla paszczyzny H:
(8-20b)
Jeeli wyraenie

potraktujemy jako funkcj rozkadu pola w aperturze, to wzr (8-20b)

jest identyczny, z dokadnoci do staego mnonika, ze wzorem (2-127) na charakterystyk

promieniowania apertury koowej.
Polaryzacj pola w wizce szpilkowej okrela si zwykle wzgldem osi x i y, a nie we wsprzdnych
sferycznych, jak to zrobilimy wyej. Stosowanie wsprzdnych prostoktnych prowadzi do pewnego
bdu, bowiem pole jest prostopade do radialnego kierunku propagacji, a me do osi z; jeeli jednak
gwna wizka promieniowania jest wska to bd jest znikomo may. Nowy sposb opisu ma t korzy,
e skadowa E, jest zwizana wprost z podstawow skadow pola w aperturze, natomiast skadowa E, ze
skadow ortogonaln. Wprowadzajc kartezjaski ukad wsprzdnych moemy rozoy polaryzacyjn
charakterystyk promieniowania reflektora na dwie skadowe: podstawow i ortogonaln.
Ze wzgldu na symetri, charakterystyka ortogonalna ma zera dla kierunkw lecych w

141

paszczyznach gwnych. W innych kierunkach warunek symetrii nie jest speniony i skadowa o
polaryzacji ortogonalnej jest rna od zera. Charakterystyka promieniowania dla skadowej o polaryzacji
ortogonalnej ma wic maksima w czterech wiartkach midzy paszczyznami gwnymi. Szczegowa
analiza wykazuje, e charakterystyka ortogonalna ma cztery listki gwne, ktrych maksima le w
paszczyznach tworzcych kt 45 z paszczyznami gwnymi.
8.3.2. KIERUNKOWO
Zgodnie z definicj kierunkowo anteny reflektorowej okrelimy jako stosunek maksymalnej gstoci
promieniowania do redniej gstoci promieniowania. Poniewa symetryczny reflektor paraboliczny
promieniuje maksymalnie w kierunku osiowym, wic
(8-21)
przy czym Pz jest moc promieniowan przez rdo owietlajce, a maksymalna gsto promieniowania
wyraa si zalenoci
(8-22)
przy czym E(R, 0,0) wektor natenia pola elektrycznego na osi anteny w odlegoci R od ogniska.
Wektor natenia pola elektrycznego na osi anteny moemy, korzystajc z zalenoci (8-13) i (8-18a),
wyrazi nastpujcym wzorem:

(8-23)
Iloczyn skalarny wektorw 10 i 1x jest w oglnym przypadku funkcj i ze wzgldu na obecno
skadowej prdu o polaryzacji ortogonalnej. Na ogl jednak skadowa ortogonalna jest na tyle maa, e
moemy pomin zmiany 101x na powierzchni apertury reflektora. Zakadajc ponadto, e rdo
owietlajce ma symetri osiow (charakterystyka promieniowania rda nie zaley od y) oraz
wprowadzajc rwnanie paraboloidy (8-4), w miejsce (8-23) (po wykonaniu cakowania wzgldem )
otrzymujemy
(8-24)
Podstawiajc zalenoci (8-24) i (8-22) do wzoru (8-21) wyznaczamy kierunkowo anteny
reflektorowej
(8-25)
Dugo ogniskowa jest zwizana z apertur ktow i rednic reflektora nastpujc zalenoci:
(8-26)
Wstawiajc zaleno (8-26) do wzoru (8-25) otrzymujemy kocowe wyraenie na kierunkowo
anteny z reflektorem parabolicznym
(8-27)
Czynnik (da/)2 jest kierunkowoci rwnomiernie owietlonej wspfazowej apertury o rednicy da;
pozostaa cz prawej strony wyraenia (8-27) jest wic wspczynnikiem wykorzystania apertury
(8-28)
Z wyraenia (8-28) wynika, e wspczynnik wykorzystania apertury zaley tylko od charakterystyki
promieniowania rda owietlajcego i apertury ktowej reflektora, tzn. e przy ustalonym rdle
owietlajcym wspczynnik wykorzystania apertury jest taki sam dla wszystkich paraboloid majcych
taki sam stosunek f/da.

142

Czsto rzeczywist charakterystyk promieniowania rda owietlajcego zastpujemy atw do

scakowania charakterystyk przyblion, na przykad charakterystyk okrelon w nastpujcy sposb:
(8-29)
Zysk energetyczny anteny o charakterystyce okrelonej przez zaleno (8-29) wyraa si wzorem
Podstawiajc zalenoci (8-30) i (8-29) do wyraenia (8-28) otrzymujemy

(8-30)
(8-31)

Cak w zalenoci (8-31) mona obliczy dla okrelonego n; na przykad dla n s: 2 otrzymujemy
Na rysunku 8-14 pokazano zaleno wspczynnika wykorzystania apertury od charakterystyki
promieniowania rda owietlajcego i rozmiarw apertury ktowej reflektora dla kilku wartoci n [45].
Jak wynika z przedstawionych wykresw, dla kadej charakterystyki promieniowania rda
owietlajcego istnieje optymalna apertura ktowa, przy ktrej kierunkowo anteny osiga maksimum.
Wystpowanie tego maksimum znajduje prost interpretacj fizyczn. Kierunkowo anteny
reflektorowej, jest bowiem iloczynem dwch czynnikw: l) wspczynnika okrelajcego, jaka cz
energii promieniowanej przez rdo owietlajce pada na reflektor i 2) sprawnoci, z jak reflektor
koncentruje padajc na energi w kierunku osiowym. Przy ustalonej charakterystyce promieniowania
rda owietlajcego pierwszy czynnik wzrasta oczywicie ze wzrostem apertury ktowej reflektora.
Natomiast drugi czynnik maleje ze wzrostem 0, jako e temu wzrostowi towarzyszy malejce ku
brzegom owietlenie reflektora. Optymalny rozmiar apertury jest wic kompromisem midzy iloci
energii przechwytywanej przez reflektor a rwnomiernoci jego owietlenia.

Rys. 8-14. Zaleno wspczynnika wykorzystania apertury od charakterystyki promieniowania rda

owietlajcego i rozmiarw apertury ktowej reflektora {wedug S. Silver: Microwave Antenna Theory and Design,
McGraw-Hill, New York 1949; zamieszczono za zgod McGraw-HiIl Book Company)

8.3.3. ROZKAD POLA W OTOCZEMU OGNISKA

W poprzednim punkcie rozwaalimy waciwoci anteny reflektorowej, traktujc j jako anten
nadawcz. Wiele ciekawych informacji mona uzyska rozpatrujc dziaanie reflektora parabolicznego
jako anteny odbiorczej. Niech na symetryczny reflektor paraboliczny o rozmiarach skoczonych, ale
duych w stosunku do dugoci fali, pada jednorodna fala paska rozchodzca si wzdu osi reflektora
(rys. 8-15). Chcemy okreli rozkad pola w otoczeniu ogniska [70, 133]. Podobnie jak poprzednio
posuymy si w tym celu metod rozkadu prdu, zakadajc, e gsto powierzchniowa prdu na
owietlonej stronie reflektora jest okrelona wzorem (2-90) oraz e na zacienionej stronie reflektora prdy

143

nie pyn. Mamy wic

(8-32)
Bez zmniejszenia oglnoci rozwaa moemy ograniczy si do przypadku fali padajcej
spolaryzowanej liniowo, ktrej rwnanie zapiszemy w postaci
(8-33)
Kady element powierzchni reflektora dS moemy uwaa za elementarny dipol elektryczny o
momencie
(8-34)
wytwarzajcy w punkcie P2(r2, 2, 2) w pobliu ogniska elementarne pole dane zalenoci
(8-35)

Rys. 8-15. Ukady wsprzdnych do analizy rozkadu pola w otoczeniu ogniska reflektora parabolicznego

przy czym R jest odlegoci od elementu powierzchni-reflektora do punktu P1, wyraajc si

zalenoci
(8-36)
przy czym:
cos = sin1sin2cos(1-2)+cos1cos2;
r1, 1, 1 - wsprzdne rodka elementu powierzchni dS.
Ograniczajc nasze zainteresowanie do bezporedniego otoczenia ogniska (r2 << r1) moemy przyj
1R 1r1, oraz R r1 wszdzie z wyjtkiem czonu eksponencjalnego; korzystajc z tych uproszcze i
podstawiajc zalenoci (8-32), (8-33) i (8-34) do zalenoci (8-35) otrzymujemy
(8-37)
Rozwamy teraz argument czonu eksponencjalnego. Rozwijajc R w szereg potgowy otrzymujemy
nastpujce wyraenie:
(8-38)
Zachowujc w rozwiniciu tylko czony zawierajce r2 w pierwszej potdze wprowadzamy bd,
ktrego rzd wartoci okrelaj czony zawierajce r2 w drugiej potdze
(8-39)
Warto maksymaln bd osiga na krawdzi reflektora
(8-40)
Dopuszczajc maksymaln warto bdu max = /8 moemy wyznaczy z zalenoci (8-40)
maksymaln warto r2, dla ktrej bd jeszcze suszne wyniki prowadzonej analizy

144

(8-41)
Z zalenoci (8-41) wynika, e obszar stosowalnoci analizy wzrasta ze wzrostem rednicy apertury
reflektora mierzonej w dugociach fali i ze wzrostem dugoci ogniskowej.
Dla skrcenia zapisu i uoglnienia rezultatw analizy wprowadzimy unormowane odlegoci punktu
P2 :
od osi z
(8-42a)
od ogniska wzdu osi z
oraz pomocnicz funkcj w

(8-42b)
(8-43)

przy czym:
=2/da ; odlego punktu P1 od osi z.
Argument funkcji eksponencjalnej. moemy teraz przedstawi w nastpujcej postaci:
(8-44)
przy czym R0 odlego od wierzchoka reflektora do punktu P2.
Biorc pod uwag, e jednostkowy wektor normalny do powierzchni reflektora parabolicznego
wyraa si zalenoci
(8-45)
wyraenie w nawiasie klamrowym w zalenoci (8-37) moemy przedstawi w postaci

(8-46)
Podstawiajc (8-44) i (8-46) do wzoru (8-37) oraz uwzgldniajc, e
otrzymujemy nastpujce wyraenia na skadowe pola elektrycznego wytwarzane w punkcie P2 przez
dipol elementarny znajdujcy si w punkcie P1:

(8-47)

Cakujc wyraenie (8-47) po caej powierzchni reflektora otrzymujemy wyra ni na pole

elektryczne w otoczeniu ogniska reflektora parabolicznego. Cakowanie wzgldem 1 mona wykona
rozwijajc funkcj eksponencjaln w szereg Fouriera-Bessela
(8-48)
Po scakowaniu wzgldem 1 otrzymujemy:

(8-49)

145

przy czym:

(8-50)

W oglny przypadku nie mona wykona cakowania wzgldem '. Jelim jednak ogniskowa
reflektora jest dostatecznie duga ( > 4), to moliwe s dalsze uproszczenia. Minimalna warto funkcji
pomocniczej w dla = 4 wynosi 0,94, mona wic przyj w przyblieniu w = 1, a ponadto mona
pomin I2 wzgldem I1 i I3. Cakowanie wzgldem ' mona teraz wykona efektywnie.
W szczeglnoci w paszczynie ogniskowej (u' = 0) otrzymujemy znane w optyce rezultaty:
(8-51)

Zauwamy, e rozkad pola w paszczynie ogniskowej jest okrelony t sam funkcj co

charakterystyka promieniowania rwnomiernie owietlonej apertury koowej [porwnaj wzr (2-132)].
Rozkad pola w paszczynie ogniskowej reflektora o dugiej ogniskowej mona wic uwaa za
transformat Fouriera rozkadu pola w aperturze.
Cak okrelajc rozkad pola wzdu osi z mona obliczy dla dowolnej dugoci ogniskowej
reflektora; po wykonaniu cakowania otrzymujemy
(8-52)
przy czym

Podstawiajc w zalenoci (8-52) u' = 0 otrzymujemy wyraenie na pole w ognisku reflektora

(8-53)
Pole w ognisku jest wic proporcjonalne do rednicy reflektora mierzonej w dugociach fali i odwrotnie
proporcjonalne do parametru .
Rozkad pola elektrycznego w otoczeniu ogniska reflektora parabolicznego o krtkiej ogniskowej
( < 4) rni si zasadniczo od rozkadu obserwowanego w optyce. Poniewa miejsca zerowe
skadowych Ex i Ey nie pokrywaj si, wic. znikaj piercienie dyfrakcyjne odpowiadajce miejscom
zerowym funkcji J1(u). Pole spada do zera jedynie w pewnych punktach lezcych na osiach x i y.
Obecno skadowej E, powoduje, e wektory pola elektrycznego w paszczynie ogniskowej nie s
rwnolegle do paszczyzny polaryzacji fali padajcej, przy tym odchylenia od rwnolegoci s tym
wiksze, im krtsza Jest ogniskowa reflektora. Na rys. 8-16 przedstawiono schematycznie obraz pola w
paszczynie ogniskowej dla reflektora parabolicznego z ogniskiem w aperturze ( = l) oraz dla reflektora
o dugiej ogniskowej ( = 4). Pooenie strzaek na rysunku odpowiada kierunkom wektora pola
elektrycznego w punktach odpowiadajcych rodkom strzaek. Dla reflektora o dugiej ogniskowej obraz
pola w paszczynie ogniskowej jest zbliony do obrazu wynikajcego ze wzorw przyblionych dla
>> l. Z wyjtkiem niewielkich obszarw w otoczeniu minimw, kierunek pola jest zgodny z
kierunkiem polaryzacji fali padajcej. W miar zmniejszania stosunku dugoci ogniskowej do rednicy
reflektora obraz pola w paszczynie ogniskowej komplikuje si; skadowa prostopada do paszczyzny
polaryzacji przyjmuje znaczne wartoci rwnie w wikszej odlegoci od minimw. Ponadto krzywe
wyznaczajce pooenie minimw (Ex = 0) wyranie odbiegaj od k.
Okrelajc w podobny sposb rozkad pola magnetycznego w otoczeniu ogniska reflektora
parabolicznego moemy nastpnie wyznaczy skadowe wektora Poyntinga:

146

(8-54)

przy czym:
S skadowa promieniowa w cylindrycznym ukadzie wsprzdnych;
Warto zauway, e aczkolwiek rozkady pola elektrycznego i magnetycznego nie wykazuj symetrii
osiowej, to przepyw mocy jest symetryczny wzgldem osi reflektora. W paszczynie ogniskowej caki
I1 i I2 s rzeczywiste, a wic znika skadowa radialna wektora Poyntinga. Oznacza to, e w paszczynie
ogniskowej strumie mocy jest rwnolegy do osi reflektora. Analizujc rozkad pola w otoczeniu
ogniska reflektora parabolicznego stwierdzamy, e w przypadku reflektora o krtkiej ogniskowej
wystpuj obszary, w ktrych modu I2 jest wikszy od moduu I1. Oznacza to, e skadowa S, wektora
Poyntinga zmienia kierunek, czyli e przepyw mocy w tych obszarach odbywa si w kierunku
przeciwnym wzgldem kierunku ruchu fali odbitej od reflektora.

Rys. 8-16. Obraz pola elektrycznego w paszczynie ogniskowej reflektora parabolicznego: a) = l;

b) =4

147

W punktach, w ktrych moduy mocy w tych obszarach odbywa si w kierunku przeciwnym wzgldem
kierunku ruchu fali odbitej od reflektora I1 i I2 s rwne, znika skadowa Sz i przepyw mocy odbywa si
tylko w kierunku radialnym.
Okrelimy teraz moc przepywajc przez koo o promieniu prostopade do osi z. Cakujc skadow
Sz wektora Poyntinga otrzymujemy
(8-55)
Wprowadzajc zamiast Q promie unormowany
(8-56)
wzr (8-55) moemy sprowadzi do postaci
(8-57)
przy czym Pp = da2Ep2/960 moc fali padajcej na reflektor.
Wyraenie (8-57) okrela, jaka cz fali padajcej na reflektor wydzieli si w doskonaym absorberze
o promieniu umieszczonym prostopadle do osi z. Wykres zalenoci (8-57) przedstawiono na rys. 8-17.
Jeli > 4, to mona pomin I2, a I1 zastpi funkcj J1(u)/u; otrzymujemy wwczas
(8-58)
Uzyskane informacje o rozkadzie pola w otoczeniu ogniska reflektora parabolicznego mog by
wykorzystane do optymalizacji rda owietlajcego..
Jeli w paszczynie ogniskowej reflektora parabolicznego umiecimy rdo owietlajce, w ktrego
aperturze (w przypadku nadawczym) wystpuje pole Ew, Hw, to zgodnie z [77] wspczynnik,
przenoszenia mocy od reflektora do rda owietlajcego, ktry oczywicie jest rwny wspczynnikowi
wykorzystania apertury, wyraa si zalenoci
(8-59)
w ktrej d0 rednica apertury rda owietlajcego.
Jak wynika, z zalenoci (8-59), wspczynnik wykorzystania apertury osiga warto rwn jednoci
tylko wwczas, gdy:
pole w aperturze rda owietlajcego jest sprzone z polem w paszczynie ogniskowej
reflektora,
rednica apertury rda owietlajcego jest nieskoczenie wielka.
rdo owietlajce speniajce pierwszy warunek bdziemy nazywali rdem dopasowanym. Zbadajmy,
jak wpywa rednica apertury dopasowanego rda owietlajcego na wspczynnik wykorzystania
apertury reflektora. Korzystajc z zalenoci (8-49) i (8-59) otrzymamy nastpujce wyraenie:
(8-60)
z ktrego wynika, e warto wspczynnika wykorzystania apertury przy ustalonej wartoci stosunku
f/da, zaley tylko od rednicy rda owietlajcego.

148

Rys. 8-17. Moc przepywajca przez koo o promieniu lece w paszczynie rwnolegej do paszczyzny
ogniskowej reflektora parabolicznego: a) = l; b) = 4

Na rys. 8-18 przedstawiono t zaleno dla trzech wartoci stosunku f/da.

Rys. 8-18. Przebieg wspczynnika wykorzystania apertury dla dopasowanego rda owietlajcego

Warto wspczynnika v odpowiadajca pierwszemu maksimum jest maksymaln wartoci

wspczynnika wykorzystania apertury, jak mona uzyska przy uyciu rda owietlajcego z
wspfazowym rozkadem pola w aperturze. Warto ta wynosi 0,58 dla reflektora, ktrego ognisko ley
w paszczynie apertury, i zwiksza si do wartoci 0,84, gdy stosunek f/da wzrasta nieograniczenie.
Jeli jako rda owietlajcego uywa si tuby stokowej pobudzanej modem podstawowym, to
rednica jej apertury powinna by w przyblieniu rwna wartoci, przy ktrej wspczynnik

149

wykorzystania apertury dla rda dopasowanego osiga pierwsze maksimum. W celu uzyskania
wspczynnika wykorzystania apertury wikszego od wartoci pierwszego maksimum naley
odpowiednio uksztatowa pole w apertu ze rda owietlajcego. Mona to uzyska na przykad przez
pobudzenie tuby stokowej dwoma lub wicej modami bd przez otoczenie tuby kilkoma
wsposiowymi piercieniami i odpowiednie staowanie pl w poszczeglnych aperturach [97,115,119].

8.4. DWUREFLEKTOROWE UKADY ANTENOWE

Powanym mankamentem reflektora parabolicznego ze rdem owietlajcym w ognisku jest
trudno umieszczenia maoszumicego odbiornika w ognisku reflektora. Konieczno stosowania
dugich torw zasilajcych wie si z wprowadzeniem dodatkowych strat, a wic ze wzrostem szumw.
Niedogodno t mona usun stosujc dwureflektorowe ukady antenowe.
jkR
Z zalenoci (8-49) wynika, e pomijajc czynnik e 0 , rozkad pola w paszczynie ogniskowej
zaley tylko od stosunku dugoci ogniskowej do rednicy reflektora. Podobny rozkad pola uzyskuje si
w paszczynie ogniskowej reflektora hiperbolicznego lub eliptycznego owietlonego przez rdo fali
kulistej umieszczone w drugim ognisku. Opierajc si na powyszej waciwoci mona uy pomocniczego reflektora o maej rednicy w celu. lepszego owietlenia reflektora gwnego o duej rednicy
[167]. Ksztat i rozmiary reflektora pomocniczego zale od jego pooenia i od charakteru rda
owietlajcego.
Fala odbita od reflektora parabolicznego zachowuje si pocztkowo jak wklsa fala kulista ze
rodkiem krzywizny w ognisku reflektora. W miar zbliania si do ogniska ksztat powierzchni falowej
ulega jednak zmianie. W paszczynie ogniskowej powierzchnia falowa jest w przyblieniu paska, a w
miar oddalania si od ogniska przyjmuje ksztat powierzchni kulistej ze rodkiem w ognisku. Odlego
od ogniska, poczwszy od ktrej fal odbit mona traktowa jako fal kulist (wkls . lub wypuk),
wyznaczymy w drodze nastpujcego rozumowania. Rozpatrzmy koo o promieniu lece w
paszczynie ogniskowej reflektora i potraktujmy je jako rdo fali elektromagnetycznej. Strefa
promieniowania dla tego rda rozpoczyna si od odlegoci S2/. Jest to zarazem minimalna
odlego, poczwszy od ktrej fal mona traktowa jako fal kulist ze rodkiem fazowym w ognisku.
Korzystajc z pojcia unormowanego promienia wyraonego zalenoci (8-56) wyraenie na t
odlego moemy napisa w postaci
(8-61)
Warto u mona przyj dowolnie; okrela ona, jak cz mocy fali padajcej stanowi moc fali
kulistej. Dla odlegoci od ogniska wikszych od zmin mona stosowa przyblienie optyki geometrycznej.
Naley, podkreli, e odlego zmin jest wprost proporcjonalna do dugoci fali. W optyce mona wic
stosowa prawa optyki geometrycznej ju przy odlegociach od ogniska wikszych od kilkudziesiciu
milimetrw. Inaczej przedstawia si sprawa w zakresie mikrofal, w ktrym odlego zmin przyjmuje
znaczne wartoci. Fakt ten jest czasem nie dostrzegany przez konstruktorw anten. W tabl. 8-1 podano
wartoci zmin dla reflektorw o rnych stosunkach f/da. Warto u dobrano tak, aby moc przechodzca
przez koo o promieniu u lece w paszczynie ogniskowej wynosia 84 i 90% mocy fali padajcej.
W tablicy podano rwnie rednic reflektora pomocniczego w postaci wspogniskowej paraboloidy
o takim samym stosunku f/da jak dla reflektora gwnego i o dugoci ogniskowej rwnej zmin.

150

Tablica 8-1
Minimalna odlego od ogniska reflektora parabolicznego, w ktrej mona stosowa prawa optyki
geometrycznej oraz stosunek rednicy reflektora pomocniczego do rednicy reflektora gwnego
jako funkcje stosunku dugoci ogniskowej do rednicy reflektora gwnego
P/Pp = 0,90
P/Pp = 0,84
2dl2d,
2dl2d,
f/da
u
zmin/
u
zmin/ 2da/= 2da/= 2da/=
2da/= 2da/= 2da/=
=300
=400
=500
=300
=400
=500
0,30

24,6

44,1

0,49

0,37

0,29

0,35
0,40
0,45
0,50
1,00

13,7
11,2
8,0
7,15
5,15

18,6
16,2
10,3
10,4
21,4

0,18
0,14
0,078
0,068
0,072

0,13
0,10
0,059
0,051
0,054

0,11
0,082
0.047
0,041
0,043

26,5
19,2
15,1
13,0
8,0

69,6
47,7
37,4
34,4
51,7

0,67
0,41
0,28
0,23
0.17

0,49
0,29
0,21
0,17
0,13

0,41
0,24
0,17
0,14
0,10

Ksztat reflektora pomocniczego umieszczonego w obszarze, w ktrym obowizuj prawa optyki

geometrycznej zaley, od jego pooenia w stosunku do ogniska reflektora gwnego i od pooenia
rda owietlajcego. Oglne rwnanie reflektora pomocniczego mona zapisa w postaci
(8-62)
przy czym:
f odlego od ogniska reflektora gwnego do wierzchoka reflektora pomocniczego;
mimorodowo reflektora pomocniczego.
Warto f dobiera si tak, aby stosunek f/d (d - rednica reflektora pomocniczego) by rwny
stosunkowi dugoci ogniskowej do rednicy reflektora gwnego
(8-63)
Mimorodowo reflektora pomocniczego moe przyjmowa wartoci mniejsze, wiksze lub rwne
jednoci, zalenie od pooenia reflektora pomocniczego w stosunku do ogniska reflektora gwnego
i pooenia rda owietlajcego. Jeli < l, to rwnanie (8-62) opisuje elips. Uzyskuje si w ten
sposb ukad Gregoriana (rys. 8-19b), w ktrym reflektor pomocniczy znajduje si za ogniskiem
reflektora gwnego. W przypadku gdy > l, reflektor pomocniczy ma ksztat hiperboloidy umieszczonej
midzy reflektorem gwnym a jego ogniskiem (rys. 8-19a). W obu przypadkach rdo owietlajce
naley umieci w drugim ognisku reflektora pomocniczego.
Odlego midzy ogniskami reflektora pomocniczego
(8-64)
Rozkad pola w paszczynie ogniskowej reflektora pomocniczego, na ktry pada wklsa fala kulista
ze rodkiem w drugim ognisku, jest z dostateczn dokadnoci opisany funkcj J1(u)/u, przy tym
unormowana odlego w paszczynie ogniskowej wyraa si wzorem
(8-65)
Korzystajc z zalenoci (8-63) moemy wyraenie (8-65) przedstawi w postaci
(8-66)
z ktrej wynika, e wprowadzenie reflektora pomocniczego spowodowao zwikszenie dugoci
ogniskowej reflektora gwnego [95J. Zastpcza dugo ogniskowej ukadu dwureflektorowego
(8-67)

151

Rys. 8-19. Dwureflektorowe ukady antenowe: a) Cassegraina: b) Gregoriana

Wprowadzenie reflektora pomocniczego nie zmienia wic charakteru rozkadu pola w paszczynie
ogniskowej, a zmienia jedynie skal tego rozkadu. Podobnie zatem jak w przypadku reflektora ze
rdem owietlajcym w ognisku, zastosowanie rda owietlajcego ze wspofazowym rozkadem pola
w aperturze moe zapewni co najwyej przechwycenie 84% mocy fali padajcej na reflektor gwny.
Zwikszenie wspczynnika wykorzystania apertury wymaga stosowania bardziej skomplikowanych
rde owietlajcych.

Rys. 8-20. Wsptogniskowe reflektory paraboliczne

Szczeglny przypadek ukadu dwureflektorowego uzyskuje si, gdy = l. Reflektor pomocniczy ma

wwczas ksztat wspogniskowej paraboloidy (rys. 8-20). Fala odbita od reflektora pomocniczego jest
fal pask. rdo owietlajce musi by umieszczone w polu bliskim reflektora pomocniczego i musi
by zdolne do promieniowania fali paskiej [83, 100], Warunki takie spenia np. antena tubowoparaboliczna [84].
Jeli reflektor pomocniczy jest umieszczony w obszarze, w ktrym nie obowizuj prawa optyki
geometrycznej, to wyznaczenie ksztatu reflektora pomocniczego jest zadaniem bardziej
skomplikowanym, wymagajcym szczegowej analizy rozkadu pola elektromagnetycznego w otoczeniu
ogniska. Jako ciekawy przykad mona poda ukad zaproponowany przez Visocekasa [183]. Pole w
paszczynie ogniskowej reflektora parabolicznego o dugiej ogniskowej jest transformat Fouriera pola
w aperturze.

152

Rys. 8-21. Dwureflektorowy ukad antenowy Visocekasa

Jeli w paszczynie ogniskowej umieci si drugi reflektor paraboliczny, to pole w jego paszczynie
ogniskowej bdzie rwnie transformat Fouriera. Mamy wic do czynienia z podwjnym
przeksztaceniem Fouriera, ktre matematycznie jest tosamoci. W paszczynie ogniskowej reflektora
pomocniczego otrzymujemy wic wierny obraz rozkadu pola w aperturze reflektora gwnego
(rys. 8-21). Ukad Visocekasa dziaa poprawnie tylko w przypadku reflektora o bardzo dugiej
ogniskowej.
Warto zauway, e reflektor pomocniczy o rozmiarach wynikajcych z praw optyki geometrycznej
odbija tylko cz energii fali padajcej na reflektor gwny. Mona zwikszy skuteczno reflektora
pomocniczego przez zwikszenie jego rednicy ponad warto wynikajc z praw optyki geometrycznej
[147]. Ksztat dodatkowej czci reflektora odbiega jednak od ksztatu hiperboloidy.

8.5. ANTENY Z NIESYMETRYCZNYM REFLEKTOREM PARABOLICZNYM

Zasadniczym mankamentem symetrycznego reflektora parabolicznego owietlanego zarwno za
pomoc rda w ognisku jak i przy uyciu reflektora pomocniczego jest zacienianie czci apertury
przez rdo owietlajce reflektor pomocniczy i podpory. Jeli jednak wykorzystuje si tylko cz
powierzchni paraboloidy nie zawierajc wierzchoka, to mona cakowicie unikn zacieniania apertury.
Na tej zasadzie mona zbudowa rne ukady antenowe. Rozwizaniem charakteryzujcym si bardzo
dobrymi waciwociami elektrycznymi jest antena tubowo-paraboliczna [84] (rys. 8-22a). Przy duej
aperturze jest to jednak rozwizanie cikie.

Rys. 8-22. Dwureflektorowe ukady antenowe z niesymetrycznym reflektorem parabolicznym:

a) antena tubowo-paraboliczna; b) antena tubowo-paraboliczna potrjnie zgita

153

i niedogodne z mechanicznego punktu widzenia. Prb usprawnienia omawianej anteny jest trzykrotne
zagicie czci tubowej anteny [91] (rys. 8-22b). Przy nieznacznym pogorszeniu waciwoci
elektrycznych uzyskano dziki temu bardziej zwart konstrukcj.
Inn moliwoci jest zastosowanie niesymetrycznych ukadw Cassegraina lub Gregoriana [81]
(rys. 8-23). Badania teoretyczne oraz dowiadczalne wskazuj, e odsonita antena Cassegraina
charakteryzuje si bardzo dobrymi waciwociami elektrycznymi [67].

Rys. 8-23. Niesymetryczne ukady antenowe: a) Cassegraina; b) Gregoriana

154

ANTENY O ZWIKSZONEJ SZEROKOPASMOWOCI

Antena znajduje w praktyce zastosowanie tylko wwczas, gdy jej parametry elektryczne s stae lub
zmieniaj si w dopuszczalnych granicach w okrelonym pamie czstotliwoci, przy czym niezbdna
szeroko pasma wynika ze sposobu przesyania sygnaw. Anteny omwione w poprzednich rozdziaach
mona zrealizowa w taki sposb, aby zarwno ich charakterystyki promieniowania jak i impedancje
wejciowe speniay podany warunek. Jednak w wielu przypadkach, np. wwczas gdy zachodzi potrzeba
zmieniania czstotliwoci nonej w pewnym przedziale czstotliwoci, wymagana szeroko pasma
roboczego jest podyktowana wzgldami operacyjnymi, a nie sposobem przesyania sygnaw. Zdarza si,
np. w radiokomunikacji krtkofalowej, e stosunek granicznych czstotliwoci pasma operacyjnego
powinien wynosi 10: l, a nawet 20: l. W tym zakresie czstotliwoci parametry elektryczne anteny, tj.
charakterystyka promieniowania, kierunkowo i impedancja wejciowa, powinny by stae bd
zmienia si w dopuszczalnych granicach, bd te wykazywa optymaln zaleno od czstotliwoci.
Trzeba podkreli, e inne wymagania s stosowane przy emisji szerokopasmowej, przy ktrej charakterystyka amplitudowa i fazowa musz spenia okrelone wymagania, a inne przy emisji
wskopasmowej z moliwoci przestrajania w szerokim pamie. W tym ostatnim przypadku antena
moe mie charakterystyki dyspersyjne.
Na rwni z praktycznym zapotrzebowaniem na anteny o zwikszonej szerokoci pasma roboczego,
moliwo budowy anten czstotliwociowo niezalenych" przedstawia ciekawy problem teoretyczny
[4].

9.1. ANTENY, KTRYCH KSZTAT JEST CAKOWICIE OKRELONY

PRZEZ KTY
Na mocy zasady podobiestwa elektrodynamicznego dwa. podobne geometrycznie, doskonale
przewodzce ciaa (V1 i V2 na rys. 9-1} zachowuj si jednakowo dla fal 1 i 2, jeli stosunek dugoci
fal jest rwny wspczynnikowi podobiestwa
(9-1)
przy czym l1 i l2 s odpowiadajcymi sobie wymiarami liniowymi cia.
Tak wic, jeeli w tym samym stosunku zmienimy rozmiary anteny bezstratnej i dugo tali roboczej,
to charakterystyka promieniowania i impedancja wejciowa anteny nie ulegn zmianie.
Z powyszego wynika, e parametry elektryczne anteny nie zaleayby od czstotliwoci, jeli jej
charakterystyczne rozmiary liniowe, wyraone w dugociach fali, byyby niezalene od czstotliwoci.
Warunek ten moe by speniony jedynie w tym przypadku, gdy konfiguracja anteny jest okrelona tylko
przez kty. Przykadem takiej anteny moe by nieskoczona antena dwustokowa, okrelona
jednoznacznie przez podanie ktw wierzchokowych stokw oraz kta midzy osiami.

Rys. 9-1. Rysunek pomocniczy do wyjanienia podobiestwa elektromagnetycznego

155

Rys. 9-2. Spirala logarytmiczna

Innym przykadem jest przedstawiona na rys. 9-2 struktura zoona z dwch nieskoczonych, doskonale
przewodzcych spiral logarytmicznych, opisanych rwnaniami
(9-2)
Jeli rozpatrywana antena ma okrelone parametry przy czstotliwoci f, to przy K-krotnym
zmniejszeniu czstotliwoci takie same parametry bdzie miaa antena, ktrej rwnanie otrzymamy
mnoc obie strony rwnania (9-2) przez K. Podstawiajc K = ea otrzymujemy
(9-3)
Krzywe odpowiadajce zalenociom (9-2) i (9-3) rni si tylko obrotem w swej paszczynie o kt
, co nie ma adnego znaczenia przy rozpatrywaniu promieniowania w kierunku prostopadym do
anteny. Poniewa K moe przyjmowa dowolne wartoci, wic rozpatrywana struktura jest w penym
sensie anten czstotliwociowo-niezalen.
Przedstawione wyej struktury nie mog by zrealizowane w praktyce, rozcigaj si one bowiem od
punktu zerowego, ktry jest zarazem punktem zasilania, a do nieskoczonoci.

Rys. 9-3. Antena dwuramienna zbudowana na bazie spirali logarytmicznej

Rzeczywist, anten tworzy cz struktury nieskoczonej, zawarta midzy kulami o promieniach r1 i r2

(rys. 9-3).
Wntrze mniejszej kuli tworzy obszar zasilania, w ktrym struktura nieskoczona zbiegajca si
idealnie do punktu zerowego zostaje zastpiona przez ukad sprzgajcy anten z torem przesyowym.
Dugo promienia r, okrela najwiksz czstotliwo pracy, bowiem po to, by ukad sprzgajcy nie
zakca pracy anteny, jego rozmiary musz by mae wzgldem najkrtszej fali roboczej.
Zewntrzne rozmiary anteny, okrelone przez promie r wyznaczaj najmniejsz czstotliwo pracy,
zaobserwowano bowiem, e dla pewnych struktur prdy malej szybko przy oddalaniu si od rodka
anteny. Mona wic odci t cz struktury, w ktrej pyn prdy mae w porwnaniu z prdem
pyncym przez zaciski wejciowe. Odrzucenie tej czci struktury w minimalnym stopniu wpynie na
charakterystyk promieniowania i impedancj wejciow anteny. Odlego, w ktrej prdy staj si
dostatecznie mae, jest proporcjonalna do dugoci fali roboczej. Tak wic najmniejsz czstotliwo
pracy mona dowolnie zmniejsza zwikszajc rozmiary anteny.
Szybko, z jak nastpuje malenie prdu ze wzrostem odlegoci od rodka, zaley od struktury. Na
przykad, dla anteny dwustokowej pobudzanej w rodku, pole jest prostopade do kierunku radialnego i
maleje odwrotnie proporcjonalnie do odlegoci od rodka. Biorc skoczony, dowolnie duy fragment

156

takiej anteny zawsze zaobserwujemy efekt kocowy, deformujcy charakterystyk promieniowania.

Natomiast struktury zbudowane na bazie spirali logarytmicznej wykazuj szybsze malenie prdu ni 1/r i
dlatego jest moliwe zbudowanie struktury skoczonej o parametrach nieznacznie odbiegajcych od
parametrw struktury nieskoczonej (w okrelonym zakresie czstotliwoci) [171].

9.2. ANTENY LOGARYTMICZNIE-PERIODYCZNE

Anteny logarylmicznie-periodyczne s prost modyfikacj anten rozpatrzonych w poprzednim punkcie.
Modyfikacj t wprowadza si w celu zmniejszenia efektu kocowego; chocia prowadzi ona do
okresowej zmiennoci waciwoci elektrycznych anteny, to jednak przy prawidowym wyborze
parametrw, zmiany te s tak. mae, e - praktycznie biorc - anten mona uwaa za
czstotliwociowo-niezalen [4]

Rys. 9-4. Odwzorowanie konforemne struktur rwnoktowych: a) symetryczna struktura dwusektorowa; b) spirala
logarytmiczna

Dokadne okrelenie struktury logarytmicznie-periodycznej uzyskuje si za pomoc odwzorowania

konforemnego
z = lnw
(9-4)
przy czym w i z s liczbami zespolonymi.
Niech bdzie:
(9-5)
wwczas
(9-6)
x = ln = y
Odwzorowanie (9-4) przeksztaca okrgi i promienie w paszczynie w na pionowe i poziome proste w
paszczynie z.
Na rysunku 9-4 pokazano rezultaty odwzorowania dwch ktowych" struktur -symetrycznego
dwusektora i spirali logarytmicznej - odpowiednio na poziome i nachylone proste rwnolegle. Struktur
logarytmicznie-periodyczn uzyskuje si przez naleenie okresowych zmian na rwnolege proste w
paszczynie z i konforemnym odwzorowaniu uzyskanej struktury na paszczynie w. Kilka przykadw
takiego przeksztacenia symetrycznego dwusektora przedstawiono na rys. 9-5; rys. 9-5a i b przedstawiaj
struktur szczelinow i zbow; na rys. 9-5c zby anteny odpowiadaj naoeniu sinusoidy na proste w
paszczynie z.
W zasadzie wprowadzenie zmian logarytmicznie-periodycznych jest moliwe rwnie w. przypadku
spirali rwnoktowej, praktycznie jednak korzy z takiej modyfikacji jest niewielka bowiem efekt
kocowy dla samej spirali jest ju dostatecznie may.

157

Rys. 9-5. Struktury logarytmicznie-periodyczne: a) szczelinowa: b) zbowa; c)sinusoidalna

Zauwamy, e wszystkie wymiary w paszczynie w, okrelajce anten logarytmicznie-periodyczn,

s proporcjonalne do odlegoci od rodka anteny (punktu pobudzenia). Na przykad struktura
szczelinowa jest okrelona przez promienie Rn, rn oraz kty i , przy czym promienie Rn-1, Rn, Rn+1, ...
tworz postp geometryczny, ktrego iloraz znajdujemy ze stosunku
(9-7)
Podobny postp z tym samym ilorazem tworz promienie rn-1, rn i rn+1,.... Wzgldn szeroko szczelin
okrela stosunek
(9-8)
atwo sprawdzi, e opisane wyej struktury nieskoczone charakteryzuj si nastpujc
waciwoci: pole promieniowane przez anten pobudzon w rodku sygnaem o czstotliwoci f bdzie
powtarzao si przy wszystkich czstotliwociach rwnych fn, przy czym n dowolna liczba cakowita.
Jeli te czstotliwoci przedstawi si w skali logarytmicznej, to odstp midzy nimi jest stay, rwny ln;
std wanie nazwa tego rodzaju anten.
Badania rozkadu pola wzdu struktur logarytmicznie periodycznych wykazay, e pole bardzo szybko
maleje po przekroczeniu niejednorodnoci rezonansowej (niejednorodnoci rezonansow dla struktur
przedstawionych na rys. 9-5b i c jest zb o dugoci zblionej do /4, natomiast dla struktury z rys. 9-5a
szczelina pfalowa). To tumienie pola powoduje, e skoczone rozmiary anteny maj znikomo may
wpyw na jej parametry (oczywicie dla fal krtszych od fali granicznej). Liczba moliwych do
pomylenia struktur logarytmicznie-periodycznych jest nieograniczona [121,132,187].

158

9.3. LOGARYTMICZNIE-PEMODYCZNA ANTENA DIPOLOWA

Szczeglnym przypadkiem anteny logarytmicznie-periodycznej jest antena dipolowa przedstawiona na
rys. 9-6. Skada si ona z rwnolegych dipoli rozmieszczonych, w jednej paszczynie. Dugo i
rednica dipoli oraz odlego midzy nimi zmieniaj si w postpie geometrycznym z ilorazem r < l.
Parametr okrela odlego mierzon w dugociach fali, midzy dipolem w-tym a (n+l)-ym. Wielko
jest zwizana z zalenoci
(9-9)
przy czym jest ktem midzy osi anteny a lini przechodzc przez koce dipoli.
Dipole pobudza si za pomoc dwuprzewodowego toru symetrycznego o staej impedancji falowej w
taki sposb, e midzy ssiednimi dipolami wystpuje dodatkowe przesunicie fazy rwne 180. Energia
do toru pobudzajcego moe by doprowadzona za pomoc przewodu symetrycznego lub za pomoc
przewodu wsposiowego umieszczonego wewntrz jednego z przewodnikw toru pobudzajcego. Oplot
przewodu wsposiowego docza si do koca jednego przewodnika toru pobudzajcego, a y
wewntrzn do drugiego (rys. 9-7).

Rys. 9-6. Antena logarytmicznie-periodyczna dipolowa: a) szkic wymiarowy; b) schemat pobudzenia;

Rn/Rn-1 = hn/hn-1 = ; bn/4hn =

W ostatnim przypadku antena odgrywa jednoczenie rol urzdzenia symetryzujcego. W zakresie pasma
roboczego antena promieniuje maksymalnie w kierunku krtszych dipoli.
W celu okrelenia charakterystyki promieniowania anteny musimy wyznaczy prdy we wszystkich
dipolach; zaoymy przy tym, e rozkad prdu wzdu dipoli jest sinusoidalny.

Rys. 9-7. Zasilanie anteny

logarytmicznie-periodycznej
za pomoc przewodu
wsposiowego

Elementy promieniujce i tor pobudzajcy potraktujemy jako wielowniki o 2N zaciskach, przy czym N
jest liczb dipoli w antenie (rys, 9-8). Napicia i prdy na zaciskach dipoli s zwizane nastpujcym
rwnaniem macierzowym:
IA = YAVA
(9-10)

159

Rys. 9-8. Schematy zastpcze ukadu pobudzajcego logarytmicznie-periodycznej anteny dipolowej:

a) schemat zastpczy elementw promieniujcych; b) schemat zastpczy toru pobudzajcego;
c) peny schemat zastpczy

w ktrym IA i VA s macierzami kolumnowymi prdw i napi na zaciskach dipoli, a YA jest macierz

admitancji, ktrej elementami s admitancje wasne i wzajemne dipoli

(9-11)

Podobne napicia i prdy na zaciskach toru pobudzajcego s zwizane rwnaniem

IL = YLVL
(9-12)
w ktrym IL i VL s macierzami kolumnowymi prdw i napi na odczepach, a YL jest macierz
admitancji okrelon w nastpujcy sposb:

(9-13)

przy czym yij jest prdem pyncym przez i-t par zaciskw pod wpywem jednostkowego napicia
doprowadzonego do j-tej pary zaciskw i zwarciu pozostaych zaciskw. Oczywicie yn,nm = 0
przy m 2, bowiem wskutek zwierania zaciskw prd pynie tylko w czci obwodu bezporednio
przylegej do zaciskw, do ktrych doprowadzono napicie. Elementy macierzy YL s funkcjami
trygonometrycznymi.
Jeli teraz poczymy ze sob odpowiednie zaciski toru pobudzajcego i dipoli, to uzyskamy ukad
przedstawiony na rys. 9-8c. Napicia na zaciskach toru pobudzajcego i na zaciskach dipoli s teraz
jednakowe, wic
VA = VL
(9-14)
natomiast prdy dopywajce do zaciskw s rwne sumie prdw pyncych przez dipole i odczepy toru
pobudzajcego, zatem
I = IA + IL
(9-15)
Dodajc stronami rwnania (9-10) i (9-12) oraz korzystajc z rwnoci (9-14) i (9-15) otrzymujemy
I = (YA + YL)VA
(9-16)
Mnoc lewostronnie rwnanie (9-10) przez macierz impedancji ZA = YA-1 otrzymujemy
VA = ZAIA
(9-17)
Korzystajc z zalenoci (9-17) moemy rwnanie (9-16) zapisa w postaci
I = (YA + YL)ZAIA
(9-18)
lub

160

I = (U + YLZA)IA
(9-19)
przy czym U jest macierz jednostkow.
Elementy macierzy I przedstawiaj prdy dopywajce do anteny. W rzeczywistej antenie wszystkie
prdy z wyjtkiem prdu w punktach zasilania s rwne zeru (rys. 9-7). Przyjmujc, e prd zasilania
anteny jest rwny l, mamy

(9-20)

W celu okrelenia prdw w dipolach naley rozwiza rwnanie (9-19) wzgldem IA. Rozwizanie to
moemy zapisa formalnie w postaci
-1
IA = T I
(9-21)
przy czym
T = U + YLZA
Do rozwizania rwnania (9-19) stosuje si maszyny matematyczne.
Na rysunku 9-9 przedstawiono zaleno amplitudy i fazy prdw na wejciach dipoli od ich pooenia
w antenie [4]. Wida wyrane maksimum prdu w otoczeniu dipola pfalowego. Poniewa kilka dipoli
w otoczeniu dipola pfalowego jest silnie pobudzonych, wprowadza si pojcie szerokoci czynnej czci
anteny Bar, zdefiniowane jako stosunek odlegoci, w ktrych amplituda prdu maleje o 10 dB.

Rys. 9-9. Zaleno amplitud i faz prdw na wejciach dipoli od ich pooenia w antenie; = 0,888; = 0,089;
= 17,5; N = 8; Zf = 100; h/a = 125. Tor pobudzajcy zwaro w odlegoci 0,128 za pierwszym dipolem
(wedug R. Carrel: The dcsign of log-perioJic dipole antennae, IRE Internat. Conv. Rec. 1961)

Rys. 9-10. Zaleno szerokoci czynnej czci anteny od parametrw i ; Zf = 100; h/a = 125 (wedug R.
Carrel: The design of log-periodic dipole antennae, IRE Internat. Conv. Rec. 1961)

Zaleno szerokoci czynnej czci anteny od parametrw i , pokazano na rys. 9-10.

Znajc prdy pynce w dipolach moemy atwo okreli charakterystyk promieniowania korzystajc
z metod podanych w p. 2.4. Dostajemy nastpujce wyraenia na charakterystyk promieniowania: w
paszczynie H

161

(9-22)
w paszczynie E
(9.23)

Rys. 9-11. Krzywej staej kierunkowoci dla rnych i ; Zf = 100; h/a = 125 (wedug R. Carrel: The design of
log-periodic dipole antennae, IRE Internat. Conv. Rec. 1961)

Podstawowymi parametrami majcymi wpyw na charakterystyk promieniowania s i . Okrelajc

kierunkowo anteny ze wzoru przyblionego na podstawie szerokoci gwnej wizki promieniowania
otrzymujemy
(9-24)
przy czym E i H s szerokociami gwnej wizki promieniowania (w stopniach) odpowiednio w
paszczynie E i H.
Na rys. 9-11 przedstawiono zaleno kierunkowoci anteny od parametrw i . Wartoci , przy
ktrych dla danego kierunkowo D osiga maksimum, s wartociami optymalnymi. Optymalne
wartoci odpowiadaj rwnie minimum WFS. Przy wikszych od wartoci' optymalnych w
charakterystyce promieniowania pojawiaj si listki boczne.
Impedancja wejciowa anteny zaley od impedancji falowej toru pobudzajcego Zf
(9-25)
przy czym:

Dugo anteny mierzona midzy skrajnymi dipolami

(9-26)
liczba dipoli
(9-27)
przy czym
(9-28)
jest obliczeniow wzgldn szerokoci pasma roboczego. Ze wzgldu na skoczon szeroko czynnej
czci anteny rzeczywista warto wzgldnej szerokoci pasma roboczego jest mniejsza i wynosi
(9-29)
Dugo najduszego dipola wynosi max/2. Koniec toru pobudzajcego zwiera si w odlegoci ok.
max/8 za pierwszym dipolem. W niektrych przypadkach dobre rezultaty uzyskuje si zawierajc
pierwszy dipol, ktry dziaa wwczas jako bierny reflektor przy najmniejszej czstotliwoci pracy.

162

ZASTOSOWANIA ANTEN

10

W poprzednich rozdziaach spraw wykorzystania omawianych anten traktowalimy marginesowo.

Obecnie, znajc ju zasady pracy i parametry podstawowych rodzajw anten, zajmiemy si t spraw
szerzej. Poszczeglne suby, ze wzgldu na specyfik swojej pracy i wykorzystywany zakres
czstotliwoci, stosuj rne rodzaje anten. Ograniczona objto podrcznika nie pozwala omwi
wszystkich zastosowa anten, tym bardziej e wymagaoby to wgbiania si w zagadnienia
specjalistyczne zwizane z prac poszczeglnych sub. Ograniczymy si wic do omwienia anten
stosowanych w radiofonii, radiokomunikacji krtkofalowej, telewizji, radiolokacji i radiokomunikacji
satelitarnej.

10.1. DUGO- I REDNIOFALOWE ANTENY RADIOFONICZNE

Wikszo radiofonicznych stacji nadawczych w zakresie fal dugich i rednich jest pooona w
granicach obszarw obsugiwanych przez te stacje. W zwizku z tym antena powinna .promieniowa
maksymalnie wzdu powierzchni ziemi, przy czym fal uyteczn jest fala powierzchniowa (p. 12.5).
Ksztat charakterystyki promieniowania w paszczynie poziomej zaley od pooenia stacji w
stosunku do obsugiwanego obszaru oraz od pooenia innych stacji pracujcych w tym samym kanale
czstotliwociowym. Na ogl stacj nadawcz umieszcza si w rodku obsugiwanego obszaru i
wwczas, jeli nie zachodzi potrzeba wytumienia promieniowania w kierunku stacji pracujcej na tej
samej fali, stosuje si dookln poziom charakterystyk promieniowania. Ksztat charakterystyki
promieniowania w paszczynie pionowej decyduje o warunkach odbioru w porze nocnej (p. 16.2). W
celu zmniejszenia zakce interferencyjnych spowodowanych wasn fal jonosferyczn antena
powinna moliwie sabo promieniowa pod duymi ktami elewacji. Z powyszych wzgldw typowymi antenami dla zakresu fal dugich i rednich s pionowe wibratory lub ukady z nich zoone.
10.1.1. ANTENA PIONOWA
Typow konstrukcj anteny pionowej dla zakresu radiofonicznego jest maszt stalowy umieszczony
na izolatorze i utrzymywany w pozycji pionowej za pomoc odpowiedniej liczby odcigw (rys. 10-1).
Waciwoci takiej anteny s okrelone przez jej wysoko mierzon w dugociach fali, smuko
zdefiniowan jako stosunek wysokoci anteny do zastpczego promienia przekroju poprzecznego oraz
parametry elektryczne gruntu w otoczeniu anteny. W pierwszym przyblieniu zbadamy charakterystyk
promieniowania anteny pionowej przy nastpujcych zaoeniach upraszczajcych:
rozkad prdu wzdu anteny jest sinusoidalny,
teren wok anteny jest paski i doskonale przewodzcy.
Przy tych zaoeniach charakterystyka promieniowania anteny pionowej jest opisana wzorem (3-3) (dla
0 /2). Kilka charakterystyk promieniowania dla anten o rnej wysokoci pokazano na rys. 10-2.
Antena o dugoci krtszej od 0,25 promieniuje stosunkowo silnie pod duymi ktami elewacji. W
miar zwikszania wysokoci anteny nastpuje zawenie charakterystyki promieniowania oraz
zmniejszenie promieniowania pod duymi ktami elewacji. Jeli wysoko anteny przekroczy 0,5 w
charakterystyce promieniowania pojawia si miejsce zerowe i listek boczny, ktrego poziom wzrasta ze
wzrostem wysokoci. Najmniejsze promieniowanie w moliwie szerokim zakresie duych ktw elewacji
(0 40) uzyskuje si, gdy wysoko anteny jest zawarta w przedziale 0,52 do 0,57. Anteny o tej
wysokoci nosz nazw anten przeciwzanikowych. Najczciej spotykan anten przeciwzanikow jest
antena o wysokoci 0,55.

