JOHN KINGSLEY BIRGE

BEKTALK
TARH

AT

JOH N KNGSLEY
BRGE

BEK TALK
T A R H

Dizgi: YON Dizgi (522 44 97)

Bask: Anadolu Matbaaclk
Tel: 526 20 48 - 526 79 99
STANBUL

JO H N KNG SLEY BRGE

BEKTALK
TARH

E V R

REHA AM UROLU

ANT Yaynlar

Kumrulu Yokuu Sokak

No: 24 Kat: 1 Cihangir-Taksim / STANBUL
Tel: 149 1230

Kitabn Orjinal Ad
"The Order of Dervlhes"
Trke 1. Bask: 1991

EVRMENN
ns z

R eha AM UROLU

EVRENN NSZ

J o h n Kingsley Birge, uzun yllarn Bektailik konu

sunda arat malara vermi bir oryantalisttir. Elinizdeki
kitap bu yazarn sz geen aratrmalarnn ounu kap
sayan ve yaynland yllarda konu zerine yazlm bir
ka eserden biri olan bir almadr.
Bu kitap, yllarca konunun tm aratrclar tarafn
dan kullanlm, fakat Trke'ye evirisi yaplmamtr.
Belki de Trkiye'de bunca tannp, yine bunca yl evirisi
yaplmam nadir eserlerin banda gelir.
phesiz, 1937'den bu yana gerek yabanc gerekse
yerli aratrmaclarn konu zerinde yaptklan almalar
ve olumlu tartmalarla, varolun bilgi birikimimizin Birge'n eserinin ok tesine getii bir gerektir. Ancak ki
tap yine de konu zerine bir el kitab olm a niteliini ke
sin
olarak
korumaktadr.
zellikle,
Arnavut
Bektailii'nin II. Dnya Sava ncesi dnemdeki duru
mu hakknda verdii bilgiler, Trkiye'de bu konuda fazla
birey yazlmad gznne alnrsa kitabn dier bir de
erli yan ortaya kar.
Kitabn Trke'ye evrilmesine gelince, bu sancl ve
zorlu bir alma olmutur. unu batan itiraf etmeliyiz ki
bu kitabn mkemmel bir evirisini gerekletirmek iin
ngilizce, Trke, bilmek ve konudan kendi llerimizce haberdar olmak yeterli deildir. Kitab evirirken yer
yer Arapa ve hatta Farsa bilmediimize hayfland
mz anlar olmutur. Osmanlca yardmyla baz sorunlar

azalttmza inansak da, bu evirinin mkemmel olduu

nu iddia edecek deiliz. Fakat bu kitabn tm bu "m
kemmel" zellikleri biraraya getiren evinnenlerimizc e
54 yldr evrilmedii ve eer bunu beklersek bir 54 yl
daha bekleyebileceimiz dncesi bizi byle zorlu bir
abaya itmitir.
Bu tr zorluklarn yansra, eserin evirisinde karla
tmz baka bir dizi zorluk da vardr. Bunlara en gzel
rneklerden birini vermeden geem eyeceim , Bektai a
irlerinden Kul Hasan'n nl "Bae biziz gl bizdedir."
dizesi ojinal metinde "We are the garden, rose in us"
eklinde gemektedir. Biz byle durumlarda, doruca
kaynaklara ynelip ojinal metinleri kul!ant ay tercih et
tik. Tm alntlarn orjinallerini bulmann zamanmzn
ounu aldn belirtmeliyiz. te yandan bir dier soru
numuzda, sk sk yaplan Kur'an alntlan ve kalplam
glbank ya da tercmanlan btn orjinalliklerinden synlm olduklan halde ngilizcelerinden Trke'ye evir
mek istemeyiimizdi. Bu nedenle Kuran'dan alntlan D i
yanet leri Bakanl'nn 1983te bastrd "Kur'n-
Kerm ye Trke Anlam"ndan inceleyerek alntlayarak
verdik. ngilizce alntyla Diyanet'in evirisi arasnda bir
farkllk grdmz de, bunu belirtip, ngilizcesini
Trke'ye evirerek gstermeye altk. Yine ngilizce
metinde verilen Sure ve Ayet numaralanyla Trke
Kur'an'daki numara farkllklannda Trke Kuran' esas
aldk.
Glbank ve Tercmanlar ya da Alevi-Bektai gelene
i iinde kalplam metinlere gelince, bunlan ngiliz
ceden Trke'ye evinnek tm anlamlann yoketmemize
yol aabilirdi. Bu nedenle bunlan yetkinliine itenlikle
inandmz Sayn Do. Dr. Bedri Noyan'n "Bektailik
Alevilik Nedir" adl kitabndan, Sadettin Nzhet Ergun'un "Bektai airleri" kitabndan ve Besim Atalay'n
"Bektailik ve Edebiyat" adl kitabndan yararlanarak
verdik. Yenierilerle ilgili bir belgenin Trke'ye orjinal
haliyle evrilmesinde dorudan birinci kaynaklara ba

vurduk. Tek bir rnekte, Nutk Baha'nn Nevruz Glbank'nn ojinalini bulamadmz ve bu ksa Glbank, kita
bn btnnn devamll iinde vazgeilmez bir yer tut
mad iin bu blmn evirisine girimedik.
Yine de bu eviriden daha iyilerini yapanlar olsayd
sevinirdik ya da bundan sonra yapacaklar olursa buna sa
dece seviniriz.
Bitirirken bu eviriyi yapmam konusunda ilk fikri or
taya atan Sayn Do. Dr. Ahmet Yrr'e ve eviri sre
since teviklerini esirgemeyen dostum Cemal ener'e te
ekkr ederim.

Reha amurolu

I