163

Rys. 10-1. Antena pionowa w postaci masztu na odcigach

Wpyw skoczonych wymiarw poprzecznych. Przedstawiona na rys. 10-2 charakterystyka

promieniowania anteny 0,55 rni si znacznie od charakterystyk mierzonych. W rzeczywistej antenie
nie ma wza prdu, a jedynie gbsze lub pytsze minimum. Wskutek tego w charakterystyce
promieniowania zamiast zera pojawia si minimum promieniowania i jednoczenie ronie poziom listka
bocznego.

Rys. 10-2. Charakterystyki promieniowania anteny pionowej obliczone przy zaoeniu sinusoidalnego rozkadu
prdu w antenie oraz paskiego, doskonale przewodzcego terenu w otoczeniu anteny

Analizujc waciwoci jdra rwnania cakowego (3-46) dla prdu w antenie cylindrycznej King
[113] poda nastpujce przyblione wyraenie na rozkad prdu w antenie cylindrycznej, ktrej dugo
nie przekracza 1,25:
(10-1)
przy czym:

dR wspczynnik rzeczywisty zaleny od dugoci i promienia anteny;

wspczynniki zespolone zalene od dugoci i promienia anteny.

164

Wartoci wspczynnikw dR, TU i TD dla. anteny 0,55 podano w tabl. 10-1.

Tablica 10-1 Wspczynniki wystpujce we wzorze na rozkad prdu wzdu anteny
cylindrycznej (A = 0,55)
a/

dR

10-5
3 10-5
10-4
310-4
10-3
210-3
310-3
410-3
510-3

18,739
16,542
14,134
11,938
9,535
8,155
7.350
6,781
6,341

TUR

-0,0489
-0,0552
-0,0642
-0,0753
-0,0926
-0,1062
-0,1159
-0,1238
-0,1305

TUI

TDR

0,0574
0,0577
0,0667
0,0777
0,0948
0,1048
0,1183
0,1265
0,1337

-0,0141
-0,0174
-0,0227
-0,0299
-0,0421
-0,0528
-0,0608
-0,0676
-0,0736

TDI

0,0270
0,0284
0,0295
0,0295
0,0265
0,0216
0,0166
0,0116
0,0066

Podstawiajc rozkad prdu wedug zalenoci (10-1) do wzoru (2-40) na pole dalekie liniowego
rozkadu prdu znajdujemy nastpujc zaleno na charakterystyk promieniowania anteny pionowej z
uwzgldnieniem skoczonych wymiarw poprzecznych:
(10-2)

przy czym:

(10-3a)
(10-3b)
(10-3c)
Na rysunku 10-3 przedstawiono charakterystyki promieniowania anteny 0,55 obliczone wg wzoru
(10-2) dla dwch wartoci stosunku a/.. Dla porwnania podano take charakterystyk obliczon przy
zaoeniu sinusoidalnego rozkadu prdu w antenie. Przy czstotliwoci l MHz stosunek a/ = 1,3310-4
odpowiada antenie wykonanej z liny o rednicy 8 cm, natomiast stosunek a/ = 210-3 odpowiada
masztowi rurowemu o rednicy 1,2 m. W obu przypadkach obserwuje si wzrost poziomu listka
bocznego i brak miejsca zerowego w charakterystyce promieniowania. Charakterystyki promieniowania
obliczone wedug wzoru (10-2) wykazuj dobr, zgodno z charakterystykami zmierzonymi w
warunkach rzeczywistych.
Wplyw skoczonej konduktywnosci ziemi. Pole elektryczne w obszarze quasi-bliskim wytwarzane
przez elementarny dipol elektryczny umieszczony pionowo na wysokoci H nad ziemi o skoczonej
konduktywnosci (rys. 10-4) wyraa si nastpujcym wzorem {22]:
(10-4)
przy czym:
Rvwspczynnik odbicia dla polaryzacji pionowej (p. 12.3);

n = r j 60 0 zespolony wspczynnik zaamania;

r, wzgldna przenikalno elektryczna i konduktywno ziemi;

p moment dipola.

165

Rys. 10-3. Pionowa charakterystyka promieniowania anteny 0,55 1 - rozkad sinusoidalny;

2 - a/ = 1,3310-4; 3 a/ = 210-3

Rys. 10-4. Elementarny dipol elektryczny nad ziemi o skoczonej konduktywnoci

Pierwsze dwa czony w nawiasie kwadratowym po prawej stronie zalenoci (10-4) opisuj fal
bezporedni i fal odbit od powierzchni ziemi; trzeci czon reprezentuje fal powierzchniow. Na
powierzchni ziemi doskonale przewodzcej (z = 0) wspczynnik odbicia jest rwny l, wobec czego
znika fala powierzchniowa, a amplituda pola ulega podwojeniu w stosunku do wartoci w swobodnej
przestrzeni. Na powierzchni ziemi rzeczywistej o skoczonej konduktywnoci w dostatecznie duej
odlegoci od anteny takiej, aby d r /2, wspczynnik odbicia jest rwny l, wobec czego fala
bezporednia i fala odbita wzajemnie kompensuj si, a cae pole jest okrelone przez fal
powierzchniow
(10-5)
przy czym W, reprezentuje tutaj wspczynnik osabienia fali powierzchniowej.
Pole wytwarzane przez anten pionow nad ziemi rzeczywist moemy obliczy dzielc anten na
nieskoczenie wiele elementarnych dipoli elektrycznych i sumujc pola wytwarzane przez te dipole.
Wspczynnik osabienia jest funkcj parametrw elektrycznych ziemi oraz odlegoci od anteny. W
zwizku z tym pojcie pionowej charakterystyki promieniowania anteny pionowej nad ziemi o
skoczonej konduktywnoci naley stosowa bardzo ostronie; charakterystyka promieniowania jest
bowiem funkcj odlegoci od anteny. W dostatecznie duej odlegoci fala powierzchniowa zostaje
cakowicie stumiona i charakterystyka promieniowania ma ksztat taki, jaki przedstawiono na rys. 10-5.
Wpyw nieregularnosci terenu.W dotychczasowych rozwaaniach zakadalimy, e teren wok anteny
jest paski i jednorodny. W praktyce zaoenie to nie zawsze jest spenione. Zdarza si, e antena jest
zbudowana na szczycie lub w pobliu niewielkiego wzgrza. Zbadamy, jak wpywaj nieregularnoci
terenu na ksztat pionowej charakterystyki promieniowania; zaoymy przy tym, e teren wok anteny
jest doskonaym przewodnikiem. Wpyw wzniesienia znajdujcego si w pobliu anteny (rys. 10-6a)
moemy uwzgldni przez dodanie do pola anteny umieszczonej nad pask ziemi pola wtrnego

166

pochodzcego od prdw pyncych, na powierzchni wzniesienia (rys, 10-6b). Dokadne obliczenie pola
wtrnego jest niemoliwe, bowiem w oglnym przypadku nie potrafimy obliczy rozkadu prdu na
powierzchni wzniesienia. Jeli jednak wzniesienie jest niedue, to z dostateczn dla praktyki
dokadnoci moemy zaoy, e rozkad prdw jest taki sam jak dla ziemi paskiej.
Jeli antena jest umieszczona na .szczycie wzniesienia (rys. 10-6c), to moemy zaoy, e pole jest
sum pola promieniowanego przez podniesion anten oraz pola wtrnego pochodzcego od prdw
pyncych na powierzchni wzniesienia (rys. 10-6d). Na rys. 10-7 pokazano wpyw nieregularnosci terenu
na charakterystyk promieniowania anteny 0,25

Rys. 10-5. Pionowa charakterystyka promieniowania anteny 0,55 z uwzgldnieniem wpywu skoczonej
konduktywnoci ziemi

Rys. 10-6. Sposb okrelenia wpywu nieregularnoci terenu na charakterystyk promieniowania anteny: a)
wzniesienie w pobliu anteny; b) przypadek a) w ukadzie symetrycznym; c) antena na szczycie wzniesienia;
d) przypadek ) w ukadzie symetrycznym

Instalacja uziemiajca. W przypadku anteny niesymetrycznej zasilanej u podstawy obwd prdu

zamyka si przez ziemi. Wskutek skoczonej konduktywnoci ziemi cz energii doprowadzonej do
anteny traci si na ciepo, co powoduje zmniejszenie sprawnoci anteny. W celu zmniejszenia strat w
ziemi, wok anteny buduje si instalacj uziemiajc. Skada si ona zwykle z 120 do 150
przewodnikw o dugoci 0,25 do 0,5 uoonych promienicie na gbokoci 40. do 60 cm. Przewody
czy si w pary, a ich koce izoluje si na dugoci 5 do 10 m (rys. 10-8).

167

Rys. 10-7. Pionowe charakterystyki promieniowania anteny 0,25 1 teren piaski; 2antena na szczycie
paskowzgrza o promieniu i wysokoci 0,1; 3 antena na szczycie stokowego wzniesienia o promieniu i
wysokoci 0,l (wedug H: Page. G. B. Monteath: Tn vertical. radiation patterns of medium-wave broadcasting
aerials. Proc. IEE.1955)

W ten sposb zapewnia si moliwo kontroli instalacji uziemiajcej przez pomiar rezystancji midzy
kocami pary (po odczeniu od miedzianego piercienia u podstawy masztu).
Podzia lin odcigowych. Pod wpywem pola anteny w linach odcigowych indukuj si prdy, ktre z
kolei wytwarzaj wtrne pole. To wtrne pole interferuje z polem pierwotnym anteny, znieksztacajc jej
charakterystyk promieniowania. Jednoczenie ulega pewnej zmianie impedancja wejciowa anteny. Aby
zbytnio nie znieksztaca charakterystyki promieniowania anteny, pole rozpraszane przez liny pdcigowe
powinno by dostatecznie mae. Z tego wzgldu liny odcigowe dzieli si za pomoc izolatorw na
odcinki, ktrych dugo nie powinna przekracza 0,25. Jeli antena jest zasilana du moc, napicia
w.cz. na izolatorach odcigowych osigaj znaczne wartoci, co zmusza do skrcenia dugoci odcinkw
midzy izolatorami. Przy wysokich masztach naley jeszcze uwzgldni wpyw adunkw statycznych.
Pod wpywem elektrycznoci atmosferycznej na izolowanych
odcinkach liny odcigowej gromadz si adunki elektryczne. Jeli napicie statyczne przekroczy warto
napicia przeskoku dla izolatora odcigowego, to nastpuje wyadowanie, ktre w sprzyjajcych
warunkach moe by podtrzymane przez energi wielkiej czstotliwoci.

Rys. 10-8. Instalacja uziemiajca: a) schemat uoenia przewodnikw; b) sposb czenia przewodnikw do
miedzianego piercienia u podstawy masztu

Ze wzgldu na napicia w.cz. i napicia statyczne w praktyce stosuje si nierwnomierne rozmieszczenie

izolatorw wzdu odcigu, przy czym najduszy odcinek zwykle nie przekracza dugoci rwnej 0,1.

168

10.1.2. ANTENY Z KSZTATOWAN CHARAKTERYSTYK PROMIENIOWANIA W

PASZCZYNIE PIONOWEJ
Denie do zwikszania zasigu stacji rednifalowych i zmniejszenia zakce wzajemnych midzy
stacjami pracujcymi na wsplnej fali wymaga stosowania anten o ksztahowanej charakterystyce
promieniowania w paszczynie pionowej. W ostatnich latach opracowano kilka typw anten
speniajcych to wymaganie [71, 72, 73, 117].
Jako przykad anteny z ksztatowan charakterystyk promieniowania w paszczynie pionowej
omwimy dwupfalow anten klatkow (rys. 10-9). Dwupfalowa antena klatkowa, ktr w skrcie
bdziemy nazywa anten klatkow, skada si z uziemionego, niedzielonego masztu stalowego, na
ktrym zawieszono cztery klatki wykonane z przewodw miedzianych (rys. 10-10). Kada klatka ma
dugo 0,252 i jest poczona galwanicznie z masztem w grnej czci, a odizolowana od niego w
dolnej. Klatka wraz z masztem tworzy wierfalowy odcinek toru pseudowsposiowego zwartego na
kocu. Do zasilania anteny stosuje si dwa przewody wsposiowe prowadzone wewntrz masztu. yy
wewntrzne tych przewodw czy si wprost do dolnych piercieni drugiej i czwartej klatki liczc od
dou. Pod wzgldem elektrycznym dwupfalowa antena klatkowa jest rwnowana ukadowi dwch
dipoli pfalowych umieszczonych jeden nad drugim prostopadle do powierzchni ziemi.

Rys. 10-9. Dwupfalowa antena klatkowa

Za pomoc urzdze dopasowujcych, umieszczonych w pobliu stopy masztu, mona dowolnie ustala
stosunek prdu w grnym dipolu do prdu w dolnym dipolu (m = I2/I1). Mona przy tym zmienia
zarwno amplitud jak i faz prdw w obu dipolach, tak e wspczynnik m jest w oglnym przypadku
wielkoci zespolon. Dobierajc odpowiednio stosunek prdw w obu dipolach, mona w szerokich
granicach ksztatowa pionow charakterystyk promieniowania anteny. Kilka przykadowych
charakterystyk promieniowania anteny
klatkowej przedstawiono na rys. 10-11 i 10-12. Na rys. 10-11 dla porwnania podano take
charakterystyk promieniowania anteny 0,55.
Zysk energetyczny anteny klatkowej zaley od stosunku prdw w dipolach. W tabl. 10-2 dokonano
porwnania zysku energetycznego anteny klatkowej i anteny 0,55.
Ze wzgldu na wzajemne sprzenie dipoli, ich impedancja zaley w pewnym stopniu od stosunku
prdw. rednio mona przyj, e jest ona rwna 100;
169

Rys. 10-10. Zasada dziaania dwupfalowej anteny klatkowej: a) rozmieszczenie klatek na maszcie; b) ukad
zastpczy; c) schemat pobudzenia klatki (klatka jest poczona z masztem w grnej czci i podparta na izolatorze w
dolnej, tworzc cwierfalowy odcinek toni zwartego na kocu)

Antena klatkowa jest w zasadzie ukadem rezonansowym przystosowanym do pracy przy ustalonej
czstotliwoci, ktr nazywamy czstotliwoci wasn anteny. Przy czstotliwoci wasnej klatka wraz z
masztem tworzy wierfalowy odcinek zwartego na kocu toru wsposiowego. Istnieje moliwo
przystosowania anteny do pracy przy czstotliwociach wikszych od czstotliwoci wasnej. Wikszej
czstotliwoci odpowiada wzrost dugoci elektrycznej klatki. Jeli jednak wewntrz klatki w odlegoci
okoo 0,25 od izolowanych kocw umieci si zwieracze, to rezonansowe warunki pracy anteny
zostan zachowane.

Rvs. 10-11. Pionowe charakterystyki promieniowania anteny 0,55/. (a) oraz dwuptfalowej anteny klatkowy przy
wspolfazowym pobudzeniu klatek i rnych wartociach stosunku prdw w grnym i dolnym dipolu (b, c, d).
Charakterystyki podaj natenie pola wytwarzanego przez anten; w odlegoci l km od anteny przy mocy
promieniowanej rwnej l kW

170

Szeroki zakres regulacji pionowej charakterystyki promieniowania oraz korzystne waciwoci

impedancyjne przy jednoczesnych zaletach konstrukcyjnych (brak izolatora bazowego i izolatorw
porednich) predysponuj dwupfalow anten klatkow do stosowania zarwno dla stacji pracujcych
w sieci zsynchronizowanej, jak i dla stacji pracujcych z bardzo du moc na wycznych
czstotliwociach.
W celu zobrazowania korzyci wynikajcych z zastosowania dwupolfalowej anteny klatkowej w tabl.
10-3 dokonano porwnania zasigu uytecznego rednio-falowej stacji radiofonicznej o mocy 1000 kW
pracujcej na czstotliwoci l MHz. Przyjmujc graniczn warto natenia pola rwn 60 dB
(wzgldem l (AV/m) zasig dzienny stacji przy zastosowaniu anteny 0,55 wynosi 155 km dla ziemi o
konduktywnoci 310-3S/m oraz 245 km dla ziemi o konduktywnoci 10-1S/m. Przy zastosowaniu anteny
klatkowej (m = 1,4) odpowiednie zasigi dzienne wynosz 172 i 255 km. Zasig nocny stacji z anten
0,55yl, przy zaoeniu wspczynnika ochronnego rwnego 6 dB, wynosi 97 km dla ziemi o
konduktywnoci 310-3S/m i 153 km dla ziemi o kondnktywnoci 10-2S/m. Zastosowanie anteny
klatkowej (m = 0,6) powoduje zwikszenie zasigu odpowiednio do 142 i 250 km. Dla ziemi o
konduktywnoci 10-2S/m strefa interferencji dla zaoonego wspczynnika protekcji, w ogle nie
wystpuje, a granica zasigu nocnego jest okrelona tumieniem fali powierzchniowej.

Rys. 10-12. Przykady pionowych charakterystyk promieniowania dwupffalowej anteny klatkowej ' przy
niewspolfazowym pobudzeniu klatek

171

Tablica 10-2
Porwnanie zysku energetycznego anteny 0,55 i anteny klatkowe]
Zysk energetyczny
w odniesieniu do anteny
Rodzaj anteny
Kierunkowo krtkiej zasilanej
wzgldem ziemi
[W/W]
[dB]
5,44
1,81
2,57
Pionowa 0,55
Dwuptfalowa m = 0,6
8,02
2,67
4,26
klatkowa
m = 1,0
8,77
2,92
4,66
m = 1,4
8,96
2,99
4,76
j60
7,46
2,49
3,96
m = 1,2e
j140
4,32
1,44
1,58
m = 1,2e
j180
5,06
1,69
2.26
m = 1,3e

Zysk energetyczny w
odniesieniu do anteny
0.55 zasilanej wzgldem
ziemi
[W/W]
[dB]
1,00
0
1,47
1,68
1,61
2,06
1,65
2,17
1,37
1,36
0,80
-0,97
0,93
-0.32

Tablica 10-3
Zasigi stacji o mocy l MW pracujce] na czstotliwoci 1 MHZ w zalenoci od rodzaju uytej
anteny
Zasig [km) (graniczna warto natenia pola 60 dB)
dzienny
nocny (wspczynnik ochronny 6 dB)
Rodzaj anteny
=10-2S/m
=310-3S/m
=10-2S/m
=310-3S/m
155
243
97
153
Pionowa 0,55
Dwnplfalowa
klatkowa

m=1,4

172

255

m=1,6

Procentowy wzrost
obsugiwanego obszaru
23
przy zastosowaniu
anteny klatkowej

10

142

250

115

165

10.2. RADIOKOMUNIKACYJNE I RADIOFONICZNE ANTENY

KRTKOFALOWE
O warunkach pracy toru radiowego decyduje stosunek mocy sygnau do mocy szumw na wejciu
odbiornika. Moc uyteczna doprowadzona do wejcia odbiornika wyraa si zalenoci
(10-6)
w ktrej:
rodlego od anteny nadawczej do anteny odbiorczej;
Wwspczynnik osabienia zaleny od sposobu propagacji;
PN moc promieniowana przez anten nadawcz;
GN i GOzyski energetyczne anten: nadawczej i odbiorczej, odniesione do anteny izotropowej.
Z zalenoci (10-6) wynika, e o mocy doprowadzonej do odbiornika w rwnym stopniu decyduj: moc
nadajnika oraz zyski energetyczne obu anten. W zakresie fal krtkich opaca si wic stosowa anteny o
duych zyskach energetycznych zarwno po stronie nadawczej jak i odbiorczej [158, 159]. Stosowanie
anten o ostrej charakterystyce promieniowania wymaga jednak waciwego ustalenia kierunkw
maksymalnego promieniowania.

172

Rys. 10-13. Zaleno kta elewacji gwnej wizki promieniowania od dugoci trasy (wedug CCIR Handbook
on High Frequency Directional Antennae, ITU, Geneva 1966)

Na og fale radiowe rozchodz si od anteny nadawczej do anteny odbiorczej w paszczyznach

wielkich k, tak e teoretyczn warto azymutu, pod ktrym naley skierowa gwn wizk
promieniowania w paszczynie poziomej, atwo okreli korzystajc z siatki ortodrom. Dalekosina
czno w zakresie fal krtkich odbywa si wycznie na fali jonosferycznej (p. 16.4). Kt elewacji,
pod ktrym naley wypromieniowa maksimum energii, mona wyznaczy z wykresu przedstawionego
na rys. 10-13, znajc wysoko warstwy odbijajcej oraz dugo trasy.
Szeroko gwnej wizki promieniowania w paszczynie poziomej dla anteny nadawczej zaley od
tego, czy mamy do czynienia z anten radiofoniczn czy te radiokomunikacyjn. W pierwszym
przypadku stosuje si wizki o szerokoci ok. 30, a nawet 60; w drugim przypadku szeroko gwnej
wizki promieniowania moe by znacznie mniejsza.
W przypadku anteny odbiorczej trzeba wzi pod uwag, e pole w miejscu odbioru jest sum wielu
wizek fal przychodzcych pod rnymi ktami, przy czym wskutek cigych waha wysokoci i
nachylenia warstw jonosferycznych kierunki nadchodzenia fal ulegaj cigym zmianom. Kty
nadchodzenia mierzone w paszczynie pionowej wahaj si w granicach od 5 do 30 i s przewanie
wiksze ni obliczone teoretycznie. Kty nadchodzenia fali w paszczynie poziomej rwnie wykazuj
stae wahania wok ortodromy o wartoci redniej rwnej 4).

Rys. 10-14. Wymagane zakresy czstotliwoci dla radiokomunikacji krtkofalowej (wedug CCIR Handbook on
High Freuency Directional Antennae, ITU, Geneva 1966) 1 najwiksza czstotliwo odbierana latem, w
cigu dnia, podczas maksymalnej aktywnoci sonecznej; 2 najwiksza czstotliwo odbierana zim, w cigu
nocy, podczas najmniejszej aktywnoci sonecznej; 3 najwiksza czstotliwo odbierana zim, w cigu nocy,
podczas najmniejszej aktywnoci sonecznej i w czasie zaburze jonosferycznych

Z tych powodw charakterystyka promieniowania odbiorczej anteny krtkofalowej nie moe by zbyt
ostra.
Przy wyborze typu anteny dla radiokomunikacji krtkofalowej naley take bra p6d uwag zakres
czstotliwoci niezbdny do zapewnienia nieprzerwanej cznoci przez 24 godziny na dob w cigu
caego roku (p. 16.4.4). Na rys. 10-14 przedstawiono najwiksze czstotliwoci odbierane przez 24
godziny na dob latem i zim przy maksymalnej i minimalnej aktywnoci sonecznej. Wykresy zostay
sporzdzone dla 56 szerokoci geograficznej pnocnej [7].
Istotn spraw s rwnie wzgldy ekonomiczne. Koszt wykonania anteny wzrasta w przyblieniu
proporcjonalnie do jej dugoci oraz szerokoci i do kwadratu jej
Warto rednia dla spokojnej jonosfery. Podczas burz jonosferycznych wahania te mog wzrasta
nawet do 20.
wysokoci. Z drugiej strony kierunkowo anteny zaley od objtoci przestrzeni zajtej przez anten,

173

przy czym stopie wykorzystania tej -objtoci zaley od typu anteny [166]. Gwna wizka
promieniowania zawa si w paszczynie poziomej przy wzrocie szerokoci anteny. Zmniejszenie
szerokoci wizki w paszczynie pionowej wymaga zwikszenia wysokoci lub dugoci anteny. Innymi
sowy, anten jest tym drosza, im ma wiksz kierunkowo oraz mniejszy kt elewacji kierunku
maksymalnego promieniowania.
10.2.1. DIPOL POZIOMY
Dipol poziomy jest najprostsz anten krtkofalow. Wykonuje si go z pojedynczego przewodu
(rys. 10-15) lub z szeregu przewodw uoonych na pobocznicy cylindra (rys. 10-16). Przyjo si [l]
oznaczanie dipola poziomego literami DH.

Rys. 10-15. Dipol poziomy (DH) wykonany z pojedynczego przewodu 1 izolator prtowy

Rys. 10-16. Dipol poziomy o zmniejszonej impedancji falowej (DHZ) 1 izolator; 2 piercie

Dipol o zmniejszanej impedancji falowej wykonany z szeregu przewodw i przeznaczony do

wykorzystania w-szerokim zakresie czstotliwoci oznaczono literami DHZ. Dla okrelenia wysokoci
zawieszenia i dugoci ramienia dipola do literowych oznacze dodaje si uamek, ktrego licznik podaje
10
oznacza
dugo ramienia h,a mianownik wysoko zawieszenia H. Na przykad symbol DH
15
dipol poziomy o dugoci ramienia 10 m i wysokoci zawieszenia 15 m.

174

Rys. 10-17. Charakterystyki promieniowania dipola poziomego: a) w paszczynie poziomej 1 h<<;

2 h =0,5; 3 h =.0,7; 4 h = 1,0; b) w paszczynie pionowej: 1 H = 0,1; 2 H = 0,5; 3 H = 1,0

Rys. 10-18. Zaleno wspczynnika fali biecej w torze zasilajcym dipol poziomy (impedancja falowa toru 600 ) od stosunku h/ (wedug G. Z. Ajzenberg: Anteny krtkofalowe, WNT, Warszawa 1966)
1 dipol z pojedynczego przewodu, impedancja falowa 1000; 2,3,4 dipole o zmniejszonej impedancji
falowej 560; 460; 340

Dipol poziomy jest anten liniow, tak e do okrelenia jego waciwoci stosujemy teorie opisane w
rozdz. 3. Charakterystyka promieniowania dipola nad ziemi idealn wyraa si wic nastpujc
zalenoci:
(10-7)
Na rysunku 10-17 przedstawiono kilka charakterystyk promieniowania dipola poziomego dla rnych
dugoci dipola h/ i rnych wysokoci zawieszenia H/.

175

Rys. 10-19. Anten kwadrantowa. 1 tor przesyowy

Impedancj wejciow dipola poziomego mona obliczy ze wzorw (3-36) i (3-73). Impedancja
wejciowa dipola decyduje o wspczynniku fali biecej (odwrotno WFS) w torze zasilajcym anten.
Do zasilania dipola poziomego stosuje si zwykle tor dwuprzewodowy o impedancji falowej 600. Na
rys. 10-18 pokazano zaleno wspczynnika fali stojcej w torze zasilajcym dipol poziomy od
stosunku h/.
Dipol poziomy stosuje si jako samodzieln anten zarwno do nadawania jak i odbioru w liniach
radiokomunikacyjnych o maym i rednim zasigu. Do pocze dalekosinych oraz w przypadku zych
warunkw odbioru stosuje si ukady antenowe zbudowane z dipoli poziomych.
Zakres czstotliwoci, w ktrym mona stosowa dipol poziomy, zaley od waciwoci kierunkowych
w paszczynie poziomej oraz od przebiegu wspczynnika fali biecej w torze zasilajcym. Z podanych
na rys. 10-17a charakterystyk promieniowania w paszczynie poziomej wynika, e dla fal duszych od
okoo 1,4h i kierunek maksymalnego promieniowania pozostaje prostopady do osi dipola. Z tego
wzgldu fal o dugoci 1,4h uwaamy za najkrtsz fal robocz. Ze wzgldu na konieczno
zapewnienia odpowiedniego dopasowania do toru zasilajcego zakres fal roboczych ogranicza si do fal
nie duszych ni (3...6)h.
W przypadku pracy na ustalonej fali dopasowanie anteny do toru zasilajcego wykonujemy za pomoc
specjalnych urzdze; moemy wwczas stosowa dipol wykonany z pojedynczego przewodu. Przy
pracy w szerokim zakresie czstotliwoci stosujemy dipole o zmniejszonej impedancji falowej.
W pewnych przypadkach zachodzi potrzeba stosowania anten o dooklnej charakterystyce
promieniowania w paszczynie poziomej. Uywamy wwczas anteny kwadrantowej, ktra powstaje z
dipola poziomego przez ustawienie jego ramion pod ktem 90 (rys. 10-19).
10.2.2. ANTENY CIANOWE
W celu uzyskania duego zysku energetycznego w zakresie fal krtkich buduje si anteny cianowe.
Anteny tego typu skadaj si z pewnej liczby poziomych dipoli caofalowych uoonych w szeregi i
pitra tworzce cian. Przy wspfazowym zasilaniu dipoli antena ma dwa kierunki maksymalnego
promieniowania prostopade do paszczyzny ciany. Do uzyskania charakterystyki jednokierunkowej
stosuje si reflektor rezonansowy bd aperiodyczny. Reflektor rezonansowy tworzy identyczna ciana
dipoli umieszczona w odlegoci /4 za cian promieniujc (rys. 10-20). Dipole tworzce reflektor nie
s poczone z nadajnikiem dziaaj wic jako elementy bierne. Reflektor jest wyposaony w ukad

176

umoliwiajcy dobranie waciwej fazy prdw w dipolach, aby zapewni minimalne promieniowanie
wsteczne. Tumienie promieniowania wstecznego dochodzi do 20...30 dB, natomiast maksymalny wzrost
zysku energetycznego spowodowany zastosowaniem reflektora wynosi 3 dB.
Reflektor aperiodyczny jest utworzony przez sie rwnolegych przewodw umieszczon w odlegoci
/4 za cian dipoli (rys. 10-21).
m
(antena wspfazowa pozioma), przy czym m jest
Anteny cianowe oznacza si symbolem AWH
n
liczb piter, a n liczb dipoli pfalowych w kadym pitrze. Jeli antena jest wyposaona w
reflektor, to do podanego oznaczenia dodajemy litery Rn w przypadku reflektora rezonansowego lub Ra
w przypadku reflektora aperiodycznego. Na przykad anten pokazan na rys. 10-20 oznaczamy
symbolem

Rys. 10-20. Antena cianowa z reflektorem rezonansowym

Rys. 10-21. Antena cianowa z reflektorem aperiodycznym

Charakterystyka promieniowania anteny cianowej z reflektorem aperiodycznym umieszczonym w

odlegoci b za dipolami wyraa si nastpujcymi zalenociami:
w paszczynie E

(10-8a)
w paszczynie H
(10-8b)

przy czym:
kt azymutalny mierzony od normalnej do paszczyzny anteny;
kt elewacji;

177

Hr wysoko rodka anteny nad ziemi;

Ai amplituda prdu w i-tej parze dipoli.
2
Ra.
8
Dwukrotne zwikszenie liczby dipoli w rzdzie powoduje w przyblieniu dwukrotne zmniejszenie
szerokoci gwnej wizki promieniowania w paszczynie poziomej.
Przykadowo na rys. 10-22 pokazano charakterystyki promieniowania anteny AWH

Rys. 10-22. Charakterystyka promieniowania anteny AWH

2
Ra: a) w paszczynie poziomej;
8

b) w paszczynie pionowej; wysoko zawieszenia dolnego pietra /2 (wedug G. Z. Ajzenberg:

Anteny krtkofalowe, WNT, Warszawa 1966)

W podobny sposb zmienia si szeroko gwnej wizki promieniowania w paszczynie pionowej

przy zwikszaniu liczby piter. W tabl. 10-4 podano wartoci kierunkowoci, zysku energetycznego
wzgldem dipola pfalowego oraz kta elewacji kierunku maksymalnego promieniowania dla rnych
wariantw wykonania anteny cianowej [l].
Rwnomierne pobudzenie wszystkich dipoli zapewnia maksymaln kierunkowo, ale jednoczenie
poziom listkw bocznych jest do duy (okoo 13 dB). W wielu przypadkach jest podane
zmniejszenie poziomu listkw bocznych. Mona to uzyska przez nierwnomierne pobudzenie dipoli (p.
2.5.3). W tabl. 10-5 podano rozkad amplitud prdw w poszczeglnych dipolach zapewniajcy zadany
poziom listkw bocznych [7]. Trzeba pamita jednak, e zmniejszenie poziomu listkw bocznych
odbywa si kosztem poszerzenia charakterystyki promieniowania oraz zmniejszenia zysku
energetycznego.
Anteny cianowe w opisanym wykonaniu s antenami wskopasmowymi. Szeroko pasma roboczego
anteny dwupitrowej wynosi (0,9...1,2)0, a czteropitrowej (0,95...1,08) 0, przy czym 0 oznacza
nominaln robocz dugo fali.
Gwn przyczyn uniemoliwiajc wykorzystanie anten AWH w szerszym zakresie czstotliwoci
jest naruszenie rwnoci amplitud i faz prdw w poszczeglnych pitrach anteny, wskutek czego
nastpuje znieksztacenie pionowej .charakterystyki promieniowania i zmniejszenie zysku
energetycznego anteny.

178

Tablica 10-4
Kierunkowo, zysk energetyczny wzgldem dipola pfalowego oraz bit elewacji kierunku
maksymalnego promieniowania dla rnych wariantw wykonania anteny cianowej
Kt elewacji
Zysk
kierunku
Wysoko
Wariant
Kierunkowo
energetyczny
maksymalnego
zawieszenia
anteny
D
promieniowania
dolnego pietra
G/2

max

AWH
AWH
AWH
AWH
AWH
AWH
AWH
AWH
AWH
AWH
AWH
AWH

1
Ra
2
1
Ra
2
1
Ra
4
1
Ra
4
2
Ra
2
2
Ra
2
2
Ra
4
2
Ra
4
2
Ra
8
2
Ra
8
4
Ra
4
4
Ra
8

0,5

23

14

13

0,75

23

14

18

0,5

43

26

30

0,75

43

26

18

0,5

35

21

17

0,75

35

21

14

0,5

60

37

17

0,75

60

37

14

0,5

116

71

17

0,75

116

71

14

0,5

130

80

0,5

262

160

Tablica 10-5 Rozkad amplitud prdw w dipolach, zapewniajcy zadany poziom listkw
(wg Dolpha-Czebyszewa)
Wzgldne amplitudy prdw w
Liczba
dipoli w dipolach dla poziomu listkw bocznych
rzdzie
-18 dB
-24 dB
-30 dB
1,00
1,00
4
0,63
0,50
1,00
1,00
1,00
6
0,80
0,74
0,68
0,63
0,41
0,30
1,00
1,00
1,00
0,81
0,85
0,89
8
0,52
0,60
0,69
0,26
0,41
0,70
Jeli jednak zasilanie dipoli wykona si w sposb przedstawiony schematycznie na rys. 10-23, to
dugo drogi elektrycznej od zaciskw wejciowych anteny do wszystkich dipoli jest jednakowa, Dziki
temu mona zachowa wspfazowo pobudzenia wszystkich dipoli niezalenie od czstotliwoci, tak e
179

o szerokoci pasma roboczego anteny bdzie decydowa czstotliwociowy przebieg impedancji

wejciowej dipoli. Stosujc dipole o zmniejszonej impedancji falowej i aperiodyczny reflektor mona
uzyska szeroko pasma roboczego w granicach (0,75...2)0. Tego typu anteny cianowe oznaczamy
symbolem AWHZ.
.
W antenach cianowych zawierajcych dwa i wicej dipoli w rzdzie mona zmienia kierunek
maksymalnego promieniowania w paszczynie poziomej przez wprowadzenie odpowiednio dobranych
przesuni fazowych w zasilaniu dipoli. W praktyce stosuje si zmiany kierunku maksymalnego
promieniowania w granicach 12 od normalnej do paszczyzny anteny. W antenach cianowych
reflektorem strojonym istnieje moliwo odwrcenia kierunku maksymalnego promieniowania przez
podczenie nadajnika do reflektora [108].

Rys. 10-23. Sposb zasilania dipoli w szerokopasmowej antenie cianowej

10.2.3. ANTENY ROMBOWE

Anteny rombowe s najczciej stosowanymi antenami dla radiokomunikacji na rednie i due
odlegoci. Anteny te odznaczaj si du staoci waciwoci kierunkowych i impedancji wejciowej
w szerokim zakresie czstotliwoci (p. 5.2), co bardzo upraszcza ich eksploatacj; s one przy tym
niezbyt kosztowne.
W punkcie 5.2 podano metod doboru optymalnych rozmiarw anteny rombowej zalenie od dugoci
fali roboczej i kta elewacji kierunku maksymalnego promieniowania. Uzyskane w tej drodze rozmiary
anteny s jednak bardzo due, tak e antena optymalna jest kosztownym urzdzeniem. Obliczenia
przeprowadzone dla rnych ktw nadejcia fali i dla rnych zakresw czstotliwoci wykazuj, e
zmiany charakterystyki promieniowania przebiegaj do agodnie. Dziki temu godzc si z pewnym
zmniejszeniem zysku energetycznego mona zmniejszy wymiary rombu i wysoko zawieszenia
anteny. Dotychczasowe dowiadczenia w zakresie pracy antenami rombowymi doprowadziy do
pewnej standaryzacji i zalenie od dugoci trasy linii radiokomunikacyjnej zaleca si stosowanie anten o
wymiarach podanych w tabl. 10-6.
Jedn z zasadniczych wad anten rombowych jest wystpowanie silnie zaakcentowanych listkw
bocznych przede wszystkim w sektorach 30... 60 po obu stronach kierunku maksymalnego
promieniowania. Z tego wzgldu przy uyciu rombu jako anteny odbiorczej poprawa stosunku mocy
sygnau uytecznego do mocy zakce nie zawsze jest dostateczna. W przypadku zastosowania anteny
rombowej do nadawania powoduje si niepotrzebny wzrost poziomu sygnaw zakcajcych.
Jednym ze sposobw zmniejszenia poziomu listkw bocznych jest zastosowanie podwjnej anteny
rombowej (rys. 10-24). Skada si ona z dwch rwnolegych rombw przesunitych wzgldem siebie na
odlego b. Zgodnie z zasad przemnaania charakterystyk, charakterystyka promieniowania podwjnej
anteny rombowej

180

Tablica 10-6 Zalecane wymiary anten rombowych

Dugo trasy
Polowa kta
Dugo boku
rozwartego
rombu
l/0
[km]

400... 600
600...1500
1500...3000
3000-5000
Powyej 5000

45
57
65
65
70

1,0
1,7
2,8
4,0
6,0

Wysoko
zawieszenia
H/0
0,35
0,50
0,60
1,00
1,25

jest iloczynem charakterystyki promieniowania pojedynczego rombu F1(,) oraz mnonika ukadu
(10-9)
Dobierajc odlego b tak, aby w obrbie szkodliwych listkw bocznych mnonik ukadu przyjmowa
mae wartoci, mona znacznie poprawi ksztat charakterystyki promieniowania anteny (rys. 10-25).

Rys. 10-24. Podwjna antena rombowa

Kierunkowo podwjnej anteny rombowej jest 1,5...2 razy wiksza od kierunkowoci anteny
pojedynczej.

b , w ktrym: poowa kta

Pojedyncz anten rombow, oznaczamy symbolem ARH
a
rozwartego rombu; a i b dugo boku i wysoko zawieszenia wyraone w dugociach fali
(nominalnej). Dla oznaczenia podwjnej anteny rombowej po literze H piszemy dwjk.

Rys. 10-25. Przykad charakterystyki promieniowania w paszczynie poziomej podwjnej anteny rombowej
( = 0)

10.2.4. ANTENY LOGARYTMICZN1E-PERIODYCZNE

Anteny logarytmicznie-periodyczne, ktrych teori poznalimy w p. 9.2, zapewniaj stao
charakterystyki promieniowania oraz impedancji wejciowej w bardzo szerokim zakresie czstotliwoci,
dochodzcym do 10: l. Z tego wzgldu anteny te s chtnie wykorzystywane w radiofonii krtkofalowej,
w ktrej wymaga si napromieniowania okrelonej powierzchni w caym roboczym zakresie
czstotliwoci. Stosunkowo dua szeroko gwnej wizki promieniowania ogranicza nieco zasto-

181

sowanie anten logarytmicznie-periodycznych w radiokomunikacji midzy okrelonymi punktami [74].

W tym celu, by pod wpywem ziemi charakterystyka promieniowania anteny nie zmieniaa si z
czstotliwoci, anten naley umieci na przykad tak, jak to przedstawiono na rys. 10-26. Przy
wzrocie czstotliwoci rodek fazowy anteny przesuwa si w kierunku punktw zasilania, tak e jego
wysoko nad ziemi mierzona w dugociach fali jest staa. Przykady charakterystyk promieniowania
dwuelementowej anteny logarytmicznie-periodycznej nachylonej wzgldem ziemi przedstawiono na rys.
10-27 [7]. Charakterystyki te s w przyblieniu stae w zakresie czstotliwoci 10: l. Charakterystyka
przedstawiona na rys. 10-27ajest odpowiednia dla cznoci na odlegoci 200...800 km. Na rys. 10-27b
podano charakterystyk odpowiedni dla cznoci na trasach o dugoci 800...1600 km, a na rys. 10-27c
dla tras o dugoci 1350...2500 km. Pierwszej charakterystyce odpowiada zysk energetyczny w
stosunku do dipola pfalowego w swobodnej przestrzeni rwny ok. 8,9 dB, drugiej ok. 12 dB, a
trzeciej 14,3 dB.
Na kierunku maksymalnego promieniowania pola pochodzce od obu elementw anteny powinny by
zgodne w fazie. W tym celu prdy w obu elementach powinny by przesunite w fazie o kt
kompensujcy rnic faz wynikajc z rnicy dugoci drg przebywanych przez fale od obu
elementw. W praktyce kt dobiera si eksperymentalnie, uzyskujc przy tym wartoci nieco rne od
obliczonych teoretycznie.

Rys. 10-26. Dwuelementowa antena logarytmicznie-periodyczna nachylona do powierzchni ziemi

Oczywicie rnica faz prdw w elementach anteny powinna by w przyblieniu niezalena od

czstotliwoci. Efekt taki mona uzyska zmieniajc wszystkie rozmiary elementu I w stosunku / 360 .
Wynika to z nastpujcego rozumowania. Zmniejszenie czstotliwoci prdu zasilajcego anten
logarytmicznie-periodyczna w stosunku powoduje przyspieszenie fazy pola w. punkcie odbioru o 360,
przy czym zmiany fazy w przedziale f...f s w przyblieni u. liniowe. Jeeli wic pomnoymy wszystkie
rozmiary anteny przez , to faza pola w punkcie odbioru bdzie miaa wyprzedzenie o 360. Aby
zapewni wyprzedzenie fazy o , naley zatem pomnoy rozmiary anteny przez / 360 .

10.3. TELEWIZYJNE ANTENY NADAWCZE

Antena stanowi istotn cz telewizyjnego orodka nadawczego. Jej zadaniem jest moliwie
optymalne wypromieniowanie energii wytwarzanej przez nadajnik, tak aby zapewni poprawne warunki
odbioru na moliwie duym obszarze. Cel ten osiga si przez zapewnienie duego zysku energetycznego
anteny oraz odpowiednie uksztatowanie jej charakterystyki promieniowania zarwno w paszczynie
poziomej jak i pionowej. Jednoczenie od anteny wymaga si bardzo dobrego dopasowania do gwnego
toru zasilajcego w szerokim zakresie czstotliwoci. Ze wzgldu na wykorzystywanie jednej anteny
niekiedy do emisji programw w kilku kanaach telewizyjnych szeroko pasma roboczego anteny na
og znacznie przewysza szeroko jednego kanau telewizyjnego i obejmuje zwykle cay zakres
czstotliwoci.

182

U Anteny..
Ponadto antena musi si charakteryzowa dua niezawodnoci. Spenienie tych wymaga powoduje,
e wspczesne telewizyjne anteny nadawcze staj si skomplikowanymi i precyzyjnymi urzdzeniami.
Na Konferencji Sztokholmskiej w 1961 r. ustalono dla kadej telewizyjnej stacji nadawczej w Europie
czstotliwo pracy (kana), zastpcz moc promieniowan przez dipol pfalowy oraz polaryzacj.
Projektowanie anteny nadawczej sprowadza si wic do:
ustalenia zysku energetycznego,
uksztatowania charakterystyki promieniowania w paszczynie pionowej,
uksztatowania charakterystyki promieniowania w paszczynie poziomej,
fozwizania konstrukcyjnego anteny.
10.3.1. ZYSK ENERGETYCZNY
Znajc moc doprowadzon do anteny Pd oraz zastpcz moc promieniowan przez dipol pfalowy
Pzast moemy obliczy niezbdny zysk energetyczny anteny
(10-10)
Moc doprowadzona do anteny jest rwna mocy nadajnika PN zmniejszonej o moc tracon w ukadzie
zasilania anteny (wraz z gwnym torem przesyowym)
(10-11)
przy czym sprawno ukadu zasilania anteny.
183

Zysk energetyczny anteny nie moe przybiera dowolnie duych wartoci. W I i II zakresie
czstotliwoci maksymaln warto zysku energetycznego ograniczaj dopuszczalne rozmiary anteny; w
wyszych zakresach ograniczenia wynikaj z niestabilnoci podpory, na. ktrej jest zamocowana antena.
redni zysk energetyczny anteny o dooklnej charakterystyce promieniowania w paszczynie
poziomej, zoonej z pewnej liczby elementw promieniujcych umieszczonych jeden nad drugim i
zasilanych wspfazowo jednakow moc wyraa si wzorem (2-162).
Na rysunku 10-28 podano zaleno redniego zysku energetycznego od wysokoci anteny dla rnych
kanaw telewizyjnych. Z przedstawionego wykresu wynika, e w I i II zakresie czstotliwoci zysk
energetyczny realizowanych anten nie przekracza na og 10 (wzgldem dipola pfalowego).
W IV i V zakresie czstotliwoci przy tej samej wysokoci anteny jest moliwe uzyskanie zyska
energetycznego o wartoci przekraczajcej 50. Przy tak duym "zyska energetycznym charakterystyk
promieniowania anteny w paszczynie pionowej jest na tyle wska, e wystpujce pod wpywem parcia
wiatru odchylenia od pionu podpory, na ktrej jest zamocowana antena, mog powodowa znaczne
wahania natenia pola w punkcie odbioru.

Rys. 10-28. Zaleno redniego zysku energetycznego od wysokoci anteny

Jeli za dopuszczalne uznamy takie odchylenie podpory od pionu , ktre powoduje zmian
natenia pola nie przekraczajc 2 dB, to maksymalny zysk energetyczny anteny (wzgldem dipola
pfalowego) powinien spenia nierwno
(10-12)
Naley podkreli, e przez A0 rozumie si kt odchylenia od pionu tej czci podpory, na ktrej jest
umieszczona antena. Warto kta odchylenia A0 zaley od rodzaju podpory (maszt, wiea), jej
wysokoci oraz siy parcia wiatru i waha si w granicach 0,5 do 1.
Ze wzoru (10-12) wynika wic, e maksymalna warto zysku energetycznego anteny nie moe
przekracza 25...50 [69].
10.3.2. KSZTATOWANIE CHARAKTERYSTYKI PROMIENIOWANIA W
PASZCZYNIE PIONOWEJ
Najwikszy zysk energetyczny uzyskuje si w jednorodnych ukadach antenowych. W pionowej
charakterystyce promieniowania takich ukadw wystpuj jednak miejsca zerowe, w ktrych natenie
pola spada teoretycznie do zera, a praktycznie w osiga gbokie minima. Najwiksze znaczenie ma
pierwsze miejsce zerowe, ktrego pooenie jest okrelone nastpujc zalenoci:
(10-13)
Wystpowanie miejsc zerowych w charakterystyce promieniowania anteny prowadzi do pojawienia si
stref martwych, w ktrych nie ma odbioru telewizyjnego. Odlego stref martwych od anteny nadawczej
jest w przyblieniu proporcjonalna do zysku energetycznego i wysokoci zawieszenia anteny H. Dla
strefy martwej zwizanej z pierwszym miejscem zerowym mamy nastpujc zaleno:
(10-14)
W przypadku anten o zyskach energetycznych nie przekraczajcych 10 i przy wysokoci zawieszenia
nie. wikszej ni 250 m strefy martwe wystpuj tak blisko anteny, e praktycznie biorc nie maj

184

wpywu na warunki odbioru.

Rys. 10-29. Fala bezporednia i fala rozproszona w zakresie fal decymetrowych

W miar zwikszania zysku energetycznego strefy martwe oddalaj si od anteny i obejmuj swym
zasigiem wiksz liczb odbiorcw programu telewizyjnego. W celu zapewnienia poprawnych
warunkw odbioru naley w tym przypadku odpowiednio uksztatowa pionow charakterystyk
promieniowania anteny. Zagadnienie to jest szczeglnie istotne w IV i V zakresie czstotliwoci, a
czciowo take w III zakresie czstotliwoci [68, 69].
.
Stwierdzono eksperymentalnie, e w zakresie fal decymetrowych rednia warto natenia pola jest w
przyblieniu rwna nateniu pola fali bezporedniej, poniewa wskutek nieregularnoci terenu fala
odbita ulega prawie cakowitemu rozproszeniu. Przy zaoeniu paskiej ziemi i izotropowej anteny
nadawczej, natenie pola w punkcie odbioru O (rys. 10-29) jest odwrotnie proporcjonalne do odlegoci
R midzy anten nadawcz a anten odbiorcz, a wic jest proporcjonalne do sinusa kta , jaki tworzy
prosta NO z paszczyzn poziom. Wynika std, e antena, ktrej charakterystyka promieniowania w
paszczynie pionowej jest proporcjonalna do cosec, bdzie wytwarzaa rwnomierne pole w obszarze,
w ktrym mona pomin krzywizn ziemi.
W przypadku wysoko umieszczonych anten kt widzenia i horyzontu radiowego r rni si od zera i
moe by okrelony na podstawie zalenoci (p. 13.4)
(10-15)
przy czym:
H wysoko zawieszenia anteny nadawczej;
az = 8500 km zastpczy promie ziemi przy redniej refrakcji.
Wartoci kta widzenia horyzontu radiowego dla kilku wysokoci zawieszenia anteny nadawczej podano
w tabl. 10-7.
W celu zapewnienia moliwie optymalnego rozkadu pola w funkcji odlegoci od anteny naley
pochyli ku ziemi gwn wizk promieniowania o kt r oraz uksztatowa jej dolne zbocze wedug
funkcji cosec(r).
Tablica 10-7
Kt widzenia horyzontu radiowego
100
200
300
H [m]
0,28
0.39
0,48
r

400
0,56

500
0,62

600
0,68

Na rys. 10-30 przedstawiono przykad optymalnej charakterystyki promieniowania w paszczynie

pionowej. Na tym samym rysunku pokazano rwnie charakterystyk promieniowania ukadu
jednorodnego. Zauwamy, e charakterystyka cosecansowa pokrywa si z obwiedni listkw bocznych
charakterystyki ukadu jednorodnego. Wprowadzimy pojcie wspczynnika wypenienia miejsc zerowych
charakterystyki promieniowania ukadu jednorodnego.

185

Rys. 10-30. Optymalna charakterystyka promieniowania w paszczynie pionowej, uksztatowana wg funkcji

cosec(-r) oraz charakterystyka z wypenieniem miejsc zerowych do poziomu m = 0,5

Dla charakterystyki cosecansowej wspczynnik ten przyjmuje warto rwn jednoci; w praktycznie
realizowanych charakterystykach moe on przyjmowa zarwno mniejsze jak i wiksze wartoci. Na tym
samym rysunku pokazano take ksztat charakterystyki promieniowania, gdy wspczynnik wypenienia
miejsc zerowych m jest rwny 0,5.
Rozkad pola w aperturze anteny jest odwrotn transformat Fouriera jej charakterystyki
promieniowania. Poniewa zadajemy tylko modu charakterystyki promieniowania, wic rozkad pola w
aperturze nie jest okrelony jednoznacznie i istnieje moliwo narzucenia dodatkowego warunku dla
tego rozkadu.
W przypadku anten telewizyjnych damy dodatkowo, aby wszystkie elementy anteny byy zasilane
jednakow moc. Dziki temu zyskujemy znaczne uproszczenie sposobu zasilania anteny.
Zagadnienie syntezy charakterystyki cosecansowej mona rozwiza rnymi metodami (p. 2.5). W
technice telewizyjnej stosujemy czsto logarytmiczny rozkad fazy opisany zalenoci [99]
(10-16)
w ktrej
(10-17)
Kty 1 i 2 wyznaczaj przedzia, w ktrym charakterystyka promieniowania anteny ma odpowiada
charakterystyce cosecansowej.
Kt 2 przyjmuje si zwykle za rwny 30. Dobr kta 1 zaley od poziomu, do jakiego naley
wypeni miejsca zerowe; wspczynnik wypenienia miejsc zerowych jest bowiem proporcjonalny do
pierwiastka kwadratowego z sin1. Przy sin1 = /2L wspczynnik wypenienia dla pierwszego miejsca
zerowego jest nieco wikszy od 100% i wzrasta do okoo 140% dla 3, 4 i 5 miejsca zerowego.
Przykad charakterystyki promieniowania ukadu antenowego zoonego z 32 rde izotropowych z
wypenieniem miejsc zerowych pokazano na rys. 10-31.
Wypenienie miejsc zerowych charakterystyki promieniowania powoduje zmniejszenie zysku
energetycznego anteny. Zysk energetyczny anteny (wzgldem dipola pfalowego) z wypenieniem
miejsc-zerowych mona w przyblieniu okreli na. podstawie szerokoci gwnej wizki
promieniowania V mierzonej na poziomie poowy mocy promieniowanej
(10-18)
W praktyce do budowy anten telewizyjnych stosujemy zwykle wielodipolowe elementy antenowe. Za
faz zasilania elementu przyjmujemy w tych przypadkach redni arytmetyczn faz rde izotropowych
umieszczonych w miejscach dipoli elementu antenowego. Na rys. 10-32 przedstawiono przykad
charakterystyki promieniowania ukadu antenowego zoonego z 16 czterodipolowych elementw
antenowych.

186

Rys. 10-31. Charakterystyka promieniowania ukadu antenowego zoonego z 32 rde izotropowych

rozmieszczonych w odlegociach rwnych dugoci fali z wypenieniem miejsc zerowych do poziomu m = 0,8

Rys. 10-32. Charakterystyka promieniowania w paszczynie pionowej ukadu antenowego zoonego z 16

czterodipolowych elementw antenowych

10.3.3. KSZTATOWANIE CHARAKTERYSTK PROMIENIOWANIA W

PASZCZYNIE POZIOMEJ
Ksztat charakterystyki promieniowania w paszczynie poziomej zaley od pooenia anteny w
stosunku do obsugiwanego terenu. Na og orodek nadawczy lokalizuje si w rodku obsugiwanego
terenu i wtedy pozioma charakterystyka promieniowania powinna by dooklna. Zwykle dopuszcza si
pewne odchylenia od charakterystyki koowej; wedug norm obowizujcych w Polsce nierwnomierno
poziomej charakterystyki promieniowania nie moe przekracza 2 dB. Spenienie tych wymaga jest
atwe przy stosowaniu anten kwadrantowych, motylkowych, szczelinowych i pochodnych.

Rys. 10-33. Rozmieszczenie elementw antenowych zapewniajce dookln charakterystyk promieniowania w

paszczynie poziomej

187

Anteny tego typu mona jednak mocowa tylko na szczycie masztu. Obecnie w wikszoci przypadkw
na jednym maszcie instaluje si kilka anten i wtedy dla uzyskania dooklnej charakterystyki
promieniowania stosuje si paszczyznowe elementy antenowe umieszczone na bokach masztu (rys. 1033). Nierwnomierno poziomej charakterystyki .promieniowania przy takim rozwizaniu zaley od
rozmiarw poprzecznych masztu mierzonych w dugociach fali. Dla przecitnych elementw
antenowych zaleno t przedstawiono na rys. 10-34. Z podanego wykresu wynika, e nie ma adnych
trudnoci z rozmieszczeniem elementw antenowych na maszcie przy pracy w I, II i III zakresie czstotliwoci, natomiast w IV i V zakresie czstotliwoci zapewnienie odpowiedniej rwnomiernoci poziomej
charakterystyki promieniowania wymaga stosowania masztw o bardzo maych przekrojach
poprzecznych, co utrudnia monta i konserwacj anteny. Zagadnienie komplikuje si jeszcze bardziej,
jeli antena ma pracowa w szerokim pamie czstotliwoci, obejmujcym oba zakresy. Dla uzyskania
wymaganej rwnomiernoci charakterystyki promieniowania stosuje si w tym przypadku specjalne
sposoby rozmieszczenia i zasilania elementw antenowych.

Rys. 10-34. Zaleno nierwnomiernoci poziomej charakterystyki promieniowania od rozstawienia elementw

antenowych

Przy ksztatowaniu poziomej charakterystyki promieniowania naley zadba o to, aby wzgldne zbyt
due zmiany natenia pola w funkcji kta (dE/d) nie byty zbyt due. Za dopuszczalne uwaa si
zmiany nie przekraczajce 0,03.
10.3.4. ROZWIZANIA KONSTRUKCYJNE
Zaoon charakterystyk promieniowania mona uzyska za pomoc rnych rodzajw anten. W
ostatnim okresie obserwuje si w Europie powszechne stosowanie anten zoonych z paszczyznowych
elementw antenowych [126, 160, 177, 182]. Rozwizanie takie ma szereg zalet, a mianowicie:
moliwo ksztatowania charakterystyki promieniowania zarwno w paszczynie poziomej jak i
pionowej oraz zapewnienie duego zysku energetycznego,
du szeroko pasma roboczego, umoliwiajc wykorzystanie jednej anteny do emisji kilku
programw,
atwo montau anteny na maszcie i zupene uniknicie strojenia anteny na obiekcie,
powtarzalno elementw i-wynikajce std uatwienia w produkcji i konserwacji antena
dua niezawodno,
dua odporno na wpyw warunkw atmosferycznych i niewraliwo na wyadowania
atmosferyczne.
W Stanach Zjednoczonych Am. Pn. do pracy w IV i V zakresie czstotliwoci stosuje si do
powszechnie anteny szczelinowe. W stosunku do anten zoonych z paszczyznowych elementw
antenowych charakteryzuj si one uproszczeniem ukadu zasilania, moliwoci doprowadzenia
wikszej mocy, nisz cen i jeszcze wiksz niezawodnoci. Wadami anten szczelinowych s
natomiast: wskopasmowo ograniczajca zakres pracy anteny do jednego kanau, zmniejszenie moliwoci ksztatowania charakterystyki promieniowania w paszczynie poziomej, utrudnione strojenie. Inne
rodzaje anten, jak na przykad kwadrantowe lub motylkowe, stosuje si tylko sporadycznie. W dalszym
cigu ograniczymy si do omwienia anten zoonych z elementw paszczyznowych.
.
Paszczyznowe elementy antenowe skadaj si z pewnej liczby caofalowych dipoli umieszczonych
przed paskim ekranem wykonanym z rur stalowych. Jedynie w elementach. dla IV i V zakresu
czstotliwoci stosuje si ekrany wykonane z blachy lub siatki metalowej. Liczba dipoli waha si od 1 do
8. Elementy l-dipolowe charakteryzuj si bardzo ma koncentracj promieniowanej energii i stosuje si
je gwnie przy polaryzacji pionowej.
Elementy 8-dipolowe spotyka si w IV i V zakresie czstotliwoci. Ze wzgldu na trudnoci w

188

ksztatowaniu pionowej charakterystyki promieniowania stosowanie elementw 8-dipolowych jest

niekorzystne. Najbardziej popularne s elementy 2- i 4-dipolowe, przy czym elementy 2-dipolowe stosuje
si gwnie w I i n zakresie czstotliwoci. Ukad zasilania dipoli i ich smuko s tak dobrane, aby
zapewniay stao impedancji wejciowej w szerokim zakresie czstotliwoci. Stosunek grnej do dolnej
czstotliwoci pasma roboczego dla przecitnych elementw antenowych wynosi 1,35 w zakresach
czstotliwoci I...III oraz 1,7 w IV/V zakresie czstotliwoci, przy czym wspczynnik odbicia na wejciu
elementu nie przekracza 5% w caym pamie (WFS < 1,1).
Jako przykad budowy paszczyznowych elementw antenowych omwimy element typu EA-6,
przystosowany do pracy w III zakresie czstotliwoci [178]. Skada si on (rys. 10-35) z czterech dipoli
caofalowych o przekroju okrgym, umieszczonych w odlegoci 800 mm od siebie i 400 mm od
paskiego ekranu, wykonanego z rurek stalowych. W celu zapewnienia dobrego dopasowania impedancji
zastosowano dipole o maej smukoci; stosunek dugoci ramienia dipola do promienia h/a wynosi 19.
Impedancja wejciowa dipola odosobnionego wynosi okoo 380, a w ukadzie czterech dipoli z
ekranem maleje do okoo 240. Sposb zasilania dipoli elementu EA-6 pokazano na rys. 10-36.
Symetryczne, nieekranowane odcinki toru dwuprzewodowego, wygite w ksztacie litery V, cz dipole
w pary, ktre s zasilane za pomoc dwuprzewodowego toru ekranowanego. W rodku toru
ekranowanego wczono transformator symetryzujcy, umoliwiajcy zasilanie elementu przewodem
wsposiowym. Znamionowa warto impedancji wejciowej elementu wynosi 60, a WFS nie
przekracza wartoci 1,04 w caym III zakresie czstotliwoci (rys. 10-37).
.
Element antenowy typu EA-6 zapewnia du koncentracj promieniowania w paszczynie pionowej
(rys. 10-38a), a ksztat poziomej charakterystyki promieniowania elementu (rys. 10-38b) umoliwia
budow ukadw, antenowych o dooklnej lub kierunkowej charakterystyce promieniowania w
paszczynie poziomej.

Rys. 10-36. Sposb zasilania

dipoli elementu antenowego
typu EA-6

189

Rys. 10-35. Element antenowy typu EA-6

Rys. 10-37. Przebieg WFS w funkcji czstotliwoci dla 100 elementw antenowych typu EA-6

Stalowe czci elementu s pokryte warstw cynku, poprawiajc przewodno powierzchniow i

zabezpieczajc element przed korozj. Wszystkie czci elementu s poczone ze sob galwanicznie i
uziemione przez konstrukcj wsporcz; s wic cakowicie zabezpieczone przed wyadowaniami
atmosferycznymi. W celu ochrony przed oblodzeniem dipole i nieekranowane odcinki toru
dwuprzewodowego s umieszczone w osonach z wkna szklanego, przesyconego ywic epoksydow.
Nawet silne oblodzenie nie powoduje istotnej zmiany parametrw elektrycznych elementu. Ekran
elementu skada si z dwu jednakowych czci, do ktrych s przytwierdzone mechanicznie pary dipoli.
Zalenie od sposobu zamocowania tych czci na rurze nonej uzyskuje si polaryzacj poziom lub
pionow.

190

Rys. 10-38. Charakterystyki promieniowania elementu antenowego typu EA-6: a) w paszczynie poziomej;
b) w paszczynie pionowej

10.3.5. UKADY ZASILANIA

W celu uzyskania zaoonej charakterystyki promieniowania do poszczeglnych elementw
antenowych naley doprowadzi okrelon moc oraz zapewni waciwe fazy prdw w elementach. To
zadanie realizuje si za pomoc ukadu zasilania anteny, skadajcego si z przewodw zasilajcych i
dzielnikw mocy.
Aby zmniejszy WFS w gwnym torze zasilajcym, stosuje si obecnie we wszystkich antenach ukad
zasilania z kompensacj fali odbitej [175]. Zasada kompensacji fali odbitej polega na takim doborze
dugoci przewodw czcych poszczeglne elementy antenowe, aby fale odbite od tych elementw
wzajemnie si znosiy.

Rys. 10-39. Sposb zasilania elementw antenowych zapewniajcy dooklno poziomej charakterystyki
promieniowania i kompensacje fali odbitej: a) waciwe fazy prdw uzyskuje si przez dobr dugoci przewodw
zasilajcych; b) waciwe fazy prdw uzyskuje si przez dobr dugoci przewodw zasilajcych i obrt
elementw antenowych

W przypadku dwch elementw efekt taki uzyskuje si wwczas, gdy jeden z przewodw czcych
bdzie wzgldem drugiego duszy elektrycznie o 90. Fala odbita w przewodzie duszym powraca do
punktu zasilania z faz opnion o 180 w stosunku do fali odbitej w przewodzie krtszym. Obie fale
odbite wzajemnie kompensuj si, powodujc wydatne zmniejszenie fali odbitej w gwnym torze
zasilajcym.
W ukadzie zoonym z czterech elementw antenowych dla uzyskania kompensacji fali odbitej i
dooklnej charakterystyki promieniowania fazy prdw w poszczeglnych elementach musz by rwne:
191

0, -90, -180, -270. Waciwe warunki zasilania uzyskuje si dobierajc odpowiednio dugo przewodw
czcych poszczeglne elementy antenowe (rys. 10-39).
Dwa zespoy zoone z czterech elementw antenowych z kompensacj fali odbitej mona traktowa
jako dwa obcienia i zasila je rwnie z kompensacj fali odbitej (rys. 10-40). Uzyskuje si w ten
sposb podwjn kompensacj fali odbitej, ktra daje dalsze zmniejszenie WFS w gwnym torze
zasilajcym (rys. 10-41).
Przy ksztatowanej charakterystyce promieniowania w paszczynie pionowej odpowiednie fazy
zasilania poszczeglnych piter elementw antenowych uzyskuje si rwnie przez dobranie dugoci
przewodw zasilajcych te pitra.
W celu doprowadzenia okrelonej mocy do poszczeglnych elementw antenowych przy
jednoczesnym zachowaniu dopasowania do gwnego toru przesyowego ukad zasilania anteny
wyposaa si w dzielniki mocy w postaci szerokopasmowych transformatorw antenowych [176] lub
sprzgaczy 3 dB [106].

Rys. 10-40. Podwjna kompensacja fali odbitej: a) wyrwnanie faz prdw w cianach uzyskuje si przez dobr
dugoci przewodw zasilajcych elementy antenowe; b) wyrwnanie faz prdw w cianach uzyskuje si przez
przestawienie elementw antenowych

Rys. 10-41. Zaleno wypadkowego wspczynnika fali stojcej (WFS) od wspczynnika fali stojcej
pojedynczego elementu antenowego (WFS)i przy pojedynczej i podwjnej kompensacji fali odbitej
1 kompensacja pojedyncza; 2 kompensacja podwjna

Przykadowo na rys. 10-42 pokazano schemat ukadu zasilania anteny dla MI zakresu czstotliwoci 6
ksztatowanej charakterystyce promieniowania w paszczynie pionowej oraz dooklnej charakterystyce
promieniowania w paszczynie poziomej.

192

Rys. 10-42. Telewizyjna antena nadawcza dla III zakresu czstotliwoci: a) rozmieszczenie elementw antenowych
na maszcie (elementy antenowe w cianach M i N s obrcone o 180 w stosunku do elementw w cianach K i L);
b) schemat zasilania; c) charakterystyka promieniowania w paszczynie pionowej; d) charakterystyka
promieniowania w paszczynie poziomej

193

Rys. 10-42 b)

194

Rys 10-42 c) i d)

10.4. TELEWIZYJNE ANTENY ODBIORCZE

Zadaniem telewizyjnej anteny odbiorczej jest dostarczenie energii z pola fali elektromagnetycznej do
odbiornika przy zachowaniu odpowiedniego stosunku mocy sygnau do mocy szumu na jego wejciu
(zazwyczaj nie mniej ni 40 dB).
Moc doprowadzona z anteny do wejcia dopasowanego odbiornika jest okrelona nastpujcym
wzorem:
(10-19)
przy czym:
Esk skuteczna warto natenia pola elektrycznego w punkcie odbioru;
Ask max powierzchnia skuteczna anteny odbiorczej; .
l tumienie toru czcego anten z odbiornikiem. Minimalna moc sygnau odebranego Po min,
zapewniajca poprawne warunki odbioru, zaley od wspczynnika szumw Fn i szerokoci pasma
odbiornika B oraz od wartoci stosunku mocy sygnau do mocy szumw, zapewniajcej prawidow
detekcj (P/N)
(10-20)
Porwnujc wzory (10-19) i (10-20) i biorc pod uwag, e zysk energetyczny odniesiony do dipola
/2jest zwizany z powierzchni skuteczn anteny zalenoci

195

(10-21)
otrzymujemy nastpujce wyraenie na minimaln warto zysku energetycznego anteny odbiorczej,
zapewniajcej prawidowy odbir:
(10-22)
Podstawiajc do wzoru (10-22) na Esk graniczne wartoci natenia pola wedug OIRT oraz przyjmujc
B=8 MHz i (P/N) = 40 dB moemy wyznaczy, dla przecitnych instalacji odbiorczych, minimalne zyski
energetyczne anten, zapewniajce dobre warunki odbioru na granicy zasigu orodka nadawczego.
Wyniki oblicze dla poszczeglnych zakresw czstotliwoci podano w tabl. 10-8.
Oprcz zapewnienia waciwego zysku energetycznego antena odbiorcza powinna mie zdolno
tumienia sygnaw zakcajcych. W celu zapewnienia dobrych waciwoci dyskryminacyjnych anteny
naley zadba o to, aby poziom listkw bocznych by moliwie may, natomiast stosunek
promieniowania gwnego do wstecznego moliwie duy.
Tablica 10-8
Minimalne wartoci zyska energetycznego telewizyjnych anten odbiorczych
Zakres czstotliwoci
I
II
III
rednia dugo fali [m]
5,7
3,2
1,5

IV
0,57

V
0.44

rednia warto natenia pola

[V/m]

250

250

560

2240

3980

Wspczynnik szumw odbiornika

[dB]

5,5

5,5

7,4

7,8

8,8

Tumienie toru przesyowego [dB]

1,3

1,7

2,5

7,7

8,8

Minimalny zysk energetyczny anteny

odbiorczej (wzgldem dipola /2)
[dB]

3,3

8,8

11,1

13,0

12,3

Zgodnie z zaleceniami CCIR, przy planowaniu sieci telewizyjnych w obszarach objtych ochron przed
zakceniami interferencyjnymi zakada si, e odbiorcze anteny telewizyjne maj zdolno
dyskryminacji sygnaw niepodanych, dla obu polaryzacji, nie gorsz ni pokazana na rys. 10-43.
Impedancja wejciowa telewizyjnych anten odbiorczych zostaa znormalizowana;
wedug standardu OFRT warto znamionowa impedancji wejciowej anten wynosi 300 przy zasilaniu
symetrycznym. Dopasowanie anteny do znamionowej impedancji falow przewodw wsposiowych
rwnej 75 uzyskuje si za pomoc specjalnych symetryzatorw.

Kt azymutalny liczony wzgldem kierunku maksymalnego promieniowania

Rys. 10-43. Waciwoci dyskryminacyjne wymagane od odbiorczych anten telewizyjnych (wedug zalecenia nr
419 CCIR, Oslo 1966 r.)

196

Poniewa impedancja wejciowa anteny zmienia si w funkcji czstotliwoci, zatem znormalizowano

rwnie dopuszczalne odchyki impedancji wejciowej od wartoci znamionowej, okrelajc graniczne
wartoci wspczynnika fali stojcej (rys. 10-44).
Ze wzgldu na szeroko pasma roboczego rozrnia si anteny jednokanaowe, dla ktrych
bezwzgldna szeroko pasma powinna wynosi co najmniej 8 MHz (wg standardu OIRT), anteny
wielokanaowe o wzgldnej szerokoci pasma mniejszej od 15% i anteny szerokopasmowe o wzgldnej
szerokoci pasma wikszej od 25%.

Rys. 10-44. Dopuszczalne tolerancje WFS: a) dla anten jednokanaowych w zakresach I i II; b) dla anten
wielokanaowych i szerokopasmowych w zakresie III; c) dla anten wielokanaowych i szerokopasmowych w
zakresach IV i V (wedug Zalecenia nr 419 CCIR, Oslo 1966) fnw,fnf czstotliwoci none wizji i fonii;
fnw1czstotliwo nona, wizji pierwszego kanau w pamie roboczym; fnwm, fnfm - czstotliwoci none wizji i fonii
m-tego (ostatniego) kanau w pamie roboczym / anteny wycznie do instalacji indywidualnych; 2 anteny
produkowane wielkoseryjnie

10.4.1. POCZENIE ANTENY Z ODBIORNIKIEM

Ukad zastpczy anteny odbiorczej, toru przesyowego i odbiornika przedstawiono na rys. 10-45. W
celu sprawnego przekazywania energii z anteny do odbiornika impedancja wejciowa anteny ZA i
odbiornika Zodb powinny by dopasowane do impedancji falowej toru przesyowego Zf, a ponadto
tumienno toru powinna by moliwie maa.

Rys. 10-45. Poczenie anteny z odbiornikiem

Tory przesyowe wykonuje si z przewodw wielkiej czstotliwoci symetrycznych lub

niesymetrycznych.
Najpospolitszym przewodem symetrycznym jest przewd piaski, zbudowany z dwch jednakowych
y jedno- lub wielodrutowych, biegncych rwnolegle w paskim izolatorze plastykowym.
Typowym przewodem niesymetrycznym jest przewd wsposiowy skadajcy si z cienkiej yy
jedno- lub wielodniowej, biegncej wewntrz rurki izolacyjnej o grubych ciankach, oraz yy
zewntrznej w postaci oplotu z siateczki drucianej, otaczajcej izolacj pierwszej yy, oraz z

197

plastykowego paszcza zewntrznego.

Podstawowymi parametrami przewodw wielkiej czstotliwoci s: impedancja falowa i tumienno
jednostkowa. Znamionowa impedancja falowa przewodw stosowanych do czenia anten telewizyjnych
z odbiornikiem jest znormalizowana i wynosi 300 dla przewodw paskich i 75 dla przewodw
wsposiowych. Tumienno jednostkowa, mierzona w dB/m, zaley od czstotliwoci, wymiarw
poprzecznych i rodzaju dielektryka (tabl. 10-9).
Tablica 10-9
Tumienno jednostkowa przewodw wielkiej czstotliwoci o jednolitej izolacji polietylenowej wg
PN-64/T-90601 i PN-64/T-90602
Rodzaj przewodu
rednica zewntrzna lub Znamionowa impedancja Tumienno jednostkowa
falowa
przy 200 MHz
szeroko przewodu
[dB/m]
[mm]
[]
Przewd wsposiowy
WL 75-0,63/3,7
Przewd wsposiowy
WD 75-0,63/3,7
Przewd symetryczny
PSD 300-0,5/5,0
Przewd symetryczny
PSL 300-0,9/7,4

6,0

753

0,22

6,0

753

0,19

6,5

30020

0,10

9,3

30020

0,09

Przewd symetryczny piaski jest tani, jednak ma t wad, e w czasie mgy lub deszczu pokrywa si
cienk warstw wilgoci, ktra powoduje zmian jego impedancji falowej i tumiennoci, co ujemnie
wpywa na odbir. Podobny wpyw ma blisko przedmiotw metalowych (rur, rynien, blach itp.), a
take cian budynkw. Naley wic prowadzi go moliwie daleko od otaczajcych przedmiotw,
stosujc specjalne wsporniki. Przewd piaski jest rwnie wraliwy na zakcenia radioelektryczne, ktre
przez niego dostaj si do odbiornika. Materia izolacyjny przewodu paskiego pod dziaaniem wpyww
atmosferycznych z biegiem czasu (35 lat) traci swoje dobre waciwoci i wymaga wymiany.
Przewody wsposiowe s odporne na wpywy atmosferyczne oraz na zakcenia radioelektryczne, mog
by w dowolny sposb prowadzone i ukadane, maj jednak znacznie wiksz tumienno jednostkow
od przewodw paskich (w warunkach idealnych), a ponadto s znacznie od nich kosztowniejsze.
Impedancje wejciowe odbiornikw telewizyjnych s znormalizowane i wynosz 240...300 dla wej
symetrycznych i ok. 75 dla wej niesymetrycznych. Tak wic stosujc odpowiedni przewd wielkiej
czstotliwoci nietrudno zapewni dopasowanie zarwno od strony odbiornika jak i od strony anteny.
W przypadku czenia anteny z odbiornikiem za pomoc przewodu wsposiowego midzy anten a
tor przesyowy naley wczy symetryzator.
Zasilanie anten symetrycznych za pomoc przewodw wsposiowych z pominiciem symetryzatorw
jest niewskazane. Pod wpywem sprzenia midzy ramionami anteny a przewodem zasilajcym po
zewntrznej powierzchni ekranu pynie wwczas prd w.cz., ktremu towarzyszy zjawisko
promieniowania. Przewd zasilajcy staje si wwczas czynn czci anteny i powoduje znieksztacenie
jej charakterystyki promieniowania, zalene od dugoci przewodu i jego pooenia wzgldem anteny,
masztu i innych obiektw uziemionych.
Bardzo prostym i chtnie stosowanym typem symetryzatora jest tzw. ptla plfalowa. Zasad jej
dziaania wyjaniono na rys. 10-46a, sposb za realizacji na rys. 10-46b. Podstawow czci
symetryzatora jest pofalowy odcinek toru charakteryzujcy si waciwoci przesuwania fazy sygnau o
180, praktycznie biorc bez zmiany amplitudy. O szerokoci pasma roboczego symetryzatora decyduje
stosunek impedancji falowych ptli polfalowej Zf i toru przesyowego Zf. Najszersze pasmo ze wzgldu
aa dopasowanie impedancji uzyskuje si dla Zf/Zf = 2, natomiast ze wzgldu na tzw. sprawno symetrii
dla Zf/Zf bliskiego wartoci zerowej
W przypadku Zf/Zf = 2 (Zf = 150) o szerokoci pasma decyduje sprawno symetrii. Przy zaoeniu
sprawnoci symetrii nie gorszej ni 70%, szeroko pasma roboczego symetryzatora wynosi 25%
wzgldem czstotliwoci rezonansowej, przy ktrej ptla ma dugo dokadnie rwn poowie dugoci
fali.
198

W przypadku Zf/Zf = l (ptl pfalow wykonuje si wwczas z tego samego przewodu, z ktrego jest
wykonany tor .przesyowy) o szerokoci pasma decyduje dopasowanie impedancji. Przy zaoeniu
dopuszczalnej wartoci wasnego WFS rwnej 1,5, szeroko pasma roboczego symetryzatora wynosi
15% -wzgldem czstotliwoci rezonansowej.

Rys. 10-46. Symetryzator w postaci ptli pfalowej: a) zasada dziaania; b) ukad realizowany w praktyce; c) ukad
zastpczy

Rys. 10-47. Szerokopasmowy symetryzator antenowy z pojedynczym uzwojeniem bifilarnym:

a) schemat ideowy; b) ukad realizowany w praktyce; c) poczenie anteny z symetryzatorem

Innym typem symetryzatora jest autotransformator z uziemionym punktem rodkowym (rys. 10-47).
Autotransformator taki transformuje rezystancj wczon midzy zaciski symetryczne 12 na
rezystancj 4-krotnie niniejsz midzy zaciskami niesymetrycznymi 3 4. W celu zwikszenia pasma
czstotliwoci uzwojenie autotransformatora wykonuje si jako bifilarne na rdzeniu ferrytowym o
przenikalnoci magnetycznej duej i staej w caym pamie.

Rys. 10-4S. Szerokopasmowy symetryzator antenowy z podwjnym uzwojeniem bifilarnym:

a) schemat ideowy; b) ukad realizowany w praktyce

199

Zalet symetryzatora jest moliwo poczenia go na stae z zaciskami anteny. Dziki temu anten
mona zasila bd za pomoc przewodu symetrycznego przyczonego do zaciskw 12, bd
przewodu wsposiowego, ktrego y wewntrzn docza si do zacisku 1 lub 2,a. ekran czy si z
dodatkowym zaciskiem uziemiajcym.
Symetryzatory omawianego typu wykonuje si dla zakresw IIII (40...300 MHz). Straty wnoszone
przez symetryzator w tym pamie nie--przekraczaj 0,6 dB, a sprawno symetrii nie spada poniej 90%.
Jeszcze lepsze waciwoci mona uzyska stosujc symetryzatory z podwjnymi uzwojeniami
bifilarnymi (rys. 10-48). Symetryzator taki skada si z dwch odcinkw toru dwuprzewodowego o
jednakowej dugoci, ktrych kocwki od strony zaciskw symetrycznych (1 2) s poczone
szeregowo, natomiast od strony zaciskw niesymetrycznych (34) rwnolegle.
Jeeli do zaciskw 12 symetryzatora doczy si anten o rezystancji wejciowej RA, to kady z
odcinkw toru jest obciony rezystancj RA/2. Jeeli ponadto impedancja falowa toru Zf jest rwna
RA/2, to oba odcinki toru pracuj w warunkach dopasowania, a wic nie transformuj impedancji,
niezalenie od ich dugoci. W wyniku rwnolegego poczenia obu odcinkw toru na zaciskach 3 4
uzyskuje si rezystancj cztery razy niniejsz od rezystancji wejciowej anteny, co zapewnia
dopasowanie do przewodu wsposiowego.
10.4.2. ANTENY DIPOLOWE
Symetryczny dipol pfalowy jest podstawow anten telewizyjn. Skada si on z dwch cienkich
prtw lub rurek metalowych o cznej dugoci nieco mniejszej od polowy dugoci fali odbieranej stacji
(rys. 10-49a). Prty te, stanowice ramiona anteny, s usytuowane rwnolegle lub prostopadle do
powierzchni ziemi, zalenie od polaryzacji odbieranej fali. Nieznaczne skrcenie ramion ma na celu
dostrojenie dipola do rezonansu.

Rys. 10-49. Dipol pfalowy: a) prosty; b) pdowy

Warto skrcenia okrela wspczynnik skrcenia K (tabl. 10-10), ktry jest funkcj stosunku dugoci
fali do rednicy prta 2a.
Od wartoci stosunku /2a zaley rwnie impedancja wejciowa dipola. W miar zwikszania
rednicy dipola impedancja rezonansowa pocztkowo jest prawie stal i wynosi okoo 72; poczwszy
od stosunku /2a mniejszego od okoo 500 rezystancja rezonansowa nieznacznie wzrasta (rys. 10-50).
Tablica 10-10
Dugo rezonansowa, wspczynnik skrcenia i dobro dipola pfalowego prostego
Stosunek dugoci fali do rednicy Dugo rezonansowa Wspczynnik skrcenia
/2a
K
2hrez/
100
0,467
0,934
150
0,470
0,940
200
0,473
0,946
300
0,476
0,952
500
0,478
0,956
1000
0,480
0,960

Dobro
Q
4,1
4,7
5,1
5,6
6,3
7,2

Dipol pfalowy w pobliu czstotliwoci rezonansowej zachowuje si jak szeregowy obwd

rezonansowy. W zwizku z tym mona wprowadzi pojcie dobroci Q, decydujce o szerokoci pasma
anteny. Warto dobroci jest take zalena od stosunku /2a (tabl. 10-10), przy czym mniejszym
stosunkom /2a odpowiada mniejsza dobro, a wic szersze pasmo.

200

Szeroko pasma dipola plfalowego zaley od jego dobroci Q i dopuszczalnego wspczynnika fali
stojcej S, a mianowicie
(10-23)
Dopuszczajc WFS rwny 1,5 zaleno (10-23) sprowadza si do postaci
(10-24)
Impedancja wejciowa dipola plfalowego prostego rni si znacznie od znormalizowanej wartoci
znamionowej impedancji wejciowej telewizyjnych anten odbiorczych.

Rys. 10-50. Impedancja rezonansowa dipola plfalowego

Rys. 10-51. Bocznikowe zasilanie dipola

Dla spenienia wymaga dotyczcych impedancji wejciowej anteny stosuje si bd bocznikowe

zasilanie dipola (rys. 10-51), bd dipol ptlowy (rys. 10-49b).
Impedancja mierzona midzy dowolnymi punktami symetrycznie oddalonymi od rodka dipola
rezonansowego jest czyst rezystancj, ktrej warto zaley od odlegoci punktw pomiarowych od
rodka dipola. Waciwo t wykorzystuje si do bocznikowego zasilania dipola. Dobierajc
odpowiednio pooenie punktw doczenia bocznika uzyskuje si transformacj impedancji w szerokim
zakresie. Poniewa dugo bocznika jest mniejsza od /4, zatem impedancja w punkcie zasilania ma
skadow indukcyjn, ktr kompensuje si za pomoc odpowiednio dobranego kondensatora C.
Wymiary bocznika i pojemno kondensatora ustala si dowiadczalnie.
Dipol ptlowy powstaje z poczenia na kocach dwch rwnolegych dipoli pfalowych. Wskutek
dziaania impedancji wzajemnych, impedancja wejciowa dipola pdowego jest czterokrotnie wiksza od
impedancji wejciowej dipola prostego i wynosi ok. 280. W ten sposb spenia si wymagania
dotyczce wartoci znamionowej impedancji wejciowej anteny.
W oglnym przypadku rednice przewodw dipola pdowego mog by niejednakowe (rys. 10-52a).
Dipol taki jest rwnowany dipolowi prostemu o rednicy zastpczej dzast (rys. 10-52b) okrelonej
zalenoci
(10-25)

Rys. 10-52. Oglny przypadek dipola ptfalowego pdowego (a) i zastpczy dipol ptfalowy prosty (b)

201

Rys. 10-53. Wspczynnik transformacji impedancji dla dipola ptlowego (wedug H. Jasik:. Antenna Bngineering
Handbook, McGraw-Hill, New York 1961; zamieszczono za zgod McGraw--Hill Book Company)

Impedancja wejciowa dipola pdowego

(10-26)
przy czym:
wspczynnik transformacji impedancji;
Zd impedancja wejciowa zastpczego dipola prostego.
Warto wspczynnika transformacji impedancji w funkcji wymiarw dipola pdowego podano na
rys. 10-53.
Charakterystyki promieniowania dipola pdowego s takie same jak dipola prostego.
10.4.3. ANTENY YAGI-UDA
Anteny Yagi-Uda s najczciej stosowanymi telewizyjnymi antenami odbiorczymi we wszystkich
zakresach czstotliwoci. O powszechnoci stosowania tych anten decyduje prosta budowa, atwo
zasilania, wygoda montau i may koszt przy stosunkowo dobrych waciwociach elektrycznych. Antena
Yagi-Uda jest utworzona ze zbioru odpowiednio rozmieszczonych elementw promieniujcych w postaci
prtw lub rurek metalowych o dugoci okoo poowy dugoci fali. Jeden element, zwany czynnym, jest
podczony do toru przesyowego i suy do pobudzania pozostaych nie podczonych do toru
elementw, zwanych elementami biernymi. W niektrych wykonaniach spotyka si wicej ni jeden
element czynny. Pod wpywem pola elektromagnetycznego wytworzonego przez element czynny w
elementach biernych indukuj si prdy, ktre wytwarzaj wasne pole elektromagnetyczne. Pole
wypadkowe jest wektorow sum pl wytworzonych przez element czynny i wszystkie elementy bierne.
Jak atwo przewidzie, wpyw elementw biernych zaley od ich dugoci i odlegoci od elementu
czynnego.
Analiza wieloelementowych anten Yagi jest raczej uciliwa. Moliwe s dwa podejcia. Jedno polega
na rozwizywaniu ukadw rwna liniowych opisanych w p. 3.4.6. Uzyskane w ten sposb prdy we
wszystkich elementach anteny umoliwiaj obliczenie charakterystyki promieniowania i impedancji
wejciowej anteny [188]. Metoda ta jest bardzo mudna i znajduje zastosowanie tylko przy niewielkiej
liczbie elementw biernych.
Drugi sposb stosuje si do. wieloelementowych anten Yagi. Polega on na traktowaniu anteny jako
nieskoczonej struktury, wzdu ktrej rozchodzi si fala elektromagnetyczna (p. 5.3). Mona obliczy
prdko rozchodzenia si fali elektromagnetycznej wzdu takiej struktury i okazuje si, e prdko ta
jest mniejsza od prdkoci wiata w prni. Dziaanie anteny Yagi wyjania pogldowo rys. 10-54.
Element czynny jest rdem fali sferycznej, ktra gdyby nie byo elementw biernych
rozchodziaby si we wszystkich kierunkach z jednakow prdkoci. Poniewa prdko rozchodzenia
si fali wzdu struktury Yagi jest mniejsza od prdkoci fali w swobodnej przestrzeni, cz energii fali
rozchodzca si poza t struktur wyprzedza (dogania) cz rozchodzc si wzdu struktury. W ten
202

sposb kuliste czoo fali ulega spaszczeniu. Im wiksz cz przestrzeni obejmuje to spaszczenie, tym
wiksza jest powierzchnia skuteczna anteny, a wic i wikszy zysk.
Poniewa obie omwione metody analizy s bardzo pracochonne i daj tylko wyniki przyblione,
ostatecznego ustalenia wymiarw anten dokonuje si dowiadczalnie.
Naley podkreli, e dobr wymiarw anteny Yagi-Uda, optymalny z uwagi na waciwoci
kierunkowe, nie oznacza bynajmniej spenienia wymaga odnoszcych si do impedancji wejciowej.
Dopasowanie tych anten wymaga specjalnych rodkw zaradczych lub kompromisowego doboru
elementw. W praktyce prcz parametrw elektrycznych, bierze si take pod uwag moliwoci
wykonawcze i ekonomi produkcji.
Antena Yagi-Uda moe mie jeden reflektor o dugoci okoo /2. Odlego reflektora od elementu
czynnego wpywa nieznacznie na charakterystyk promieniowania, natomiast ma istotny wpyw na
impedancj wejciow, przy czym impedancja wejciowa maleje wraz ze zmniejszaniem odlegoci.

Rys. 10-54. Pogldowe zilustrowanie dziaania anteny Yagi-Uda

Jeeli jest wymagana dua warto stosunku promieniowania gwnego do wstecznego (powyej 15
dB) w szerokim pamie czstotliwoci, to zamiast pojedynczego reflektora stosuje si reflektor zoony z
kilku elementw. Rozmieszcza sieje wwczas na powierzchni walcowej, ktrej o pokrywa si z osi
elementu czynnego. Odlego reflektorw od elementu czynnego wynosi w praktyce (0,2...0,3).
Odlegoci midzy direktorami anten wieloelementowych s zazwyczaj niejednakowe i zwikszaj si z
numerem direktora od okoo 0,1 do okoo 0,35.
Antena Yagi-Uda o maksymalnym zysku charakteryzuje si stosunkowo wskim pasmem
obejmujcym zwykle jeden kana. Jakociowo zjawisko wskopasmowoci mona wytumaczy
nastpujco. Przy wzrocie czstotliwoci wzrasta zarwno odlego midzy elementami jak i dugo
elementw mierono w dugociach fali, podczas gdy optymalna dugo elementw maleje ze wzrostem
odlegoci midzy nimi. Jeli jednak direktory wykona si znacznie krtsze od optymalnych, a reflektor
znacznie duszy, to mona zwikszy szerokopasmowo anteny kosztem zmniejszenia zysku
energetycznego.
Zysk energetyczny anten Yagi-Uda okrela w przyblieniu nastpujca zaleno (rys. 10-55):
(10-27)
przy czym:
nliczba elementw promieniujcych w antenie;
wspczynnik zaleny od szerokoci pasma roboczego.
Przecitne wartoci tego wspczynnika wynosz: 1,05 dla B < 15% (anteny jednokanaowe w
zakresach I/II i wielokanaowe w zakresach niV), 0,95 dla B 25...30% (anteny szerokopasmowe
jednozakresowe) i 0,83 dla B > 50% (anteny szerokopasmowe obejmujce zakres IV i V).
Na rysunku 10-56 pokazano przykad 15-elementowej anteny Yagi-Uda dla IV zakresu czstotliwoci.
Wymiary anteny i podstawowe parametry elektryczne podano w tabl. 10-11 i 10-12. Na rys. 10-57 i 1058 przedstawiono charakterystyki promieniowania i przebieg WFS w funkcji czstotliwoci.

203

Rys. 10-55. Szacunkowa zaleno redniego zysku energetycznego anten Yagi-Uda od liczby elementw
promieniujcych 1 dla. anten jednokanaiowych w zakresach I/II i wielokanaowych w zakresach IIIV;
2 dla anten szerokopasmowych jednozakresowych; 3 dla anten szerokopasmowych dwuzakresowych

Rys. 10-56.15-elementowa antena Yagi-Uda dla IV zakresu czstotliwoci

Rys. 10-57. Charakterystyki promieniowania 15-elementowej anteny Yagi-Uda: a) w paszczynie E;

b) w paszczynie H

204

Rys. 10-58. Przebieg WFS w funkcji czstotliwoci dla 15-elementowej anteny Yagi-Uda

Bardzo szerokie pasmo czstotliwoci oraz doskonae parametry elektryczne uzyskuje si, jeeli cz
czynna anteny wykona si w postaci struktury logarytmicznie periodycznej (rys. 10-59).
Tablica 10-11
Wymiary (w mm) 15-eIementowej anteny Yagi-Uda dla IV zakresu czstotliwoci
LR

LZ

LD1

LD2

LD3

LD4

LD5

LD6

LD7

LD8

LD9

LD10

LD11

356

271

229

228

223

217

215

212

207

205

200

195

191

f1

f2

p1

p2

p3

p4

p5

p6

p7

p8

p9

p10

p11

50

69

40

67

86

95

104

115

123

132

146

161

130

LC

238

38

1318

Tablica 10-12
Parametry elektryczne 15-elementowej anteny Yagi-Uda dla IV zakresu czstotliwoci
Nr kanau
Parametr
21
29
39
Szeroko gwnej wizki promieniowania:
w paszczynie E
51
40
35
w paszczynie H
60
47
45
Zysk energetyczny (wzgldem dipola
/2) [W/W]
8
12
14
Przy 34 elementach taka antena dla IV/V zakresu czstotliwoci zapewnia: zysk energetyczny
10,7...20dB, stosunek promieniowania gwnego do wstecznego 33 dB, szeroko gwnej wizki
promieniowania w paszczynie poziomej 45... 15, w paszczynie pionowej 50...15, wspczynnik fali
stojcej mniejszy od 3. Dugo anteny wynosi 3,84 m.

Rys. 10-59. Superszerokopasmowa antena dla IV i V zakresu czstotliwoci C/ES Antennenwerkc Bad Blakenburg)

205

10.4.4. UKADY ANTENOWE

Jeli pojedyncza antena nie zapewnia danego zysku energetycznego lub jeli obecno zakce
wymaga wyeliminowania sygnaw przychodzcych z okrelonego kierunku lub kierunkw, to mona
poczy kilka anten w jeden ukad antenowy. W zasadzie kady typ anteny nadaje si do skadania
ukadw antenowych.
Anteny wchodzce w skad ukadu antenowego mog by umieszczone pitrowo Jedna nad drug (rys.
10-60a) lub obok siebie (rys. 10-60b, c). Anteny wchodzce w skad ukadu zasila si wspfazowo przez
odpowiedni dobr dugoci przewodw zasilajcych. Umieszczenie anten pitrowo powoduje zawenie
charakterystyki promieniowania ukadu w paszczynie pionowej, zapewniajc w ten sposb tumienie
zakce docierajcych pod duymi ktami elewacji, np. od przejedajcych samochodw, trakcji
elektrycznej itp. Umieszczenie anten obok siebie powoduje zawenie charakterystyki promieniowania
ukadu w paszczynie poziomej i zapewnia tumienie zakce spowodowanych odbiciami od ssiednich
budynkw, wzgrz itp. Jednoczesne zawenie charakterystyki promieniowania w obu paszczyznach
uzyskuje si przez umieszczenie np. dwch ukadw pitrowych obok siebie (rys. 10-61). Jednoczenie z
zaweniem charakterystyki promieniowania zwiksza si zysk energetyczny ukadu.
Zysk energetyczny ukadu zaley od zysku energetycznego anten wchodzcych w jego skad oraz od
odlegoci midzy antenami. Pocztkowo zysk energetyczny wzrasta ze wzrostem odlegoci osigajc
maksimum przy odlegoci optymalnej. Maksymalny teoretyczny przyrost zysku jest wprost
proporcjonalny do liczby anten w ukadzie. Na przykad przy dwukrotnym zwikszeniu liczby anten
maksymalny przyrost zysku wynosi 3 dB, przy czterokrotnym 6 dB.
W praktyce, wskutek sprze midzy antenami oraz niedokadnoci i strat w zasilaniu, przyrost zysku
jest mniejszy i wynosi przecitnie 2,5 dB przy podwojeniu liczby anten wchodzcych w skad ukadu,
pod warunkiem, e ukad antenowy jest umieszczony w polu jednorodnym. Liczba anten wchodzcych w
skad ukadu moe by dowolna, jednak budowanie ukadw o zbyt duych rozmiarach (mierzonych w
dugociach fali) nie jest celowe, bowiem w praktyce mog wystpowa niejednorodnoci czoa fali w
obrbie duej apertury anteny odbiorczej, spowodowane warunkami propagacji. Niejednorodno czoa
fali powoduje dalsze zmniejszenie przyrostu zysku. Zagadnienie to jest szczeglnie wane w IV i V
zakresie czstotliwoci.

Rys. 10-60. Ukady antenowe zoone z dwch anten Yagi-Uda: a) anteny umieszczone pitrowo; b) anteny
umieszczone obok siebie (polaryzacja pionowa); c) anteny umieszczone obok siebie (polaryzacja pozioma)

206

Zapewnienie maksymalnego zysku energetycznego ukadu antenowego nie zawsze jest korzystne ze
wzgldu na tumienie zakce. Charakterystyka promieniowania zapewniajca maksymalny zysk ukadu
ma stosunkowo due listki boczne. Jeli ukad antenowy ma tumi zakcenia, to odlegoci midzy
antenami dobiera si tak, aby poziom listkw bocznych by minimalny. Na rys; 10-62 przedstawiono
wykres sucy do okrelenia optymalnej odlegoci midzy antenami zapewniajcej maksymalny zysk
lub minimalny poziom listkw bocznych w funkcji szerokoci wizki gwnej anten wchodzcych w
skad systemu.

Rys. 10.61. Ukad antenowy zoony z czterech szecioelemcntowych anten Yagi-Uda

Rys. 10-62. Optymalna odlego miedzy antenami w ukadzie antenowym zapewniajca maksymalny zysk (1) lub
minimalny poziom listkw bocznych (2)

Jednym z najnowszych osigni w technice telewizyjnych anten odbiorczych jest wykorzystanie tzw.
jednostek dipolowych. Sposb tworzenia jednostek dipolowych wyjania rys. 10-63. Na rys. 10-63a
przedstawiono konwencjonalny dipol pfalowy. czc za pomoc izolatora dwa dipole pfalowe
uzyskuje si jednostk dwudipolow (rys. 10-63b). Jednostki czterodipolowe przedstawiono na rys. 1063c i d, za Jednostk piciodipolow na rys. 10-63e. Jednostki dipolowe wykorzystuje si jako
direktory w strukturach analogicznych do anten Yagi-Uda (rys. 10-64).

Rys. 10-63. Sposb tworzenia jednostek

dipolowych: a) dipol p-falowy; b) jednostka
dwudipolowa; c), d) jednostki czterodipolowe;
e) jednostka pieciodipolowa

207

Rys. 10-64. Anteny Yagi-Uda, w ktrych wykorzystuje si jednostki dipolowe: a) jednostki dwudipolowe (Stolle);
b) jednostki czterodipolowe (Hitsctimann)

Elementem czynnym w przypadku jednostek dwudipolowych jest dipol caofalowy lub w przypadku
jednostek czterodipolowychdwa dipole caofalowe. W celu zapewnienia duego stosunku
promieniowania gwnego do wstecznego stosuje si reflektory ktowe lub paraboliczne.
Anten zbudowan z jednostek dipolowych mona traktowa jako ukad antenowy zoony z
odpowiedniej liczby szerokopasmowych anten Yagi-Uda zasilanych wspfazowo. Anteny tego typu,, w
porwnaniu z konwencjonalnymi antenami Yagi-Uda, charakteryzuj si duym zyskiem energetycznym
przy stosunkowo niewielkich rozmiarach podunych. Buduje si anteny pokrywajce kilka lub wszystkie
kanay IV i V zakresu czstotliwoci. Zalenie od liczby direktorw i czstotliwoci pracy zysk
energetyczny tych anten waha si w granicach od 10 do 17 dB. Stosunek promieniowania gwnego do
wstecznego na ogl nie spada poniej 25 dB.

10.5. ANTENY RADIOLOKACYJNE

Rola anteny w urzdzeniu radiolokacyjnym wynika z tzw. rwnania radarowego, okrelajcego zasig
radaru w zalenoci od parametrw urzdzenia [46]
(10-28)
przy czym:
Rmax maksymalny zasig urzdzenia radiolokacyjnego w swobodnej przestrzeni;
PN moc promieniowana przez anten;
GOzysk energetyczny anteny w odniesieniu do rda izotropowego;
P0 min minimalna moc doprowadzona do odbiornika zapewniajca wykrycie celu;
skuteczna powierzchnia celu.
Zasig radaru jest proporcjonalny do pierwiastka kwadratowego z zysku energetycznego anteny i tylko
do pierwiastka czwartego stopnia z mocy nadajnika i czuoci odbiornika. Obrazowo mwic, dwukrotne
zwikszenie zasigu wymaga czterokrotnego zwikszenia zysku energetycznego anteny lub
szesnastokrotnego zwikszenia mocy nadajnika lub czuoci odbiornika.
Najbardziej rozpowszechnionymi antenami w radiolokacji s anteny reflektorowe oraz ukady antenowe
zoone z dyskretnych rde promieniujcych. Zalenie od ksztatu charakterystyki promieniowania
moemy podzieli je na nastpujce grupy:
anteny z wizk szpilkow,

208

 anteny z wizk petwow,

anteny wizk ksztatowan,
anteny z szybkim przeszukiwaniem przestrzeni,
anteny wielowizkowe.
Istotne znaczenie ma rwnie poziom listkw bocznych. Promieniowanie energii przez listki boczne
odbywa si kosztem energii zawartej w listku gwnym. Jeli poziom listkw bocznych jest wysoki, to
echo jest odbierane rwnie za porednictwem tych listkw i pojawia si na wskaniku radiolokacyjnym
jako faszywy sygna. Nie mona sprecyzowa oglnych zalece co do optymalnego poziomu listkw
bocznych. W duej mierze zaley on od zastosowanej anteny i zwizanych z tym trudnoci w obnianiu
ich poziomu. W spotykanych w praktyce antenach radiolokacyjnych poziom listkw bocznych wynosi
20... 30 dB poniej poziomu listka gwnego. Przy bardzo starannym zaprojektowaniu i wykonaniu
anteny moliwe jest obnienie tego poziomu do 35...40 dB.
10.5.1. ANTENY Z WIZK SZPILKOW
Najprostszym sposobem uzyskania wizki szpilkowej jest zastosowanie reflektora parabolicznego ze
rdem owietlajcym umieszczonym w ognisku. Teori takiego reflektora podalimy w p. 8,3. W celu
zapewnienia dostatecznie niskiego poziomu listkw bocznych naley odpowiednio dobra rozkad pola w
aperturze reflektora.
Tablica 10-13
Zysk wzgldny i poziom listkw bocznych n zalenoci od pola na brzegu reflektora
Poziom listkw bocznych [dB]
Pole na brzegu reflektora
Zysk wzgldny
wzgldem pola na rodku
w paszczynie E
w paszczynie H
[dB]
-10
-20
-21
1
-12
-21
-22
0,975
-15
-22,5
-23.5
0,905
-20
-24
-27
0,827
-25
-26
-30
0,771
W tabl. 10-13 podano zaleno poziomu listkw bocznych od pola na brzegu reflektora dla rda
owietlajcego w postaci typowej tuby.
Jednym z zastosowa anteny z wizk szpilkow jest radar ledzcy, okrelajcy w sposb cigy
wsprzdne ledzonego obiektu i umoliwiajcy wyznaczenie jego trajektorii lotu. Rozrnia si radar z
przeszukiwaniem stokowym i radar monoimpulsowy.
W radarze z przeszukiwaniem stokowym wizka antenowa wiruje wok osi obrotu przesunitej
wzgldem osi wizki o kt eto (rys. 10-65). Dla celu nie znajdujcego si na osi obrotu anteny amplituda
odbieranego sygnau zmienia si w funkcji kta pooenia wizki, przy czym faza skadowej zmiennej
obwiedni (rys. 10-65b) zaley od kierunku odchylenia ktowego obiektu od kta rwnych sygnaw, a
amplituda zaley od wielkoci kta odchylenia od kta rwnych sygnaw. Stokowe
przeszukiwanie przestrzeni uzyskuje si na ogl przez wprowadzenie wirowania rda owietlajcego z
prdkoci okoo 30 obr/s.
W urzdzeniach automatycznego ledzenia z wirujc wizk do okrelenia pooenia celu wymaga si
szeregu impulsw, natomiast w systemie monoimpulsowym jest moliwe otrzymanie wszystkich
informacji o pooeniu celu z pojedynczego echa.

209

Rys. 10-65. Radar ledzcy z przeszukiwaniem stokowym: a) wirujca wizka antenowa; b) obwiednie
odbieranych impulsw

Rys. 10-66. Zasada pracy trjwymiarowego systemu monoimpulsowego

Schemat trjwymiarowego systemu monoimpulsowego przedstawiono na rys. 10-66. Antena

zastosowana w tym systemie skada si z reflektora parabolicznego owietlonego czterema tubami. Tuby
s poczone z nadajnikiem i odbiornikiem sumujcym za pomoc rozgazie piercieniowych w ten
sposb, e s pobudzane wsp-fazowo, natomiast do wejcia odbiornika sygnau elewacji dociera
rnica sygnaw odebranych przez grn i doln par tub, a do wejcia odbiornika sygnau azymutu
rnica sygnaw odebranych przez lew i praw par tub. W ten sposb jeli ledzony obiekt znajduje
si na osi anteny, to sygnay na. wyjciach odbiornikw. rnicowych s rwne zeru. Odchylenie celu od
osi anteny powoduje pojawienie si na wyjciach odbiornikw rnicowych sygnaw, ktre po
wzmocnieniu su do napdu silnikw anteny, naprowadzajcych anten na cel.
10.5.4. ANTENY Z WIZK PETWOW
Anteny z wizk petwow s szeroko stosowane w radiolokatorach morskich. Wizk w postaci
petwy mona otrzyma wykorzystujc symetryczny wycinek paraboloidy obrotowej, owietlony
centralnie rdem punktowym. Centralne owietlenie reflektora jest jednak niezbyt korzystne, wystpuj
bowiem odbicia od reftektora w kierunku rda owietlajcego, powodujce pogorszenie warunkw
dopasowania anteny, zwikszenie poziomw listkw bocznych i zmniejszenie zysku energetycznego.

Rys. 10-67. Antena z reflektorem podwietlonym

210

W celu uniknicia tych niepodanych znieksztace charakterystyki promieniowania stosuje si anteny z

reflektorem podwietlonym. Podwietlenie reflektora polega na usuniciu rda owietlajcego z obszaru
utworzonego przez wizk promieni odbitych od reflektora (rys. 10-67).
Innym skutecznym sposobem uzyskana wizki petwowej jest zastosowanie reflektora w postaci
wycinka cylindra parabolicznego owietlonego rdem liniowym. Jako liniowego rda owietlajcego
mona uy anteny tubowo-parabolicznej. Przykad takiego rozwizania pokazano na rys. 10-68.

Rys. 10.68. Antena morskiego radaru nawigacyjnego (a) oraz schemat jej dziaania (b) (Western Bectric Co., New
York)

10.5.3. ANTENY Z WIZK KSZTATOWAN

W radiolokatorach kontroli obszaru powietrznego wymaga si, aby echo od obiektu leccego na staej
wysokoci miao stal amplitud przy zaoeniu, ze skuteczna powierzchnia obiektu nie ulega zmianie z
odlegoci. Sygna echa jest pro porcjonalny do czwartej potgi pionowej charakterystyki
promieniowania i odwrotnie proporcjonalny do czwartej potgi odlegoci R od anteny do obiektu (rys.
10-69).

Rys. 10-69. Optymalne charakterystyki promieniowania radaru kontroli obszaru powietrznego (a i radaru
samolotowego sucego do obserwacji powierzchni ziemi (b)

Poniewa przy staej wysokoci lotu obiektu odlego R jest proporcjonalna do cosecansa kta elewacji,
wic charakterystyka promieniowania anteny zapewniajca sta amplitud echa powinna by rwnie
proporcjonalna do cosecansa kta elewacji. Charakterystyk tak nazywamy charakterystyk
cosecansow. Podobn charakterystyk powinien mie radiolokator samolotowy sucy do obserwacji
powierzchni ziemi (rys. 10-69b).
Charakterystyk cosecansow mona uformowa za pomoc prawie kadego typu anteny. Ograniczymy
si tu jedynie do omwienia anteny z reflektorem o podwjnej krzywinie. Ksztatowanie charakterystyki
promieniowania za pomoc reflektora o podwjnej krzywinie, owietlonego rdem punktowym,
pokazano na rys. 10-70. Reflektor ksztatowany skada si Z dwch czci, a mianowicie: czci
ksztatujcej prawie rwnoleg wizk promieni i czci rozpraszajcej promienie w odpowiednich
kierunkach. Pierwsz cz reflektora, zblion do paraboloidy, nazywamy czci wspfazow. Druga
cz reflektora ma ksztat zbliony do kuli. Dokadny ksztat reflektora mona wyznaczy metod optyki
geometrycznej.

211

Rys. 10-70. Ksztatowanie elewacyjnej

charakterystyki
promieniowania
anteny
radiolokatora kontroli obszaru powietrznego

Rys. 10-71. Antena radiolokatora Avia" (wedug L. Kiemoycki: Anteny z

niesymetryczn wizka ksztatowan. Prace PIT, 1966, nr 54)

Jako przykad zastosowania anteny z reflektorem o podwjnej krzywinie mona poda radiolokator
kontroli obszaru powietrznego Avia", zainstalowany w porcie lotniczym Warszawa-Okcie [27]. Jest to
radiolokator o rednim zasigu wyposaony w anten o wymiarach 12x4,8 m (rys. 10-71). Zysk
energetyczny anteny wynosi 32,9 dB, szeroko wizki midzy punktami odpowiadajcymi poowie
mocy 1,5, a poziom listkw bocznych 30 dB poniej poziomu listka gwnego. Charakterystyki
promiemowania anteny w azymucie i w elewacji przedstawiono na rys. 10-72.

Rys. 10-72. Charakterystyki promieniowania anteny radiolokatora Avia": a) w azymucie; b) w elewacji (wedug L.
Kiernoycki; Anteny z niesymetryczn wizk ksztatowan. Prace PIT, 1966, nr 54)

10.5.4. ANTENY Z SZYBKIM PRZESZUKIWANIEM PRZESTRZENI

Mechaniczne przeszukiwanie przestrzeni w przypadku duych anten jest trudne i nie zawsze moe si
odbywa z dostateczn prdkoci. Czsto wic w duych antenach stosuje si inne metody przemiatania
wizki ni mechaniczne obracanie caej anteny. Znane s rne sposoby elektromechanicznego i
elektrycznego sterowania wizki. Przede wszystkim zajmiemy si zbadaniem moliwoci przemiatania

212

wizki w antenach ze staym reflektorem przez przesuwanie rda owietlajcego. Oczywicie znacznie
atwiej jest porusza mechanicznie mae rdo owietlajce ni ca anten. Ponadto nieruchomy
reflektor o duych rozmiarach jest znacznie taszy od reflektora ruchomego.
W antenie z reflektorem parabolicznym wysunicie rda owietlajcego z ogniska powoduje zmian
kierunku maksymalnego promieniowania. T metod nie mona jednak uzyska szerokiego zakresu
przemiatania ze wzgldu na astygmatyzm i kom. W przypadku reflektora parabolicznego z ogniskiem w
aperturze (f/da = 0,25) kierunkowo anteny maleje do 80% wartoci maksymalnej przy odchyleniu
wizki o 3 kty poowy mocy. Zwikszenie dugoci ogniskowej reflektora powoduje w przyblieniu
proporcjonalny wzrost dopuszczalnych granic przemiatania.

Rys. l0-73. Geometria reflektora torusowego

Reflektor kulisty umoliwia uzyskanie szerszego kta przeszukiwania przestrzeni ni reflektor

paraboliczny. W reflektorze kulistym wystpuje jednak zjawisko aberacji sferycznej, wskutek czego
energia fali padajcej jest ogniskowana wzdu odcinka linii prostej, a nie w ognisku punktowym. Jako
rda owietlajcego nie mona wic uywa prostej tuby lub dipola. Niewaciwe ogniskowanie mona
skorygowa stosujc liniowe rdo owietlajce lub dodatkowe reflektory albo soczewki.
Szeroki kt przeszukiwania przestrzeni bez znieksztacenia wizki mona uzyska. za pomoc
reflektora torusowego. Zasad dziaania reflektora tenisowego pokazano na rys. 10-73. Torus
paraboliczny otrzymuje si przez obrt uku paraboli wok osi rwnolegej do paszczyzny
wierzchokowej paraboloidy. Przekrj poprzeczny w jednej paszczynie (paszczyzna pionowa na rys.
10-73) jest parabol, natomiast w paszczynie ortogonalnej ukiem koa. Przemiatanie wizki
realizuje si przez przesuwanie rda owietlajcego wzdu uku koa o promieniu rwnym w
przyblieniu poowie promienia torusa. Ze wzgldu na symetri osiow reflektora przemiatanie wizki w
paszczynie poziomej nie powoduje jej znieksztacenia.
Czoo fali odbitej od reflektora torusowego nie jest cile paskie; dostateczne przyblienie fali paskiej
uzyskuje si, jeli stosunek dugoci ogniskowej do promienia torusa zawiera si w granicach od 0,43 do
0,45.
W praktyce s realizowane reflektory tenisowe owietlane centralnie i podwietlone. Niszy poziom
listkw bocznych, lecz niesymetryczny ksztat charakterystyki promieniowania otrzymuje si w
przypadku reflektorw podwietlonych. Maksymalne Ustki boczne nie znajduj si w paszczyznach
gwnych, lecz w paszczyznach nachylonych pod ktem 45 wzgldem paszczyzn gwnych. Poziom
tych listkw jest okoo 15 dB niszy od poziomu listka gwnego.
Teoretyczny zakres przeszukiwania przestrzeni dla reflektora torusowego wynosi 180. Jednak ze
wzgldu na przelewanie si" energii przez krawdzie reflektora oraz ze wzgldu na zacienianie jednego
brzegu reflektora przez drugi praktyczny zakres przeszukiwania wynosi okoo 120.
Bardzo szybkie przeszukiwanie przestrzeni mona uzyska w ukadach antenowych zbudowanych z
dyskretnych rde promieniujcych. Sterowanie wizki odbywa si w tym przypadku przez zmian fazy
sygnaw poszczeglnych elementw promieniujcych. Zmiana fazy moe odbywa si mechanicznie
lub elektronicznie. W tym drugim przypadku mwimy o elektronicznym przeszukiwaniu przestrzeni
[139]. Oprcz szybkiego przeszukiwania przestrzeni ukady antenowe maj jeszcze inne zalety, a
mianowicie: moliwo jednoczesnego promieniowania wielu wizek za pomoc jednej tylko apertury,
moliwo uzyskania bardzo duych mocy szczytowych (elementy promieniujce zasila si rwnolegle z
duej liczby nadajnikw), moliwo uzyskania bardzo maych poziomw listkw bocznych, brak
zacienienia apertury oraz moliwo (teoretyczna) przeszukiwania caej grnej pprzestrzeni.

213

Zasadnicz wad ukadw antenowych jest ich koszt i stopie skomplikowania. Na przykad, ukad
antenowy promieniujcy wizk o szerokoci 1 musi zawiera okoo 10000 elementw
promieniujcych; przy szerokoci wizki 0,1 liczba elementw wzrasta do miliona. Podane liczby
elementw promieniujcych wiadcz o stopniu skomplikowania i koszcie ukadw antenowych. Mimo
to ukady antenowe, jako najbardziej wielostronne anteny radiolokacyjne, znalazy zastosowanie w
praktyce.
Elektroniczne dwuwymiarowe przeszukiwanie przestrzeni mona zrealizowa za pomoc
dwuwymiarowego ukadu antenowego przedstawionego na rys. 10-74. Kademu elementowi
promieniujcemu w ukadzie jest przyporzdkowany niezalenie regulowany przesuwnik fazy.
Odpowiedni program zmian fazy zabezpiecza elektroniczne przeszukiwanie przestrzeni w azymucie i
elewacji. W przypadku ukadu antenowego o duej kierunkowoci zachodzi potrzeba stosowania bardzo
duej liczby elementw promieniujcych i tylu niezalenych przesuwnikw fazy. Zmniejszenie liczby
przesuwnikw fazy i uproszczenie sterowania mona uzyska stosujc odrbne przesuwniki fazy do
zmiany pooenia wizki w azymucie i w elewacji (rys. 10-75). Ukad taki nazywamy rwnolegorwnolegym. Wszystkie elementy, znajdujce si w tym samym rzdzie otrzymuj identyczne
przesunicia fazy w celu sterowania wizki w jednej paszczynie. W celu sterowania wizki w
paszczynie ortogonalnej wszystkie elementy lece w jednym szeregu otrzymuj rwnie jednakowe
przesunicie fazy. Wizk mona ustawi w dowolnym pooeniu w przestrzeni, dobierajc odpowiednie
przesunicia fazy, niezalenie dla azymutu i elewacji.

Rys. 10-74. Ukad antenowy z regulowanymi przesuwnikami fazy do dwuwymiarowego przeszukiwania przestrzeni

Rys. 10-75. Ukad antenowy z niezalenym sterowaniem przesuwnikami fazy do dwuwymiarowego przeszukiwania
przestrzeni w azymucie i elewacji

10.5.5. WIELOWIZKOWE UKADY ANTENOWE

W niektrych radiolokatorach stosuje si wielowizkowe metody natychmiastowego przeszukiwania
przestrzeni. Umoliwiaj one dokonanie jednoczesnego pomiaru wszystkich wsprzdnych celu. Dziki
temu wizka antenowa moe pozostawa nieruchoma i realizowa nieprzerwane przeszukiwanie
przestrzeni. Tak wic zostaje usunita gwna wada kolejnego przeszukiwania przestrzeni za pomoc
jednej wizki, jak jest dugi czas przeszukiwania. W celu uzyskania takiego samego zasigu i
rozrnialnoci jak w stacjach jednowizkowych z wsk wizk, stacje wielowizkowe powinny mie
du liczb wskich wizek, pokrywajcych cay obszar przeszukiwania. Kada z tych wizek powinna
214

by zwizana z osobnym urzdzeniem odbiorczym.

Rys. 10-76. Rwnoczesne formowanie trzech wizek w ukadzie antenowym zoonych z trzech elementw
promieniujcych

Zasad tworzenia ukadw wielowizkowych wyjanimy na przykadzie ukadu zoonego z trzech

elementw promieniujcych (rys. 10-76), Kady element ma przyporzdkowane trzy przesuwniki fazy.
Jeden zestaw przesuwnikw wytwarza wizk prostopad do apertury ukadu ( = 0). Drugi zestaw
trzech przesuwnikw fazy wytwarza wizk o kierunku = + 0; trzeci zestaw wytwarza wizk o
kierunku = -0.
Midzy elementy promieniujce a przesuwniki fazy mona wczy wzmacniacze kompensujce straty
w przesuwnikach. Ukady formujce wizk (przesuwniki fazy) mog by zrealizowane na wielkiej
czstotliwoci lub na poredniej czstotliwoci. Formowanie ukadu wielowizkowego na wielkiej
czstotliwoci za pomoc falowodowych torw przesyowych pokazano na rys. 10-77.

Rys. 10.77. Formowanie szeregu wizek na wielkiej czstotliwoci

10.6. ANTENY DLA RADIOKOMUNIKACJI SATELITARNEJ

Przy obecnym stanie techniki naziemna stacja cznoci satelitarnej jest powan i kosztown
inwestycj [40, 165]. Niema cz kosztw budowy stacji, stanowi antena. Jest wic oczywiste, e
naley tak projektowa anten, aby uzyska dane parametry przy moliwie maych kosztach. Zadaniem
anteny jest wypromieniowanie sygnaw ze stacji naziemnej w kierunku satelity i odbir sygnaw
wysyanych przez satelit. Wymagania stawiane antenie od strony nadawczej s stosunkowo agodne.
Zbyt may zysk energetyczny anteny moe by bowiem zrwnowaony zwikszeniem mocy nadajnika;

215

Jednak ze wzgldu, na moliwo zakcania pracy innych sub korzystajcych z tego samego zakresu
czstotliwoci wymaga si dostatecznie niskiego poziomu listkw bocznych.
Znacznie ostrzejsze wymagania stawia si antenie od strony odbiorczej. Odbir sabych sygnaw z
satelity wymaga zapewnienia odpowiedniego stosunku mocy sygnau do mocy szumw na wejciu
odbiornika. Moc sygnau jest proporcjonalna do zysku energetycznego anteny. Moc szumw jest
proporcjonalna do temperatury szumw systemu, o ktrej decyduj szumy odbiornika, straty w torze
zasilajcym, diplekserze itp. oraz szumy odbierane przez anten. Dogodnym parametrem okrelajcym
przydatno anteny do pracy w systemie radiokomunikacji satelitarnej jest wic wspczynnik
przydatnoci, zdefiniowany jako stosunek zysku energetycznego anteny do temperatury szumw systemu.
Przy wspczesnym stanie techniki odbiorczej temperatura szumw anteny stanowi istotn cz
temperatury szumw caego systemu. Temperatura szumw anteny zaley gwnie od ksztatu tej czci
charakterystyki promieniowania, ktra jest skierowana ku ziemi. W celu zapewnienia niskiej temperatury
szumw naley wic zadba o to, aby promieniowanie w kierunku ziemi byo moliwie mae.

Rys. 10-78. Antena naziemnej stacji radiokomunikacji satelitarnej w Goonhilly Downs (General
Post Office, Great Britain)

Wspczynnik przydatnoci anteny w typowej naziemnej stacji radiokomunikacji satelitarnej powinien

wynosi 40,7 dB.
Najbardziej popularnym typem anteny stosowanym w naziemnych stacjach radiokomunikacji
satelitarnej jest reflektor paraboliczny zarwno ze rdem owietlajcym w ognisku jak i w ukadzie
Cassegraina.
W przypadku reflektora parabolicznego ze rdem owietlajcym w ognisku gwnymi przyczynami
promieniowania w kierunku ziemi jest przelewanie si" energii promieniowanej przez rdo
owietlajce poza krawdzie reflektora i rozpraszanie energii przez podpory. Stwierdzono, e wynikajca
z tych przyczyn temperatura szumw anteny nieznacznie maleje ze wzrostem stosunku f/da. rednia
warto temperatury szumw dla reflektora parabolicznego ze rdem owietlajcym w ognisku wynosi
20 K dla pooenia zenitalnego. Do tej wartoci naley doda temperatur odpowiadajc stratom w torze
zasilajcym. Przyjmuje si, e na kade 0,1 dB strat naley zwikszy temperatur szumw o 7 K.
rednie straty w torze zasilajcym wynosz 0,45 dB. Sumaryczna temperatura szumw reflektora
parabolicznego ze rdem owietlajcym w ognisku wynosi wic okoo 50 K w pooeniu zenitalnym.
Oczywicie dla mniejszych ktw elewacji warto temperatury szumw wzrasta [85].

216

W ukadzie Cassegraina cz energii rda owietlajcego, ktra przelewa si" poza krawdzie
reflektora pomocniczego, jest skierowana ku niebu, ktrego temperatura szumw jest. niska. Pozostaje
jednak energia rozpraszana przez podpory, tak e temperatura szumw w tym ukadzie jest niewiele
nisza ni dla pojedynczego reflektora i wynosi 10... 15 K w pooeniu zenitalnym. Jest to jednak zwykle
cakowita temperatura szumw anteny, gdy ze wzgldu na krtko toru zasilajcego straty w nim s
pomijalne [181].
Szczeglnie atrakcyjne ze wzgldu na temperatur szumw s anteny z niesymetrycznym refl' ktorem
parabolicznym, dla ktrych sumaryczna temperatura szumw w pooeniu zenitalnym nie przekracza 5 K
[81].
Podstawowe parametry anten kilku naziemnych stacji radiokomunikacji satelitarnej podano w tabl. 1014. Na rys. 10-78 pokazano anten w Goonhilly Downs.

217

218

11
WSTPNE WIADOMOCI O ROZCHODZENIU SI FAL
RADIOWYCH
Charakterystyczn cech kadego systemu radiokomunikacyjnego jest przekazywanie informacji przez
orodek propagacji fal radiowych. W przeciwiestwie do urzdze zarwno nadawczych jak i
odbiorczych, droga przesyania sygnaw w cznoci radiowej jest w duej mierze niezalena od
czowieka. Przetwarzanie wiadomoci i nadawanie sygnaw, a take ich odbir i odtwarzanie zale od
ukadu i konstrukcji urzdze przeznaczonych do tych celw; natomiast warunki propagacji fal
radiowych s zalene od wielu czynnikw i okolicznoci pozostajcych poza wpywem dziaania
ludzkiego. W kadym miejscu, czasie i zakresie czstotliwoci istniej okrelone, w sensie statystycznym,
warunki propagacyjne, ktrych znajomo jest konieczna do optymalnego projektowania i
wykorzystywania systemw radiokomunikacyjnych.

11.1. PODZIA WIDMA CZSTOTLIWOCI RADIOWYCH NA ZAKRESY

Zakres czstotliwoci wykorzystywany w systemach radiokomunikacyjnych jest. bardzo szeroki i
rozciga si od czstotliwoci rzdu kilku kilohercw a do czstotliwoci optycznych. Stosunek
najwikszych do najmniejszych czstotliwoci wykorzystywanych obecnie w praktyce wynosi okoo 10.
Konsekwencj bardzo duej szerokoci wzgldnej widma czstotliwoci radiowych jest znaczne
zrnicowanie ich waciwoci, zalenie od pooenia w widmie. Zgodnie z Regulaminem Radiokomunikacyjnym [34] stosuje si obecnie dekadowy podzia widma fal radiowych na zakresy (tabl. 11-1).
Ze wzgldu na rozszerzanie si widma uytecznych czstotliwoci radiowych organizacja CCIR
przyja numeracj zakresw poczwszy od 3 Hz, mimo e fale dusze od myriametrowych nie maj
obecnie praktycznego zastosowania jako fale radiowe.
Przedstawiony w tabl. 11-1 podzia czstotliwoci jest zupenie formalny, gdy nie wynika z
naturalnych waciwoci fal rnych zakresw. W zwizku z tym bdziemy rwnie posugiwali si
podziaem tradycyjnym przedstawionym w tabl. 11-2.
Tablica 11-1
Dekadowy podzia widma czstotliwoci radiowych na zakresy wg CCIR
Nr
Nazwa zakresu
Dugoci fal
Czstotliwoci
pasma
4
fale myriametrowe, VLF
100...10 km
3...30 kHZ
5
fale kilometrowe, LF
10...1 km
30...300 kHz
6
fale hektometrowe, MF
1000...100 m
300...3000 kHz
7
fale dekametrowe, HF
100...10 m
3...30 MH
8
fale metrowe, VHF
10...1 m
30...300 MHz
9
fale decymetrowe, UHF
100...10 cm
300...3000 MHz
10 fale centymetrowe, SHF
10...1 cm
3...30 GHz
11 fale milimetrowe, EHF
10...1 min
30...300 GHz
12 fale decymilimetrowe .
l...0,1 mm
300...3000 GHz

219

Tablica 11-2
Tradycyjny podzia widma czstotliwoci radiowych na zakresy
Nazwa zakresu
Dugoci fal
Czstotliwoci
Fale bardzo dugie
powyej 20 km
poniej 15 kHz
Fale dugie
20...3 km
15...100 kHz
Fale rednic
3000...200 m
100...1500 kHz
Fale porednie
200...100 m
1,5...3 MHz
Fale krtkie
100...10 m
3...30 MHz
Fale ultrakrtkie
10...1 m
30...300 MHz
Mikrofale
poniej 1 m
powyej 300 MHz

11.2. KLASYFIKACJA SPOSOBW ROZCHODZENIA SI FAL RADIOWYCH

Fale radiowe mona sklasyfikowa biorc pod uwag charakter drogi, wzdu ktrej docieraj one z
nadajnika do odbiornika. W zalenoci od pooenia w przestrzeni dwch punktw utrzymujcych
czno midzy sob moemy wyrni trzy zasadnicze przypadki:
a) Ziemia Ziemia, gdy oba punkty znajduj si na Ziemi,
b) Ziemia Kosmos, gdy jeden, z punktw znajduje si na Ziemi, a drugi w przestrzeni
kosmicznej,
c) Kosmos Kosmos, gdy oba punkty znajduj si w przestrzeni kosmicznej. W pierwszym
przypadku mamy do czynienia z rozchodzeniem si fal w otoczeniu Ziemi. Pozostae dwa
przypadki moemy w pierwszym przyblieniu sprowadzi do propagacji fal w swobodnej
przestrzeni. Trzeba jednak pamita, e fala wypromieniowana z Ziemi w przestrze kosmiczn
przechodzi przez atmosfer ziemsk, a nawet przestrze midzyplanetarna ma raczej charakter
plazmy ni idealnej prni.
Na rysunku 11-1 przedstawiono schematycznie rne sposoby rozchodzenia si fal radiowych w
otoczeniu Ziemi, a na rys. 11-2klasyfikacj tych fal.
Fal rozchodzc si w bliskoci powierzchni Ziemi nazywamy fal przyziemn. Fale przyziemne
dzielimy na fale powierzchniowe i przestrzenne.

Rys. 11-1. Rne sposoby rozchodzenia si fal radiowych w otoczeniu ziemi

Rys. 11-2. Schemat klasyfikacji rnych sposobw rozchodzenia si fal radiowych w otoczeniu ziemi

220

Fala powierzchniowa jest promieniowana przez anten nadawcz, umieszczon bezporednio na

powierzchni Ziemi, i rozchodzi si wzdu tej powierzchni (rys. 11-la).
Fale przestrzenne (rys. 11-lb) wystpuj gwnie w zakresie fal ultrakrtkich, gdy anteny s
umieszczone ponad powierzchni Ziemi, co jest moliwe dziki maym rozmiarom anten. Przy falach
duszych fale przestrzenne wystpuj przy poczeniach midzy Ziemi a samolotem.
Fala przestrzenna moe mie dwie skadowe fal bezporedni i fal odbia od powierzchni Ziemi.
Gdy anteny nadawcza i odbiorcza znajduj si na powierzchni Ziemi, wwczas obydwie, skadowe fali
przestrzennej maj jednakowe amplitudy, lecz przeciwne fazy i znosz si wzajemnie; fala
powierzchniowa jest wtedy jedyn skadow fali przyziemnej.
Fal jonosferyczn nazywamy fal, ktra dociera do odbiornika dziki istnieniu jonosfery. Mona tu
rozrni dwa skrajne przypadki, uwidocznione na rys. 11-lc i d. Na rys. 11-lc promie padajcy na
jonosfer ulega odbiciu i powraca na powierzchni Ziemi. W taki sposb odbijaj si od jonosfery fale
krtkie i czciowo rednie, natomiast fale dugie rozchodz si w przestrzeni ograniczonej powierzchni
Ziemi i doln granic jonosfery w sposb przedstawiony na rys. 11-ld.
Fal troposferyczn nazywamy fal, ktra dociera do odbiornika dziki refrakcji w troposferze.
Natenie pola fali oraz jej faza i kierunek w miejscu odbioru s wynikiem naoenia si promieni,
ktre docieraj do anteny odbiorczej rnymi drogami. Wypadkowe natenie pola w miejscu odbioru
zaley od amplitud, faz i polaryzacji ' promieni skadowych. Moe si na przykad zdarzy, e do anteny
odbiorczej docieraj dwie fale o znacznych nateniach pola, ale przesunite w fazie o kt bliski 180,
wobec czego wypadkowe natenie pola jest bardzo mae. Moe ono ponadto ulega duym zmianom w
czasie, jeli jedna ze skadowych zmienia sw amplitud, faz lub polaryzacj.
Zmienno natenia pola w miejscu odbioru powoduje powstawanie zanikw. Zanikiem nazywamy
znaczne obnienie poziomu sygnau w stosunku do poziomu redniego.

11.3. PROPAGACJA FAL RADIOWYCH W SWOBODNEJ PRZESTRZENI

Rozpatrzmy zachowanie si fal radiowych w fikcyjnym orodku zwanym swobodn przestrzeni.
Umiemy w tym orodku anten izotropow, promieniujc energi rwnomiernie we wszystkich
kierunkach. Orodek nie wprowadza adnego tumienia, wobec czego fale rozchodz si promienicie,
bez strat energii. Jeli moc promieniowana przez anten jest rwna P, to gsto mocy w odlegoci R od
rda wyraa si wzorem
(11-1)
Z drugiej strony modu urednionego wektora Poyntinga mona wyrazi przez amplitud natenia pola
elektrycznego rozchodzcej si fali
(11-2)
Porwnujc wzory (11-1) i (11-2) moemy wyznaczy amplitud pola elektrycznego wytwarzanego w
odlegoci R przez rdo izotropowe promieniujce moc P
(11-3)
W praktyce stosujemy jednak anteny kierunkowe. Pole wytwarzane przez anten kierunkow na
kierunku maksymalnego promieniowania moemy rwnie obliczy korzystajc z zalenoci (11-3), jeli
P zastpimy zastpcz moc promieniowan izotropowe, tzn. iloczynem zysku energetycznego anteny G1
(wzgldem anteny izotropowej) i mocy doprowadzonej do anteny P1
(11-4)
Jednostki, w jakich s wyraone poszczeglne wielkoci we wzorze (11-4), nie s dogodne do
praktycznych oblicze. Korzystniejsz posta wzoru (11-4) otrzymujemy wyraajc moc promieniowan
przez anten w kilowatach, odlego w kilometrach, a natenie pola w miliwoltach na metr. Mamy
wwczas
(11-5)
W szczeglnym przypadku, gdy rdem promieniowania jest dipol pfalowy, wwczas G1 = 1,64 i
wzr (l 1-5) przyjmuje posta

221

(11-6)
Czsto naley wyznaczy nie natenie pola w miejscu odbioru, lecz moc P2 oddawan przez anten
odbiorcz do odbiornika. Jeli powierzchnia skuteczna anteny odbiorczej jest rwna Ask, to moc
oddawana do odbiornika
(11-7)
Wyraajc powierzchni skuteczn anteny odbiorczej przez jej zysk energetyczny
moemy wzr (11-7) przedstawi w postaci
(11-8)

11.4. WSPCZYNNIK OSABIENIA

Fale radiowe rozchodzc si w rzeczywistych orodkach ulegaj w mniejszym lub wikszym stopniu
tumieniu. Na przykad przy rozchodzeniu si fali przyziemnej cz energii fali wnika w gb Ziemi i
zostaje stracona na ciepo, cz energii ulega rozproszeniu i tylko stosunkowo niewielka cz dociera
do anteny odbiorczej.
Zmniejszenie natenia pola fali rozchodzcej si w rzeczywistym orodku w stosunku do natenia
pola, jakie wystpowaoby przy rozchodzeniu si fali w swobodnej przestrzeni, ujmuje si przez
wprowadzenie wspczynnika osabienia W. Jeli, dla okrelonych warunkw propagacji, potrafimy
obliczy wspczynnik osabienia, to natenie pola w miejscu odbioru moemy znale z zalenoci
(11-9)
w ktrej dla P w kW i R w km, amplituda E wyrazi si w mV/m.

Rys. 11-3. Zaleno tumienia swobodnej przestrzeni od odlegoci i dugoci fali

Wspczynnik osabienia W jest oczywicie funkcj odlegoci R. W wielu przypadkach tumienie

trasy zmienia si w czasie; wwczas wspczynnik osabienia jest rwnie funkcj czasu.
Moc P2 doprowadzon do odbiornika przy propagacji fal radiowych w rzeczywistych orodkach
znajdziemy mnoc praw stron zalenoci (l 1-8) przez kwadrat wspczynnika osabienia
(11-10)
W praktycznych obliczeniach dogodnie jest wyrazi moc nadajnika oraz moc
doprowadzon do odbiornika w decybelach w odniesieniu do jednego wata [dBW]. Wzr (11-10)
wyraony w mierze logarytmicznej przyjmuje posta
(11-11)
przy czym G1, G2, i W wyraamy rwnie w dB.
Wielko 201g(/4R), okrelajca rozpraszanie energii elektromagnetycznej przy propagacji fali w
swobodnej przestrzeni midzy izotropowymi antenami, nosi nazw tumienia swobodnej przestrzeni.

222

Zaleno tumienia swobodnej przestrzeni od odlegoci i dugoci fali przedstawiono na rys. 11-3.

11.5. OBSZAR ISTOTNY DLA PROPAGACJI FAL; STREFY FRESNELA

Rozpatrzmy dwa punkty O i A lezce w swobodnej przestrzeni. Chcemy okreli, jaka cz
przestrzeni bierze istotny udzia w propagacji fali midzy tymi punktami. Niech punkt O bdzie punktem
rdowym; otoczmy go powierzchni utworzon przez paszczyzn S0 prostopad do prostej OA i
pkul o nieskoczenie duym promieniu.

Rys. 11-4. Rysunek pomocniczy Rys. 11-5. Rysunek pomocniczy do

objaniajcy wybr funkcji Greena analizy caki we wzorze (l 1-18)

Zgodnie z zasad Huygensa-Fresnela (p. 2.2.1) pole w punkcie A jest okrelone przez rozkad pola na
powierzchni Z. Poniewa jednak pole rda O musi spenia warunki wypromieniowania, wic
cakowanie po powierzchni pkuli daje rezultat rwny zeru i dla pola w punkcie A otrzymujemy
nastpujc zaleno:
(11-12)
Funkcja Greena dla naszego problemu ma posta [l l]
(11-13)
przy czym r1 i r2 s odlegociami od dowolnego punktu na zewntrz powierzchni odpowiednio do
punktu obserwacji A oraz jego zwierciadlanego odbicia A' (rys. 11-4).
Zauwamy, e na powierzchni S0 funkcja jest rwna zeru [r1 = r2 = r (rys. 11-5)], a jej normalna
pochodna wyraa si zalenoci
(11-14)
W praktycznych zagadnieniach propagacyjnych odlego midzy punktem rdowym a punktem
obserwacji jest zawsze dua w porwnaniu z dugoci fali, moemy wic tak wybra pooenie
paszczyzny S0 aby jej odlego od punktw O i A bya dua wzgldem ,
(11-15)
Przy tych zaoeniach pochodna funkcji Greena na powierzchni S0 wyraa si nastpujc zalenoci
przyblion:
(11-16)
Jeli ponadto 0 Jest due w stosunku do rozmiarw rda, to pole na powierzchni S0 ma posta
(11-17)
przy czym wektor E0 okrela waciwoci kierunkowe i polaryzacj rda.
Wstawiajc zalenoci (11-16) i (11-17) do wyraenia (11-12) moemy wyrazi pole w punkcie
obserwacji za pomoc wzoru
(11-18)
Analiza caki we wzorze (11-18) umoliwia okrelenie obszaru istotnego dla propagacji fal radiowych.

223

Kady element powierzchni S0 wytwarza w punkcie obserwacji A elementarne pole o amplitudzie rwnej
i fazie (mnonik j pomijamy) rwnej

k(+r)
Podzielmy paszczyzn S0 na wsprodkowe piercienie tak, aby fazy poi pochodzcych od elementw
powierzchni lecych w granicach jednego piercienia nie rniy si wicej ni o 180. Piercienie te,
zwane strefami Fresnela (rys. 11-6), s wyznaczone przez promienie n i rn speniajce rwnanie
(11-19)
Kada strefa wytwarza w punkcie obserwacji skadow pola rnic si w fazie o 180
wzgldem skadowej wytwarzanej przez ssiedni stref. Pole wypadkowe moemy wic przedstawi w
postaci nastpujcego szeregu:
(11-20)
przy czym wyrazy tego szeregu tym mniej rni si midzy sob, z im krtsz fal mamy do czynienia.
Moemy wic zaoy, e kady czon szeregu jest w przyblieniu rwny redniej arytmetycznej z
ssiednich czonw.

Rys. 11-6. Strefy Fresnela

Przepisujc szereg (11-20) w postaci

oraz biorc pod uwag, e

(11-21)

dochodzimy do wniosku, i pole w punkcie obserwacji jest

w przyblieniu rwne sumie pl rde elementarnych rozmieszczonych na poowie pierwszej strefy

Fresnela
(11-22)
Przyblienie to jest tym lepsze, im silniejsza jest nierwno 0 + r0 >> . atwo wykaza, e w kadym
przypadku pole w punkcie A jest mniejsze od sumy pl rde elementarnych rozmieszczonych na
pierwszej strefie Fresnela; mamy wic
(11-23)
Przesuwajmy teraz paszczyzn S0 wzdu prostej OA. Granice stref Fresnela bd opisywa
powierzchnie elipsoid obrotowych z ogniskami w punktach O i A (rys. 11-7), jako e warunek
(11-24)
jest rwnaniem elipsoidy.
Z przeprowadzonego rozumowania wynika wany wniosek: przy propagacji fali midzy punktami O i A
istotn role odgrywa obszar lecy wewntrz przestrzennej strefy Fresnela o niezbyt wysokim numerze.
Obszar ten jest tym wyraniej ograniczony, im silniej s spenione nierwnoci (11-15). Przy 0
wszystkie elipsoidy przechodz w odcinek prostej czcy punkty O i A, odpowiada to rozchodzeniu si
fali wzdu promienia.

224

Rys. 11-7. Przestrzenne strefy Fresnela

Okrelimy teraz rozmiary stref Fresnela. Oznaczmy promie n-tej strefy Fresnela przez R.. Z prostych
zalenoci geometrycznych oraz warunku (11-13) wynika, e:
(11-25a)
(11-25b)
Korzystajc ze wzorw (11-25) i rwnania (11-19) moemy wyznaczy promienie stref Fresnela
(11-26)
Warto jeszcze zauway, e powierzchnie wszystkich stref s jednakowe i rwne

225

226

12
ROZCHODZENIE SI FALI PRZYZIEMNEJ

12.1. WACIWOCI ELEKTRYCZNE POWIERZCHNIOWYCH WARSTW

ZIEMI
Propagacja fali przyziemnej w duym stopniu zaley od parametrw elektrycznych powierzchniowych
warstw ziemi oraz pokrycia terenowego. Waciwoci elektryczne poszczeglnych skadnikw gleby,
podoa i obiektw tworzcych pokrycie terenowe zale od ich struktury, temperatury i wilgotnoci.
Jeeli dany materia ma waciwoci dyspersyjne, to jego parametry elektryczne s zmienne rwnie w
funkcji czstotliwoci.
Na og wartoci parametrw elektrycznych mineraw, skadnikw gleby, materiaw budowlanych
itp. w warunkach naturalnych s inne ni odpowiednie wartoci mierono przy badaniu prbek w
warunkach laboratoryjnych. Wpywa na to niejednorodno mikrostruktury i waciwoci higroskopijne
wikszoci materiaw.
Powierzchniowe warstwy ziemi maj na og struktur wybitnie niejednorodn. Dlatego te nie
rozpatrujemy parametrw elektrycznych poszczeglnych skadnikw, a mwimy o ich wartociach
zastpczych, to jest o takiej przenikalnoci elektrycznej i takiej konduktywnoci, jakie miaaby warstwa
jednorodna, wywoujca taki sam, pod wzgldem jakoci i wielkoci, wpyw na fale radiowe, jak
warstwa ziemi rzeczywistej o tej samej gruboci.
Grubo czynnej warstwy ziemi w propagacji fal radiowych zaley od dugoci fali. Jak to bdzie
wykazane w nastpnym punkcie, im mniejsza jest czstotliwo rozchodzcej si fali, tym grubsza
warstwa ziemi bierze w tym udzia. Skuteczne wartoci parametrw elektrycznych ziemi zale wic od
czstotliwoci rwnie w poredni sposb, gdy dugo fali decyduje o gbokoci czynnych warstw
ziemi, a tym samym o zastpczej wartoci konduktywnoci i przenikalnoci elektrycznej.
Nierwnoci terenu i jego pokrycia maj w skutkach podobne znaczenie jak zmniejszenie zastpczej
konduktywnoci ziemi, objawiajce si zwikszeniem tumienia fali.
W tablicy 12-1 podano wartoci zastpczej konduktywnoci i przenikalnoci elektrycznej dla
najczciej spotykanych w praktyce rodzajw gruntw i pokrycia terenowego [13, 72].
Na rysunku 12-1 pokazano orientacyjn map konduktywnoci gruntw na terytorium Polski [28].
Tablica 12-1
Zastpcza konduktywno i przenikalno elektryczna rnych rodzajw powierzchni ziemi
Rodzaj powierzchni ziemi
Gleba yzna, wilgotna
Gleba rednia, wilgotna
Gleba uboga, sucha
Gry
Lasy
Due miasta
Woda morska
Woda sodka (rzeki, jeziora)

Wzgldna przenikalno
Elektryczna

Konduktywno
[S/m]

20
10...20
3...4

80
80

10-2..310-2
310-3..10-2
10-4..310-3
710-4
10-3
10-3
4
10-3

227

Rys. 12-1. Mapa konduktywnoci gruntw na terytorium Polski

12.2. ROZCHODZENIE SI PALI PASKIEJ W JEDNORODNYM ORODKU

PPRZEWODZCYM
Korzystajc z pojcia zespolonej przenikalnoci elektrycznej moemy wyrazi pole fali paskiej w
jednorodnym orodku pprzewodzcym takimi samymi wzorami jak dla orodka dielektrycznego. Dla
fali rozchodzcej si wzdu osi x mamy wwczas:
(12-la)
(12-lb)
przy czym:

(12-2)
(12-3)
(12-4)

(12-5)
(12-6)
(12-7)

r, wzgldna przenikalno elektryczna oraz konduktywno orodka.

Wprowadzajc oznaczenia:
(12-8b)
moemy przepisa wzory (12-1) w nastpujcej postaci:
228

(12-8a)
Analiza wzorw (12-8) pozwala na sformuowanie waciwoci fali paskiej rozchodzcej si w
jednorodnym orodku pprzewodzcym:
1. Fala w orodku pprzewodzcym jest fal poprzeczn; wektor pola elektrycznego, wektor pola
magnetycznego i kierunek ruchu fali s do siebie prostopade.
2. W trakcie rozchodzenia fala ulega tumieniu, przy czym wspczynnik tumienia wyraa si
wzorem (12-6).
3. Pole elektryczne i magnetyczne rozchodzi si z jednakow prdkoci v = c/n.
4. W kadym punkcie przestrzeni pole magnetyczne jest przesunite w fazie wzgldem pola
elektrycznego o kt = arctg(p/n).
5. Amplituda pola magnetycznego jest zwizana z amplitud pola elektrycznego zalenoci
Aby okreli wspczynniki n i p, wchodzce w skad wyrae na wspczynnik tumienia; prdko
rozchodzenia si fali oraz amplitud pola magnetycznego, podniesiemy do kwadratu obie strony
rwnania (12-5)
Otrzymane rwnanie zespolone jest rwnowane nastpujcym dwom rwnaniom rzeczywistym:
(12-9)
Rozwizujc ukad rwna (12-9) wzgldem n i p otrzymamy:
(12-10)
(12-11)
Wpyw orodka pprzewodzcego na propagacj fal zaley od stosunku przenikalnoci elektrycznej
do parametru 600. Jeli stosunek ten jest duo wikszy od jednoci

to wzory (12-10) i (12-11) mona uproci do postaci:

(12-12)
(12-13)

Orodek ma wic waciwoci zblione do dielektryka; fala rozchodzi si z prdkoci c / r , a

wspczynnik tumienia jest rwny = 60 / r . W przeciwnym przypadku, tzn. gdy

orodek ma waciwoci zblione do przewodnika. Ze wzorw (12-10) i (12-11) otrzymujemy wwczas:

(12-14)
(12-15)
Prdko rozchodzenia si fali
(12-16)
rni si znacznie od prdkoci wiata w prni. Dugo fali w orodku pprzewodzcym ulega wic
istotnemu skrceniu w stosunku do dugoci fali w swobodnej przestrzeni
(12-17)
Na przykad przy czstotliwoci 150 kHz (0 = 2000 m) dugo fali w suchej glebie ( = 0,001 S/m)

229

wynosi 258 m, a w wodzie morskiej ( = 4 S/m) tylko 4,1 m.

.
Jednoczenie fala ulega silnemu tumieniu. O stopniu tumienia wiadczy gboko wnikania fali, tj.
gboko, na ktrej amplituda fali maleje e-krotnie w stosunku do amplitudy na powierzchni orodka
pprzewodzcego. Gboko wnikania jest oczywicie rwna odwrotnoci wspczynnika tumienia
(12-18)
W podanym wyej przykadzie gbokoci wnikania s rwne odpowiednio: 41,2 m oraz 0,65 m.

12.5. ODBICIE FAL RADIOWYCH OD POWIERZCHNI ZIEMI

Przy studiach nad rozchodzeniem si fal krtkich i ultrakrtkich czsto spotykamy si ze zjawiskiem
odbicia si fal od powierzchni ziemi. Interesujcy nas problem mona sformuowa w nastpujcy
sposb: na pask granic midzy powietrzem a pprzewodnikiem pada pod ktem jednorodna fala
paska o polaryzacji pionowej lub poziomej.
Przez pojcie fali spolaryzowanej pionowo bdziemy w tym przypadku rozumieli fal, ktrej wektor
pola elektrycznego ley w paszczynie padania (tj. w paszczynie pionowej, rys. 12-2a); natomiast
wektor pola elektrycznego fali spolaryzowanej poziomo jest prostopady do paszczyzny padania (rys.
12-2b), tzn. jest rwnolegy do paszczyzny granicznej. Przy dowolnej polaryzacji fali padajcej mona
j rozoy na skadowe o polaryzacji pionowej i poziomej.

Rys. 12-2. Odbicie i zaamanie fali na granicy dwch orodkw: a) fala spolaryzowana pionowo;
b) fala spolaryzowana poziomo

Promie 1 padajcy na granic orodkw (paszczyzna xy) rozszczepia si na promienie: odbity 2 i

zaamany 3, ktre tworz z normaln do granicy orodkw (o z) kty ' i . Z warunku cigoci
skadowych stycznych pola na powierzchni granicznej wynika, e:
l. Wektory jednostkowe 1s1, 1s2 i 1s3 okrelajce kierunek ruchu fali padajcej odbitej i zaamanej
musz spenia nastpujce rwnoci:
(12-19)
2. Wspczynnik odbicia bdcy stosunkiem natenia pola fali odbitej do natenia pola fali padajcej
wyraa si wzorem:
dla polaryzacji pionowej
(12-20)
dla polaryzacji poziomej
(12-21)
przy czym jest dopenieniem kta padania.
Z rwnoci (12-19) wynika, e kt padania rwna si ktowi odbicia. Ponadto, poniewa k jest liczb

230

zespolon, rwno ta moe by speniona tylko wwczas, gdy przyjmiemy, e wektor jednostkowy 1s3
jest zespolony. Zaoenie takie wpywa w sposb istotny na struktur fali przechodzcej. Podstawiajc
(12-22)
przy czym u oraz v s wektorami rzeczywistymi, widzimy, e fala przechodzca jest scharakteryzowana
przez czynniki wykadnicze
przy czym r =1xx+1zz.
Paszczyzny r u = const s paszczyznami ekwifazowymi, natomiast paszczyzny r v = const
paszczyznami ekwiamplitudowymi. Wykaemy, e wektory u oraz v nie s rwnolege, zatem
paszczyzny ekwifazowe i ekwiamplitudowe nie pokrywaj si. Fal o takiej strukturze nazywamy
niejednorodn fal pask.
Rwno (12-19) przy uwzgldnieniu zalenoci (12-22) wyraa si przez
(12-23)
Ze wzoru (12-23) wynika, e wektor v jest prostopady do paszczyzny granicznej, tzn. e paszczyzny
ekwiamplitudowe s rwnolege do paszczyzny xy (rys. 12-3). Rezultat ten jest zupenie naturalny, gdy
w miar zagbiania si fali zaamanej w ziemi, natenie pola powinno male ze wzrostem gbokoci,
niezalenie od wsprzdnej x.
Przeanalizujemy teraz dokadniej wyraenia na wspczynniki odbicia. Szczeglnie wany w
zagadnieniach propagacyjnych jest przypadek maych ktw .

Rys. 12-3. Struktura fali zaamanej w ziemi

Rys. 12-4. Przykadowy przebieg moduu i argumentu wspczynnika odbicia w funkcji kta padania

atwo zauway, e dla dcego do zera wspczynnik odbicia dy do wartoci l zarwno przy
polaryzacji pionowej jak i poziomej. Dla dostatecznie maych ktw mona wic przyjmowa RV -1
oraz RH -l, przy czym dla polaryzacji poziomej przyblienie to obowizuje dla szerszego zakresu

231

ktw.
Jeli konduktywno drugiego orodka jest rwna zeru, to dla kta = 0 okrelonego wzorem
(12-24)
licznik wyraenia (12-20) staje si rwny zeru. Oznacza to, e caa energia fali padajcej przechodzi do
drugiego orodka, a promie odbity znika. Kt 0 nazywamy ktem Brewstera. Jeli konduktywno
drugiego orodka jest rna od zera, to modu wspczynnika odbicia przy pewnej wartoci 0 osiga
minimum tym gbsze, im mniejsza jest konduktywno ziemi.. W przypadku polaryzacji poziomej
wspczynnik odbicia jest zawsze rny od zera. Przykadowy przebieg moduu i argumentu
wspczynnika odbicia w funkcji pokazano na rys. 12-4.

12.4. ROZCHODZENIE SI FAL RADIOWYCH NAD PASK

POWIERZCHNI ZIEMI PRZY PODNIESIONEJ ANTENIE NADAWCZEJ I
ODBIORCZEJ
W oglnym przypadku okrelenie pola w miejscu odbioru polega na znalezieniu rozwizania rwna
Maxwella speniajcego odpowiednie warunki brzegowe. Zadanie to mona znacznie uproci, jeli
zarwno antena nadawcza jak i antena odbiorcza s podniesione.

Rys. 12-5. Rozchodzenie si fal radiowych nad pask ziemia przy podniesionych antenach

Przez anten podniesion rozumiemy przy tym anten umieszczon na wysokoci przynajmniej
kilkakrotnie przewyszajcej dugo fali i zasilan niepromieniujcym torem. Z antenami podniesionymi
mamy do czynienia w zakresie fal krtkich i ultrakrtkich.
W przypadku anten podniesionych moemy pole w miejscu odbioru uwaa za wynik interferencji fali
bezporedniej i fali odbitej od powierzchni ziemi (rys. 12-5). Pole elektryczne fali bezporedniej jest
okrelone zalenoci
(12-25)
przy czym:
P moc doprowadzona do anteny nadawczej;
Go zysk. energetyczny anteny nadawczej wzgldem anteny izotropowej;
F() unormowana charakterystyka promieniowania anteny nadawczej;
r1 dugo drogi od anteny nadawczej do anteny odbiorczej mierzona wzdu promienia
bezporedniego,

232

Rys. 12-6. Rysunek wyjaniajcy okrelenie pola wypadkowego w miejscu odbioru przy polaryzacji pionowej

Pole elektryczne fali odbitej wyraa si podobnym wzorem, z tym e jest proporcjonalne do
wspczynnika odbicia R
(12-26)
przy czym r2 dugo drogi od anteny nadawczej do anteny odbiorczej mierzona wzdu promienia
odbitego.
Przy polaryzacji poziomej wektory pola elektrycznego fali bezporedniej i fali odbitej s rwnolege,
wobec czego pole wypadkowe jest rwne sumie pl E1 i E2
(12-27)
W przypadku polaryzacji pionowej wektory E1 i E2 nie s rwnolege (rys. 12-6), tak e pole
wypadkowe jest spolaryzowane eliptycznie. Skadowa pionowa tego pola
(12-28)
W dalszym cigu ograniczymy nasze rozwaania do przypadku polaryzacji poziomej. W praktyce
odlego midzy antenami r jest zwykle znacznie wiksza od wysokoci zawieszenia anten. Moemy
wic zaoy, e gsto promieniowania dla kierunku promienia bezporedniego i odbitego jest taka
sama oraz e rnica drg obu promieni
(12-29)

Rys. 12-7. Przykadowy przebieg natenia pola w miejscu odbioru przy podniesionych antenach: a) w funkcji
odlegoci midzy antenami przy ustalonych wysokociach zawieszenia (H1 = 300 m; H2 = 10 m; . = 1,5 m;
PG0 = l kW); b) w funkcji wysokoci zawieszenia anteny odbiorczej przy ustalonych r i H1 (H1 = 300 m; r = 32 km;
= 1,5 m; PG0 = l kW)

Ponadto, poniewa kt padania fali jest bliski 90, moemy przyj, e wspczynnik odbicia jest rwny
-l. Przy tych zaoeniach otrzymujemy nastpujcy wzr na modu pola wypadkowego w miejscu
233

odbioru:
(12-30)
Na rysunku 12-7a przedstawiono przykadow zaleno natenia pola elektrycznego od odlegoci
midzy antenami przy ustalonych wysokociach zawieszenia, a na rys. 12-7b od wysokoci
zawieszenia anteny odbiorczej przy ustalonych r i H1.
Przy maych wartociach 2H1H2/r mona sinus zastpi jego argumentem; wwczas wzr (12-30)
przyjmuje jeszcze prostsz posta
(12-31)
Jeeli P wyrazimy w kW, E w mV/m, , H1 i H2 w m, a r w km, to wzr (12-31) przyjmie posta
dogodniejsz do oblicze praktycznych
(12-32)
przy czym G jest zyskiem energetycznym anteny nadawczej w stosunku do dipola pfalowego. Wzr
(12-32) nosi nazw wzoru Wwiedenskiego.

12.5. ROZCHODZENIE SI FAU POWIERZCHNIOWEJ NAD PASK

POWIERZCHNI ZIEMI
Fala powierzchniowa jest skadow fali przyziemnej, rozchodzc si przy powierzchni ziemi. Z fal
powierzchniow mamy do czynienia w przypadku anten umieszczonych na niewielkiej wysokoci nad
ziemi. Znaczne uproszczenie rozwizania zagadnienia propagacji fali powierzchniowej mona uzyska
przez wprowadzenie przyblionego warunku brzegowego podanego przez Leontowicza.

12.5.1. PRZYBLIONY WARUNEK BRZEGOWY LEONTOWICZA

Rozpatrzmy orodek, dla ktrego modu zespolonej przenikalnoci elektrycznej jest duo wikszy od
jednoci
(12-33)
Gdy jest speniony warunek (12-33), bez wzgldu na to, czy to dziki duemu r czy duemu 600, to
jak wynika ze wzoru (12-10) n jest rwnie duo wiksze od jednoci, a co za tym idzie, dugo
fali w ziemi = 0/n jest znacznie mniejsza od dugoci fali w powietrzu. Zauwamy, e warunek (12-33)
jest speniony dla wikszoci rodzajw gleby spotykanych w praktyce.
Zamy teraz, e wzdu przewodzcej powierzchni ziemi rozchodzi si w powietrzu fala o dugoci
0. Aby okreli pole w punkcie B znajdujcym si na gbokoci H pod powierzchni ziemi, moemy
skorzysta z zasady Huygensa-Fresnela i zsumowa w punkcie B pola promieniowane przez elementarne
rda wtrne lece na powierzchni granicznej (rys. 12-8). Jak wiemy, o polu wypadkowym decyduj
przede wszystkim rda znajdujce si w granicach pierwszej strefy Fresnela. Gdyby paszczyzna
graniczna bya paszczyzn ekwifazow, wwczas promie pierwszej strefy Fresnela mona by okreli z
warunku
skd

Jeli ponadto gboko H, na ktrej okrelamy pole, jest maa w stosunku do dugoci fali, to b /2.
Rozmiary pierwszej strefy Fresnela s wic rzdu dugoci fali w ziemi, s wic mat w porwnaniu z
dugoci fali w powietrzu.
Zwrmy uwag na rys. 12-9, na ktrym pokazano fal rozchodzc si w powietrzu wzdu

234

powierzchni ziemi w kierunku osi x. Z przeprowadzonego poprzednio rozumowania wynika, e odcinek

2b jest znacznie krtszy od dugoci fali w powietrzu, co pozwala uwaa pole w powietrzu na tym
odcinku za wspfazowe

Rys. 12-8. Rysunek wyjaniajcy okrelenie

pola w punkcie B pod powierzchni ziemi

Rys. 12-9. Rysunek wyjaniajcy przybliony warunek graniczny Leontowicza

Wobec tego pole w punkcie B (na maej gbokoci) jest wynikiem dziaania rde wtrnych
usytuowanych na niewielkiej powierzchni, w granicach ktrej mona uwaa je za wspfazowe.
Wspfazowo pobudzona powierzchnia jest rdem fali paskiej rozchodzcej si w gb ziemi
prostopadle do powierzchni granicznej. Pole magnetyczne faii paskiej rozchodzcej si w orodku
ptprzewodzcym, jest zwizane z polem elektrycznym zalenoci
(12-34)
Na powierzchni granicznej (z = 0) musi by zachowana cigo skadowych stycznych pola
elektrycznego i magnetycznego:
(12-35)
Podstawiajc zalenoci (12-35) do wyraenia (12-34) otrzymujemy (przy z = 0)
(12-36)
Jest to przybliony warunek brzegowy Leontowicza, ktrego istota polega na okreleniu zalenoci
midzy poziomymi skadowymi pola elektrycznego i pola magnetycznego w powietrzu przez parametry
ziemi.
Warunek brzegowy (12-36) moemy przedstawi jeszcze w innej postaci. Rniczkujc obie strony
zalenoci (12-36) wzgldem x, otrzymujemy
(12-37)
Z rwnania E = 0 wynika, e
(12-38)
a z rwnania H1 = j0E1
(12-39)
Podstawiajc rwnania (12-38) i (12-39) do zalenoci (12-37) otrzymujemy now posta przyblionego
warunku brzegowego
(12-40)

235

12.5.2 STRUKTURA POLA ELEKTROMAGNETYCZNEGO PRZY POWIERZCHNI ZIEMI

Rozpatrzmy pole wytwarzane przez rdo pooone w pobliu paskiej powierzchni ziemi, W
dostatecznie duej odlegoci od rda moemy traktowa rozchodzc si fal jako fal pask.
Uwaajc za znan skadow pionow pola elektrycznego w powietrzu E1z (rys. 12-10) postaramy si
okreli pozostae skadowe pola elektromagnetycznego w obydwu, orodkach.
Dokadne rozwizanie tego zadania jest zwizane z pewnymi trudnociami, bdziemy wic
poszukiwali rozwizania przyblionego korzystajc z warunku brzegowego Leontowicza. Zadanie nasze
bdzie polegao zatem na znalezieniu rozwizania rwna Maxwella w powietrzu speniajcego warunek
(12-36).
Rozwizanie rwna Maxwella w postaci fali paskiej rozchodzcej si wzdu osi x moemy zapisa
w nastpujcy sposb:
(12-41a)
(12-41b)
Z zalenoci (12-36) wynika, e skadowa pozioma pola elektrycznego musi by rwna
(12-42)
E1 x =

E1z

Z cigoci skadowych stycznych pola na powierzchni granicznej wynika ponadto, e:

(12-43a)
(12-43b)

Rys. 12-10. Wyjanienie struktury pola przy powierzchni ziemi

Natomiast z warunku cigoci skadowych normalnych wektora D otrzymujemy

albo
(12-44)
W ten sposb rozwizalimy postawione zadanie. Zauwamy, e amplituda skadowej poziomej pola
elektrycznego w powietrzu maleje ze wzrostem konduktywnoci gleby i dugoci fali. Gdy fala rozchodzi
si nad doskonale przewodzc ziemi, skadowa poziom pola elektrycznego znika. Przy normalnie
spotykanych wartociach konduktywnoci ziemi skadowa pozioma pola elektrycznego w powietrzu jest,
w zakresie fal dugich i rednich, wielokrotnie mniejsza od skadowej pionowej. Zauwamy dalej, e
wskutek zespolonego charakteru przenikalnoci elektrycznej ziemi skadowa pozioma i skadowa
pionowa nie s wspfazowe; pole wypadkowe jest wic spolaryzowane eliptycznie (rys. 12-11). Przy
najczciej spotykanych parametrach gleby elipsa polaryzacji jest bardzo wyduona, nie popenimy wic
duego bdu, jeeli dla celw praktycznych przyjmiemy, i pole elektryczne jest spolaryzowane liniowo

236

w kierunku duej osi elipsy. Mwimy wwczas o nachyleniu czoa fali, przy czym kt nachylenia
mierzony od normalnej do paszczyzny granicznej wyraa si w przyblieniu wzorem
(12-45)
Ze wzorw (12-44) i (12-42) wynika, e podczas gdy w powietrzu skadowa pionowa pola
elektrycznego jest r razy wiksza od skadowej poziomej, to w ziemi tyle razy skadowa pozioma
jest wiksza od skadowej pionowej.

Rys. 12-11. Elipsa polaryzacji Fali powierzchniowej

Dla ilustracji przeprowadzonego rozumowania rozpatrzmy nastpujcy przykad. Nad ziemi o

parametrach r = 10, = 0,01 S/m rozchodzi si fala radiowa o czstotliwoci l MHz. Znajc skadow
pionow pola elektrycznego tej fali w powietrzu Em, naley okreli pozostae skadowe pola
elektrycznego
Obliczymy najpierw pierwiastek kwadratowy z zespolonej przenikalnoci elektrycznej ziemi

r = r e

= 13,4e j 43, 4

Skadow poziom pola elektrycznego w powietrzu i w ziemi znajdujemy ze wzorw (12-38)

i (12-39a), natomiast skadow pionow pola elektrycznego w ziemi ze wzoru (12-40):

Okrelimy teraz parametry elipsy polaryzacji. Wartoci chwilowe skadowej pionowej i poziomej pola
elektrycznego w powietrzu moemy zapisa w postaci

Rugujc w powyszych wyraeniach czas t znajdziemy rwnanie elipsy polaryzacji

z ktrego moemy wyznaczy kt nachylenia elipsy

(12-46)
oraz du M i ma N po:

W naszym przykadzie = 3,1; M = 1,009Em; N = 5,1210-2Em

237

Na podstawie pomiaru parametrw elipsy polaryzacji mona wyznaczy zastpcz konduktywno i

przenikalno elektryczn gruntu [50, 66].
12.5.3. POLE ELEMENTARNEGO DIPOLA ELEKTRYCZNEGO
UMIESZCZONEGO PIONOWO TU PRZY POWIERZCHNI ZIEMI
W poprzednim rozdziale poznalimy struktur pola elektromagnetycznego przy powierzchni ziemi o
skoczonej konduktywnoci. Zajmiemy si teraz okreleniem bezwzgldnych wartoci natenia pola;
Niech bdzie dany elementarny dipol elektryczny o dugoci dz umieszczony pionowo tu przy
powierzchni ziemi o parametrach , , 0 (rys. 12-12).

Rys. 12-12. Elementarny dipol elektryczny nad pask powierzchni ziemi

Rozpatrzmy obszar V ograniczony powierzchni S utworzon przez paszczyzn ziemi S0 oraz pkul o
nieskoczenie duym promieniu S . Pole w dowolnym punkcie wewntrz obszaru V Wyraa si
zalenoci [11]

Poniewa pole dipola spenia warunki wypromieniowania, wic caka po powierzchni pkuli S jest
rwna zeru. Jako funkcj przyjmiemy
(12-48)
przy czym r1 i r2 s odlegociami od punktu obserwacji i jego lustrzanego odbicia w paszczynie S0 do
dowolnego punktu wewntrz obszaru V. Zauwamy, e na paszczynie S0 znika normalna pochodna
funkcji . Skadow z pola elektrycznego na powierzchni ziemi moemy wic przedstawi w nastpujcy
sposb:
(12-49)
Ograniczajc nasze rozwaania do przypadku |r| >> l moemy skorzysta z przyblionego warunku
granicznego (12-40). Poniewa w naszym przypadku / n = / z , wic
(12-50)
przy czym r jest odlegoci od punktu obserwacji na powierzchni ziemi do biecego punktu
cakowania.
Wyjanimy sens fizyczny wyraenia (12-50). Zamy, e ziemia jest doskonaym przewodnikiem
r = j ; wwczas znika caka powierzchniowa po prawej stronie zalenoci (12-50), a caka
objtociowa przedstawia pole dipola nad idealn ziemi. Zgodnie z zasad odbi lustrzanych mamy wic
(12-51)
przy czym:
Im prd w dipolu;
R odlego od dipola do punktu obserwacji.
Caka powierzchniowa w wyraeniu (12-50) ujmuje zatem wpyw skoczonej konduktywnoci z ziemi.
Korzystajc z pojcia wspczynnika osabienia moemy zapisa pole dipola nad ziemi rzeczywist w
nastpujcej postaci:
(12-52)

238

Wspczynnik osabienia W (R, , , ), bdcy funkcj odlegoci, czstotliwoci oraz parametrw

elektrycznych ziemi, okrela stopie zmniejszenia natenia pola wskutek skoczonej konduktywnoci
ziemi. Podstawiajc zalenoci (12-51) i (12-52) do wzoru (12-50) otrzymujemy po uporzdkowaniu
(12-53)
przy czym R' = Rr.
Jest to rwnanie cakowe dla wspczynnika osabienia, ktrego rozwizanie mona przedstawi w
postaci
(12-54)
przy czym:.
caka prawdopodobiestwa

odlego numeryczna zalena od odlegoci punktu obserwacji od dipola i od parametrw ziemi

(12-55)
gdzie
(12-56)

Rys. 12-13. Zaleno moduu wspczynnika osabienia |W| od odlegoci numerycznej ||

W oglnym przypadku odlego numeryczna jest wielkoci zespolon; jednak dla dobrze
przewodzcych gruntw i dostatecznie dugich fal mamy r << 600, tak e odlego numeryczna staje
si wielkoci rzeczywist
(12-57)
Zaleno wspczynnika osabienia od odlegoci numerycznej przedstawiono na rys. 12-13. W
wikszoci oblicze praktycznych, gdy jest speniona nierwno r << 600, wspczynnik osabienia
mona aproksymowa nastpujc zalenoci:
2 + 0,3
W =
(12-58)
2 + + 0,6 2
Z zalenoci (12-58) wynika, e dla duych odlegoci od rda wspczynnik osabienia Jest odwrotnie
proporcjonalny do R; pole dipola nad ziemi rzeczywist maleje wic jak l/R2.
Wprowadzony w tym rozdziale wspczynnik osabienia mona stosowa do obliczania pola
wytwarzanego przez pionow anten o dowolnej dugoci. Bdzie on zawsze okrela stopie
zmniejszenia natenia pola na powierzchni ziemi rzeczywistej w stosunku do' natenia pola na
powierzchni ziemi doskonale przewodzcej. Wzr (12-52) zosta wyprowadzony niezalenie przez
Szulejkina i van der Pola i dlatego nosi nazw wzoru Szulejkina-van der Pola

239

12.5.4. PROPAGACJA FAU POWIERZCHNIOWEJ NAD TERENEM NIEJEDNORODNYM

Rozpatrzony przez nas dotychczas przypadek rozchodzenia si fali powierzchniowej nad jednorodn
ziemi, w realnych warunkach zdarza si rzadko. Najczciej fala przebywajc drog od anteny
nadawczej do anteny odbiorczej rozchodzi si nad glebami o rnych parametrach elektrycznych. Analiza
matematyczna zagadnienia propagacji fali powierzchniowej nad terenem niejednokrotnym jest
skomplikowana; praktycznie biorc moliwa staje si tylko przy pewnych zaoeniach upraszczajcych.
Ograniczymy nasze zainteresowania do przypadku trasy skadajcej si z dwch wyranie
rozgraniczonych odcinkw, przy czym w granicach kadego z nich ziemi bdziemy uwaali za
jednorodn (rys. 12-14). Niech odcinek trasy przylegajcy do anteny nadawczej ma dugo R1 i
charakteryzuje si parametrem S1 = jk0/2'r1, a odcinek przylegajcy do anteny odbiorczej ma dugo
R2 i charakteryzuje si parametrem S2 = jk0/2'r2. Ponadto niech dla obu odcinkw bd spenione
warunki:
(12-59)
tzn. e odlegoci numeryczne obu odcinkw s due.
Wedug Fejnberga [15] wspczynnik osabienia dla omawianej trasy
(12-60)
przy czym R = R1 +R2i jest odlegoci midzy anten nadawcz a anten odbiorcz.
Z wyraenia (12-60) wynika, e trasa niejednorodna moe by traktowana jako trasa jednorodna o
parametrze S rwnym redniej geometrycznej parametrw S1 i S2 obu odcinkw. Trzeba jednak
zauway, e rozkad pola wzdu trasy niejednorodnej nie jest taki sam jak wzdu trasy jednorodnej.
Zamy, e odcinek trasy przylegy do nadajnika ma mniejsz konduktywno ni odcinek przylegy do
odbiornika, tj, | S1| > | S2|. Tak wic natenie pola w granicach odcinka trasy przylegego do nadajnika w
dostatecznie duych od niego odlegociach bdzie si zmienia (w porwnaniu z polem w swobodnej
przestrzeni) zgodnie ze wspczynnikiem osabienia
Przy przejciu na drugi odcinek trasy natenie pola bdzie zmieniao si stosownie do wzoru (12-60).
Poniewa jednak
wiec przy przejciu na drugi odcinek trasy natenie pola dozna skoku w gr (rys. 12-I4b).

Rys. 12-14. Rozchodzenie si fali powierzchniowej nad terenem niejednorodnym: a) szkic trasy skadajcej si z

240

dwch Jednorodnych odcinkw; b) rozkad natenia pola wzdu trasy dla przypadku |S1| > |S2|;
c) rozkad natenia pola wzdu trasy dla przypadku | S1| < | S2|

Podobnie, gdy odcinek trasy przylegajcy do nadajnika charakteryzuje si wiksz konduktywnoci

ni odcinek przylegy do odbiornika, na granicy obu odcinkw natenie pola doznaje skoku w d (rys.
12-14c).
Wystpowanie skoku natenia pola przy przechodzeniu przez granic midzy odcinkami o rnych
parametrach elektrycznych zostao potwierdzone dowiadczalnie [64]. Zjawisko to wystpuje
szczeglnie silnie przy przejciu z ldu na morze (rys. 12-15).

Rys. 12-15.Prwnanie danych eksperymentalnych z przebiegiem teoretycznym przy rozchodzeniu si fali

powierzchniowej aa trasie ldowo-morskiej ( = 249 m; PN = 50 kW)

12.5.5. REFRAKCJA BRZEGOWA

W pewnych przypadkach przy przechodzeniu fal radiowych przez lini brzegow z morza na ld lub
odwrotnie obserwuje si zmian kierunku, propagacji fal. Zjawisko to nazywamy refrakcj brzegow;
jest ono przyczyn bdw systematycznych w pracy urzdze radionawigacyjnych zainstalowanych w
pobliu brzegu morza.
Zjawisko refrakcji brzegowej jest zwizane ze zmianami fazy pola spowodowanymi skoczon
konduktywnoci orodka, nad ktrym rozchodzi si fala. Zmiany te okrela argument wspczynnika
osabienia.
Okrelimy kt refrakcji brzegowej dla przypadku, gdy nadajnik znajduje si na morzu. Zaoymy przy
tym, e konduktywno wody morskiej jest nieskoczenie wielka, tzn. e S1 = 0 oraz e odcinek, ldowy
jest krtki R2 << R (rys. 12-16). Przy tych zaoeniach wspczynnik osabienia wedug Fejnberga [15]
wyraa si wzorem
(12-61)
a jego argument
(12-62)
Przy braku refrakcji brzegowej powierzchnie ekwifazowe s okrelone rwnaniem
natomiast rwnanie powierzchni ekwifazowych z uwzgldnieniem refrakcji brzegowej przyjmuje posta
(12-64)
Kt midzy normalnymi do powierzchni okrelonych wzorami (12-63) i (12-64) jest ktem refrakcji.
atwo sprawdzi, e kt jest okrelony zalenoci
(12-65)

241

Poniewa zaburzenie wprowadzane przez odcinek ldowy jest niewielkie, moemy przyj
|| |0| = k0 oraz zastpi sinus jego argumentem; wwczas
(12-66)

Rys. 12-16. Refrakcja brzegowa przy przechodzeniu fali radiowej z morza na ld: a) schemat trasy; b) kt refrakcji;
c) zalenoci geometryczne

Argument wspczynnika osabienia zaley tylko od dugoci odcinka ldowego, wic

(12-67)
Z rysunku (12-16c) wynika, e
(12-68)
przy czym kt padania fali na lini brzegow.
Korzystajc z zalenoci (12-62) oraz (12-66) do (12-68) znajdujemy ostatecznie
(12-69)
W szczeglnoci, jeli r2 << 6002, wyraenie na kt refrakcji brzegowej przyjmuje prost posta
(12-70)
Dla przykadu obliczymy bd pomiaru kierunku przychodzenia fali padajcej na lini brzegow pod
ktem 30 w przypadka, gdy radionamiernik znajduje si w odlegoci 150 m od brzegu morza, a
konduktywno ziemi wynosi 0,001 S/m. Wstawiajc odpowiednie wartoci do wzoru (12-70)
otrzymujemy

Ze wzoru (12-70) wynika, e kt refrakcji maleje ze wzrostem odlegoci anteny odbiorczej od brzegu
morza oraz ze zmniejszeniem kta padania. Warto kta refrakcji na og nie przekracza kilku stopni.

12.6. ROZCHODZENIE SI FALI PRZYZIEMNEJ NAD KULIST

POWIERZCHNI JEDNORODNEJ ZIEMI
W dotychczasowych rozwaaniach nie uwzgldnialimy krzywizny ziemi i dlatego wzory
Wwiedenskieeo (12-32) i Szulejkina-van der Pola (12-52) mog by stosowane tylko przy niezbyt duych
odlegociach midzy antenami.
Uwzgldnienie kulistoci ziemi w przypadku anten podniesionych jest proste, gdy anteny znajduj si

242

w obszarze bezporedniej widocznoci. Wzr Wwiedenskiego moemy stosowa w tym obszarze, jeeli
w miejsce rzeczywistych wysokoci zawieszenia anten wprowadzimy wysokoci sprowadzone H1 i H2,
odniesione, do paszczyzny stycznej do powierzchni ziemi w punkcie, w ktrym nastpuje odbicie fali
(rys. 12-17).
Z prostych zalenoci geometrycznych atwo wyznaczy granic bezporedniej
widocznoci anten
(12-71)
przy czym a promie kuli ziemskiej.
Gdy odlego midzy antenami jest rwna dugoci strefy bezporedniej widocznoci, wysokoci
sprowadzone staj si rwne zeru i wedug wzoru Wwiedenskiego pole w miejscu odbioru znika.
Rezultat ten jest sprzeczny z dowiadczeniem, ktre wykazuje, e pole istnieje nie tylko na granicy strefy
widocznoci, lecz i znacznie dalej. W praktyce przyjmuje si, e wzr Wwiedenskiego mona stosowa
dla odlegoci mniejszych od 0,7R0. Obszar stosowalnoci wzoru Wwiedenskiego nazywamy obszarem
interferencyjnym. W tym obszarze pole w miejscu odbioru mona uwaa za wynik interferencji fali
bezporedniej i fali odbitej od powierzchni ziemi. Zwikszajc odlego midzy antenami przechodzimy
z obszaru interferencyjnego do obszaru dyfrakcyjnego, w ktrym pole nie moe ju by przedstawione w
postaci sumy pl dwch fal. Pojcie obszaru dyfrakcyjnego jest szersze ni pojcie obszaru cienia,
obejmuje ono bowiem zarwno obszar cienia jak i pcienia (rys. 12-18). Obliczenie natenia pola w
obszarze dyfrakcyjnym jest zadaniem zbyt skomplikowanym i obszernym, abymy mogli je tutaj
rozwaa. Klasyczne rozwizanie zagadnienia dyfrakcji fal radiowych wok pprzewodzcej i kulistej
powierzchni ziemi polega na rozwizaniu rwna Maxwella dla ziemi i otaczajcej j przestrzeni.

Rys. 12-17. Wysokoci sprowadzone zawieszenia anten przy rozchodzeniu si fal radiowych nad ziemi kulist w
zakresie bezporedniej widocznoci

Rys. 12-18. Podzia trasy propagacji fal radiowych nad ziemi kulist

Rozwizanie takie powinno spenia warunki brzegowe i mie osobliwo w miejscu umieszczenia
anteny nadawczej. Prowadzi ono niestety do bardzo wolno zbienego szeregu zbudowanego z funkcji
Legendre'a, Hankela i Bessela. W rny sposb mona przyspieszy zbieno tego szeregu. Do
najciekawszych nale prace van der Pola, Bremmera i Foka [16,43]. Na podstawie tych prac
przygotowano krzywe uatwiajce obliczenia inynierskie. Krzywe te, zwane krzywymi propagacji CCIR
[9], dotycz przypadku anten umieszczonych na powierzchni ziemi.

243

S one odniesione do wartoci pola nie-tumionego, wynoszcej (w V/m)

przy czym R jest odlegoci (w km) midzy punktami nadawania i odbioru. Warto ta odpowiada
nateniu pola wytwarzanemu przez krtk pionow anten umieszczon na powierzchni ziemi
doskonale przewodzcej i promieniujc moc l kW. Dwa przykady krzywych propagacji CCIR
przedstawiono na rys. 12-19.

12.7. ROZCHODZENIE SI FAL RADIOWYCH NAD NIERWN

POWIERZCHNI ZIEMI
12.7.1. KRYTERIUM RAYUSIGHA
Nierwno powierzchni ziemi w odniesieniu do rozchodzcych si nad ni fal radiowych ma
charakter wzgldny. Decyduje tutaj stosunek dugoci fali do wysokoci nierwnoci. Podczas gdy
okolica pagrkowata ze wzniesieniami rzdu kilkuset metrw przedstawia dla fal bardzo dugich
powierzchni gadk, to rwne pole pokryte traw o wysokoci 10 cm jest dla fal centymetrowych
powierzchni nierwn.

A
Rys. 12-20. Odbicie fali od nierwnej powierzchni

244

Do oceny stopnia nierwnoci powierzchni stosujemy zapoyczone z optyki kryterium Rayleigha.

Wyobramy sobie, e na nierwn powierzchni pada pod ktem wzniesienia y fala paska i postarajmy
si odpowiedzie na pytanie: przy jakiej wysokoci nierwnoci zaczyna znika lustrzany charakter
odbicia i pojawia si rozproszenie? Dla uatwienia zamy, e wszystkie nierwnoci maj jednakow
wysoko. Na rys. 12-20 linia ciga przedstawia paszczyzn bdc doln granic nierwnoci, a linia
przerywana paszczyzn stanowic grn granic nierwnoci.
W powstawaniu fali odbitej bierze udzia zarwno grna jak i dolna paszczyzna. Fala odbita od dolnej paszczyzny przechodzi dodatkow drog BAC = 2hsin, przy czym h jest wysokoci
nierwnoci. Wskutek tej rnicy drg fale odbite od grnej i dolnej paszczyzny rni si w fazie o kt
Umwmy si (w pewnej mierze dowolnie), e jeeli rnica faz przewysza /2, to mamy do
czynienia z rozpraszaniem fali, natomiast jeli < /2, to zachodzi odbicie fali. Z powyszego wynika,
e maksymalna wysoko nierwnoci, przy ktrej powierzchni odbijajc mona uwaa za gadk,
zaley od dugoci fali i kta padania
(12-72)
Nierwno (12-72) nosi nazw kryterium Rayleigha.

12.7.2. WPYW NIERWNOCI ZIEMI NA PROPAGACJ FAL W OBSZARZE

INTERFERENCYJNYM
W obszarze interferencyjnym natenie pola w miejscu odbioru jest sum fali bezporedniej i fali
odbitej od ziemi. Nierwnoci ziemi maj wpyw na warto wspczynnika odbicia, a wic i na
natenie pola fali odbitej. Pojawienie si rozproszenia jest rwnoznaczne ze zmniejszeniem si moduu
wspczynnika odbicia.

Rys. 12-21. Strefy Fresnela przy odbiciu

Na og nierwnoci powierzchni ziemi zmieniaj si od punktu do punktu i dlatego konieczna jest

znajomo tej czci powierzchni, ktra efektywnie uczestniczy w formowaniu fali odbitej. W tym celu
zbudujemy przestrzenne strefy Fresnela midzy punktem odbioru B a lustrzanym odbiciem punktu
nadawania A'. Przecicie si tych stref z paszczyzn odbijajc wyznacza obszar majcy istotne
znaczenie dla odbicia (rys. 12-21).
Dotychczas nie opracowano jeszcze skutecznych sposobw obliczania wspczynnikw odbicia od
nierwnej powierzchni. Pomiary wykazuj, e fale krtsze od l m, przy ktach wzniesienia wikszych od
dwch-trzech stopni, ulegaj w zasadzie rozproszeniu.

245

12.7.3. PROPAGACJA FAL RADIOWYCH W OBECNOCI PRZESZKD NA TRASIE

Wpyw przeszkody na trasie propagacji fal. radiowych mona w przyblieniu oszacowa analizujc
zjawisko dyfrakcji na krawdzi nieprzezroczystego ekranu.

Rys. 12-22. Dyfrakcja fali na krawdzi ekranu

Okrelimy pole wytwarzane w punkcie A przez rdo znajdujce si w punkcie O w obecnoci ekranu
w ksztacie ppaszczyzny (rys. 12-22). Moemy w tym przypadku posuy si wzorem (11-18)

Przyjmiemy przy tym, e pole na zacienionej czci ekranu jest rwne zeru, natomiast na pozostaej
czci paszczyzny, w ktrej ley ekran, jest takie samo jak przy braku ekranu.
Wyraenie podcakowe w zalenoci (11-18) skada si z szybko zmieniajcej si funkcji
eksponencjalnej i czynnikw wolnozmiennych. Jak to wykazalimy w p. 1.5, istotny wkad do pola w
punkcie obserwacji wnosz rda wtrne-lece w obszarze kilku pierwszych stref Fresnela.
Wprowadzajc prostoktny ukad wsprzdnych z paszczyzn yz pokrywajc si z S0 i osi x
pokrywajc si z prost OA, moemy wic dla tej czci paszczyzny S0 zapisa
Korzystajc z zalenoci (12-73) i zastpujc w wyraeniu podcakowym (11-18) wolnozmienne
funkcje ich wartociami w punkcie stacjonarnej fazy otrzymujemy
(12-74)
Wprowadzajc nastpnie nowe zmienne cakowania:
(12-75)
wyraenie (12-74) moemy sprowadzi do postaci
(12-76)
przy czym

(12-77)

Pierwsza caka w wyraeniu (12-76) jest rwna

(12-78)
Gdyby ekranu nie byo, tzn. u 0 = druga caka przyjaby rwnie warto
byoby okrelone zalenoci
246

2 / j i pole w punkcie A

Jest to wyraenie na pole w swobodnej przestrzeni; druga caka w wyraeniu (12-76) ujmuje wic wpyw
ekranu na pole w punkcie obserwacji. Wprowadzajc pojcie wspczynnika osabienia W(u0s) pole w
punkcie A moemy przedstawi w postaci
(12-79)
przy czym
(12-80)
Cak w wyraeniu (12-80) mona wyrazi przez caki Fresnela C(u0) i S(u0)
(12-81)
przy czym

(12-82)

Zaleno moduu wspczynnika osabienia od u0 przedstawiono na rys. 12-23.

Rys. 12-23. Modu wspczynnika osabienia dla pola za ekranem

Rys. 12-24. Wpyw przeszkody na propagacj fal radiowych

Uzyskane rezultaty mona stosowa do oceny wpywu przeszkd na trasie propagacji fal radiowych
(rys. 12-24). Natenie pola za przeszkod wyraa si zalenoci (12-79), przy czym jeli przeszkoda
ley poniej prostej czcej rdo i punkt obserwacji, to z0 jest ujemne, w przeciwnym przypadku
z0 > 0. Warto zauway, e przy pewnych wartociach u0 natenie pola za przeszkod przyjmuje
wartoci wiksze od natenia pola w swobodnej przestrzeni [51].

247

248

13
WPYW TROPOSFERY NA ROZCHODZENIE SI FAL
RADIOWYCH
13.1. BUDOWA I WACIWOCI TROPOSFERY
Troposfer nazywamy doln warstw atmosfery zalegajc bezporednio nad powierzchni ziemi i
rozcigajc si do wysokoci 8...10 km w strefach podbiegunowych, 10...12 km w szerokociach
umiarkowanych oraz 16...18 km w okolicach rwnikowych. W caej swojej objtoci troposfera ma
jednakowy skad procentowy wchodzcych w ni gazw, taki sam jak przy powierzchni ziemi. Wyjtek
stanowi zawarto pary wodnej, ktra zaley od warunkw meteorologicznych i zmniejsza. si ze
wzrostem wysokoci.
Podstawowymi parametrami charakteryzujcymi troposfer s: cinienie p (mierzone w milibarach),
temperatura bezwzgldna oraz wilgotno bezwzgldna e (rwnie mierzona w milibarach). Niekiedy
korzystamy z pojcia wilgotnoci wzgldnej S wyraonej w procentach.
Charakterystycznym zjawiskiem zachodzcym w troposferze jest spadek temperatury ze wzrostem
wysokoci. Przecitny pionowy gradient temperatury wynosi sze stopni na kilometr. Przyczyn
stopniowego spadku temperatury powietrza ze-wzrostem wysokoci jest przezroczysto troposfery dla
promieniowania sonecznego. Prawie cay strumie energii sonecznej przechodzcej przez troposfer jest
pochaniany przez powierzchni ziemi. Nagrzana powierzchnia ziemi powoduje podgrzewanie troposfery,
przy czym wan rol odgrywa konwekcja. Przylegajce do powierzchni ziemi masy powietrza
nagrzewaj si i unosz w gr, ich miejsce zajmuje powietrze zimne itd. Wskutek nierwnomiernego
rozkadu temperatury na powierzchni ziemi powstaj przy tym prdy wstpujce i zstpujce,
wywoujce zawirowania w troposferze i przemieszanie mas powietrza.
W pewnych przypadkach, wskutek dziaania lokalnych czynnikw, mog powsta obszary, w ktrych
temperatura powietrza ronie ze wzrostem wysokoci. Zjawisko to nazywamy inwersj temperatury.
Inwersj temperatury moe powsta midzy innymi wskutek poziomych ruchw mas powietrza; jest to
tzw. inwersja adwekcyjna. Inwersje takie mona obserwowa wczesn wiosn, gdy nad powok nien
pokrywajc ziemi unosz si nadchodzce z poudnia masy ciepego powietrza. Innym przykadem
moe by przesuwanie si nagrzanego powietrza znad ldu nad chodniejsz powierzchni morza.
W izotermicznej atmosferze cinienie maleje z wysokoci wedug prawa
(13-1)
przy czym:
po cinienie atmosferyczne na poziomie .morza;
M = 29 masa molowa powietrza, [kg/kmol],
g przyspieszenie ziemskie [m/s2];
R = 8,31103 J/kmolK uniwersalna stal gazowa;
H wysoko nad poziomem morza [m];
Ttemperatura [K].
Propagacja fal radiowych w najniszej warstwie atmosfery jest w znacznym stopniu uzaleniona od
warunkw meteorologicznych. Wpyw ich objawia si w postaci zaamywania, rozpraszania i tumienia
fal radiowych w troposferze. Aby okreli wpyw warunkw meteorologicznych na propagacj fal
radiowych, musimy przede wszystkim ustali zwizki midzy elektrycznymi a meteorologicznymi
parametrami troposfery.
13.2. WSPCZYNNIK REFRAKCJI TROPOSFERYCZNEJ
Zjawisko refrakcji jest zwizane z przestrzenn zmiennoci przenikalnoci elektrycznej orodka, w
ktrym rozchodz si fale elektromagnetyczne. Wzgldna przenikalno elektryczna powietrza rni si
nieznacznie od jednoci i ulega stosunkowo niewielkim zmianom w funkcji wysokoci. Okazuje si
jednak, e nawet ta maa zmienno wystarcza, aby fale radiowe ulegay refrakcji majcej praktyczne
znaczenie.
249

Poniewa wspczynnik zaamania powietrza n tylko o kilka dziesiciotysicznych przewysza

jedno, czsto zamiast wspczynnika refrakcji n wprowadzamy pojcie wskanika refrakcji N,
zdefiniowanego nastpujco:
(13-2)
Wskanik refrakcji troposferycznej zaley od temperatury, cinienia i wilgotnoci powietrza
(13-3)
Warto wskanika refrakcji zmienia si w funkcji wysokoci nad ziemi. Rniczkujc zaleno
(13-3) wzgldem H otrzymujemy
(13-4)
Ze wzrostem wysokoci cinienie zawsze malej i gradient cinienia w maym stopniu zaley od
warunkw meteorologicznych. Pierwszy skadnik w nawiasie kwadratowym wyraenia (13-4) jest wic
prawie stay i zawsze ujemny. Gradienty temperatury i wilgotnoci s natomiast czue na zmiany
warunkw meteorologicznych i mog nawet zmienia znak (przy inwersji temperatury i powstawaniu
tzw. wilgotnych workw).
Ze wzgldu na znaczn i czst zmienno warunkw meteorologicznych, matematyczne ujcie
wpywu troposfery na propagacj fal radiowych jest moliwe tylko przy zaoeniu pewnych przecitnych
warunkw dla danego obszaru. Taka wyidealizowana troposfera nosi nazw troposfery standardowej.
Wedug zalece CCIR [9] wskanik refrakcji dla troposfery standardowej wyraa si wzorem
(13-5)
przy czym H jest wysokoci n.p.m. mierzon w kilometrach.

13.3. REFRAKCJA FAL RADIOWYCH W TROPOSFERZE

Zjawisko refrakcji fal radiowych w troposferze rozwaa si na og na podstawie praw optyki
geometrycznej. Mimo stosunkowo dugiej fali stosowanie praw optyki geometrycznej jest dopuszczalne,
jeli tylko wzgldne zmiany wspczynnika zaamania na odcinku rwnym dugoci fali s bardzo mae
(13-6)
W troposferze nierwno (13-6) jest zawsze speniona.
Znajdziemy teraz rwnanie trajektorii fali radiowej rozchodzcej si w troposferze. Posuymy si w
tym celu wprowadzonym w p. 2.2.2 pojciem eikonau, ktrego rwnanie zapiszemy w postaci
(13-7)
Pomnmy obie strony rwnania (13-7) przez wektor jednostkowy 1S0 styczny do promienia, wzdu
ktrego rozchodzi si fala; otrzymamy wwczas
(13-8)
Zrniczkujmy teraz wyraenie (13-8) wzgldem s
(13-9)
Jest to poszukiwane rwnanie trajektorii fali w najoglniejszej postaci. Rozpatrzmy przypadek
szczeglny, gdy wspczynnik zaamania zaley tylko od wysokoci nad powierzchni ziemi. W tym
przypadku wektor n jest skierowany wzdu promienia r wychodzcego ze rodka ziemi. Mnoc
rwnanie (13-9) wektorowe przez r otrzymamy wic
(13-10)
Poniewa jednak
oraz poniewa wektor r / s jest styczny do trajektorii fali, tzn. jest rwnolegy do wektora 1S0, wic
zamiast rwnania (13-10) moemy napisa
(13-11)
Z rwnania (13-11) wynika, e iloczyn wektorowy r 1S0 jest stay wzdu trajektorii fali. Oznacza to, e
orientacja paszczyzny wyznaczonej przez wektory r i 1S0 jest stal albo innymi sowy e promie,

250

wzdu ktrego rozchodzi si fala w kulisto-warstwowej troposferze, jest krzyw pask.

Wobec tego suszne jest nastpujce rwnanie:

(13-12)

2
oraz bior pod uwag, e na powierzchni ziemi n = n0, = 0 oraz r = a, moemy rwnanie (13-12)
przepisa w postaci
(13-13)
przy czym jest ktem midzy wektorem r a wektorem 1S0. Wprowadzajc kt wzniesienia =

Dla paskiej troposfery rwnanie to przechodzi w znane prawo Snelliusa

(13-14)
Zajmiemy si teraz okreleniem promienia krzywizny trajektorii fali radiowej rozchodzcej si w
kulisto-warstwowej troposferze. Zgodnie z definicj promie krzywizny jest dany przez (rys. 13-1)
(13-15)
Z prostych zalenoci geometrycznych wynika, e
oraz
przy czym kt geocentryczny.
Korzystajc z powyszych zalenoci otrzymujemy
lub
1

d
cos
sin
r
dH

Pochodn d/dH znajdziemy z wyraenia (13-12) podstawiajc =

(13-16)

oraz r = a + H
2
(13-17)

Podstawiajc wyraenie (13-17) do wzoru (13-16) znajdujemy

(13-18)

Rys. 13-1. Rysunek pomocniczy do okrelenia promienia krzywizny trajektorii fali rozchodzcej si w kulistowarstwowej troposferze

Z dostateczn dla praktyki dokadnoci moemy w liczniku wyraenia (13-18) zaoy, e n l.

Poniewa w studiach nad rozchodzeniem si fal przyziemnych interesuj nas przede wszystkim
promienie skierowane wzdu ziemi, dla ktrych cos l, zatem ostateczna posta wyraenia ma promie

251

krzywizny trajektorii fali jest nastpujca:

1
10 6
=
(13-19)
dn
dN
dH
dH
Wynik ten wskazuje, e promie krzywizny trajektorii nie zaley od wspczynnika zaamania, lecz od
szybkoci, z jak zmienia si on ze wzrostem wysokoci.
Gdy fale radiowe rozchodz si w troposferze standardowej, ich trajektorie w pobliu powierzchni
ziemi przybieraj ksztat ukw o promieniu

Refrakcj zachodzc w troposferze standardowej nazywamy refrakcj normaln.

13.4. ZASTPCZY PROMIE ZIEMI

Wpyw refrakcji troposferycznej na propagacj fal radiowych mona uj wprowadzajc do wzorw
interferencyjnych, a w pewnych przypadkach take do wzorw dyfrakcyjnych, w miejsce rzeczywistego
promienia ziemi promie zastpczy.
Zastpczy promie ziemi az mona stosowa w tych przypadkach, gdy gradient wspczynnika
zaamania nie zaley od wysokoci tzn. gdy
a wic

(13-20)

Wprowadzajc zaleno (13-20) do rwnania trajektorii fali (13-13) otrzymujemy

(13-21)
Biorc pod uwag, e
rwnanie (13-21) moemy sprowadzi do postaci
(13-22)
Rwnanie trajektorii fali rozchodzcej si w jednorodnej troposferze ma nastpujcy ksztat:
(13-23)
Porwnujc wyraenia (13-22) i (13-23) dochodzimy do wniosku, e troposfer ze staym
gradientem wspczynnika zaamania mona zastpi jednorodn troposfer, jeli w miejsce
rzeczywistego promienia wprowadzimy zastpczy promie ziemi, okrelony zalenoci
(13-24)
Uwzgldniajc, e przy 0 = 0
otrzymujemy
(13-25)
Dla refrakcji normalnej warto zastpczego promienia ziemi
(13-26)
Wprowadzajc zastpczy promie ziemi do wzoru (12-71) wyznaczamy granice bezporedniej
widocznoci anten
(13-27)

252

13.5. KLASYFIKACJA ROZMAITYCH STOPNI NASILENIA REFRAKCJI

TROPOSFERYCZNEJ
Omawiajc wyej wpyw refrakcji na rozchodzenie si fal radiowych, traktowalimy o przecitnym,
najczciej spotykanym stanie troposferytroposferze standardowej. Pod wpywem okrelonych
czynnikw meteorologicznych moe si jednak wytworzy w troposferze rozkad wspczynnika
zaamania rnicy si istotnie od rozkadu w warunkach normalnych. W zwizku z tym fale radiowe
rozchodzce si w troposferze mog ulega refrakcji o rnym stopniu nasilenia. Spotykane
intensywnoci refrakcji dzielimy na trzy grupy: refrakcj ujemn, brak refrakcji i refrakcj dodatni. W
nieobecnoci refrakcji (dN/dH = 0) fale radiowe rozchodz si w troposferze wzdu linii prostych. Przy
refrakcji ujemnej (dN/dH > 0) trajektorie fal s skierowane wypukoci w d, fale radiowe oddalaj si
od powierzchni ziemi. Przy refrakcji dodatniej (dN/dH < 0) trajektorie fal s zwrcone wypukoci w
gr. Szczeglnym przypadkiem refrakcji dodatniej jest refrakcja normalna.
Refrakcj dodatni dzielimy z kolei na l) sab, 2) normaln, 3) siln, 4) krytyczn i 5) superrefrakcj.
Dla wyjanienia wyprowadzonej klasyfikacji zajmiemy si dokadniej refrakcj krytyczn, ktra ma
miejsce wwczas, gdy promie krzywizny trajektorii fali jest rwny promieniowi ziemi. Podstawiajc do
wzoru (13-19) = a = 6,37106 m, otrzymujemy
W warunkach refrakcji krytycznej trajektoria fali wypromieniowanej pod ktem 0 = 0 przebiega na
staej wysokoci nad powierzchni ziemi.
Tablica 13-1
Klasyfikacja rnych rodzajw refrakcji troposferycznej

W warunkach superrefrakcji trajektorie fal radiowych s nadal zwrcone wypukoci do gry, jednake
ich promie krzywizny jest niniejszy od promienia ziemi, w wyniku czego promienie wychodzce pod
niewielkimi ktami wzniesienia ulegaj w troposferze cakowitemu wewntrznemu odbiciu i w pewnej
odlegoci od nadajnika powracaj na powierzchni ziemi.
Saba refrakcja zachodzi w warunkach porednich midzy brakiem refrakcji a refrakcj normaln.
Silna refrakcja zachodzi w warunkach porednich midzy refrakcj normaln a krytyczn.
W tablicy 13-1 podano wartoci gradientu wskanika refrakcji, promienia krzywizny trajektorii fali
oraz zastpczego promienia ziemi dla wymienionych rodzajw refrakcji troposferycznej. Przedstawiono
253

rwnie rzeczywiste trajektorie fal radiowych rozchodzcych si nad powierzchni ziemi oraz trajektorie
rwnowane nad ziemi o zastpczym promieniu. Przy refrakcji ujemnej zastpczy promie ziemi jest
mniejszy od promienia rzeczywistego. Przy refrakcji krytycznej promie rwnowany staje si
nieskoczenie wielki, natomiast przy superfrakcji przyjmuje warto ujemn. W tym ostatnim
przypadku zastpcza ziemia staje si wklsa, tak e prostoliniowy promie odbijajc si wielokrotnie od
wklsej powierzchni moe dotrze do odlegych punktw.

13.6. ROZPRASZANIE FAL RADIOWYCH W TROPOSFERZE

Wiele znanych od dawna faktw, takich jak migotanie gwiazd, drganie przedmiotw ogldanych przez
przylegajc do nagrzanej powierzchni ziemi warstw powietrza, kbienie si dymu nad wysokimi
kominami fabrycznymi, a take pniejsze obserwacje ladw kondensacji spalin pozostawionych przez
wysoko lecce samoloty, wskazuj na istnienie w troposferze chaotycznych turbulencyjnych ruchw mas
powietrza. Ruchy te maj wpyw na lokaln warto wspczynnika zaamania, tak e wykres zalenoci
wskanika refrakcji od wysokoci (tzw. profil wskanika refrakcji) wykazuje charakterystyczne zbki"
(rys. 13-2).
Fluktuacje wspczynnika zaamania s powodem rozpraszania-fal radiowych w troposferze, dziki
czemu istnieje moliwo zrealizowania dalekosinej cznoci radiowej na falach ultrakrtkich [13, 31,
32].
Istnienie pola, powstaego wskutek rozpraszania w troposferze, daleko poza horyzontem mona
wyjani w nastpujcy sposb. Przypumy, e anteny stacji nadawczej i odbiorczej s umieszczone w
pobliu powierzchni ziemi, w punktach A i B (rys. 13-3). Oczywiste jest, e wszystkie punkty pooone
nad stycznymi AM i BN s jednoczenie widoczne z obu stacji. Oznaczmy przez V t cz troposfery,
ktra jest widoczna jednoczenie z punktw A i B i ktra uczestniczy w procesie powstawania pola
rozproszonego. Grna granica obszaru uczestniczcego w procesie powstawania pola rozproszonego jest
okrelona przez waciwoci kierunkowe uytych anten. Kady element objtoci wewntrz obszaru V
owietlony przez anten nadawcz staje si rdem promieniowania wtrnego oddziaywujcego z kolei
na anten odbiorcz. Energi odebrana przez anten odbiorcz jest wynikiem sumarycznego dziaania
wszystkich rde wtrnych znajdujcych si w obszarze V.

Rys. 13-2. Profil wskanika refrakcji zmierzony za pomoc refraktometru. Na wykresie jest widoczna struktura
drobnych, losowych zmian wskanika refrakcji

Rys. 13-3. Powstawanie promieniowania-rozproszonego

254

Obierzmy punkt Q wewntrz obszaru V. Gsto strumienia mocy w tym punkcie jest okrelona
zalenoci
(13-28)
przy czym:
Pm zastpcza moc promieniowana w kierunku punktu Q;
r1 odlego od anteny nadawczej do punktu Q.
Jeli przez () oznaczymy skuteczn powierzchni rozpraszajc w kierunku anteny odbiorczej
elementu objtoci troposfery dV ze rodkiem w punkcie Q, to gsto strumienia mocy wytwarzanego
przez ten element w punkcie B
(13-29)
przy czym r2 odlego punktu Q od anteny odbiorczej.
Moc dostarczona antenie odbiorczej przez element objtoci w punkcie Q znajdziemy mnoc gsto
strumienia mocy dSB przez powierzchni skuteczn anteny odbiorczej A2
(13.30)
Dla wyznaczenia mocy dostarczonej przez cay obszar V naley otrzymane wyraenie Statkowa. Jeli
jednak kierunkowo obu anten jest dua, a w praktyce mamy do czynienia tylko z takimi przypadkami,
to rozmiary obszaru V s na tyle mae, e moemy dla wszystkich punktw Q przyj r2 r2 R/2 oraz
zaoy stao skutecznej powierzchni rozpraszajcej (). Ponadto, zastpcza moc promieniowana
przez anten nadawcz jest w przyblieniu staa dla caego obszaru V i rwna iloczynowi mocy nadajnika
PN przez zysk energetyczny anteny nadawczej G1. Podobnie moemy zaoy stao powierzchni
skutecznej anteny odbiorczej. Uwzgldniajc powysze zaoenia i wyraajc powierzchni skuteczn
anteny odbiorczej przez jej zysk energetyczny G2, otrzymujemy nastpujce wyraenie na moc
doprowadzan do dopasowanego odbiornika:
(13-31)
Gdyby fale radiowe rozchodziy si w swobodnej przestrzeni, wwczas w odlegoci R (odlego
midzy nadajnikiem a odbiornikiem mierzona wzdu powierzchni ziemi, rys. 13-3) przy waciwej
orientacji anten, moc doprowadzona do odbiornika byaby rwna
(13-32)
Korzystajc z pojcia wspczynnika osabienia W moemy moc doprowadzon do odbiornika w
warunkach rozpraszania troposferycznego zapisa w postaci
(13-33)
Porwnujc wyraenie (13-33) i (13-31) oraz korzystajc ze wzoru (13-32) otrzymujemy nastpujce
wyraenie na wspczynnik osabienia przy rozpraszaniu fal radiowych w troposferze:
(13-34)
Wedug Villarsa i Weisskopfa [32] skuteczna powierzchnia rozpraszajca wyraa si zalenoci
(13-35)
Objto obszaru uczestniczcego w powstawaniu promieniowania rozproszonego przy zaoeniu, e
obie anteny s jednakowe, mona wyznaczy z prostych zalenoci geometrycznych
(13-36)
przy czym V i H s ktami potowy mocy odpowiednio w paszczynie pionowej i poziomej.
Rozpraszaniu fal ultrakrtkich w troposferze towarzysz wahania poziomu sygnaw (fluktuacje).
Obserwuje si zarwno wahania szybkie (trwajce minuty, sekundy i uamki sekund) jak i wahania
powolne (godzinowe, dobowe, miesiczne). Przyczyn powolnych waha natenia pola s regularne
(dobowe i sezonowe) oraz przypadkowe zmiany warunkw meteorologicznych, a w szczeglnoci
zmiany redniego gradientu wspczynnika zaamania i intensywnoci procesw turbulencyjnych w
troposferze.
Wystpowanie fluktuacji zmusza do stosowania metod statystycznych do opisu warunkw odbioru

255

sygnaw przy rozpraszaniu fal w troposferze. Dowiadczalnie stwierdzono, e powolne zmiany

natenia pola daj si najlepiej opisa za pomoc rozkadu logarytmicznie normalnego, natomiast
szybkie zmiany s podporzdkowane rozkadowi Rayleigha.
Zwizek statystyczny midzy fluktuacjami natenia pola w dwch rnych punktach przestrzeni
opisuje si za pomoc przestronnej funkcji korelacji (R). Fluktuacje obserwowane w dostatecznie
odlegych punktach s statystycznie niezalene, poniewa fale rozproszone dochodzce do tych punktw
powstaj w rnych obszarach troposfery, w ktrych losowe zmiany wspczynnika zaamania nie s
statystycznie powizane. Przestrzenna funkcja korelacji jest wic malejc funkcj odlegoci. Fluktuacje
uwaa si za statystycznie niezalene, gdy przestrzenna funkcja korelacji maleje do wartoci 1/e 0,37;
odpowiadajc tej wartoci odlego Rm nazywamy promieniem przestrzennej korelacji fluktuacji. Na
og promie przestrzennej korelacji fluktuacji nie przekracza kilkudziesiciu dugoci fali.
Waciwo braku przestrzennej korelacji fluktuacji ju przy odlegociach rzdu kilkudziesiciu
dugoci fali wykorzystuje si do poprawienia warunkw odbioru sygnaw radiowych (odbir zbiorczy)
[58]. Jeli do odbioru stosuje si dwie anteny rozstawione na odlego wiksz od promienia
przestrzennej korelacji fluktuacji, to wahania sygnau w kadej antenie s statystycznie niezalene.
Oznaczmy przez p(E) prawdopodobiestwo tego, e natenie pola przy antenie spada poniej wartoci
E. Prawdopodobiestwo spadku natenia pola poniej wartoci E jednoczenie w obu antenach jest
rwne p2(E), jest wic znacznie mniejsze ni dla pojedynczej anteny (szczeglnie gdy p(E) << l).
Obserwujc fluktuacj dwch sygnaw o rnych czstotliwociach stwierdzamy, e przy
dostatecznie duej rnicy czstotliwoci sygnaw f fluktuacje s statystycznie niezalene. Do opisu
zwizkw statystycznych midzy fluktuacjami dwch sygnaw rnicych si czstotliwoci
wprowadzamy czstotliwociow funkcj korelacji fluktuacji (f). Odstp czstotliwoci fm przy
ktrym funkcja (f) przyjmuje warto l/e nazywamy odstpem korelacji.
Brak korelacji czstotliwociowej fluktuacji ma dwojakie znaczenie dla pracy systemw
radiokomunikacyjnych. Z jednej strony jest on wykorzystywany do poprawy warunkw odbioru (odbir
zbiorczy czstotliwociowy), z drugiej strony odstp korelacji fm okrela szeroko pasma, ktr mona
przesa bez znieksztace. Jeli szeroko pasma przesyanego sygnau jest mniejsza od fm, to
fluktuacje poszczeglnych skadowych sygnau s silnie skorelowane i sygna nie ulega znieksztaceniu.
Jeli jednak szeroko pasma sygnau znacznie przewysza fm, to fluktuacje poszczeglnych
skadowych sygnau przestaj by skorelowane i sygna ulega duym znieksztaceniom. Moemy wic
uwaa, e orodek propagacji ma okrelone pasmo przenoszenia", ograniczajce dopuszczaln
szeroko pasma sygnau.

13.7. TUMIENIE FAL RADIOWYCH W TROPOSFERZE

W poprzednich rozdziaach badalimy wpyw troposfery na propagacj fal radiowych biorc pod
uwag jej niejednorodno. Wpyw ten polega na zakrzywieniu trajektorii i rozpraszaniu fal.
Zakadalimy przy tym, e troposfera jest cakowicie przezroczysta dla rozchodzcych si w niej fal, czyli
innymi sowy zakadalimy, e fale radiowe nie ulegaj w troposferze tumieniu. Bogaty materia
dowiadczalny, uzyskany w wyniku eksploatacji linii radiowych w szerokim zakresie czstotliwoci,
wykazuje, e zaoenie to jest suszne w kadych warunkach meteorologicznych dla fal duszych od
10cm. Fale krtsze natomiast rozchodzc si w troposferze ulegaj tumieniu, ktre w pewnych
warunkach meteorologicznych moe by tak due, e uniemoliwia nawizanie cznoci radiowej [41,
44, 53].
Rozrniamy cztery rodzaje tumienia powodowanego przez troposfer, a mianowicie: l) tumienie
powodowane opadami atmosferycznymi (deszcz, mga, grad, nieg); 2) absorpcja molekularna, 3)
rozpraszanie na czsteczkach, 4) tumienie w twardych czsteczkach (py, czsteczki dymu). Dwa
ostatnie rodzaje tumienia maj znaczenie tylko dla najkrtszych fal przylegajcych do zakresu wiata
widzialnego. Pierwsze dwa rodzaje omwimy nieco szerzej.
Tumienie powodowane opadami atmosferycznymi. Mona wskaza dwie przyczyny powodujce
tumienie fal radiowych przez kropelki wody. Po pierwsze, kropelk wody moemy uwaa za
pprzewodnik, w ktrym fala radiowa indukuje prdy przesunicia, ktrych gsto przy bardzo
wielkich czstotliwociach Jest znaczna. Straty energii wywoane tymi prdami s jedn z przyczyn

256

tumienia fal radiowych. Po drugie, indukowane w kropelkach wody prdy s wtrnymi rdami
promieniowania, powodujcymi rozpraszanie fal. Rozpraszanie to daje taki sam. efekt jak absorpcja, gdy
natenie pola w kierunku rozchodzenia si fali maleje.

Rys. 13-4. Zaleno wspczynnika tumienia od dugoci fali dla deszczu i mgy / drobny deszcz (0,25 mm/h);
2 redni deszcz (l mm/h); 3 umiarkowany deszcz (4 mm/h); 4 silny deszcz (l6 mm/h); 5 lekka
mga (widoczno 600 m) 6 rednia mga (widoczno 120 m); 7gsta mga (widoczno
30 m)

Na rysunku 13-4 przedstawiono zaleno wspczynnika tumienia od dugoci fali, dla deszczu i mgy o
rnych intensywnociach.
Absorpcja molekularna. Fale krtsze od 1,5 cm ulegaj tumieniu wskutek bezporedniego
oddziaywania pola fali na czsteczki gazw wchodzcych w skad troposfery. W tych. przypadkach
energia rozchodzcej si fali jest zuywana na wzbudzanie atomw i czsteczek. Absorbujc energi
rozchodzcej si fali atomy i czsteczki przechodz ze stanu o mniejszej energii do stanu o wikszej
energii. Poniewa dozwolone poziomy energetyczne maj wartoci dyskretne, zatem opisane wyej
przejcia maj mniej lub bardziej wyrany charakter rezonansowy, co prowadzi do rezonansowego, czyli
selektywnego tumienia fa radiowych.
Spord gazw wchodzcych w skad troposfery najwiksze znaczenie, jeeli idzie o tumienie fal
radiowych, maj tlen i para wodna. W zakresie fal centymetrowych i milimetrowych wystpuj
nastpujce rezonansowe dugoci fal, przy ktrych tumienie osiga maksimum:
dla czsteczek tlenu O2 0,5 cm; 0,25 cm;
dla czsteczek pary wodnej 1,35 cm; 1,5 mm; 0,75 mm.
Na rysunku 13-5 pokazano zaleno tumienia od czstotliwoci powodowanego -przez czsteczki
tlenu i pary wodnej.

Rys. 13-5. Zaleno wspczynnika tumienia od czstotliwoci dla czsteczek tlenu i pary wodnej (wilgotno
waciwa 7,75 g/m3)

257

Na wykresie wyranie wida pi podanych wyej zakresw tumienia rezonansowego. Tumienie

powodowane przez czsteczki tlenu jest w przyblieniu stae, natomiast tumienie powodowane przez
czsteczki pary wodnej bardzo zaley do wilgotnoci powietrza i wobec tego zmienia si w czasie.

258

14
WPYW JONOSFERY NA PROPAGACJ FAL RADIOWYCH
14.1. BUDOWA JONOSFERY
Jonosfer nazywamy zjonizowan cz atmosfery zalegajc na wysokoci powyej 60 km.
Zanim zajmiemy si Jonosfer, celowe bdzie zapozna si z podstawowymi waciwociami
fizycznymi grnych warstw atmosfery [33]. Wyniki obserwacji porednich i pomiarw bezporednich,
wykonywanych za pomoc balonw, rakiet i sztucznych satelitw Ziemi, wskazuj na to, e do
wysokoci 90 km atmosfera ma skad taki sam jak w pobliu powierzchni Ziemi. Na duych
wysokociach rnice mas gazw wchodzcych w skad atmosfery wpywaj na jej rozwarstwienie:
cisze gazy gromadz si w warstwach pooonych niej. W rozrzedzonej atmosferze pod wpywem
promieniowania sonecznego zachodzi dysocjacja tlenu i azotu polegajca na tym, e czstki tych gazw
przyswajaj sobie kwant energii i rozszczepiaj si na atomy. Dysocjacja O2 rozpoczyna si na
wysokoci ok. 90 km, natomiast dysocjacja N2 zachodzi na wysokociach przewyszajcych 220 km.
Orientacyjny skad atmosfery pokazano na rys. 14-1.
Rozkad temperatury w troposferze omwilimy ju w p. 13.1. W miar wzrostu wysokoci, po
przekroczeniu grnej granicy troposfery spadek temperatury ustaje, temperatura utrzymuje si na
poziomie 210 K do ok. 20 km. Przy dalszym wzrocie wysokoci temperatura powietrza zaczyna
wzrasta i osiga maksimum rzdu 400 K na wysokoci okoo 60 km. Na wysokoci okoo 80 km
wystpuje drugie minimum temperatury (ok. 200...250 K), po czym temperatura zaczyna wzrasta do
wartoci rzdu tysica kelwinw i wicej. redni rozkad temperatury powietrza w funkcji wysokoci
przedstawiono na rys. 14-2. Przez temperatur rozrzedzonej atmosfery naley rozumie, w wietle
kinetycznej teorii gazw, wielko charakteryzujc przecitn prdko chaotycznych ruchw
cieplnych czsteczek.
Jak wiadomo, jonizacja polega na usuniciu jednego lab rzadziej kilku elektronw z atomw gazu
wchodzcego w skad atmosfery. W celu usunicia elektronu z atomu naley wykona pewn prac W,
zwan prac jonizacji.
Jeli dany gaz zostaje poddany dziaaniu promieniowania o energii kwantw h/, to jonizacja moe
nastpi przy spenieniu warunku
hf > W
(14-1)
przy czym:
h = 6,6310-34 Js staa Plancka;
f czstotliwo promieniowania oddziaywujcego na gaz.

Zawarto poszczeglnych skadnikw

Rys. 14-1. Orientacyjny skad atmosfery na rnych wysokociach

259

Rys. 14-2. redni rozkad temperatury powietrza w funkcji wysokoci

Nierwno (14-1) wskazuje na to, e jonizacja danego gazu zachodzi pod wpywem promieniowania,
o czstotliwoci przewyszajcej pewn warto krytyczn, zwan czstotliwoci jonizacji (odpowiada
jej jonizujca dugo fali).
Atomy gazu mog ulec jonizacji rwnie wskutek zderzenia z czstk o dostatecznie duej energii.
Jeli pomin poprawk relatywistyczn, to dla wywoania jonizacji czstka o masie m musi mie
prdko v speniajc warunek
(14-2)
Energi poruszajcej si czstki wyraamy w elektronowoltach. Znajc energi kinetyczn czstki,
energi w elektronowoltach znajdujemy z wzoru
(14-3)
przy czym:
e adunek elektronu;
V rnica potencjaw w woltach, po przejciu ktrej elektron nie majcy prdkoci pocztkowej
nabiera prdkoci v.
Tablica 14-1
Praca jonizacji gazw wchodzcych w skad atmosfery
Dugo fali
Praca jonizacji
Gaz
jonizujcej
[eV]
[nm]
O2
102,6
12,2
O
91
13,6
N2
79,5
15,5
N
85
14,5
W tablicy 14-1 podano wartoci pracy jonizacji gazw wchodzcych w skad atmosfery. Dane zawarte
w tablicy wskazuj na to, e jonizacja najatwiej jonizujcego si gazu, jakim jest czsteczkowy tlen,
moe zosta dokonana tylko przez promieniowanie ultrafioletowe.
Podstawowym rdem jonizacji atmosfery jest Soce. Fotosfera o temperaturze ok. 6000 K.
promieniuje fale radiowe o bardzo szerokim widmie czstotliwoci. Chromosfera i korona o
temperaturze rzdu 2106 K s rdami promieniowania ultrafioletowego (2...30 nm) i mikkiego
promieniowania rentgenowskiego (0,8... 2 nm). Ponadto Soce wyrzuca strumienie elektronw i innych
czstek tworzcych promieniowanie korpuskularne. Oprcz Soca czynnikami jonizujcymi s:
promieniowanie gwiazd, promieniowanie kosmiczne, py kosmiczny i meteory.
Rwnoczenie z powstawaniem jonw i elektronw swobodnych zachodzi w atmosferze proces
odwrotny, polegajcy na ponownym czeniu si swobodnych elektronw z jonami. Nosi on nazw
rekombinacji. Przy rekombinacji wydziela si ilo energii rwna uprzednio woonej pracy jonizacji.
Prawdopodobiestwo rekombinacji jest tym wiksze, im wiksza jest gsto elektronowa (liczba
elektronw w jednostce objtoci gazu), a ta z kolei zaley od intensywnoci jonizacji. Przy okrelonych
warunkach jonizacji wytwarza si wic pewien stan rwnowagi dynamicznej.
260

Rys. 14-3. Orientacyjny rozkad gstoci elektronowej w funkcji wysokoci

W rzeczywistoci warunki jonizacji ulegaj cigym zmianom, przez co gsto elektronowa podlega
cigej fluktuacji. Poniewa gwnym rdem jonizacji atmosfery ziemskiej jest Soce, dlatego w
godzinach porannych i przedpoudniowych przewaa proces jonizacji i gsto elektronowa wzrasta. Po
poudniu zaczyna stopniowo growa rekombinacja, ktra w porze nocnej znacznie postpuje, nie
niweczc jednak cakowicie jonizacji dokonanej w porze dziennej. Ostatecznie grne warstwy atmosfery
utrzymuj si w permanentnym stanie jonizacji. Oprcz, zmian dobowych obserwuje si zmiany
sezonowe oraz dugookresowe zwizane z cykliczn zmiennoci aktywnoci sonecznej.
Wskutek rnej intensywnoci czynnikw jonizujcych, jak rwnie wskutek niejednorodnoci skadu
atmosfery oraz rnicy cinie na rnych wysokociach, rozkad gstoci elektronowej jonosfery jest
nierwnomierny. Dawniej dzielono jonosfer na warstwy o okrelonej gruboci. Wyniki pomiarw
gstoci elektronowej za pomoc przyrzdw umieszczonych na rakietach i sztucznych satelitach Ziemi
wykazay, e podzia taki jest niesuszny. Mona mwi tylko o jednym wyranie zarysowanym
maksimum gstoci elektronowej i trzech dalszych, sabo zarysowanych maksimach (rys. 14-3).
W cigu dnia wyrnia si cztery obszary (tabl. 14-2): D od 60 do 90 km, E od 100 do 120 km,
F1 od 180 do 240 km (wystpuje tylko w porze letniej), F2 od 230 do 400 km. W nocy obszary D i
F1 znikaj, pozostaj tylko obszary E i F2, przy czym gsto elektronowa w tych obszarach wyranie
maleje.
Obszary D, E i F1 charakteryzuj si du stabilnoci, tzn. dobowe zmiany gstoci elektronowej i
wysokoci maksimw powtarzaj si z dnia na dzie. Obszar F2 jest natomiast niestabilny. Gsto
elektronowa i. wysoko maksimum w tym obszarze ulegaj znacznym zmianom z dnia na dzie.
Na rysunku 14-4 przedstawiono dobowe zmiany czstotliwoci krytycznej i wysokoci maksimw dla
obszarw E, F1, F2. Gsto elektronowa jest zwizana z czstotliwoci krytyczn zalenoci
N = 1,24104f2kr
(14-4)
przy czym gsto elektronowa jest wyraona w elektronach/cm3, a czstotliwo wMHz.
Od czasu do czasu na wysokoci obszaru E pojawia si silnie zjonizowana warstwa, ktr nazywamy
warstw sporadyczn E i oznaczamy przez ES. Warstwa ES moe powsta w dowolnej porze doby i roku,
jednake w rednich szerokociach geograficznych najczciej pojawia si w cigu dnia w porze letniej.

261

Tablica 14-2
Podstawowe parametry charakterystycznych obszarw jonosfery
Parametr

Obszar D
jonizacja NO promieniowaniem linii L;
Mechanizm jonizacja wszystkich
jonizacji
gazw mikkim promieniowaniem rentgenowskim
w cigu dnia 60...90 w
Wysoko [km]
nocy obszar D znika
Gsto
molekularna
1014...1016
3
[l/cm ]
Gsto
elektronowa
[l/cm3]

102...103

Liczba zderze
107 przy dolnej granicy
[l/s]
Wspczynnik
10-5...10-7
rekombinacji
3
[cm /s]

Obszar E
jonizacja wszystkich
gazw mikkim promieniowaniem rentgenowskim
100...120

Obszar F1

Obszar F2

jonizacja O ultrafiolejonizacja O przy szybtowym, rentgenowskim

kim zmniejszaniu si
i prawdopodobnie korwspczynnika rekompuskulamym promiebinacji z wysokoci
niowaniem
w cigu dnia 180...240 w lecie 300...400
w nocy obszar F1 znika w zimie 230...350
~l011

~1010

w cigu dnia 105...4105

w nocy 5103...104

2105...4,5105

w cigu dnia:
w porze zimowej
2106
w porze letniej 2105
w nocy w porze
zimowej 3105

105

104

w cigu dnia 10-7 w

nocy 10-8

410-9

51011...1013

103...104
w cigu dnia 810-11 w
nocy 310-11

Rys. 14-4. Urednione dobowe zmiany czstotliwoci krytycznej i wysokoci dla warstw E i F'. a) miesice letnie;
b) miesice zimowe

W jonosferze maj miejsce ruchy zwizane z przypywami i odpywami, wywoywanymi

oddziaywaniem Ksiyca i Soca, przy czym w gr wchodz nie tylko siy grawitacyjne, ale rwnie
wpywy cieplne. Z przypywami i odpywami s zwizane wiatry jonosferyczne. W jonosferze powstaj

262

rwnie wiry (turbulencje), ktre powoduj lokalne niejednorodnoci jonosfery. Niejednorodnoci te s

przyczyn rozpraszania fal elektromagnetycznych rozchodzcych si w jonosferze.
W pewnych okresach stan zjonizowania jonosfery ulega silnym zaburzeniom, zwizanym z
wystpowaniem zorzy polarnej i zaburze w polu geomagnetycznym.

Rys. 14-5. Tory meteorw w atmosferze

Nosz one nazw burz jonosferycznych. W czasie burzy jonosferycznej gsto elektronowa warstwy F2
zmniejsza si tak dalece, e praktycznie biorc przestaje ona istnie.
Atmosfera ziemska jest bezustannie bombardowana przez liczne czstki ciaa staego, zwane
meteorami. Tory meteorw w atmosferze s liniami prostymi o rnych kierunkach (rys. 14-5). Meteory
wchodzc z ogromn prdkoci w .gste warstwy atmosfery rozgrzewaj si i ulegaj wyparowaniu.
Podczas wyparowania pozostawiaj za sob silnie zjonizowany lad. rednia dugo ladu jest rzdu 25
km, a jego rednica w pocztkowej fazie rzdu kilku centymetrw.
Najbardziej zewntrzn cz jonosfery tworz naturalne obszary promieniowania, tzw. strefy van
Allena. Strefy Van Allena s obszarami otaczajcymi kul ziemsk, majcymi konfiguracj linii si pola
geomagnetycznego, wypenionymi czstkami o duej energii kinetycznej. Czstki te wykonuj
skomplikowane ruchy wzdu i wok geomagnetycznych linii si. Schematyczny rozkad stref van
Allena Pokazano na rys. 14-6.

Rys. 14-6. Strefy van Allena

14.2. ROZCHODZENIE SI PAL RADIOWYCH W JEDNORODNEJ PLAZMIE

Zamy, e w jednorodnej plazmie o gstoci elektronowej N, w ktrej elektron w cigu sekundy
dokonuje v zderze z neutralnymi czstkami, rozchodzi si wzdu osi x liniowo spolaryzowana fala
paska, przy czym wektor pola elektrycznego jest skierowany wzdu osi z (rys. 14-7). Przypumy na
pocztku, e w objtoci l m3 znajduje si tylko l elektron o adunku e i masie m.

263

Rys. 14-7. Rysunek pomocniczy do okrelenia warunkw rozchodzenia si fal radiowych w jednorodnej plazmie

Pole elektryczne rozchodzcej si fali, ktrego amplitud oznaczymy przez Em, a pulsacj przez ,
oddziauje na ten elektron z si
(14-5)
pod wpywem ktrej bdzie on wykonywa ruch drgajcy wzdu osi z.
d 2z
W kadej chwili sia F bdzie rwnowaona przez si bezwadnoci m 2 i si tarcia, powstajc
dt
wskutek zderze elektronu z neutralnymi czstkami. Jeli zaoymy, e przy kadym takim zderzeniu
dz
dz
elektron oddaje czstce cay swj pd m ,to w cigu sekundy zmiana pdu jest rwna m . Zmiana
dt
dt
pdu elektronu w cigu sekundy przedstawia si typu siy tarcia, bowiem sia ta jest proporcjonalna do
prdkoci. Uwzgldniajc powysze, moemy zapisa rwnanie ruchu elektronu w postaci
(14-6)
Rozwizanie tego rwnania ma posta

(14-7)

Wyrazimy teraz prdko ruchu elektronu dz/dt przez szybko zmian pola elektrycznego w czasie
dE/dt. Biorc pod uwag, e dE/dt = jE, oraz d2z/dt2 = j(dz/dt) w miejsce wyraenia (14-6)
otrzymujemy
(14-8)
skd
(14-9)
Poruszajcy si elektron jest rwnowany prdowi elektrycznemu o gstoci e(dz/dt). Poniewa w
rzeczywistoci w objtoci 1m3 znajduje si N elektronw wykonujcych zgodne ruchy, to cakowita
gsto prdu
(14-10)
Pod wpywem zmiennego pola elektrycznego w powietrzu (niezalenie od stopnia jego jonizacji)
powstaje prd przesunicia, ktrego gsto jest okrelona wzorem
(14-11)
Peny prd jest sum prdu konwekcyjnego i prdu przesunicia
(14-12)
Wyraenie w nawiasach kwadratowych ma charakter zespolonej przenikalnoci elektrycznej, z ktr
spotkalimy si ju przy omawianiu rozchodzenia si fal radiowych w orodku pprzewodzcym
(14-13)
Moemy wic uwaa plazm za orodek pprzewodzcy o parametrach:
(14-14)

264

(14-15)
przy czym indeks j oznacza, e parametry j i j dotycz zjonizowanego gazu.
Dla przewaajcego zakresu czstotliwoci radiowych jest speniona nierwno
2 >> 2
i w zwizku z tym parametry elektryczne zjonizowanego gazu moemy przedstawi w postaci:

(14-16)
(14-17)
(14-18)

Wzgldna przenikalno elektryczna zjonizowanego gazu wyraa si wzorem

(14-19)
Wielko

e2 N
ma wymiar czstotliwoci, bdziemy j nazywali czstotliwoci plazmow i oznaczali
m 0

przez 0 = 2f0
(14-20)
Podstawiajc do wyraenia (14-20) liczbowe wartoci na e, m i 0 otrzymujemy

(14-21)
Uwzgldniajc zaleno (14-20) wyraenie na wzgldn przenikalno elektryczn zjonizowanego
gazu moemy zapisa nastpujco:
(14-22)
Ze wzoru (14-22) wynika, e przenikalno elektryczna plazmy jest mniejsza od przenikalnoci
elektrycznej prni, tj. rj < l. Ponadto, poniewa zastpcze parametry rj i j s funkcjami czstotliwoci,
plazma jest orodkiem dyspersyjnym.
Przeprowadzone dotychczas rozwaania dotyczyy wycznie elektronw i nie uwzgldniay jonw.
Wszystkie rozwaania dotyczce gstoci strumienia elektronw zachowuj oczywicie moc w stosunku
do gstoci strumienia jonw, naley tylko mas elektronu zastpi mas jonu. Masa najlejszego z
podlegajcych jonizacji gazw atomowego azotu jest 25 800 razy wiksza od masy elektronu,
oczywiste jest zatem, e wpyw jonw jest znikomy i w obliczeniach inynierskich mona go pomin.

14.3. ROZCHODZENIE SI FAL RADIOWYCH W PLAZMIE O BUDOWIE

WARSTWOWEJ
Jak wykazalimy w p. 14.1, gsto elektronowa w jonosferze jest funkcj pooenia, wic rwnie
wartoci i jonosfery zmieniaj si od punktu do punktu. Jonosfera jest zatem orodkiem
niejednorodnym. Podstawowe waciwoci propagacji fal radiowych w jonosferze (refrakcja i odbicie fal)
mona wyjani zmianami przenikalnoci elektrycznej tylko w funkcji wysokoci nad Ziemi. W
pierwszym przyblieniu zaoymy wic warstwowy model jonosfery.
Z podobnym modelem warstwowym mielimy ju do czynienia przy badaniu rozchodzenia si fal
radiowych w troposferze. Trzeba jednak wyranie zdawa sobie spraw z faktu, e midzy zmianami
przenikalnoci elektrycznej w jonosferze i troposferze istnieje zasadnicza rnica. Wzgldna
przenikalno elektryczna troposfery zmienia si w niewielkich granicach i zawsze jest bliska jednoci.
W jonosferze natomiast, jak to wynika ze wzoru (14-19), wzgldna przenikalno elektryczna w
zalenoci od gstoci elektronowej moe przyjmowa dowolne wartoci mniejsze od jednoci. W
szczeglnoci rj moe przyjmowa wartoci bliskie zera, a take moe by rwna zeru. Przy takich
wartociach rj dugo fali w jonosferze zwiksza si wielokrotnie w porwnaniu z dugoci fali w
swobodnej przestrzeni, tak e na odcinku rwnym dugoci fali mog zachodzi due zmiany parametrw
jonosfery; nie moemy wic zaoy, e nierwno (13-6) jest speniona w caym obszarze jonosfery.
Oglne rozwizanie zagadnienia propagacji fal radiowych w jonosferze mona uzyska tylko na
gruncie teorii falowej. Ze wzgldu na ograniczon objto podrcznika Bdziemy musieli korzysta z

265

praw optyki geometrycznej, zdajc sobie jednak spraw, e nie mog one by stosowane dla caego
obszaru jonosfery.
14.3.1. CZSTOTLIWO KRYTYCZNA
Zajmiemy si najpierw paskim modelem warstwowej jonosfery. Zamy, e sygna radiowy o
czstotliwoci f zosta wypromieniowany z Ziemi pionowo do gry. Zbadamy, jak bdzie zmienia si
wspczynnik zaamania w funkcji wysokoci. Oczywicie tak dugo, jak dugo przenikalno elektryczna
a zatem wspczynnik zaamania
Jest rzeczywisty, propagacja fali w jonosferze nie bdzie si rnia jakociowo od propagacji fali w
troposferze. Rozkad wspczynnika zaamania w funkcji wysokoci bdzie przy tym mia ksztat jak na
rys. 14-8.
Jeli teraz zmniejszymy czstotliwo sygnau, to zgodnie ze wzorem (14-22) przenikalno
elektryczna, a wic i wspczynnik zaamania w obrbie warstwy jonosferycznej ulegn zmniejszeniu.
Przy dalszym zmniejszaniu czstotliwoci sygnau, np. przy czstotliwoci f3 (f3 < f2 < f1 < f; rys. 14-8) na
pewnej wysokoci H1 przenikalno elektryczna stanie si rwna zeru, a w przedziale wysokoci H1...H2
bdzie ujemna.

Rys. 14-8. Rysunek pomocniczy do wyjanienia odbicia fali padajcej prostopadle na jonosfer

Wspczynnik zaamania w tym przedziale wysokoci bdzie wic urojony. Oznacza to, e w zakresie
wysokoci H1...H2 przy czstotliwoci f3 fala elektromagnetyczna nie moe si rozchodzi; tak wic dla
spenienia zasady zachowania energii, fala elektromagnetyczna o czstotliwoci f3 musi ulec odbiciu na
wysokoci H1, na ktrej rj =0.
Zauwamy, e dla wysokoci wikszych ni H2 (rys. 14-8) przenikalno elektryczna jonosfery
ponownie przyjmuje wartoci dodatnie i wspczynnik zaamania staje si wielkoci rzeczywist, tak e
propagacja fali o czstotliwoci f3 jest znw moliwa. Fala nie moe jednak przenikn do tego obszaru
ze wzgldu na obecno swoistej bariery", jak stanowi przedzia H1...H2, w ktrym wspczynnik
zaamania jest wielkoci urojon. Mwic obrazowo, fala radiowa, o czstotliwoci f3 odbija si od
obszaru H1...H2 tak jak od bariery". Tak wic pionowo wypromieniowany sygna radiowy o
czstotliwoci f ulega odbiciu na takiej wysokoci, na ktrej przenikalno elektryczna, a wic i
wspczynnik zaamania jonosfery staj si rwne zeru, tj. na wysokoci, na ktrej czstotliwo
plazmowa staje si rwna czstotliwoci sygnau
(14-23)
Jeeli bdziemy zwiksza czstotliwo sygnau, to odbicie bdzie nastpowao na coraz to wikszej
wysokoci, dopki nie osigniemy wysokoci, przy ktrej N(H) = Nmax. Maksymaln czstotliwo, przy
ktrej pionowo wypromieniowana fala radiowa ulega odbiciu od warstwy jonosferycznej, nazywamy
czstotliwoci krytyczna
(14-24)
Przy czstotliwociach wikszych od czstotliwoci krytycznej zjawisko odbicia nie wystpuje;
warstwa jonosferyczna staje si przezroczysta.

266

14.3.2. ZAAMANIE FAL RADIOWYCH W PASKIEJ JONOSFERZE

Przyjmujc piaski model warstwowej jonosfery moemy rwnanie trajektorii fali wchodzcej do
jonosfery pod ktem 0 (rys. 14-9) zapisa w postaci (p. 13.3)
(14-25)
przy czym wspczynnik zaamania na pocztku warstwy jonosferycznej n0 =1.

Rys. 14-9. Rysunek pomocniczy do okrelenia czstotliwoci maksymalnej

Fala radiowa powraca na Ziemi, jeli w punkcie, powrotu sin = l. Warunek powrotu fali na Ziemi
moemy wic zapisa w postaci
(14-26)

lub

(14-27)
skd
(14-28)
Zaleno (14-28) nosi nazw prawa secansa.
Z zalenoci (14-28) wynikaj dwa wnioski. Po pierwsze, fala o czstotliwoci f padajc na jonosfer
pod ktem 0 i fala o czstotliwoci f0 wypromieniowana pionowo odbija si na tej samej wysokoci. Po
drugie, przy ustalonym kcie padania 0 odbicie fali nastpuje na tym wikszej wysokoci, im wiksza
jest jej czstotliwo.
Wysoko punktu przecicia si prostych stanowicych przeduenie trajektorii fali wchodzcej do
jonosfery i fali wychodzcej z jonosfery nazywamy pozorn wysokoci odbicia.
Zwikszajc czstotliwo fali dochodzimy do obszaru, w ktrym N(H) = Nmax czyli f0 = fkr, i wtedy
(14-29)
Czstotliwo okrelon wzorem (14-29) nazywamy czstotliwoci maksymaln, jest ona funkcj kta
padania 0. Przy zmianach kta padania od 0 do /2 czstotliwo maksymalna zmienia si od fmax = fkr
do fmax = .

Rys. 14-10. Zaamanie fali radiowej w paskiej, warstwowej jonosferze

Przy ustalonym kcie padania 0 i czstotliwoci mniejszej od czstotliwoci maksymalnej, odlego

punktu padania promienia odbitego od punktu nadawania wzrasta ze wzrostem czstotliwoci sygnau.
atwo to sprawdzi korzystajc z wyraenia na promie krzywizny trajektorii fali w obszarze powrotu.
Zgodnie z zalenoci 113-18) mamy
(14-30)

267


0
2
Ze wzrostem czstotliwoci promie krzywizny trajektorii fali zwiksza si wskutek malenia
pochodnej dN/dH, ktra zmniejsza si ze wzrostem wysokoci (rys. 14-10). Przy zblianiu si do
czstotliwoci maksymalnej dN/dH 0 i promie krzywizny znacznie wzrasta, tak e fala odbita dociera
do powierzchni Ziemi w duej odlegoci od nadajnika (rys. 14-10). Przy czstotliwoci f4 > fmax fala
wchodzi w obszar ujemnego gradientu gstoci elektronowej; promie krzywizny trajektorii fali zmienia
znak. tak e trajektoria zostaje odchylona ku grze.
przy czym 0 =

14.3.3. ZAAMANIE FAL RADIOWYCH W KULISTO-WARSTWOWEJ JONOSEBRZE

Rozpatrujc propagacj fal radiowych w jonosferze kulisto-warstwowej musimy wyj od wzoru
(13-13)
(14-31)
Warunek powrotu fali na Ziemi ma teraz posta
Std w miejsce wzoru (14-28) otrzymujemy

(14-32)
(14-33)

Porwnujc otrzymane wyraenie z wyraeniem (14-28) dla paskiej jonosfery widzimy, e oba
wyraenia daj takie same wartoci f przy pionowym padaniu fali(0 = 0).

Rys. 14-11. Rysunek pomocniczy do okrelenia czstotliwoci maksymalnej w kulisto-warstwowej jonosferze

W miar zwikszenia kta padania rozbienoci midzy wartociami czstotliwoci wynikajcymi z obu
wzorw wzrastaj. W szczeglnoci z zalenoci (14-33) otrzymujemy nastpujc zaleno dla
czstotliwoci maksymalnej:
(14-34)
z ktrej wynika, e dla fali wypromieniowanej stycznie do powierzchni ziemi (0 = /2; rys.14-11)
czstotliwo maksymalna przyjmuje warto skoczon
(14-35)
a nie wzrasta do nieskoczonoci, jak to miao miejsce w przypadku paskiej jonosfery.
14.4. WPYW POLA MAGNETYCZNEGO ZIEMI NA PROPAGACJ FAL RADIOWYCH W
JONOSFERZE
W dotychczasowych rozwaaniach nad rozchodzeniem si fal radiowych w zjonizowanym gazie dla
uproszczenia nie bralimy pod uwag ziemskiego pola magnetycznego. Obecnie zajmiemy si zbadaniem
wpywu pola magnetycznego Ziemi, ktrego rednia warto wynosi 40 A/m, na propagacj fal
radiowych oraz wyjanieniem zjawisk fizycznych powstajcych pod jego wpywem.

268

14.4.1. ZALENOCI PODSTAWOWE

Wyjdziemy z rwna Maxwella dla gazu elektronowego:
(14-36a)
(14-36b)
ktre mona sprowadzi do jednego rwnania

(14-37)

oraz z rwnania ruchu elektronu w polu elektromagnetycznym i w staym polu magnetycznym Ziemi H0
(przy H << H0)
(14-38)
Dla uproszczenia rozwaa pomijamy wpyw zderze elektronw z czstkami neutralnymi. Drugi
skadnik po prawej stronie rwnania (14-38) przedstawia si, z jak oddziauje stae pole magnetyczne
Ziemi H0 na elektron, poruszajcy si z prdkoci v (sia Lorentza). Sia ta jest prostopada do wektorw
v i H0. Jeli wektory v i H0 s rwnolege, to sia Lorentza jest rwna zero. Jeli natomiast wektory v i H0
przez cay czas s wzajemnie prostopade, to sia Lorentza powoduje ruch elektronu po okrgu koa
wok linii si pola magnetycznego z tzw, czstotliwoci yromagnetyczn f = 0H0/2m.
Zajmiemy si teraz oglniejszym przypadkiem. Niech pionowo do gry wzdu osi z rozchodzi si fala
elektromagnetyczna, a wektor natenia staego pola magnetycznego H0 niech tworzy dowolny kt z
kierunkiem rozchodzenia si fali. W tym przypadku rna od, zera jest zarwno skadowa wzduna H0l
jak i skadowa poprzeczna H0t (w stosunku do kierunku propagacji fali elektromagnetycznej) staego pola
magnetycznego. W dalszych rozwaaniach przyjmiemy, e skadowa poprzeczna H0t ley wzdu osi x.
Pod wpywem pola elektrycznego rozchodzcej si fali radiowej kady elektron zjonizowanego gazu
nabiera okrelonej prdkoci v. Pod wpywem staego pola magnetycznego H0, zgodnie z rwnaniem
ruchu, wektor prdkoci v bdzie mia skadow nie tylko wzdu wektora E, ale take skadow
prostopad do E. Pod wpywem tej skadowej, jak to wynika z rwnania pola (14-37), pojawi si
wzduna skadowa pola elektrycznego (w stosunku do kierunku propagacji fali). Tak wic w fali
paskiej, majcej przed wejciem do jonosfery tylko skadowe poprzeczne pola elektrycznego i
magnetycznego, po wejciu do jonosfery pojawiaj si, pod wpywem pola magnetycznego Ziemi,
skadowe wzdune. Dlatego te przy rozwizywaniu rwna (14-37) i (14-38) musimy bra pod uwag
wszystkie skadowe wektorw E i v.
Bdziemy poszukiwali rozwiza rwna (14-37) i (14-38) w postaci
(14-39)
(14-40)
przy czym kj jest sta propagacji w zjonizowanym gazie, ktr, wobec przyjtego zaoenia o braku
zderze, moemy wyrazi nastpujco:
(14-41)
przy czym n wspczynnik zaamania.
Jednym z podstawowych celw przedstawionego zadania o wpywie ziemskiego pola magnetycznego
na propagacj fal w jonosferze jest wyznaczenie wspczynnika zaamania. Analiza zachowania si
wspczynnika zaamania umoliwia bowiem, jak to ju niejednokrotnie robilimy, uzyskanie
zasadniczych informacji o propagacji fal radiowych w orodku niejednorodnym.
Podstawiajc wyraenia (14-39) i (14-40) do rwna (14-37) i (14-38) otrzymujemy nastpujcy ukad
rwna wektorowych:
(14-42)
(14-43)
ktry sprowadza si do ukadu szeciu rwna skalarnych wzgldem szeciu skadowych pola
elektrycznego i prdkoci:

269

(14-44)

Jak wiadomo, dla uzyskania nietrywialnego rozwizania powyszego ukadu rwna, wyznacznik
ukadu musi by rwny zeru, wic
(14-45)
przy czym;
czstotliwo plazmowa;
wzduna czstotliwo yroskopowa;
poprzeczna czstotliwo yroskopowa.
14.4.2. DWJOMNO
Rozwizujc rwnanie (14-45) wzgldem wspczynnika zaamania znajdujemy
(14-46)
przy czym

(14-47)

Uzyskany rezultat wskazuje, e pod wpywem pola magnetycznego Ziemi jonosfera staje si orodkiem
dwjomnym, takim jak na przykad kryszta turmalinu. Jak wiadomo z optyki, promie wietlny
przechodzc przez kryszta turmalinu rozszczepia si na dwa promienie. Podobnie fala radiowa przy
przechodzeniu przez jonosfer ulega w oglnym przypadku rozszczepieniu na dwie fale. Tak wic
jonosfera, wskutek dziaania pola magnetycznego Ziemi, staje si orodkiem anizotropowym.
Rozpatrzmy pewien przypadek szczeglny. Zamy, e pole H0 jest poprzeczne wzgldem kierunku
rozchodzenia si fali, czyli, e l = 0. W tym przypadku, biorc znak +" przed pierwiastkiem
kwadratowym w wyraeniu (14-46) otrzymujemy
(14-48)
Ta warto wspczynnika zaamania jest taka sama jak dla jonosfery bez staego pola magnetycznego
[porwnaj wzr (14-22)]. Drug warto wspczynnika zaamania otrzymamy biorc znak " przed
pierwiastkiem kwadratowym w wyraeniu (14-46)
(14-49)
Jak wida, warto n2, rni si istotnie od wartoci n1.
Fal, dla ktrej wspczynnik zaamania jest okrelony wzorem (14-46) ze znakiem +" przed
pierwiastkiem kwadratowym, nazywamy fal zwyczajn, natomiast fal, dla ktrej wspczynnik
zaamania ma znak ", nazywamy fal nadzwyczajn.
Korzystajc z ukadu rwna (14-44) oraz z zalenoci (14-46) mona wykaza, e
(14-50)
czyli e:

270

(14-51)

przy czym znak + " odnosi si do fali zwyczajnej, a znak " do fali nadzwyczajnej.

Rys. 14-12. Elipsy polaryzacji fali zwyczajnej i nadzwyczajnej

Ze wzorw (14-51) wynika, e zarwno dla fali zwyczajnej jak i nadzwyczajnej skadowe pola
elektrycznego Ex i Ey s przesunite w fazie o 90 i e ich amplitudy nie s rwne. W oglnym przypadku
obie fale s wic spolaryzowane eliptycznie.
Z zalenoci (14-50) wynika te, e
(14-52)

czyli e

przy czym indeks l dotyczy fali zwyczajnej, a indeks 2 fali nadzwyczajnej. Oznacza to, e
odpowiadajce sobie skadowe pola obu fal s wzajemnie prostopade. Z wyrae (14-51) wynika
ponadto, e kierunek obrotu wektora E dla fali zwyczajnej i dla fali nadzwyczajnej jest przeciwny. Tak
wic, rzut wektora E dla obu fal na paszczyzn prostopad do kierunku ruchu w ustalonym punkcie
przedstawia w oglnym przypadku dwie wzajemnie prostopade elipsy (rys. 14-12).
Uwzgldnienie zderze elektronw z neutralnymi czstkami umoliwia wyznaczenie wspczynnikw
tumienia, ktre s rne dla obu fal.
Zjawisko rozszczepienia si fali elektromagnetycznej przy przechodzeniu przez jonosfer na dwie
eliptycznie spolaryzowane fale zostao potwierdzone dowiadczalnie.
14.4.3. SKRCENIE PASZCZYZNY POLARYZACJI [ZJAWISKO FARADAYA]
Zamy, ze czstotliwo rozchodzcej si w jonosferze liniowo spolaryzowanej fali
elektromagnetycznej jest tak dua, e jest speniony warunek
(14-53)
moemy wic przyj, e

Wykaemy, e w tym przypadku fala zwyczajna i fala nadzwyczajna tworz razem fal spolaryzowan
liniowo, przy czym paszczyzna polaryzacji jest skrcona o kt y wzgldem paszczyzny polaryzacji fali
nierozszczepionej.
Rzeczywicie, zakadajc, e wektor pola elektrycznego fali nierozszczepionej jest skierowany wzdu
osi x, moemy zapisa nastpujce wyraenia dla skadowych wektora E:
dla fali zwyczajnej:

dla fali nadzwyczajnej:

271

Sumujc skadowe obu fal otrzymujemy:

(14-54)
(14-55)
przy czym

Ze wzorw (14-54) i (14-55) wynika, e skadowe pola sumarycznego s wspfazowe, czyli e pole
sumaryczne jest, tak samo jak pole fali nierozszczepionej, spolaryzowane liniowo. Paszczyzna
polaryzacji fali sumarycznej po przejciu w jonosferze odcinka z1, z2 jest jednak skrcona o kt dany
zalenoci
(14-56)
Zjawisko skrcenia paszczyzny polaryzacji przy przejciu fali przez orodek anizotropowy zostao po
raz pierwszy zaobserwowane, w zakresie fal wietlnych, przez Faradaya i dlatego nosi jego imi.
Zjawisko Faradaya mona wykorzysta do okrelenia gstoci elektronowej jonosfery.

14.5. DYSPERSJA FAL RADIOWYCH W JONOSFERZE

Dotychczas rozpatrywalimy rozchodzenie si w jonosferze oddzielnych fal monochromatycznych.
Fala monochromatyczna jest jednak pojciem czysto teoretycznym, okrela ona proces, ktry jest
nieograniczony zarwno w czasie jak i w przestrzeni. W rzeczywistoci mamy zawsze do czynienia z
procesami ograniczonymi,. ktre zgodnie z twierdzeniem Fouriera mona przedstawi w postaci
nieskoczonego szeregu fal monochromatycznych.
Rozpatrzmy impuls radiowy wysany przez nadajnik. Impuls ten skada si z nieskoczenie wielu
harmonicznych skadowych. Rozchodzcy si w przestrzeni sygna jest wic nieskoczonym zbiorem fal
monochromatycznych. Jeli orodek, w ktrym rozchodz si fale elektromagnetyczne, jest orodkiem
niedyspersyjnym, to wszystkie fale monochromatyczne rozchodz si z jednakow prdkoci fazow i
wobec tego cay zbir fal bdzie si rozchodzi z jednakow prdkoci. Innymi sowy, prdko
rozchodzenia si impulsu radiowego w orodku niedyspersyjnym jest rwna prdkoci fazowej.
Inaczej przedstawia si sprawa w orodku dyspersyjnym, jakim jest jonosfera. Prdko fazowa jest
tutaj funkcj czstotliwoci, wic kada z fal monochromatycznych, na ktre mona rozoy impuls
radiowy, rozchodzi si z inn -prdkoci fazow. W zwizku z tym musimy zbada, co naley rozumie
w tym przypadku przez pojcie prdkoci rozchodzenia si sygnau.
Poniewa natenie pola sygnau jest nieskoczon sum fal monochromatycznych, moemy zawsze
przedstawi je w postaci
(14-57)
W orodku niedyspersyjnym staa propagacji k jest liniow funkcj czstotliwoci natomiast w orodku
dyspersyjnym k zaley od czstotliwoci w bardziej skomplikowany sposb.
Poniewa gsto widmowa G() impulsu, poza wskim przedziaem czstotliwoci (kn)-,
(kn)+, jest znikomo maa (rys. 14-13), zatem rwnie wielko A(k) jest bliska zeru poza przedziaem
kn-k, kn+k. Cak w granicach nieskoczonych w wyraeniu (14-57) moemy wic zastpi cak w
granicach skoczonych
(14-58)
Cak w wyraeniu (14-58) nazywamy pakietem falowym. Przewaajca cz energii sygnau jest
przenoszona tym pakietem falowym. Dlatego te przez prdko rozchodzenia si sygnau bdziemy
rozumieli prdko rozchodzenia si pakietu falowego.

272

Rys. 14-13. Gsto widmowa impulsu

Jeli przedzia 2k jest may, tak e

(14-59)

to moemy (k) rozwin w szereg Taylora i ograniczy si tylko do uwzgldnienia pierwszych dwch
wyrazw szeregu
(14-60)
przy czym (kn) czstotliwo nona.
Wykadnik funkcji eksponencjalnej w wyraeniu (14-58) moemy teraz zapisa w postaci
(14-61)
Uwzgldniajc wyraenie (14-61) i (14-58) pakiet falowy moemy przedstawi za pomoc funkcji
przy czym rednia amplituda E0 wyraa si zalenoci

(14-62)
(14-63)

Z wyraenia (14-63) wynika, e amplituda sygnau-zmienia si w czasie i w przestrzeni, jest ona stal
na powierzchni okrelonej rwnaniem
(14-64)

Rys. 14-14. Rysunek pomocniczy do okrelenia prdkoci grupowej

Prdko przesuwania si tej powierzchni rwnych amplitud jest prdkoci rozchodzenia si pakietu
falowego, tzn. jest prdkoci rozchodzenia si sygnau radiowego
(14-65)
Okrelona w ten sposb prdko, przy ograniczeniu (14-59), nazywa si prdkoci grupow. Okrela
ona prdko, z jak rozchodzi si obwiednia pakietu falowego (rys. 14-14). Prdko grupow dogodnie
jest przedstawi w postaci
(14-66)
W orodku niedyspersyjnym, jak atwo sprawdzi

273

(14-67)
W orodku dyspersyjnym natomiast prdko grupowa nie jest rwna prdkoci fazowej: vgr vf. W
przypadku pionowego rozchodzenia si impulsu radiowego w jonosferze
wic
(14-68)
przy czym przez f naley rozumie czstotliwo non sygnau.
Zauwamy, e prdko fazowa
wic

(14-69)

Poniewa w jonosferze n < l, wic prdko grupowa jest zawsze mniejsza od prdkoci wiata1).

14.6. ABSORPCJA JONOSFERYCZNA

Fala radiowa przechodzc przez jonosfer ulega tumieniu wskutek strat spowodowanych przez
zderzenia elektronw z jonami i neutralnymi czstkami gazu. Proces tumienia energii w jonosferze nosi
nazw absorpcji jonosferycznej.
Rozrniamy dwa zasadnicze rodzaje absorpcji, mianowicie absorpcj niedewiacyjna i absorpcj
dewiacyjn.
Absorpcja niedewiacyjna zachodzi wwczas, gdy fala przechodzi przez warstw jonosferyczn, nie
ulegajc w niej znaczniejszej refrakcji. Z absorpcj niedewiacyjna mamy, na przykad, do czynienia w
warstwie D, jeli fala odbija si od warstwy E.
Absorpcja dewiacyjna wystpuj w przypadku, gdy wspczynnik refrakcji jest znacznie mniejszy od
jednoci i fala ulega silnemu zaamaniu. Z absorpcj dewiacyjn mamy do czynienia wwczas, gdy fala
ulega odbiciu od danej warstwy lub te warunki . s zblione do warunkw, w ktrych zachodzi pena
refrakcja.
Jak wynika z rozwaa przeprowadzonych w p. 14.2 w zakresie czstotliwoci, w ktrym 2 >> v2 i
przy pominiciu ziemskiego pola magnetycznego, jonosfer moemy traktowa jako orodek
pprzewodzcy o parametrach:
(14-70)
(14-71)
przy czym f0 czstotliwo plazmowa.
Wspczynnik tumienia fali w jonosferze, przy absorpcji niedewiacyjnej, jest wic rwny (p. 12.2)
(14-72)
Uwzgldnienie wpywu pola geomagnetycznego na absorpcj prowadzi do zawiych rozwaa
matematycznych. W szczeglnym przypadku, gdy czstotliwo fali jest rwna czstotliwoci rezonansu
yromagnetycznego, pod wpywem pola elektrycznego fali radiowej i ziemskiego pola magnetycznego
1)

Zgodnie z teori wzgldnoci prdko rozchodzenia si sygnau nigdy nie moe by wiksza od prdkoci
wiata w prni. Dlatego te prdko grupow mona identyfikowa z prdkoci przenoszenia sygnau tylko
wwczas, gdy jest ona niniejsza od prdkoci wiata. Wzr (14-66) daje prdko grupow mniejsz od c w
przypadku dyspersji normalnej. W przypadku anormalnej dyspersji, prdko grupowa jest wiksza od prdkoci
wiata w prni i w tych przypadkach trd sens jako prdko przenoszenia sygnau.

274

elektrony poruszaj si po spirali. rednia prdko elektronw jest przy tym wiksza ni w nieobecnoci
staego pola magnetycznego. Zwiksza si wic prawdopodobiestwo zderze elektronw z neutralnymi
czstkami, a wic nastpuje wzrost strat energii fali. Fale o czstotliwoci zblionej do czstotliwoci
rezonansu yromagnetycznego (ok. 1,4 MHz) przy rozchodzeniu si w jonosferze ulegaj wic
szczeglnie silnemu tumieniu.
W oglnym przypadku wspczynnik absorpcji niedewiacyjnej z uwzgldnieniem pola
geomagnetycznego wyraa si nastpujcym wzorem:
(14-73)
przy czym:
1wspczynnik absorpcji niedewiacyjnej przy czstotliwoci l MHz, bez uwzgldnienia,
wpywupola geomagnetycznego (14-72);
f czstotliwo [MHz];
f czstotliwo rezonansu yromagnetycznego [MHz];
p parametr, bdcy pierwiastkiem rwnania

kt midzy kierunkiem rozchodzenia si fali a liniami pola geomagnetycznego.

Analizujc wzr (14-72) dochodzimy do wniosku, e wspczynnik absorpcji osiga du warto
wwczas, gdy v jest due, za n mae. Najwiksza liczba zderze v rzdu 107, wystpuje w warstwie D. Z
drugiej strony warto wspczynnika refrakcji jest tu blisza l ni w warstwach wyszych, poniewa
gsto elektronowa warstwy D jest wzgldnie maa. ledzc przebieg v i n w funkcji wysokoci
dochodzimy jednake do wniosku, e warto stosunku v/n bdzie najwiksza w warstwie D i to u
dolnego jej kraca. Na tej podstawie moemy wyprowadzi wniosek, e fala jonosferyczna doznaje
najwikszego tumienia na dolnym kracu jonosfery, zarwno przy wejciu do niej jak i przy wyjciu.
Ze wzoru (14-72) wynika jeszcze drugi wany wniosek, e absorpcja niedewiacyjna maleje w
przyblieniu proporcjonalnie do kwadratu czstotliwoci.
Absorpcja dewiacyjna ma na og mniejsze znaczenie w propagacji jonosferycznej, poniewa zachodzi
na stosunkowo krtkiej drodze w porwnaniu z absorpcj niedewiacyjna. Jeli fala pada prostopadle na
warstw jonosferyczna, to absorpcja dewiacyjna jest bardzo wielka w pobliu czstotliwoci krytycznej.
Poniewa wspczynnik refrakcji dy wwczas do zera, wspczynnik absorpcji dy do nieskoczonoci.
Oprcz normalnej absorpcji dewiacyjnej i niedewiacyjnej, jaka ma miejsce w normalnych warunkach
jonosferycznych, wystpuje jeszcze niekiedy absorpcja anormalna zwizania z nadmiern aktywnoci
soneczn.

275

276

15
ZAKCENIA ATMOSFERYCZNE I KOSMICZNE
Z propagacj fal radiowych wie si w pewnej mierze zagadnienie zakce odbioru radiowego.
Zakcenie radioelektryczne jest zjawiskiem elektrycznym, wywoujcym skaenie sygnau uytecznego
w cznoci radiowej. Ze wzgldu na lokalizacj rda zakce rozrnia si zakcenia wasne i
zakcenia obce. Zakcenia wasne s zwizane ze struktur urzdze odbiorczych i w zwizku z tym
wychodz poza ramy tego podrcznika.
Do zakce obcych zalicza si zakcenia interferencyjne, przemysowe, atmosferyczne i kosmiczne.
Omawianie zakce interferencyjnych i przemysowych wchodzi w zakres systemw
radiokomunikacyjnych i dlatego tutaj ograniczymy si tylko do rozwaania zakce atmosferycznych i
kosmicznych.

15.1. ZAKCENIA ATMOSFERYCZNE

Przyczyn powstawania zakce atmosferycznych s wyadowania elektryczne w czasie burz midzy
chmur a ziemi lub midzy chmurami.
Badanie pola powstajcego przy uderzeniu pioruna (rys. 15-1) wykazuje, e tego typu wyadowanie
skada si z dwch faz: l) przedwyadowania, w czasie ktrego od chmury w kierunku ziemi wzrasta tzw.
lider schodkowy z prdem 100.. .300 A i 2) podstawowego wyldowania impulsu prdu o nateniu
10...100 kA, ktry pynie od ziemi do chmury wzdu drogi utorowanej przez lider.
Widmo promieniowania lidera ma charakter cigy, przy czym maksimum przypada w zakresie
czstotliwoci 30...50 kHz, natomiast w obszarze wielkich czstotliwoci pole wytwarzane przez lider
maleje jak 1/f. Wyadowanie podstawowe, o czasie trwania rzdu 100 s, ma rwnie widmo cige z
maksimum w zakresie 4...8 kHz i czci opadajc jak 1/f2.
Z powyszego wynika, e w czasie uderzenia pioruna s emitowane fale radiowe w bardzo szerokim
zakresie czstotliwoci od infraakustycznych do dziesitkw, a nawet setek megahercw.
Zakcenia powstajce pod wpywem wyadowa elektrycznych w atmosferze mona podzieli na
dwa rodzaje:
1. Zakcenia lokalne, objawiajce si w postaci silnych trzaskw, powtarzajcych si w pewnych
nieregularnych odstpach czasu.
2. Zakcenia dalekie, objawiajce si w postaci cigego szumu, o znacznie jednak niszym poziomie
ni zakcenia lokalne.
Zakcenia pierwszego rodzaju pojawiaj si stosunkowo rzadko i tylko wwczas, gdy w miejscu
odbioru lub w niezbyt oddalonym obszarze wystpuje burza' atmosferyczna.
Zakcenia drugiego rodzaju istniej stale, a jedynie poziom ich zmienia si w zalenoci od pory roku,
pory doby oraz pooenia geograficznego. rdem ich s wyadowania atmosferyczne zachodzce
nieustannie w rnych miejscach globu ziemskiego.

Rys. 15-1. Zaleno natenia pola elektrycznego powstajcego przy uderzeniu pioruna od czasu

277

Jak wykazuj dane statystyczne, w kadej sekundzie na caym obszarze wiata zdarza si okoo 100
wyadowa. Poniewa zakcenia atmosferyczne podlegaj oglnym prawom propagacji, rozchodz si
one na due odlegoci i dlatego, cho znacznie osabione, pojawiaj si nieustannie w odbiornikach w
postaci cigego szumu.
Przestrzenny i czasowy rozkad burz atmosferycznych nie jest rwnomierny. Zasadniczo,
intensyfikacja ich zaznacza si stale w obszarach podzwrotnikowych, za w strefach umiarkowanych
w porze letniej. Niektre obszary odznaczaj si szczeglnie duym nasileniem wyadowa
atmosferycznych. Nale do nich przede wszystkim: Afryka rodkowa, Indie, Indonezja, pnocna cz
Ameryki Poudniowej i Ameryka rodkowa.
Zakcenia mog by take powodowane wyadowaniami cichymi midzy chmurami a wysokimi,
ostro zakoczonymi obiektami (wiee kocielne, maszty, supy).
Inn przyczyn powstawania zakce atmosferycznych mog by naadowane krople deszczu lub
nieynki, stykajce si z anten odbiorcz [61].
Naley te zwrci uwag na zakcenia atmosferyczne typu nielineamego.. Energia elektryczna
zakce atmosferycznych, pochaniana przez jonosfer, moe zmienia stopie jonizacji, wskutek czego
moe powsta (podobnie jak przy zjawisku luksemburskim) szkodliwa modulacja fali rozchodzcej si w
jonosferze.

15.2. PROGNOZY ZAKCE ATMOSFERYCZNYCH

Wyniki wieloletnich bada prowadzonych w ramach CCIR [9] przez kilkanacie stacji pomiarowych
na wiecie umoliwiaj okrelenie poziomu zakce atmosferycznych (a take w pewnym stopniu
zakce przemysowych i kosmicznych) dla dowolnego miejsca na powierzchni kuli ziemskiej w
zalenoci od pory roku i pory doby (dla okrelonego czterogodzinnego bloku czasowego).

Rys. 15-2. Przykad mapy intensywnoci zakce atmosferycznych na czstotliwoci l MHz w decybelach w
stosunku do kT0B (wedug Raportu nr 322 CCIR, Oslo 1966) .

Dla kadej pory roku i kadego bloku czasowego sporzdzono mapy intensywnoci zakce
atmosferycznych. Przykad takiej mapy pokazano na rys. 15-2. Na mapach tych s zaznaczone izoplety
poziomu zakce na czstotliwoci l MHz w decybelach w stosunku do kT0B, przy czym k jest sta
Boltzmauna, T0 = 288 K temperatur bezwzgldn, B skuteczn szerokoci pasma odbiornika.
Wartoci odczytane z map s medianami poziomu zakce indukowanych w krtkiej pionowej antenie w
cigu czterogodzinnego przedziau czasowego.
Do okrelenia poziomu zakce na czstotliwociach rnicych si od. l MHz korzysta naley z
odpowiednich wykresw (rys. 15-3).

278

Rys. 15-3. Przykad zalenoci poziomu zakce atmosferycznych (w decybelach w stosunku do kT0B) od
czstotliwoci (wedug Raportu nr 322 CCIR, Oslo 1966) A spodziewana warto zakce
przemysowych; B spodziewana warto zakce kosmicznych; liczby przy krzywych, wskazuj
poziom szumw przy czstotliwoci l MHz

15.3. ZAKCENIA KOSMICZNE

Na czstotliwociach przewyszajcych 40 MHz poziom zakce atmosferycznych znacznie si
obnia, poniewa fale radiowe powstae w rejonie wzmoonej dziaalnoci burzowej nie rozchodz si
ju jako fale jonosferyczne. W zakresie fal metrowych gwnym rdem zakce jest promieniowanie
nadchodzce z rnych rejonw Galaktyki oraz obszarw pozagalaktycznych, jak rwnie
promieniowanie radiowe Soca. Promieniowanie rde znajdujcych si poza Ziemi przyjto nazywa
promieniowaniem kosmicznym, a zakcenia wywoane przez to promieniowanie zakceniami
kosmicznymi.
W drodze licznych pomiarw ustalono, e promieniowanie galaktyczne cechuje wyjtkowa stao,
natomiast silnym zmianom podlega promieniowanie radiowe Soca, szczeglnie w okresach zaburze.
Promieniowanie o najwikszej intensywnoci pochodzi ze rodka Galaktyki. rda silnego
promieniowania zostay rwnie wykryte w konstelacjach: abdzia, Kasjopei, Centaura, Byka i innych.
W wyniku nierwnomiernego rozkadu rde promieniowania na kuli niebieskiej i obrotu Ziemi dookoa
swej osi, intensywno zakce kosmicznych jest wyranie zalena od pory doby.

Rys. 15-4. Zaleno temperatury szumw kosmicznych Tsz od czstotliwoci

279

Intensywno zakce kosmicznych najczciej wyraa si za pomoc zastpczej temperatury ciaa

doskonale czarnego. Przez temperatur zastpcz rozumiemy temperatur doskonale czarnej
nieograniczonej, paskiej powierzchni, wytwarzajcej na czstotliwoci w pamie o szerokoci B, w
kierunku prostopadym do tej powierzchni, tak sam gsto mocy, jak rzeczywiste rdo zakce
wytwarza w pobliu anteny odbiorczej.
Zwizek midzy gstoci mocy a temperatur ciaa doskonale czarnego okrela wzr RayleighaJeansa
(15-1)
Zaleno maksymalnego, redniego i minimalnego poziomu zakce kosmicznych d czstotliwoci
pokazano na rys. 15-4. Z przedstawionego wykresu wynika, e maksymalna, rednia i minimalna
temperatura zakce jest odwrotnie proporcjonalna do czstotliwoci w potdze odpowiednio 2,5; 2,55 i
2,7.
Przy czstotliwociach wikszych od l GHz poziom zakce kosmicznych maleje na tyle, e
decydujc role zaczynaj odgrywa szumy wasne odbiornika (z wyjtkiem urzdze odbiorczych ze
wzmacniaczami o maym poziomie szumw wasnych, np. masery, chodzone wzmacniacze
parametryczne):
Jeli antena odbiorcza ma du kierunkowo, to poziom zakce zaley od orientacji anteny. Mona
wwczas mwi o rozkadzie temperatury szumowej na kuli niebieskiej. Pomijajc przypadki, gdy
antena patrzy" wprost na radiordo, rozkad redniej temperatury szumowej nieba zaley tylko od kta
elewacji i czstotliwoci (rys. 15-5)..

Rys. 15-5. Zaleno redniej temperatury szumowej od czstotliwoci i kta elewacji anteny (wedug H. N.
Daglish: Low-noise solid-state microwaw amplifiers. Tn Post Office Bectrical Engineers Jomnal, 1965)

W zakresie czstotliwoci 2...8 GHz, w normalnych warunkach, temperatura zakce jest bardzo maa,
wskutek czego zakres ten nazwano oknem radiowym. 'Przy czstotliwociach wikszych od 10 GHz
cieplne promieniowanie atmosfery powoduje wzrost temperatury szumowej nieba (szeroko rozoone
linie absorpcyjne pary wodnej i tlenu w zakresie 20...60 GHz, porwnaj p. 13.7).

280

16
SPECYFIKA ROZCHODZENIA SI FAL RADIOWYCH
RNYCH ZAKRESW CZSTOTLIWOCI
16.1. ROZCHODZENIE SI FAL DUGICH I BARDZO DUGICH
Fale dugie obejmuj zakres czstotliwoci od 15 do 100 kHz (20 000...30 000 m). Falami bardzo
dugimi przyjto nazywa fale dusze od 20 km.
Fale dugie, wskutek bardzo maego tumienia w ziemi, ktrapraktycznie biorc zachowuje si
jak przewodnik, oraz duej dyfrakcji, rozchodz si w postaci fali powierzchniowej na do due
odlegoci. Jednake ju w odlegoci 1000...2000 km od nadajnika natenie pola fali jonosferycznej
przewysza natenie pola fali powierzchniowej. Dlatego te w dalekosinej komunikacji na falach
dugich wykorzystuje si fal jonosferyczn.
W zakresie fal dugich w najniszej warstwie jonosfery liczba zderze znacznie przewysza pulsacj
fali
W zwizku z tym nie moemy stosowa teorii wyprowadzonej w poprzednim rozdziale. Ponadto, ze
wzgldu na bardzo du dugo fali, zawodzi rwnie przyblienie optyki geometrycznej. Jednak
wyniki eksperymentw oraz ekstrapolacja rozwaa teoretycznych dla wikszych czstotliwoci
pozwalaj uwaa, e fale dugie rozchodz si jak gdyby w kulistym falowodzie z tumieniem, ulegajc
kolejnym odbiciom od ziemi i od dolnej granicy jonosfery (obszar D w cigu dnia i obszar E w nocy;
rys. 16-1).
Matematyczne wyprowadzenie wzorw okrelajcych natenia pola fal dugich zalenie od
odlegoci od nadajnika jest trudne ze wzgldu na brak moliwoci cisego sprecyzowania warunkw
rozchodzenia si fali na granicy midzy stratosfer i jonosfer. Do oblicze praktycznych posugujemy
si wzorami pempirycznymi Austina[14].
Natenie pola fal dugich (Esk w V/m) w odlegoci R kilometrw od anteny promieniujcej moc P
kilowatw wyraa si wzorem
(16-1)
przy czym: kt oznaczony na rys. 6-1;
dugo fali [km].
Gdy jest znana wysoko skuteczna anteny hsk (w metrach) i warto skuteczna prdu u podstawy anteny
IA (w amperach), wwczas wzr (16-1) przyjmuje posta
(16-2)
Wedug Waita [69] pole w zakresie fal dugich jest suma kilku skadowych, wynikajcych z kilku
modw propagacji fali w falowodzie Ziemiajonosfera. W zwizku z tym natenie pola nie maleje
monotonicznie, jak to wynika ze wzoru Austina, ale wykazuje maksima i minima. Obecno maksimw i
minimw w rozkadzie pola zostaa potwierdzona dowiadczalnie.
Warunki propagacji fal dugich ulegaj maym i powolnym zmianom w czasie. Jest to du zalet
radiokomunikacji dugofalowej. Tumienie fal dugich wprowadzone przez jonosfer podlega wahaniom
dobowym, sezonowym i rocznym. Take jedenastoletni okres aktywnoci sonecznej zmienia warunki
rozchodzenia si fal dugich.

281

Rys. 16-1. Rozchodzenie si fal dugich w falowodzie kulistym

Typowy przebieg natenia pola w cigu doby pokazano na rys. 16-2. Wykres ten odnosi si do
duych odlegoci od nadajnika. Jak wida, natenie pola wzrasta w nocy, co wynika z faktu, e
tumienie wnoszone przez obszar E jonosfery jest mniejsze ni tumienie wnoszone przez obszar D.
Ze wzgldu na stosowanie fal dugich i bardzo dugich w radiowej subie czasu i czstotliwoci
wzorcowych oraz w pewnych systemach nawigacyjnych, due znaczenie maj zmiany czasu przejcia
sygnaw, towarzyszce propagacji tego zakresu fal. Na rys. 16-3 przedstawiono, dla przykadu, dobowe
zmiany czasu przejcia sygnau o czstotliwoci 16 kHz na trasie Rugby (Anglia)Cambridge
Massachusetts (USA). Dugo trasy wynosi 5200 km. Wystpujce zmiany mona podzieli na dwie
grupy:
mae, przypadkowe fluktuacje czasu przejcia o standardowym odchyleniu okoo 2 s;
znacznie wiksze zmiany czasu przejcia (ok. 34 s), majce charakter quasi-okresowy.
Zmiany drugiego rodzaju s zwizane z por dnia, a dokadnie mwic, z obecnoci strefy
wiatocienia na drodze midzy stacj nadawcz a odbiorcz.

Rys. 16-2. Przebieg dobowy natenia pola fal dugich dla czstotliwoci roboczych 17,3 kHz; 25,7 kHz oraz 54,5
kHz. Odlego od nadajnika 5000 km. Pasek pod rysunkiem oznacza: biay dzie, czarny noc, zakreskowany
pmrok (wedug S. Hann: Podstawy radiokomunikacji. WK, Warszawa 1964)

Rys. 16-3. Zmiany czasu przejcia sygnau 16 kHz na trasie Rugby (Anglia) Cambridge Massachusetts (USA)
(wedug S. Hahn: Wspczesna suba czasu i czstotliwoci wzorcowych, WK, Warszawa 1964)

282

Warto zmian czasu propagacji jest niezalena od pory roku z wyjtkiem zalenoci poredniej,
zwizanej ze zmian dugoci dnia.
rednie wahania roczne natenia pola fal dugich s rzdu 20.. .50%, przy czym w dzie natenie
pola jest wiksze latem, a w nocy zima.
Wpyw jedenastoletniego okresu aktywnoci sonecznej na rozchodzenie si fal dugich jest
nieznaczny (rys. 16-4). W latach zwikszonej aktywnoci sonecznej natenie pola wzrasta. Jest to
spowodowane zmniejszeniem tumienia w obszarze D, a wic poprawa nastpuje gwnie w porze
dziennej.

Rys. 16-4. Dane uwidoczniajce korelacj midzy liczb; plam sonecznych a nateniem pola fal dugich (wedug
S. Hann: Podstawy radiokomunikacji, WK, Warszawa.1964)

Rys. 16-5. Zaleno natenia pola od odlegoci obliczona na podstawie wzoru Austina; P = =40kW, -i= 18 km

Dugo fali w zakresie fal bardzo dugich jest porwnywalna z wysokoci najniszej warstwy
Jonosferycznej. W zwizku z tym mwienie o fali powierzchniowej i fali Jonosferycznej traci sens. Tym
bardziej moemy wic przyj falowodowy mechanizm rozchodzenia si fal bardzo dugich. Fale bardzo
dugie rozchodz si zatem wok Ziemi z nieznacznym tumieniem. Midzy innymi z tego powodu fale
bardzo dugie s wykorzystywane w nowoczesnej nawigacji.
P r z y k a d l i c z b o w y . Wyznaczymy natenie pola wytwarzanego w odlegoci R = 4000 km przez nadajnik
o mocy 500 kW pracujcy przy czestotliwoci 16,67 kHz. Sprawno anteny przyjmujemy rwn 8%.
Moc promieniowana, przy uwzgldnieniu sprawnoci anteny
Kt obliczymy jako stosunek odlegoci R mierzonej wzdu powierzchni Ziemi do promienia kuli ziemskiej
Czstotliwoci 16,67 kHz odpowiada fala = 18 km. Wstawiajc powysze wartoci do wzoru (15-1)
znajdujemy
Postpujc analogicznie dla innych wartoci R wyznaczymy zaleno natenia pola od odlegoci (rys. 16-5).

283

16.2. ROZCHODZENIE SI FAL REDNICH

Fale rednie obejmuj zakres czstotliwoci od 100 kHz do 1,5 MHz (3000... 200 m). Fale te ze
wzgldu na szerokie zastosowanie w radiofonii nosz rwnie nazw fal radiofonicznych. Jeli
nadajnik i odbiornik znajduj si na powierzchni ziemi, to w przypadku oglnym, w zakresie fal rednich,
do anteny odbiorczej dociera fala powierzchniowa, jak rwnie fala jonosferyczna (rys. 16-6).

Rys. 164. Fala powierzchniowa i fala jonosferyczna przy rozchodzeniu si( fal rednich

Gsto elektronowa obszaru D jonosfery nie jest wystarczajca do odbicia fal rednich, ktre wnikaj
do jonosfery i s odbijane przez warstw E. Jednake w cigu dnia wspczynnik absorpcji dolnego
obszaru jonosfery jest dla fal rednich tak duy, e praktycznie biorc fala jonosferyczna nie
wystpuje. W tych warunkach o zasigu dziennym na falach rednich decyduje natenie pola fali
powierzchniowej. Metody obliczania natenia pola fali powierzchniowej poznalimy w p. 12.5 i 12.6.
Przy staej mocy wypromieniowanej przez anten nadawcz zasig na fali powierzchniowej maleje
wraz z dugoci fali oraz zaley od konduktywnoci gruntu. Najwikszy zasig uzyskuje si nad
morzem, a najmniejszy nad gruntem o maej konduktywnoci (piaski, tereny miejskie).
Z zapadniciem zmrokuwskutek szybko postpujcej rekombinacji w obszarze D tumienie fali
jonosferycznej maleje tak, e w cigu nocy o zasigu fal rednich decyduje fala jonosferyczna.

16.2.1. NATENIE POLA FALI JONOSFERYCZNEJ

Absorpcja fali wchodzcej ukonie do jonosfery jest w porze nocnej na tyle maa, e mona j w ogle
pomin w przyblionych obliczeniach natenia pola [37, 46]. Rozpatrzmy rys. 16-7 przedstawiajcy
drog fali wypromieniowanej pod ktem elewacji przez anten o charakterystyce promieniowania F()
umieszczon na powierzchni ziemi w punkcie A.

Rys. 16-7. Droga fali jonosferycznej odbijajcej si od warstwy E

284

Dla uproszczenia zamienimy krzywoliniowy odcinek trajektorii fali wewntrz warstwy E lini aman.
Punkt zaamania C jest wic wysokoci pozorn warstwy E.
Z prostych zalenoci geometrycznych wynika, e cakowita dugo drogi od anteny nadawczej A do
anteny odbiorczej B
lub po przeksztaceniu
(16-3)
przy czym:
promie kuli ziemskiej;
poowa kta rodkowego, odpowiadajcego trasie o dugoci R.
Natenie pola w punkcie odbioru B okrelamy jako natenie pola fali nietumionej rozchodzcej
si wzdu drogi l. Poniewa istotna dla odbioru jest skadowa pionowa fali odbitej padajcej ukonie,
wic okrelimy od razu t skadow. Biorc pod uwag, e skadowa pionowa natenia pola w punkcie
odbioru podwaja si wskutek odbicia od ziemi, otrzymujemy
(16-4)
przy czym:
G1 zysk energetyczny anteny nadawczej wzgldem rda izotropowego;
P moc doprowadzona do anteny,
Dogodniej jest okreli natenie pola w zalenoci od dugoci trasy wzdu ziemi R oraz od
wysokoci warstwy odbijajcej H. Poniewa przy jednym skoku fali wchodz w gr odlegoci nie
przekraczajce 15 000 km, wic moemy pomin krzywizn ziemi i w miejsce zalenoci'(16-3)
zapisa:
(16-5)
(16-6)
Podstawiajc zalenoci (16-5) i (16-6) do wzoru (16-4) otrzymujemy
(16-7)
Wyraajc moc doprowadzon do anteny w kilowatach, odlego R i wysoko H w kilometrach
oraz natenie pola w miliwoltach na metr, wzr (16-7) przyjmie nastpujc posta:
(16-8)
W przypadku krtkiej bezstratnej anteny, ktrej charakterystyka promieniowania F() = sin = cos
i ktrej zysk energetyczny jest rwny 3, ostatnia zaleno przyjmuje posta
(16-9)
Na rysunku 16-8 przedstawiono teoretyczne krzywe natenia pola fali jonosferycznej dla anten
pionowych o rnej wysokoci. Jak wida, w maych odlegociach od anteny natenie pola jest mae,
poniewa maa jest warto funkcji F(Q), dla duych ktw elewacji. W miar wzrostu odlegoci
natenie pola pocztkowo wzrasta, a nastpnie maleje, poniewa wzrost F() nie jest ju w stanie
przeway zmniejszania si pola pod wpywem wzrastajcej odlegoci. W przypadku anteny krtkiej
maksimum natenia pola przypada w odlegoci
Przy wysokoci warstwy E rzdu 100...120 km maksimum natenia pola wypada w odlegoci ok. 300
km.

285

Rys. 16-8, Teoretyczne krzywe natenia pola fali jonosferycznej dla anten pionowych o ronych wysokociach

16.2.2. KRZYWE PROPAGACJI JONOSETERYCZNEJ FAL REDNICH

Fluktuacje jonosfery oraz interferencja fal rozchodzcych si rnymi sposobami (propagacja
jednoskokowa, dwuskokowa itp.) wywouj cige wahania natenia pola fali jonosferycznej ktrych nie
uwzgldnia wzr (16-8), W rzeczywistych warunkach natenie pola fal jonosferycznych w
rozpatrywanym zakresie czstotliwoci naley traktowa statystycznie. Charakterystycznymi
wielkociami umoliwiajcymi ocen wartoci natenia pola fal rednich w porze nocnej s:
mediana, czyli poziom przekraczany w cigu 50% czasu;
warto quasi-maksymalna, czyli poziom przekraczany w cigu 5% czasu.
Pierwsza z tych wielkoci ma znaczenie z punktu widzenia wykorzystania fal jonosferycznych do
nadawa dalekosinych, druga za z punktu, widzenia zakce interferencyjnych.
Do oblicze natenia pola fali jonosferycznej w sensie statystycznym su krzywe propagacji
opracowane przez CCIR [9].
Median natenia pola fali Jonosferycznej okrela nastpujca zaleno wyraona w dB wzgldem
poziomu lV/m
(16-10)
przy czym:
(16-11)
jest rwnaniem krzywych podstawowych (rys. 16-9);
R odlego [km];
f czstotliwo [kHz];

A = 20 lg G F ( ) wspczynnik korekcyjny uwzgldniajcy charakterystyk promieniowania

anteny (rys. 16-10);
G zysk energetyczny anteny wzgldem bezstratnej anteny krtkiej nad idealn ziemi;
P moc doprowadzona do anteny, dB wzgldem l kW,
I wspczynnik korekcyjny uwzgldniajcy szeroko geomagnetyczn (rys. 16-11);
H(50) mediana wspczynnika korekcyjnego uwzgldniajcego rnic czasu lokalnego rodka
trasy w stosunku do godziny 00,00 (rys. 16-12);
Sliczba Wolfa.

286

Rys. 16-9. Krzywe podstawowe propagacji Jonosferycznej fal rednich (wedug Raportu nr 264-2 CCIR, New
Delhi, 1970)

Rys. 16-10. Wspczynnik korekcyjny A (wedug Raportu nr 264-2, CCIR, New Delhi, 1970)

287

Do obliczenia wartoci natenia pola przekraczanej w przedziale czasu rnym od 50% naley
zastosowa poprawk H(T) (rys. 16-13)
(16-12)

Rys. 16-11. Wspczynnik korekcyjny I (wedug Raportu nr 264-2 CCIR, New Delhi, 1970)

Rys. 16-12. Wspczynnik korekcyjny JB(SO) (wedug Raportu nr 264-2 CCIR, New Delhi, 1970)

288

Rys. 16-13. Wspczynnik korekcyjny H(T) (wedug Raportu nr 264-2 CCIR, New Delhi, 1970)

16.2.3. ZANIKI NA FALACH REDNICH

Poniewa w cigu dnia o zasigu fal rednich, wskutek wytumienia fali jonosferycznej, decyduje fala
powierzchniowa, dla ktrej natenie pola nie zaley od zmian warunkw jonosferycznych, wic w cigu
dnia nie wystpuj zaniki na falach rednich. Sytuacja zmienia si z zapadniciem zmroku, gdy o zasigu
fal rednich zaczyna decydowa fala jonosferyczna. Naley przy tym rozrni trzy obszary. W
ssiedztwie nadajnika natenie pola fali powierzchniowej rwnie w nocy jest znacznie wiksze od
natenia pola fali jonosferycznej i zamki nie wystpuj. Obszar ten nazywamy obszarem bliskiego
zasigu albo pierwsza stref odbioru. Rozmiary obszaru bliskiego zasigu zale od dugoci fali,
konduktywnoci ziemi oraz charakterystyki promieniowania anteny nadawczej; nie zale natomiast od
mocy nadajnika, bowiem zmiany promieniowanej mocy w jednakowym stopniu odbijaj si na nateniu
pola fali powierzchniowej i fali jonosferycznej.
Obszar drugi obejmuje miejsca, gdzie natenia pola fali powierzchniowej i fali jonosferycznej s tego
samego rzdu. Poniewa warunki propagacji fali jonosferycznej s zmienne w czasie, wic rwnie
stosunki fazowe obu fal podlegaj fluktuacjom. Pola obu fal mog si na przemian dodawa i odejmowa.
W rezultacie powstaj silne wahania pola wypadkowego. Amplituda i czstotliwo tych waha wzrastaj
przy zmniejszaniu dugoci fali. Przykadowo na rys. 16-14 pokazano wahania natenia pola
zarejestrowane przy odbiorze sygnaw o czstotliwoci 1,08 MHz w odlegoci 124 km od nadajnika.
Obszar, w ktrym wystpuj silne wahania natenia pola wskutek interferencji fali powierzchniowej i
fali jonosferycznej nazywamy stref interferencji.

Rys. 16-14. Wahania natenia pola w obszarze bliskiego zaniku

289

Trzeci obszar obejmuje miejsca dostatecznie odlege od nadajnika, gdzie natenie pola fali
powierzchniowej moe by pominite wobec fali jonosferycznej. Obszar ten nazywamy obszarem
dalekiego zasigu albo trzeci stref odbioru. W obszarze dalekiego zasigu mog rwnie wystpowa
zaniki powodowane zmianami warunkw propagacji fali w jonosferze oraz interferencj fal
jonosferycznych docierajcych do punktu odbioru rnymi drogami. Czstotliwo i amplituda waha
natenia pola w obszarze dalekiego zasigu s jednak znacznie mniejsze ni w strefie interferencji.
Faza fali jonosferycznej docierajcej do punktu odbioru jest take funkcj czstotliwoci. W przypadku
sygnaw zmodulowanych moemy wic mie do czynienia z zanikami selektywnymi. Zjawisko fluktuacji
selektywnych ilustruje rys. 16-15, na ktrym przedstawiono zapis natenia pola fali o czstotliwoci
610 kHz zmodulowanej przebiegiem o czstotliwoci 500 Hz [18]. Z przedstawionych wykresw wida
wyranie, e zaniki natenia pola fali nonej i fal bocznych nie wystpuj synchronicznie. Wskutek
zanikw selektywnych powstaj znieksztacenia modulacji.
P r z y k a d l i c z b o w y . Dla ilustracji sposobu obliczania natenia pola w zakresie fal rednich
wyznaczymy granice zasigu radiostacji o mocy P = 300 kW pracujcej na czstotliwoci 818 kHz. Konduktywnos
gruntu w obszarze dziaania radiostacji przyjmiemy stal i rwna 10 mS/m. Obliczenia wykonamy dla dwch anten:
0,25 i 0,555.
Okrelimy najpierw zasig dzienny. Posuymy si w tym celu krzywymi CCIR propagacji fali powierzchniowej
(rys. 12-19b), Interpolujc midzy krzywymi dla czstotliwoci 700 kHz i l MHz znajdujemy natenia pola
wytwarzane przez krtk anten promieniujc moc l kW. Do okrelonych w ten sposb wartoci naley doda
poprawk 24,8 dB ze wzgldu na moc nadajnika (przy zaoeniu, e sprawno toru przesyowego i anteny jest
rwna jednoci) oraz poprawk, ze wzgldu na zysk energetyczny anteny (wzgldem anteny krtkiej): 0,4 dB dla
anteny 0,25 i 2,7 dB dla anteny 0.555A. Wykresy natenia pola Tali powierzchniowej przedstawiono na ryt. 1616. W celu wyznaczenia zasigu dziennego radiostacji musimy jeszcze zna graniczn warto natenia pola. Jest
ona uwarunkowana przewidywanym poziomem zakce. Przyjmujc graniczn warto natenia pola rwn
5 mV/m odczytujemy z przedstawionych wykresw zasig dzienny radiostacji:
dla anteny 0,25 140 km,
dla anteny 0,555 156 km.
Jak wida, wyduenie anteny tylko nieznacznie zwiksza zasig dzienny radiostacji.

Rys. 16-15. Przebieg czasowy natenia pola fali nonej 610 kHz i fal bocznych 610 kHz500 Hz ilustrujcy
charakter zamkw selektywnych (wedug S. Hahn: Podstawy radiokomunikacji. WKL,Warszawa 1964)

290

Rys. 16-16. Natenie pola fali powierzchniowej i fali jonosferycznej radiostacji redniofalowej (/= 818 kHz) o
mocy 300 kW: a) antena 0,25; b) antena 0,555
Przejdziemy teraz do okrelenia zasigu nocnego. W celu wyznaczenia naleenia pola fali jonosferycznej
posuymy si wzorem (16-8). Przy zaoeniu sinusoidalnego rozkadu prdu w antenie charakterystyka
promieniowania jest okrelona zalenoci (rozdz. 3)

przy czym h wysoko anteny.

Wprowadzajc wyraenie na charakterystyk promieniowania do wzoru (16-8) otrzymujemy nastpujc
zaleno na naleenie pola fali jonosferycznej w mV/m, gdy R i H wyraamy w km,
a P-w kW

Zakadajc wysoko warstwy odbijajcej H = 100 km i biorc pod uwag, e zysk energetyczny anteny 0,25
jest rwny 3,28, natomiast anteny 0,555 rwny 5,6 (przy zaoeniu bezstratnych anten) otrzymujemy nastpujce,
dogodne do oblicze, zalenoci: dla anteny 0,25

dla anteny 0,555

291

przy czym

Wyniki oblicze przedstawiono

wykrelnie na rys. 16-16.
Odlego, w ktrej natenie
pola fali powierzchniowej jest o 6 dB wiksze od
natenia pola fali jonosferycznej bdziemy uwaali za granice pierwszej strefy odbioru. Z rys. 16-16a wynika, e
dla anteny 0,25 zasig bliski wynosi 90 km, jest wiec znacznie mniejszy od zasigu dziennego. Zastosowanie
anteny przeciwzanikowej (rys. 16-16b) powoduje przesuniecie strefy interferencji a do odlegoci 173 km.
Poniewa jednak dla odlegoci wikszych od 156 km natenie pola fali powierzchniowej jest mniejsze od wartoci
granicznej, wiec zasig radiostacji z anten przeciwzanikow jest taki sam w porze nocnej jak i w cigu dnia.

16.2.4. ZJAWISKA NIELINIOWE W JONOSFERZE

Przy odbiorze niektrych stacji radiofonicznych w porze nocnej wystpuje zjawisko przesuchu
modulacji innej stacji radiofonicznej, pracujcej na znacznie na ogl rnicej si czstotliwoci.
Zjawisko to nosi nazw zjawiska luksemburskiego lub luksembursko-gorkowskiego od nazw radiostacji,
przy pracy ktrych zaobserwowano swego czasu wystpowanie przesuchw. Zjawisko luksemburskie
wystpuje wwczas, gdy fale od dwch nadajnikw rozchodz si w jonosferze po czciowo wsplnej
drodze.
Przyczyn powstawania przesuchu s nieliniowe zjawiska w jonosferze. Mianowicie pod wpywem
silnego pola radiostacji, pracujcej na czstotliwoci f1 rednia prdko elektronw podlega wahaniom w
takt chwilowej wartoci natenia pola zmieniajcej si. pod wpywem modulacji. Konsekwencj zmiany
prdkoci ruchu elektronw jest zmiana liczby zderze elektronw z czsteczkami gazu, a co za tym idzie
zmiana absorpcji. Absorpcja w jonosferze zmienia si zatem w takt modulacji radiostacji pracujcej na
czstotliwoci f1. Jeeli w obszarze, w ktrym zachodzi refrakcja fali o czstotliwoci f1 zachodzi
jednoczenie refrakcja fali o czstotliwoci f2 promieniowanej przez inn radiostacj, to zmieniajca si
absorpcja spowoduje modulacj fali o czstotliwoci f2. W efekcie na modulacj wasn fali f2 naoy si
modulacja obca, pochodzca od fali f1, co objawi si w odbiorniku w postaci przesuchu radiostacji
pracujcej na znacznie nieraz rnicej si czstotliwoci.

16.3. ROZCHODZENIE SI FA POREDNICH

Zgodnie z podziaem podanym w tabl. 11-1 i 11-2, falami porednimi nazywamy podzakres fal
hektametrowych obejmujcy czstotliwoci od l ,5 do 3 MHz. Waciwoci propagacyjne fal porednich
maj charakter przejciowy pomidzy typowymi waciwociami propagacji redniofalowej a typowymi
waciwociami propagacji krtkofalowej.
Udzia charakterystycznych cech propagacji redniofalowej maleje ze wzrostem czstotliwoci,
ustpujc stopniowo miejsca cechom typowym dla rozchodzenia si fal krtkich. O przewadze jednych
lub drugich waciwoci decyduje, obok czstotliwoci, rwnie aktualny stan jonosfery oraz rodzaj
terenu.
Fala powierzchniowa w zakresie czstotliwoci powyej 1,5 MHz jest ju silnie tumiona i moliwo
jej wykorzystania na terenach o zej i redniej konduktywnoci staje si bardzo ograniczona.
Powaniejsze zastosowanie znajduje fala powierzchniowa na morzu.
Jak wiadomo z uprzednio przeprowadzonych rozwaa, absorpcja jonosferyczna po przekroczeniu
czstotliwoci rezonansu yromagnetycznego maleje w miar wzrostu czstotliwoci. W wyniku tego
fale jonosferyczne w porze dziennej nie s wytumione cakowicie przez jonosfer. Pod tym wzgldem
warunki propagacji w jonosferze s korzystniejsze dla fal porednich ni dla fal rednich.
Gsto elektronowa w obszarze E jest wystarczajca dla odbicia fal porednich w cigu dnia. W
porze nocnej natomiast krtsze fale porednie odbijaj si od warstwy E tylko w przypadku

292

wypromieniowania pod bardzo maymi ktami elewacji. Moliwe s takie warunki, w ktrych fale
porednie przechodz przez warstw E i ulegaj odbiciu od warstwy F2. Zasadniczo moe mie to
miejsce tylko w porze nocnej i na wikszych czstotliwociach podzakresu. Poniewa gwn rol w
propagacji jonosferycznej fal porednich odgrywa warstwa E, zasigi fali odbitej s ograniczone na og
do kilku tysicy kilometrw.
Ze wzgldu na silne tumienie fali powierzchniowej na terenach ldowych, fale porednie znajduj
zastosowanie gwnie w tych przypadkach, w ktrych mona wykorzysta fale jonosferyczne. Fale
powierzchniowe s wykorzystywane tylko przez radiofoni w zakresie do 1605 kHz oraz wyjtkowo w
subie ldowej ruchomej. Natomiast fale jonosferyczne w zakresie 2...4 MHz znajduj zastosowanie na
trasach od kilkudziesiciu do kilkuset kilometrw, przewanie w radiokomunikacji wewntrzkrajowej, w
cznoci radiowej midzy lotniskami, w lotniczej subie ruchomej bliskiego zasigu oraz w radiofonii
tropikalnej, ktra wykorzystuje fale porednie ze wzgldu na zbyt wysoki poziom szumw
atmosferycznych na falach rednich.

Rys. 16-17. Krzywe propagacji fal porednich w porze dziennej (f = 2,5 MHz, godz. l000 czasu miejscowego, grudzie, liczba
Wolfa W = 5) (wedug IFRB)

Zupenie inaczej przedstawia si wykorzystanie fal porednich na morzu. Dziki duej

konduktywnoci wody morskiej uzyskuje si w tym przypadku due zasigi fali powierzchniowej.
Poniewa jednoczenie anteny dla fal porednich mog mie znacznie mniejsze wymiary przy
zachowaniu duej sprawnoci, fale porednie s szczeglnie korzystne dla suby ruchomej morskiej i
szeroko wykorzystywane dla radiotelefonii bliskiego zasigu, szczeglnie przez jednostki rybackie.
Na rysunku 16-17 przedstawiono dla przykadu krzywe propagacji dla czstotliwoci 2,5 MHz w porze
dziennej, opracowane przez IFRB, przy czym parametrem jest szeroko geograficzna [20]. Poniewa
absorpcja warstwy E maleje z szerokoci geograficzn, natenie pola odpowiednio wzrasta. Jak wida,
w umiarkowanych szerokociach geograficznych przewaga fali jonosferycznej nad fal powierzchniow
na ldzie nastpuje ju w odlegociach rzdu kilkudziesiciu kilometrw. Natomiast na morzu fala
powierzchniowa dominuje jeszcze w odlegoci rzdu 1000 kilometrw. Na rysunku 16-18
przedstawiono krzywe propagacji fal porednich w porze nocnej. Absorpcja w porze nocnej jest maa i
nie zaley od szerokoci geograficznej. Obszar dziaania fali jonosferycznej zaczyna si bliej ni w
porze dziennej.

293

Rys. 16-18. Krzywe propagacji fal porednich w porze nocnej (f = 3 MHz, godz. 000 czasu miejscowego, grudzie, liczba Wolfa
W = 5) (wedug IFRB)

16.4. ROZCHODZENIE SI FAL KRTKICH

Fale krtkie obejmuj zakres czstotliwoci od 3 do 30 MHz ( = 100...10 m).
Zasig fali powierzchniowej w zakresie fal krtkich jest znikomo may ze wzgldu na znaczne
tumienie wnoszone przez powierzchniowe warstwy gruntu oraz ze wzgldu na krzywizn ziemi. W
odlegoci kilkudziesiciu kilometrw od nadajnika (dla fal 100 m) do kilku kilometrw (dla fal 10 m)
odbir jest ju, praktycznie biorc niemoliwy. Jednake na fali jonosferycznej odbir na falach krtkich
jest moliwy na bardzo duych odlegociach. Z tego wzgldu fale krtkie s gwnie wykorzystywane
dla celw dalekosinej radiokomunikacji o zasigu oglnowiatowym.
Sposb rozchodzenia si fali jonosferycznej w zakresie fal krtkich objania rys. 16-19a. Rysunek ten
dotyczy jednorazowego odbicia od jonosfery, czyli tzw. transmisji jednoskokowej.
Fale krtkie mog si jednak odbi wielokrotnie od jonosfery i od ziemi w sposb uwidoczniony na
rys. 16-18b. Ten sposb propagacji nazywamy transmisj wieloskokow. Dziki transmisji
wieloskokowej fale krtkie maj zasig wiatowy (odlegoci rzdu kilkunastu tysicy kilometrw).
Fale krtkie s odbijane gwnie przez warstw F2, a w pewnych okresach czasu przez warstwy
E, Es, i F1.
Zasadnicze waciwoci propagacji fal krtkich wynikaj z faktu, e wszystkie czstotliwoci
krytyczne i maksymalne dla jonosfery le w zakresie fal krtkich. W zwizku z tym nie mona na
przykad stosowa dowolnej czstotliwoci dla zapewnienia cznoci midzy dwoma punktami w
okrelonym przedziale czasowym.

Rys. 16-19. Sposoby rozchodzenia si fali jonosferycznej w zakresie fal krtkich: a) transmisja jednoskokowa;
b) transmisja wieloskokowa; c) transmisja typu M

Najwiksz czstotliwo, przy ktrej mona jeszcze nawiza czno midzy dwoma punktami,
nazywamy maksymaln czstotliwoci uytkow i oznaczamy przez MUF.

294

Fale krtkie podlegaj w jonosferze tumieniu. Tumienie to zachodzi gwnie w dolnych warstwach
jonosfery, a wic w warstwach D i E. Z fal odbijanych przez warstw F2 najmniejszemu tumieniu przy
przenikaniu przez warstw E podlegaj fale o czstotliwoci bliskiej MUF. Ze wzrostem dugoci fali
tumienie zwiksza si. Zakres czstotliwoci uytkowych jest wic ograniczony od gry przez MUF, a
od dou przez due tumienie wnoszone przez nisze obszary jonosfery. Przy zmniejszaniu czstotliwoci
tumienie wprowadzane przez jonosfer uniemoliwia nawizanie cznoci. Najmniejsza czstotliwo,
ktra z uwagi na tumienie moe by jeszcze uyta do zapewnienia transmisji na dan odlego, nosi
nazw najmniejszej czstotliwoci uytkowej i jest oznaczana skrtem LUF.
Naley jednak pamita, e gdy czstotliwo jest wiksza od MUF, wwczas fala przenika przez
warstw F2 i nawet bardzo due zwikszenie mocy nadajnika nie doprowadzi do nawizania poczenia.
Natomiast gdy czstotliwo jest bliska LUF, wwczas mona zwikszone tumienie skompensowa
zwikszeniem mocy nadajnika.
Najbardziej dogodna do nawizania cznoci jest czstotliwo nieco mniejsza od MUF, gdy podlega
ona maemu tumieniu. Zbytnie zblianie si do MUF nie jest wskazane, gdy w razie chwilowego
zmniejszenia MUF moe nastpi zanik cakowity, tzn. zanik jonizacji granicznej.

Rys. 16-20. Powstawanie strefy martwej przy rozchodzeniu sit fal krtkich

Przyjmuje si, e optymalna czstotliwo robocza (nazywana take optymaln czstotliwoci

trafiku), oznaczona midzynarodowo skrtem FOT wynosi
FOT = 0,85 MUF
Pitnastoprocentowy margines w stosunku do MUF wystarcza do zapewnienia maego
prawdopodobiestwa zanikw jonizacji granicznej, przy rwnoczesnym maym tumieniu sygnau w
warstwie E.
Charakterystycznym zjawiskiem towarzyszcym propagacji fal krtkich jest wystpowanie stref
martwych, zwanych rwnie strefami milczenia. Powstawanie stref martwych wyjania rys. 16-20.
Przypumy, e fala o czstotliwoci f pada na jonosfer pod dostatecznie duym ktem , takim aby
zachodzio odbicie fali. Jeli teraz przy ustalonej czstotliwoci bdziemy zmniejszali kt padania fali. to
zgodnie z prawem secansa (14-28) wysoko H punktu odbicia bdzie si zmieniaa tak, aby byo
spenione rwnanie
(16-13)
Przy zmniejszeniu kta padania odbicie bdzie nastpowao na coraz wikszej wysokoci, a promie
odbity pocztkowo bdzie pada na ziemi w coraz mniejszej odlegoci od nadajnika. Jednake
zwikszeniu wysokoci punktu odbicia, a wic zblianiu si do maksimum gstoci elektronowej,
towarzyszy wzrost promienia krzywizny trajektorii fali (maleje dN/dH). W zwizku z tym poczwszy od
pewnej wartoci kta padania = 0 min, zmniejszanie tego kta spowoduje oddalanie si punktu padania
promienia odbitego na powierzchni ziemi. Bdzie tak si dziao a do wartoci = 0 min, przy ktrej
ustalona czstotliwo fali stanie si czstotliwoci maksymaln jonosfery. Dalsze zmniejszanie kta
padania spowoduje oczywicie przenikanie fali przez jonosfer. Najmniejsza odlego od nadajnika, na
ktr zblia si punkt padania promienia odbitego, nosi nazw uskoku. Poniewa zasig fali
powierzchniowej nie przekracza kilkudziesiciu kilometrw, a warto uskoku wynosi przecitnie

295

kilkaset kilometrw lub wicej, istnieje strefa martwa (strefa milczenia) rozcigajca si w odlegoci od
kilkudziesiciu do kilkuset i wicej kilometrw od nadajnika, w ktrej natenie pola, praktycznie biorc,
jest rwne zeru.
Przy wypromieniowaniu poziomym promie odbity od warstwy F2 pada w odlegoci okoo 4000 km
od nadajnika; dla warstwy E odlego ta wynosi okoo 2000 km. Transmisja jednoskokowa przy
odbiciu od warstwy F2 moe wic mie maksymalny zasig 4000 km, a przy odbiciu od warstwy
E 2000 km. Odlegoci te s przyjmowane jako odniesienie dla nazywania tras, tras krtk lub tras
dug. Rwnie mapy jonosferyczne (p. 16.4.4.) s opracowywane dla wymienionych odlegoci.

16.4.1. REGULARNE ZMIANY WARUNKW PROPAGACJI FAL KRTKICH

Stan jonosfery zaley od kta padania promieni sonecznych oraz od aktywnoci sonecznej, dlatego
te pora doby, pora roku i faza jedenastoletniego cyklu aktywnoci sonecznej decyduj o warunkach
propagacyjnych w zakresie fal krtkich. Warunki propagacyjne z kolei decyduj o wartoci MUF i LUF
na trasie oraz o poziomie natenia pola w miejscu odbioru.
Pomijajc anormalne warunki propagacji fal krtkich, mona stwierdzi, e wpyw pory doby, pory
roku i aktywnoci sonecznej na MUF objawia si w nastpujcy sposb:
wartoci MUF s wiksze w porze dziennej ni w porze nocnej;
wartoci MUF w porze nocnej s wiksze w lecie ni w zimie;
wartoci MUF w porze dziennej dla warstwy F2 s wiksze w zimie ni w lecie; dla innych warstw
wartoci dzienne MUF s wiksze w lecie ni w zimie;
wartoci MUF s wiksze w okresach silnej aktywnoci sonecznej ni w okresach sabej
aktywnoci.
Na trasach krtkich przebieg dobowy MUF charakteryzuje si wzrostem w godzinach
przedpoudniowych i spadkiem w godzinach popoudniowych czasu miejscowego rodka trasy. W porze
zimowej przebieg MUF dla warstwy F2 charakteryzuje si wysokim maksimum i niskim minimum oraz
znaczn stromoci w okresach przejciowych. W porze letniej przebieg dobowy MUF jest bardziej
wyrwnany.
Krzywe LUF na trasach krtkich przebiegaj w sposb nieskomplikowany, wykazuj zawsze
maksimum w godzinach poudniowych i spadaj poniej zakresu fal krtkich w porze nocnej. Na trasach
dugich krzywe LUF maj przebiegi nieregularne.
Przykadowe dobowe przebiegi MUF i LUF dla grudnia i czerwca pokazano na rys. 16-21.

Rys. 16-21. Przykadowy przebieg dobowy wartoci MUF i LUF na trasie krtkiej (1500 km): a) grudzie;
b) czerwiec

296

I6.4.2 SZCZEGLNE WARUNKI PROPAGACJI FAL KRTKICH

Odbicia od warstw sporadycznych. Istnieje okrelone prawdopodobiestwo nawizania cznoci za
pomoc odbi od warstw sporadycznych, przy czym najwaniejsza rola przypada warstwie sporadycznej
Es. Gsto elektronowa warstwy Es bywa niekiedy tak dua, e jej czstotliwo krytyczna jest wiksza
od czstotliwoci krytycznej warstwy F2. Wysze warstwy jonosferyczne s wwczas cakowicie
ekranowane przez warstw Es nawet dla czstotliwoci dochodzcych do 65 MHz (w strefie
zwrotnikowej w latach duej aktywnoci Soca). Niekiedy znw warstwa Es jest tak cienka, e
pomimo znacznych lokalnych zagszcze w postaci jak gdyby obokw elektronowych staje si
pprzeroczysta. Odbicia zachodz wwczas rwnoczenie od warstwy F2 lub F1 i od warstwy Es.
Prawdopodobiestwo pojawienia si warstwy Es jest na tyle due, e propagacja dalekosina w zakresie
czstotliwoci poniej 15 MHz przez 25...50% czasu odbywa si za porednictwem warstwy Es.
Praktyczne znaczenie odbi sporadycznych polega gwnie na tym, e rozszerzaj one zakres
czstotliwoci moliwych do wykorzystania, poniewa MUF dla warstwy Es z reguy przewysza MUF
dla warstwy Es a czsto bywa wiksza od MUF dla warstwy F2, zwaszcza w porze nocnej, w okresach
sabej aktywnoci sonecznej.
Propagacja pozaortodromowa. Bez wzgldu na sposb propagacji fale krtkie rozchodz si w
normalnych warunkach jonosferycznych zasadniczo po ortodromach. Mwic cilej, trajektoria fali
jonosferycznej ley normalnie w paszczynie wielkiego koa kuli ziemskiej. W praktyce
radiokomunikacyjnej czsto obserwuje si odchylenia rzeczywistej drogi fali od ortodromy. Przypadek
taki nazywamy propagacj pozaortodromow.
Jedn z przyczyn propagacji pozaortodromowej jest falisto jonosfery. Jak wiemy, wysoko pozorna
warstwy jonosferycznej nie jest wielkoci stal w czasie. Powaniejsze zmiany wysokoci warstw
jonosferycznych zachodz zwaszcza w okresach wschodu i zachodu Soca, gdy ulegaj zmianie rednie
gstoci elektronowe. Wwczas na przejciu pomidzy obszarem owietlonym a obszarem zacienionym
nastpuje nachylenie puapu jonosfery Odbicie od warstwy nachylonej powoduje czasowe odchylenie
trajektorii lali od ortodromy. Odchylenie od ortodromy moe wynikn rwnie wskutek odbi od
nachylonych wzgldem poziomu terenw w miejscu odbicia fali od ziemi.
Zaburzenia jonosferyczne. Przyczyn zaburze stanu jonosfery ziemskiej s strumienie czstek,
wysyanych od czasu do czasu w duych ilociach przez Soce w wyniku wzmagajcej si doranie,
ponad przecitn dla danego okresu norm, aktywnoci sonecznej. Bombardowanie korpuskularne
najsilniej oddziauje na warstw F2. Podczas burzy jonosferycznej maleje na og gsto elektronowa i
czstotliwo krytyczna tej warstwy, a wzrasta jej wysoko pozorna. Jednoczenie wzrasta absorpcja
niedewiacyjna w niszych warstwach jonosfery, gwnie w warstwie D. Burza jonosferyczna trwa
zazwyczaj od kilku godzin do paru dni, przewanie jednak nie duej ni dwie doby. Powrt jonosfery do
stanu normalnego nastpuje stopniowo: w. razie powaniejszych zaburze ich skutki trwaj jeszcze przez
kilka dni. Czstotliwo wystpowania burz jonosferycznych jest zwizana z przebiegiem
jedenastoletniego cyklu aktywnoci sonecznej. Najwicej zaburze wystpuje w lutach maksimum plam
sonecznych. Zdarza si, e burze jonosferyczne nastpuj po sobie w tak krtkich odstpach czasu, i
jonosfera nie zdy wrci do stanu normalnego. Wskutek tego ze warunki cznoci krtkofalowej
utrzymuj si przez duszy przecig czasu.
Szczeglnym rodzajem zaburzenia jonosferycznego jest zjawisko zaniku powszechnego, inaczej zwane
zjawiskiem Mogel-Dellingera. Polega ono na nagym wzrocie jonizacji warstwy D. co powoduje
gwatowny wzrost absorpcji i zanik odbioru fal krtkich, na caej pkuli ziemskiej owietlonej przez
Soce. Zanik powszechny jest normalnie krtkotrway: czas trwania zawiera si od kilku minut do 2...3
godzin.
Najduej zanik powszechny trwa na mniejszych czstotliwociach krtkofalowych, najszybciej
koczy si na czstotliwociach najwikszych. Przyczyn zaniku powszechnego s wybuchy gazw na
Socu, objawiajce si w postaci rozbyskw chromosferycznych. W czasie rozbysku wzmaga si
gwatownie promieniowanie ultrafioletowe, a take korpuskularne i kosmiczne, ktrego rdem jest
Soce. Waciwy zanik powszechny jest spowodowany przez wzmoone promieniowanie ultrafioletowe,

297

ktre biegnc z prdkoci wiata dochodzi do Ziemi po upywie 8 minut od chwili rozbysku. Natomiast
korpuskuy biegnc ze znacznie mniejsz prdkoci, rzdu 1600 km/s, docieraj do jonosfery ziemskiej
po 20...30 godzinach. Czsto wic w kilkadziesit godzin po zaniku powszechnym wystpuj burze
jonosferyczne. Zjawisko Dopplera. W okresach silnego przyrostu lub ubytku gstoci elektronowej w
jonosferze wysoko warstwy jonosferycznej moe szybko zmienia si w czasie. Jak wiemy, gdy fale s
wysyane przez ruchome rdo lub odbijane przez ruchom powierzchni, wwczas nieruchomy
obserwator (antena odbiorcza) dostrzega zmian czstotliwoci fali. Jeeli prdko zmiany wysokoci
pozornej jonosfery j jest duo mniejsza od prdkoci wiata w prni (j << c), to przyrost
czstotliwoci wywoany efektem Dopplera wyraa si wzorem
(16-14)

Rys. 16-22. Sygna bezporedni

i sygna poredni przy odbiorze
fal krtkich

Zjawisko echa. W radiokomunikacji krtkofalowej sygna z nadajnika moe dociera do odbiornika od

strony krtszego luku w paszczynie wielkiego koa przechodzcego przez punkt nadawania i odbioru
(rys. 16-22). Jest to sygna bezporedni. Sygna moe take dotrze do odbiornika od strony duszego
uku w paszczynie wielkiego koa. Jest to sygna poredni. Sygna poredni dociera do odbiornika
pniej ni sygna bezporedni. Jeeli nadajnik wyle krtki impuls, to odbiornik zarejestruje sygna
bezporedni, a po pewnym czasie sygna poredni. Nadejcie sygnau poredniego nazywane jest
echem. Sygnay mog by take odebrane przez odbiornik po jednorazowym lub wielokrotnym okreniu
ziemi. Sygna okrny bezporedni dociera do odbiornika od strony krtszego luku po okreniu ziemi.
Sygna okrny poredni dociera do odbiornika od strony duszego uku po okreniu ziemi.

Rys. 16-23. Obszar pmroku, w ktrym na caej kuli ziemskiej panuj podobne warunki rozchodzenia si fal krtkich

Rys. 16-24. Przyczyn ech bliskich jest wielodrogowo sygnau docierajcego do odbiornika

298

Czas okrenia przez sygna kuli ziemskiej po wielkim kole wynosi ok. 0,14 s. Na kade 1000 km
rnicy drg sygnau bezporedniego i sygnau poredniego wypada odstp czasowy rwny okoo 3 ms.
Zjawisko echa wystpuje najczciej, gdy w paszczynie koa wielkiego panuj jednakowe warunki
jonosferyczne. Warunki takie istniej w obszarze pmroku, rozdzielajcym pkul owietlony i
zaciemnion (rys. 16-23). Echa obserwuje si wic gwnie na liniach radiokomunikacyjnych, czcych
punkty pooone w obszarze pmroku.
Prcz opisanych wyej ech, nadchodzcych po czasie rzdu uamkw sekundy, obserwuje si echa
nadchodzce po czasie rzdu l ms. S to tzw. echa bliskie. Powstaj one wwczas, gdy do odbiornika
docieraj dwa promienie wzdu rnych drg (rys. 16-24).
Echo jest w radiokomunikacji zjawiskiem niepodanym. W radiotelegrafii echo powoduje bdy
tekstu. W radiotelefonii echo objawia si przy odbiorze w postaci pogosu, podobnego do pogosu w
duej sali o maym tumieniu akustycznym.
Rozpraszanie fali jonosferycznej. Fala jonosferyczna krtkofalowa podlega rozproszeniu na
niejednorodnociach jonosfery oraz na niejednorodnociach powierzchni ziemi (rys. 16-25). Dziki
rozproszeniu jonosferycznemu na falach krtkich mona nawiza czno przy zastosowaniu fal o
czstotliwoci wikszej od MUF. Rozproszenie jonosferyczne jest wykorzystywane w zakresie fal
ultrakrtkich. Rozpraszanie fali jonosferycznej na powierzchni ziemi powoduje pojawienie si zwrotnej
fali rozproszonej. Zjawisko fali zwrotnej moe by wykorzystane do dooklnego sondau jonosfery
metod.) radarow przez wysyanie krtkich impulsw w kierunku jonosfery i rejestracj fali zwrotnej.

Rys. 16-25. Rozpraszanie fal krtkich w jonosferze oraz na powierzchni ziemi

16.4.3. ZANIKI PRZY ODBIORZE FAL KRTKICH
Zaniki przy odbiorze fal krtkich maj charakter znacznie bardziej dokuczliwy ni zaniki przy
odbiorze fal rednich. Wskutek maej stabilnoci warstwy F, oraz z powodu wielodrogowoci sygnau,
przy odbiorze fal krtkich wystpuj czste i gbokie zmiany natenia pola. Zaniki przy odbiorze fal
krtkich w zalenoci od przy. czyn, ktre powoduj ich wystpowanie, maj rny przebieg.
Zanik interferencyjny jest powodowany interferencj promieni, ktre dotary do miejsca odbioru
rnymi drogami. Charakter zanikw interferencyjnych objania przebieg z rys. 16-26.
Zanik polaryzacyjny powstaje przy interferencji w miejscu odbioru promienia zwyczajnego i
nadzwyczajnego, ktre powstay wskutek rozszczepienia promienia padajcego na jonosfer pod
wpywem ziemskiego pola magnetycznego. Jak wiemy, promie zwyczajny i promie nadzwyczajny s
spolaryzowane koowo z przeciwnymi skrtnociami. Poniewa amplitudy obu promieni s nierwne
(podlegaj one niejednakowemu tumieniu w jonosferze), wic wypadkowe natenie pola ma
polaryzacj eliptyczn. Wskutek waha przesuni fazowych obu skadowych kierunek osi gwnej
elipsy ustawicznie si zmienia. Poniewa antena odbiera jedynie skadow o okrelonej polaryzacji, np.
pionowej, wic zmiana kierunku polaryzacji jest rwnowana zmianie natenia pola.

299

Rys. 16-26. Przebieg czasowy natenia pola przy zanikach interferencyjnych

Rys. 16-27. Wykres ilustrujcy zaniki polaryzacyjne; 1 przebieg czasowy napicia indukowanego w antenie pionowej;
2 przebieg czasowy napicia indukowanego w antenie poziomej

Fluktuacje paszczyzny polaryzacji mona wykry za pomoc dwch odbiornikw, zasilanych z anten
o wzajemnie prostopadych kierunkach polaryzacji. Z natury zaniku polaryzacyjnego wynika, e kiedy w
jednej antenie sygna osiga minimum, w drugiej osiga wtedy maksimum i odwrotnie.
Na rysunku 16-27 przedstawiono przykadowy przebieg napi indukowanych w antenach: pionowej i
poziomej w funkcji czasu. Cech charakterystyczn zanikw polaryzacyjnych s regularne, prawie
okresowe zmiany natenia pola.
Zanik absorpcyjny jest powodowany wahaniami tumienia fali przez warstw E. Wystpuje on
gwnie okoo poudnia, gdy gsto elektronowa warstwy E, a wic i tumienie s najwiksze. Zmiany
natenia pola przy zaniku absorpcyjnym s powolne, a warto rednia natenia pola jest niewielka ze
wzgldu na due tumienie.
Zanik graniczny wystpuje wwczas, gdy czstotliwo transmisji jest bliska MUF. Przy chwilowych
wahaniach gstoci elektronowej warto MUF ulega zmianom i w pewnych okresach moe by
mniejsza od czstotliwoci sygnau. Cech charakterystyczn zaniku granicznego s znaczne wartoci
natenia pola tu przed wystpieniem zaniku, gdy tumienie Tal o czstotliwociach bliskich MUF jest
mae.
Zanik uskokowy zachodzi w miejscach znajdujcych si w pobliu uskoku danej fali, jeli granica
midzy stref martw a stref odbioru waha si.
Opisane rodzaje zanikw rzadko wystpuj z osobna. Przecitnie istnieje jednoczenie kilka przyczyn
wystpowania zanikw.
Zaniki mog mie charakter synchroniczny lub selektywny. Przy zaniku synchronicznym natenie
pola wszystkich skadowych fali zmodulowanej ulega jednakowym wahaniom. Przy zaniku selektywnym
przeciwnie, zmiany natenia pola poszczeglnych skadowych widma s rne.

300

16.4.4. WYZNACZANIE CZSTOTLIWOCI ROBOCZYCH DLA UNII

RADIOKOMUNIKACYJNYCH S'A FALACH KRTKICH
Obliczanie maksymalnej czstotliwoci uytkowej. Dobranie dla danej trasy radiokomunikacyjnej
waciwej czstotliwoci roboczej ma decydujce znaczenie, gdy chodzi o pewno poczenia.
Czstotliwoci robocze powinny by zblione do FOT. Znajomo zmiennoci dobowej FOT decyduje
wic o doborze fal roboczych dla poszczeglnych czci doby. Poniewa przyjmuje si, e
FOT = 0,85MUF, wic naley wyznaczy dla danej trasy MUF dla kadej godziny doby.
Z metod wyznaczania MUF dla danej dowolnej trasy radiokomunikacyjnej najbardziej przyja si
metoda oparta na lepych mapach jonosferycznych.
Mapy jonosferyczne podaj MUF naniesione na map wiata w rzucie Merkatora lub innym rzucie
walcowym. Mapy s lepe, tj. zamiast szerokoci geograficznej jest podany czas miejscowy. Mapy takie
s przygotowywane na podstawie wynikw sondowa jonosfery, dokonywanych przez stacje
jonosferyczne rozmieszczone na caym wiecie. Na podstawie wynikw uzyskanych z paru miesicy
wstecz ukada si mapy przewidujce stan jonosfery do trzech miesicy naprzd. Dane liczbowe z map
nosz nazw prognoz jonosferycznych. Prognozy jonosferyczne s oparte na zaoeniu rednich
normalnych warunkw miesicznych. Prognozy te nie uwzgldniaj zjawisk anomalnych, jak burze
jonosferyczne lub zanik powszechny.
Przy zestawieniu wynikw sondowa jonosferycznych z caego wiata okazao si, e stan jonosfery
dla jednakowych szerokoci geograficznych i jednakowego czasu miejscowego nie jest jednakowy.
Przyczyn tego zjawiska, zwanego efektem dugociowym, s nierwnomiernoci ziemskiego pola
magnetycznego. Przy sporzdzaniu map jonosferycznych zasza wic konieczno podziau powierzchni
ziemi na trzy obszary, oznaczone literami F1, I oraz W, dla ktrych s sporzdzane osobne mapy. Mapa
wiata z naniesionymi granicami obszarw jest pokazana na rys. 16-28. Mapy prognoz jonosferycznych
s sporzdzane dla warstwy F2 w dwch wariantach:
1) mapa F2 0MUF dla wypromieniowania pionowego, a wic dla zerowej odlegoci od
nadajnika;
2) mapa F2-4000 MUF dla promienia o uskoku wynoszcym 4000 km.

Rys. 16-28. Mapa wiata w zmodyfikowanym rzucie walcowym, z podziaem na obszary E, I, W, dla ktrych s sporzdzane
oddzielne mapy prognoz jonosferycznych (wedug Central Radio Propagation Laboraiory, USA;

Odlego 4000 km odpowiada przecitnej wartoci najduszego uskoku przy odbiciu od warstwy
F2 (wypromieniowanie styczne do powierzchni ziemi).
Na rysunkach 16-29 i 16-30 podano przykady lepych map jonosferycznych dla warstwy F2.
Przedstawione mapy nie maj charakteru uniwersalnego, s one wane tylko dla tego okresu czasu,
301

dla ktrego zostay sporzdzone.

Oprcz prognoz dla warstwy F2 s take sporzdzane prognozy dla warstw E i ES.
Metoda wyznaczania MUF dla danej trasy i pory doby, przy zaoeniu odbicia od warstwy F2, jest
rna dla trasy o dugoci mniejszej od 4000 km i wikszej od 4000 km.

Rys. 16-29. Mapa F20MUF. Obszar I (wedug Central Radio Propagation Laboratory, USA)

Godzina czasu miejscowego

Rys. 16-30. Mapa F2 4000 MUF. Obszar I (wedug Central Radio Propagation Laboratory, USA)

Rnica wynika z faktu, e transmisja na odlegoci wiksze od 4000 km jest co najmniej

dwuskokowa.
Sposb posugiwania si mapami jonosferycznymi przedstawimy na przykadzie liczbowym.
P r z y k a d l i c z b o w y . Wyznaczy dobowe zmiany MUF, przy zaoeniu odbicia od warstwy F2, dla trasy Warszawa
(21 E, 52' N) Kair (30 E, 30' N). Tok oblicze jest nastpujcy:
1. Na mapie wiata wyznaczamy punkty kocowe trasy; nadawczy N i odbiorczy O.
2. Sporzdzamy kalk, o formacie odpowiadajcym formatowi przyjtemu dla mapy (i wszystkich zreszt kart prognozy) z
zaznaczeniem rwnika i poudnika 0 (rys. 16-31).

302

3. Na kalce sporzdzonej wedug p. 2 zaznaczamy oba punkty kocowe trasy i przykadamy kalk do siatki ortodrom (rys.
16-32) w taki sposb, aby rwnik na kalce pokrywa si z rwnikiem na siatce ortodrom.

Rys. 16-31. Kalka obliczeniowa z wykrelon ortodrom i zaznaczonym punktem rodkowym trasy

Rys. 16-32. Siatka ortodrom dla kuli ziemskiej w zmodyfikowanym rzucie walcowym (wedug Central
Radio Propagation Laboratory, LSA)
Przesuwamy kalk, w prawo lub w lewo lak, aby punkty kracowe trasy znalazy si na jednej ortodromie (uwaga: linie
ortogonalne s liniami pomocniczymi do wyznaczenia odlegoci). Jeli oba punkty nie wypadaj na jednej krzywej, to
stosujemy interpolacje. Wykrelamy na kalce ortodrom, obliczamy jej dugo z pomoc siatki linii ortogonalnych oraz
zaznaczamy punkt rodkowy trasy. W naszym przykadzie dugo trasy wynosi 2600 km.
4. Przykadamy kalk, z wykrelon ortodrom do mapy wiata w celu zorientowania si., w ktrym obszarze znajduje si.
punkt rodkowy trasy. W naszym przykadzie punkt rodkowy trasy ley w obszarze I.
5. Wybieramy map. F2 0 MUF dla odpowiedniego obszaru i ustawiamy kalk, na mapie w ten sposb, eby rwnik
na kalce pokrywa si z rwnikiem na mapie F2 0 MUF, za poudnik 0 na kalce pokrywa si z godzin 0 na mapie.
Odczytujemy teraz warto F2 0 MUF z mapy, wskazan przez punkt rodkowy trasy. Przyjmujc za waciw dla
naszego
przykadu
map
przedstawion
na
rys.
16-29
znajdujemy
warto
F2 0 MUF dla godziny 0 rwn 6,5 MHz.
6. Przesuwamy kalk, wzdu rwnika tak, aby poudnik 0 na kalce pokrywa si kolejno z godzin l, 2 itd. a do godziny
23 odczytujc za kadym razem warto F20MUF wyznaczon przez, punkt rodkowy trasy. Wartoci F2 0 MUF dla
naszego przykadu wynosz: 6,2; 6,0;...; 6,8 MHz.
7. Wybieramy map F2 4000 MUF dla waciwego obszaru (w naszym przykadzie bdzie to mapa z
rys. 6-30) i postpujemy podobnie jak w p. 5 i 6. Warto F2 4000 MUF dla godziny 0 wynosi w naszym przykadzie 16,0
MHz.
8. Na podstawie wartoci F2 O MUF i F2 4000 MUF obliczamy warto dla trasy o okrelonej dugoci, w
naszym przypadku 2600 km. Su do tego odpowiednie nomogramy (rys. 16-33). Uzyskane wartoci MUF przedstawiamy w
postaci wykresu (rys. 16-34).
9. Na podstawie wykresu przebiegu dobowego MUF (rys. 16-34) wybiera si fale robocze. W rozpatrywanym przykadzie do
utrzymania radiokomunikacji w cigu caej doby s potrzebne trzy fale robocze: 10, 15 i 20 MHz.

Procedura obliczania MUF dla tras duszych od 4000 km rni si nieco od opisanej wyej procedury
dl fal krtkich. Jako punkty obliczeniowe, zamiast rodkowego punktu trasy, przyjmuje si tzw. punkty
kontrolne, pooone w nastpujcych odlegociach od obu kocw trasy:
dla warstw E i ES - 1000 km.
dla warstwy F2 - 2000 km.
Obliczenia dla punktw kontrolnych przeprowadza si analogicznie jak dla krtkich tras. Za warto
MUF dla caej trasy przyjmuje si najmniejsza warto uzyskan dla punktw kontrolnych.
Obliczanie natenia pola. Dokadne obliczenie natenia pola fali jonosferycznej w zakresie
303

krtkofalowym jest jednym z najtrudniejszych zagadnie propagacyjnych. Istnieje kilka metod

obliczeniowych, z ktrych adna do tej pory nie znalaza jeszcze powszechnego uznania.
Przykadowo omwimy tu metod Kazancewa [14, 28]. Wedug tej metody pole w miejscu odbioru
jest wynikiem interferencji promieni odbitych od jonosfery rn ilo razy. Wypadkowe natenie pola
oblicza si ze wzoru
(16-15)

w ktrym liczba promieni M nie przewysza nigdy trzech.

Rys. 16-33. Nomogram do przeliczania MUF dla warstwy F2 na okrelon dugo trasy (wedug Central Radio Propagation
Laboraiory, USA)

Rys. 16-34. Przebieg dobowy MUF i FOT dla trasy Warszawa-Kair

Median natenia pola w mV/m dla poszczeglnych promieni oblicza si z zalenoci

(16-16)
przy czym:
r odlego midzy nadajnikiem i odbiornikiem mierzona wzdu powierzchni ziemi [km];
G1 zysk energetyczny anteny nadawczej w stosunku do rda izotropowego [W/W];
Wm wspczynnik osabienia okrelony wzorem

304

(16-17)
przy czym:
R

modu
wspczynnika odbicia od powierzchni
ziemi;
N liczba odbi od jonosfery;
k wspczynnik tumienia przy k-tym odbiciu.
Wspczynnik tumienia przy k-tym odbiciu uwzgldnia tumienie przy dwukrotnym przenikaniu fali
przez warstwy D, E, F1 oraz przy odbiciu od warstwy F2
(16-18)
W przypadku gdy fala odbija si od warstwy E, wzr (16-18) upraszcza si do postaci
(16-19)
k = D + E
przy czym E tumienie przy odbiciu od warstwy E.
Czstkowe wspczynniki tumienia zale od kta padania na doln granic warstwy jonosferycznej
0, od czstotliwoci roboczej (rys. 16-35)
Wspczynniki tumienia dla innych czstotliwoci krytycznych ni podane na rys. 16-35 mona
przeliczy wedug wzoru

przy czym:
flr rzeczywista warto czstotliwoci krytycznej dla danej warstwy;
fkr0 warto czstotliwoci krytycznej, dla ktrej sporzdzono wykres wspczynnika tumienia;
fkr0 warto wspczynnika tumienia odczytana z wykresu.
(16-20)

Dowiadczenia przeprowadzone przez Kazancewa wskazuj, e wartoci obliczone na podstawie

wzoru (16-15) odpowiadaj medianom natenia pola dla dostatecznie dugich okresw obserwacji (rzdu
miesica). Wyniki innych prac dowiadczalnych wskazuj, e powolne wahania natenia pola s
podporzdkowane rozkadowi logarytmicznie normalnemu o odchyleniu standardowym wynoszcym
8dB. Na powolne wahania nakadaj si szybkie zmiany natenia pola (zaniki), ktre w granicach
krtkich przedziaw czasowych (okoo 10 min) podporzdkowuj si rozkadowi Rayleigha. Szybkie
zmiany natenia pola mog by skompensowane przez zastosowanie odbioru zbiorczego [58] przy
uyciu dwch, trzech, a nawet czterech anten. Odbir z czterema antenami, praktycznie biorc cakowicie
kompensuje szybkie zmiany pola.
Obliczanie najmniejszej czstotliwoci uytkowej. Wyznaczenie LUF polega na znalezieniu
czstotliwoci, przy ktrej natenie pola w miejscu odbioru, przy zaoonej mocy promieniowanej po
stronie nadawczej, jest rwne minimalnemu nateniu pola dla danej suby i rodzaju emisji. Przy
wyznaczaniu LUF naley uwzgldni zmienno w funkcji czstotliwoci zarwno wspczynnika
osabienia jak i minimalnego natenia pola (wskutek zmiennoci poziomu zakce atmosferycznych).
Okoliczno ta powanie komplikuje obliczenia LUF, ktre trzeba by w zasadzie prowadzi metod
kolejnych przyblie. Dla uniknicia tych kopotw, opracowano specjalne nomogramy do obliczania
LUF [10], ktrych ze wzgldu na brak miejsca nie bdziemy tu omawia. Naley tylko zwrci uwag
na to, e przebiegi LUF na jednej i tej samej trasie i w tych samych warunkach mog by rne dla obu
kocw trasy, ze wzgldu na rne poziomy zakce atmosferycznych.

305

Rys. 16-35. Czstkowe wspczynniki tumienia; a) przy przechodzeniu przez warstw D, = l071/s; N = 109 l/m3; b) przy
przechodzeniu przez warstw. E,fkr = 4 MHz; c) przy odbiciu od warstwy E, fkr = 4 MHz; d) przy odbiciu od warstwy F2, fkr, =
5,7 MHz

16.5. ROZCHODZENIE SI FAL ULTRAKRTKICH l MIKROFAL.

Fale ultrakrtkie i mikrofale obejmuj zakres czstotliwoci radiowych powyej 30 MHz. Zakres ten
dzieli si na cztery podzakresy: fale metrowe od 10 m do l m (30...300) MHz; fale decymetrowe od
l m do 10 cm (300...3000) GHz; fale centymetrowe od 10 cm do l cm (3...30) GHz; fale milimetrowe
od 10 mm do l mm (30...300) GHz.

Rys. 16-36. Krzywe naleenia pola w funkcji odlegoci dla czstotliwoci 150 MHz i polaryzacji poziomej. Wysoko
zawieszenia: anteny nadawczej H1 = 200 m, anteny odbiorczej H2 = par.: parametry elektryczne gruntu: = 0,01 S/m, r = 10
(wedug I Atlasu CCIR)

Fale ultrakrtkie wykazuj przy rozchodzeniu si w otoczeniu ziemi waciwoci quasi-optyczne to

jest w zasadzie rozchodz si zgodnie z prawami optyki geometrycznej. Gdyby prawa optyki
geometrycznej obowizyway cile, wwczas odbir na falach ultrakrtkich byby moliwy tylko w
granicach zasigu optycznego. W rzeczywistoci mona wyrni zjawiska, ktre powoduj, e fale
docieraj poza zasig optyczny. Spord tych zjawisk gwna rol odgrywaj:
refrakcja fal w troposferze;

306

 dyfrakcja fal wok kulistej powierzchni ziemi oraz wok wzniesie naturalnych lub budowli na
powierzchni ziemi;
rozpraszanie fal przez troposfer;
odbicie od ladw meteorw.
W zakresie fal ultrakrtkich mamy na og do czynienia z antenami podniesionymi. Obliczanie
natenia pola w warunkach idealnych mona wic wykona za pomoc wzoru Wwiedeskiego dla ziemi
paskiej (12-32) lub dla ziemi kulistej (p. 12.6). W tym ostatnim przypadku naley uwzgldni normaln
refrakcj tropem sferyczn przez wprowadzenie zastpczego promienia ziemi (p. 13.4). Poniewa
natenie pola fal ultrakrtkich zaley od caego zespou czynnikw takich, jak: czstotliwo, wysoko
zawieszenia anten, parametry elektryczne gruntu, polaryzacja itp., opracowano specjalne atlasy
teoretycznych krzywych propagacji [7]. Przykad jednej rodziny takich krzywych pokazano na rys. 1636. Podaj one natenie poa w decybelach ponad l V/m dla mocy promieniowanej przez anten pfalow rwnej l kW i odnosz si do standardowej atmosfery, dla ktrej zastpczy promie kuli ziemskiej
jest rwny 4/3 promienia rzeczywistego.

16.5.1. STATYSTYCZNE KRZYWE PROPAGACJI FAL METROWYCH I

DECYMETROWYCH
Wzory podane w rozdz. 12 i teoretyczne krzywe propagacji fali przyziemnej s suszne przy zaoeniu
ziemi gadkiej i atmosfery znormalizowanej. Niedostateczna jeszcze znajomo mechanizmu propagacji
troposferycznej i rnorodno dziaajcych na ni wpyww nie pozwoliy dotychczas ustali
dostatecznie miarodajnych zalenoci, na podstawie ktrych mona by opracowa teoretyczne krzywe
propagacji troposferycznej, uwzgldniajce wszelkie moliwe warunki. Poniewa rzeczywisty teren w
wyjtkowych tylko przypadkach moe by traktowany jako ziemia gadka, za atmosfera rzeczywista
zazwyczaj rni si mniej lub wicej od atmosfery znormalizowanej, do oblicze praktycznych stosuje
si statystyczne krzywe propagacji. Krzywe takie zostay opracowane na podstawie wielkiej liczby
pomiarw natenia pola. wykonanych na rnych obszarach i w rozmaitych warunkach klimatycznych.
W odrnieniu od krzywych teoretycznych, krzywe statystyczne nie podaj ustalonej wartoci
natenia pola w funkcji odlegoci. Krzywe te podaj warto przekraczan w okrelonym procencie
miejsc odbioru i w okrelonym procencie czasu. Z krzywych statystycznych odczytujemy zatem
prawdopodobiestwo przekroczenia pewnej wartoci natenia pola w okrelonej odlegoci od nadajnika
i w okrelonym procencie czasu.
Ze wzgldu na znaczne zrnicowanie uksztatowania i pokrycia terenu, a take ze wzgldu na
rozmaite warunki klimatyczne rnych obszarw wiata, krzywe statystyczne s sporzdzone oddzielnie
dla kadego obszaru charakteryzujcego si jednolitymi w przyblieniu waciwociami terenowymi i
klimatycznymi. Zmienno warunkw meteorologicznych w funkcji czasu narzuca wymaganie
prowadzenia pomiarw przez duszy okres czasu, tak, aby mona byo uwzgldni dobowe i roczne
wahania natenia pola. Ta ostatnia uwaga dotyczy w szczeglnoci propagacji
pozahoryzontowej.
Dla celw telewizji i radiofonii ultrakrtkofalowej CCFR zaleca krzywe F(50, 50) do obliczania
natenia pola uytecznego oraz krzywe F(50, 10) lub F(50, 1) do obliczania natenia pola
zakce. Krzywe CCIR s sporzdzone dla mocy promieniowanej przez anten pfalow rwnej l kW
[9].

307

Rys. 16-37. Krzywe propagacji F(50,50) dla zakresu czstotliwoci 30...250 MHz (wysoko zawieszenia anteny odbiorczej
H2 = 10 m) (wedug Zalecenia nr 369-1 CCIR, Oslo 1966)

Na rysunku 16-37 przedstawiono przykadowo krzywe F(50, 50) dla zakresu czstotliwoci 30...250
MHz, a na rys. 16-38 dla zakresu czstotliwoci 450...1000 MHz. Mediana natenia pola zaley
rwnie od pofadowania terenu, okrelanego parametrem H, zdefiniowanym jako rnica wysokoci
(w metrach) przekraczanych przez 10% i 90%, krzywej profilu terenu w zakresie odlegoci od 10 do 50
km, liczc od anteny nadawczej. Podane krzywe propagacji odnosz si do terenw nizinnych o
niewielkim pofadowaniu, dla ktrych H = 50 m. Dla wartoci parametru H innych ni 50 m od
wartoci natenia pola odczytanych z krzywych propagacji naley odj poprawk podan na rys. 16-39.
Dla terenw o urozmaiconej rzebie topograficznej parametr H przyjmuje wartoci 100...200 m; dla
terenw podgrskich i grskich 200...400 m.
Jeli zastpcza moc promieniowana przez dipol pfalowy jest rwna PZ [kW], to do wartoci mediany
natenia pola odczytanej z krzywych propagacji naley doda poprawk wynoszc 10 lg P, [dB].

Rys. 16-38. Krzywe propagacji F (50,50) dla zakresu czstotliwoci 450...1000 MHz (wysoko zawieszenia anteny
odbiorczej H2 = 10 m) (wedug Zalecenia nr 369-1 CCIR, Oslo 1966)

308

P r z y k a d l i c z b o w y . Wyznaczy przecitne zasigi uyteczne nadawczych stacji telewizyjnych przy nastpujcych

zaoeniach:
zastpcza moc promieniowana przez dipol pfalowy: 100 kW w zakresach I, II i III;
1000 kW w zakresach IV i V;
wysoko zawieszenia anteny nadawczej 300 m:
graniczna warto natenia pola: 48 dB w zakresach I i II;
55 dB w zakresie III;
67 dBw zakresie IV:
71 dB w zakresie V.
Obliczenia wykona dla obszarw nizinnych o niewielkim pofadowaniu (H = 50 m) oraz dla obszarw podgrskich (H =
200 m).
Wykonamy najpierw obliczenia dla I zakresu czstotliwoci. Przy zastpczej mocy promieniowanej przez dipol pfalowy
rwnej 100 kW poprawka ze wzgldu na moc wynosi 20 dB. Odejmujemy t poprawk od granicznej wartoci natenia pola i
dla uzyskanej wartoci (28 dB) krelimy na wykresie F(50, 50) (rys. 16-37) prost poziom. Punkt przecicia tej prostej z krzyw
odpowiadajc wysokoci zawieszenia anteny nadawczej H1 = 300 m wyznacza poszukiwany zasig stacji w terenie nizinnym.
Wynosi on 100 km. Do wyznaczenia zasigu stacji w terenie podgrskim odczytujemy z wykresu na rys. 6-38b poprawk dla
(H = 200 m. Warto tej poprawki (10 dB dodajemy do poprzednio okrelonego poziomu 28 dB i z krzywej F(50, 50) dla H1 =
300m znajdujemy zasig stacji w terenie podgrskim rwny 75 km. Wyniki oblicze dla pozostaych zakresw czstotliwoci
podano w tabl. 16-1.

Rys. 16-39. Wpyw pofadowania terenu na median natenia pola a) definicja parametru H; b) wspczynnik korekcyjny
dla zakresu czstotliwoci 30...250 MHz: c) wspczynnik korekcyjny dla zakresu czstotliwoci 450...1000 MHz (wedug
Zalecenia nr 369-1 CCIR. Oslo 1966)

309

Tablica 16-1
Przecitne zasigi uyteczne nadawczych stacji telewizyjnych

16.5.2 POZAHORYZONTOWA PROPAGACJA TROPOSFERYCZNA

Znane teorie rozpraszania fal radiowych w troposferze (p. p. 13.6) nic potrafi wyjani wszystkich
zjawisk towarzyszcych pozahoryzontowej propagacji fal ultrakrtkich. Dla oblicze inynierskich
stosuje si wiec metody pempiryczne [13, 32].
Na podstawie uoglnienia wynikw pomiarw natenia pola fal ultrakrtkich przeprowadzonych w
duych odlegociach od nadajnika, w warunkach wyczajcych wpyw duktw troposferycznych na rys.
16-40 dla fal o rnej dugoci podano zaleno mediany wspczynnika osabienia (w stosunku do
natenia pola w swobodnej przestrzeni) od odlegoci. Za pomoc krzywych z rys. 16-40 bez trudu
mona okreli median naleenia pola rozproszonego w okrelonej odlegoci od nadajnika przy
standardowych warunkach meteorologicznych (wskanik refrakcji przy powierzchni ziemi .V = 310) i
gadkiej powierzchni ziemi. Wpyw warunkw meteorologicznych i rzeby terenu uwzgldnia si przez
wprowadzenie odpowiednich poprawek, ktrych tu nie bdziemy omawia.
Sposb korzystania z podanego wykresu zilustrujemy nastpujcym przykadem.
P r z y k a d l i c z b o w y . Wyznaczy moc nadajnika konieczn do zapewnienia cznoci w cigu 99%czasu
na trasie o dugoci 400 km przy czstotliwoci f = 1,5 GHz ( = 20 cm). Zysk energetyczny anteny nadawczej i
odbiorczej odniesiony do rda izotropowego wynosi 46 dB (G0 = 410 W/W). W celu zapewnienia poprawnej
detekcji moc doprowadzona do wejcia odbiornika nie moe by mniejsza od 210-13 W.
Z wykresu na rys. 16-40 odczytujemy median wspczynnika osabienia, dla odlegoci 400 km i = 20 cm;
W=-89 dB, czyli W = 3,5510-5. Moc doprowadzona do odbiornika przy propagacji fali w swobodnej przestrzeni jest
okrelona wzorem (11-8). Wprowadzajc wspczynnik osabienia otrzymujemy

(16-21)

310

przy czym PN moc nadajnika.

Podstawiajc do wzoru (16-21) wartoci liczbowe i uwzgldniajc, e w naszym przypadku zyski energetyczne
obu anten s jednakowe (G1 = G2 = G0) otrzymujemy

Rys. 16-40. Zaleno mediany wspczynnika osabienia natenia pola od odlegoci przy N = 310
Obliczona w ten sposb moc nadajnika zapewnia utrzymanie cznoci tylko w 50% czasu pracy. W celu
zapewnienia wymaganej niezawodnoci cza wynoszcej 99%, naley uwzgldni wpyw wolnych i szybkich
zanikw. Statystyczny rozkad gbokoci wolnych zanikw przedstawiono na rys. 16-41. Wynika ze, e dla
osignicia zaoonej niezawodnoci cza naley zwikszy moc nadajnika o 12,5 dB, tzn. do 1,11 k W.
Gboko szybkich zanikw mona wydatnie zmniejszy przez zastosowanie odbioru zbiorczego. Statystyczny
rozkad szybkich zanikw pokazano na rys. 16-42. Dla skompensowania szybkich zanikw przy odbiorze na jedn
anten naley zwikszy moc nadajnika o 18 dB, tzn. do ok. 70 kW. Przy zastosowaniu dwch anten moc nadajnika
moe by o 10 dB mniejsza (7 kW),

Zjawisko rozpraszania troposferycznego jest charakterystyczne dla propagacji fal ultrakrtkich. W

pozostaych zakresach czstotliwoci bowiem dziaaj inne czynniki (dyfrakcja i odbicie od
jonosfery) umoliwiajce rozchodzenie si fal radiowych na due odlegoci. Wykorzystujc
zjawisko rozpraszania troposferycznego mona, za pomoc nadajnikw o mocy dochodzcej do 50,
a nawet 100 kW i anten o duym zysku energetycznym (rednica anten ok. 20 m), zapewni
niezawodn czno na falach od 6 m do kilku centymetrw na odlego do 1000 km. Szeroko
pasma przekazywanego bez znieksztace wynosi okoo 5 MHz. cza troposferyczne znalazy
zastosowanie w telefonii wielokrotnej oraz do przekazywania programw telewizyjnych.

311

Rys. 16-41. Statystyczny

gbokoci wolnych zanikw

rozkad Rys. 16-42. Statystyczny rozkad gbokoci

szybkich zanikw przy odbiorze za pomoc
jednej anteny oraz przy odbiorze zbiorczym
za pomoc n anten

16.5.3. ROZCHODZENIE SI FAL METROWYCH WSKUTEK ROZPRASZANIA W

JONOSFERZE
Podobnie jak w troposferze, tak i w jonosferze zachodzi zjawisko rozpraszania fal radiowych, dziki
ktremu jest moliwa staa czno dalekosina w pewnym zakresie czstotliwoci fal metrowych,
niezalenie od aktywnoci sonecznej i zmian sezonowych stanu jonosfery. Przyczyn rozproszenia s
nieregularnoci jonizacji warstwy D i dolnej czci warstwy E.
W przeciwiestwie do rozproszenia troposferycznego, rozproszenie jonosferyczne jest uyteczne w
stosunkowo wskim zakresie czstotliwoci, mianowicie midzy 30 a 70 MHz. Ograniczenie od dou jest
spowodowane interferencj z falami rozchodzcymi si za porednictwem staej warstwy F2. W okresach
silnej aktywnoci sonecznej nawet czstotliwoci rzdu 30 do 40 MHz s z tego powodu niekorzystne.
Czstotliwoci powyej 70 MHz nie s wykorzystywane do komunikacji na zasadzie rozproszenia
jonosferycznego, poniewa ze wzgldu na spadek natenia pola w funkcji czstotliwoci
naleaoby stosowa wielkie moce promieniowane, co byoby ekonomicznie nieopacalne.

Rys. 16-43. Zaleno mediany wspczynnika osabienia przy rozpraszaniu w jonosferze fal metrowych od
odlegoci i czstotliwoci

Na rys. 16-43 przedstawiono zaleno mediany wspczynnika osabienia przy rozpraszaniu w

312

jonosferze fal metrowych od odlegoci i czstotliwoci.

Zjawisko rozpraszania jonosferycznego wykorzystuje si do cznoci na odlegoci dochodzce do
2000 km. W tego typu cznoci mona przesya sygnay o szerokoci pasma do 6 kHz. Due osabienie
pola zachodzce w procesie rozchodzenia si fal mona skompensowa przez zastosowanie nadajnikw o
duej mocy (dziesitki kilowatw) i anten o duym zysku energetycznym. cza jonosferyczne na fali
rozproszonej stosuje si przede wszystkim w obszarach podbiegunowych, gdzie czste burze
magnetyczne utrudniaj czno na falach krtkich.

16.5.4. ROZCHODZENIE SI FAL ULTRAKRTKICH PRZEZ ROZPROSZENIE NA

ZJOMZOWANYCH LADACH METEORW
Jak podawalimy ju w p. 14.1, przenikajcym do atmosfery ziemskiej meteorom towarzyszy
powstawanie supw zjonizowanego powietrza, nazywanych ladami meteorw. Fale ultrakrtkie,
spotykajc na swej drodze podobne lady, rozpraszaj si i mog dociera do punktw na powierzchni
ziemi, znajdujcych si w strefie cienia. Poniewa lady meteorw pojawiaj si od czasu do czasu, a
przekazywanie sygnaw moe by dokonywane tylko w czasie ich istnienia, odbywa si ono w sposb
szczeglny. Sposb ten nazywamy przerywanym. Po stronie nadawczej stosuje si urzdzenia, ktre
gromadz informacje podlegajce przekazaniu, a nastpnie w czasie istnienia ladu przekazuj je
porcjami w sposb przyspieszony.
Drog dowiadczaln ustalono, e lady meteorw mog by wykorzystane do cznoci na falach
metrowych (30...50 MHz). Stosunek czasu faktycznego istnienia cznoci do czasu pracy nadajnikw
(tzw. wspczynnik wykorzystania cza) zaley od mocy nadajnika, zysku energetycznego anten i
czuoci odbiornika. Przy niewielkich mocach nadajnika (kilkaset watw) i stosunkowo prostych
antenach, wspczynnik ten jest rzdu 3% (3% czasu aktywna czno. 97% czasu oczekiwanie).
W sprzyjajcych okolicznociach oraz przy wikszych mocach nadajnikw i skomplikowanych antenach
wspczynnik wykorzystania cza moe dochodzi do 16%.
Gwn zalet czy wykorzystujcych zjonizowane lady meteorw, w porwnaniu z czami
opartymi na rozpraszaniu w jonosferze jest moliwo stosowania mniejszych mocy nadajnikw i
prostszych anten.
Omawiane cza mog zapewni niezawodn czno na odlego do 2000 km, przy szerokoci
pasma rzdu 3 kHz.

16.6. PROPAGACJA WIATA LASEROWEGO

Gigantyczny przeskok od mikrofal do fal wietlnych, moliwy do realizacji dziki zdolnoci lasera do
emisji promieniowania spjnego, otworzy dla telekomunikacji zupenie nowy niewspmiernie wielki w
stosunku do dotychczasowych osigni, zakres czstotliwoci. W ten sposb tendencja opanowywania
coraz wyszych zakresw czstotliwoci, wystpujca od pocztku wykorzystywania fal radiowych w
praktyce, znalaza w laserze najbardziej jaskrawy wyraz. Tendencja ta jest podyktowana deniem do
zwikszenia pojemnoci informacyjnej i kierunkowoci czy telekomunikacyjnych oraz potrzeb
doskonalenia urzdze radiolokacyjnych, radionawigacyjnych itp.
Zasadnicz waciwoci wiata laserowego jest moliwo otrzymania wizki o wyjtkowo malej
rozbienoci. Miar rozbienoci wizki jest kt rozwarcia stoka, ktry bezporednio na wyjciu lasera
moe wynosi kilka minut, a przy uyciu odpowiedniego ukadu optycznego moe doj nawet do l
sekundy. Rozszerzenie wizki wynosi w tym ostatnim przypadku ok. 5 mm na drodze promienia o
dugoci l km.
Ukad kolimacyjny na wyjciu lasera odgrywa waciwie rol urzdzenia antenowego. W porwnaniu
z konwencjonalnymi antenami dla zakresu fal radiowych, anteny optyczne maj bardzo mae wymiary
dziki bardzo malej dugoci fal emitowanych przez laser. Z tego te powodu charakterystyka
313

promieniowania takiej anteny jest bardzo wska, a zysk energetyczny ogromny. Ta wanie cecha
wiata laserowego obok ogromnej pojemnoci informacyjnej przyciga uwag i powoduje
zainteresowanie licznych orodkw badawczych zastosowaniem laserw w telekomunikacji [26].
Przy opisanej kolimacji wizki wiata laserowego gsto wypromieniowanej energii ulega
nieznacznemu tylko zmniejszeniu nawet przy bardzo duym oddaleniu od rda, oczywicie w
warunkach rozchodzenia si promieni laserowych w swobodnej przestrzeni. Mona dziki temu uzyska
olbrzymie zasigi dziaania, mierzone astronomicznymi wrcz odlegociami, co czyni lasery szczeglnie
przydatne do superdalekosinej cznoci, zwaszcza w przypadkach dalekich lotw kosmicznych.
Radiokomunikacja konwencjonalna moe, praktycznie biorc, obj swym zasigiem nasz ukad
planetarny. Zastosowanie wizki laserowej jako nonika informacji zwiksza te moliwoci w sposb
zasadniczy, otwierajc na razie teoretycznieperspektywy komunikowania si na odlegoci,
mierzone jednostkami uywanymi w astronomii. Wedug Townesa [26] wiato lasera o mocy 10 kW i
rozbienoci wizki 10-7 rad (0,02") mogoby by obserwowane goym okiem z odlegoci 0,1 roku
wietlnego (91011 km), a sfotografowa je mona by przez 200-calowy teleskop nawet z odlegoci 10 lat
wietlnych.
Znaczny stopie kolimacji wizki laserowej okrela przede wszystkim zasig cznoci: prcz tego
sprzyja on eliminacji zakce zewntrznych oraz zachowaniu tajemnicy przesyanych informacji. Wie
si z nim wszake powany kopot, a mianowicie konieczno dokadnego nacelowania wizki wietlnej
na korespondenta. Trudnoci rosn pod tym wzgldem wraz ze wzrostem zasigu cznoci; dotyczy to
przede wszystkim telekomunikacji kosmicznej, przy ktrej odlegoci s olbrzymie, a ponadto
nawizywanie cznoci moe si odbywa z obiektami ruchomymi.
Telekomunikacja za pomoc wiata laserowego w warunkach naziemnych jest mocno utrudniona
wskutek pochaniania, rozpraszania i zaamywania promieni wietlnych w atmosferze, zwaszcza pod
wpywem takich czynnikw, jak mga, deszcz, nieg, dym, py, zawirowania powietrza itp. Nawet
zupenie czyste i idealnie spokojne powietrze pochania i rozprasza okrelon cz energii
przechodzcego przeze strumienia wietlnego.
Tumienie promieniowania w atmosferze jest zawsze rezultatem rwnoczenie wystpujcych zjawisk
pochaniania i rozpraszania, przy czym udzia kadego z tych zjawisk moe by rny, zalenie od stanu
atmosfery (warunkw meteorologicznych, wysokoci, rodzaju i koncentracji zawiesin itp.) i dugoci fal
wietlnych.
Rozchodzenie si wizki promieniowania w atmosferze mona scharakteryzowa zalenoci
(16-22)
w ktrej:
I0 natenie promieniowania na pocztku drogi;
l dugo przebytej drogi w atmosferze;
I natenie promieniowania na kocu drogi l;
wspczynnik tumienia.
Zgodnie z poprzednim stwierdzeniem, wspczynnik tumienia jest sum wspczynnika pochaniania
p i wspczynnika rozpraszania r
(16-23)
Wspczynnik tumienia zaley w sposb bardzo skomplikowany od dugoci fali Ilustruje to
rys. 16-44, na ktrym przedstawiono charakterystyk widmow przezroczystoci troposfery dla trzech
odcinkw zakresu optycznego w rnych porach dnia i przy rnych dugociach drg rozchodzenia si
wizki wietlnej.
Jak wida, zaleno przezroczystoci troposfery od dugoci fali jest bardzo dua i nieregularna;
krzywe maj wiele szczytw odpowiadajcych tzw. oknom, w ktrych przezroczysto atmosfery jest
dua, i gbokich dolin, w ktrych wiato jest szczeglnie silnie tumione. Dolna warstwa atmosfery jest
wic dla promieniowania optycznego filtrem selektywnym o bardzo skomplikowanym dziaaniu. Mona
jednak wyodrbni pasma falowe, w ktrych powietrze przepuszcza promienie wietlne znacznie lepiej

314

ni w pozostaych odcinkach widma optycznego. S to np. pasma: 0,5...0,9m, 1,0...1,1m, 1,2...1,3m.

1,55...1,75m, 2,1...2,4m, 3.4...4,1m oraz 8...12m. Wraz ze wzrostem wysokoci, tumienie wiata w
atmosferze maleje i na wysokociach wikszych od 60...70 km praktycznie biorc, mona go ju nie
uwzgldnia.
Gwn rol w pochanianiu promieniowania optycznego w troposferze odgrywaj czsteczki pary
wodnej i dwutlenku wgla. Ilustruj to wykresy podane na rys. 16-45. Zawarto pary wodnej w
atmosferze waha si w szerokich granicach 0,001... 4% (objtociowo). Ze wzrostem wysokoci
zawarto pary wodnej w powietrzu szybko maleje. Zawarto dwutlenku wgla w powietrzu waha si w
granicach 0.03... 0,05%, przy czym grna granica odpowiada orodkom miejskim. Na wikszych
wysokociach (ok. 30 km) stosunkowo znaczny wpyw na absorpcj wiata ma ozon.
Wybitnie ujemny wpyw na rozchodzenie si wizki wietlnej w atmosferze maj opady niegu lub
deszczu oraz tzw. aerozole, czyli zawiesiny w powietrzu bardzo drobnych cia ciekych (mga. chmury)
lub staych (dym, py, krysztaki lodu). Na niewielkich wysokociach gwn przyczyn
zanieczyszczenia atmosfery jest dym i py. Liczba pykw w l cm3 powietrza podczas suchej jasnej
pogody nie przekracza 100 na wysokoci 3000 m. natomiast przy powierzchni ziemi liczba ta siga
130000.
Deszcz zmniejsza j do okoo 30 000, a nad morzem lub jeziorem, w odlegoci np. 20 km od
brzegu, zapylenie atmosfery wynosi ju tylko ok. 1000 pykw/cm3. Nad wielkimi miastami pyu i dymu
jest, oczywicie, bardzo duo, lecz zanieczyszczenia te nie sigaj powyej 500...700 m.

Rys. 16-44. Charakterystyka widmowa przezroczystoci troposfery w kierunku poziomym 1dugo drogi wizki
0,3 km. wilgotno powietrza 62%, godz. 15; 2 dugo drogi wizki 5,5 km wilgotno powietrza 47%, godz.
22; 3 dugo drogi wizki 16 km wilgotno powietrza 48%, godz. 12 (wedug H. Klejman i in.: Lasery w
telekomunikacji. WNT, Warszawa 1970)

Drugim elementem tumienia wizki wietlnej w atmosferze jest zjawisko rozpraszania wiata. Moe
to by tzw. rozpraszanie molekularne zachodzce nawet w zupenie czystym powietrzu. Mamy tu do
czynienia z oddziaywaniem fali wietlnej (fotonw) z czsteczkami gazw wchodzcych w skad
atmosfery. Intensywno tego procesu silnie zaley od dugoci fali; wspczynnik rozpraszania jest
odwrotnie proporcjonalny do czwartej potgi dugoci fali. Tumienie promieniowania, zachodzce w

315

wyniku rozpraszania molekularnego, moe by w widzialnej czci widma znacznie silniejsze anieli
omwiona przedtem absorpcja molekularna. W zakresie podczerwieni rozpraszanie molekularne jest
bardzo sabe.

Rys. 16-45. Charakterystyka widmowa przepuszczalnoci: a) dwutlenku wgla; b) pary wodnej; c) troposfery na
dugoci drogi wizki wietlnej 1850 m (wedug H. Klejman i in.: Lasery w telekomunikacji, WNT. Warszawa
1970)

Inne rodzaje rozpraszania to tzw. rozpraszanie dyfrakcyjne, kiedy wymiary czsteczek

rozpraszajcych wiato s wspmierne z jego dugoci fali, oraz rozpraszanie geometryczne, kiedy
wymiary czsteczek znacznie przewyszaj dugo rozpraszanej fali wietlnej. W tym ostatnim
przypadku mamy do czynienia z rozpraszaniem na zawiesinach (aerozolach), std te pochodzi
spotykana niekiedy nazwa rozpraszania aerozolowego. Wpyw rozpraszania aerozolowego na
przepuszczalno atmosfery przejawia si w caym zakresie optycznym.
Oprcz strat w atmosferze, spowodowanych pochanianiem i rozpraszaniem wizki laserowej,
powanym utrudnieniem dla naziemnej cznoci optycznej, jest rwnie zaamanie promieni wietlnych,
wywoane gwnie gradientem temperaturowym powietrza. Nawet nieznaczne zaamania promieni i
wynikajce std wahania kta padania wizki nadchodzcej do odbiornika mog naruszy czno, jeli
jej rozbieno jest tak maa jak w przypadku wizki laserowej. Turbulencje powietrza wpywaj te na
wiato laserowe w stopniu silniejszym ni na zwyke wiato niespjne, powodujc naruszenie fazowej
jednolitoci czoa fali wietlnej oraz niepodane zmiany poziomu sygnau. Wystpowanie szkodliwej
modulacji intensywnoci promieniowania jest wynikiem fluktuacji przekroju wizki, wywoanej maymi
niejednorodnociami optycznymi (o wymiarach porwnywalnych ze rednic wizki), spowodowanymi
turbulencyjnoci orodka powietrznego. Z tego samego powodu powstaj te fluktuacje czasu przelotu
promieni, a wiec i fazy, jako rezultat prdkoci rozchodzenia si fali wietlnej.

316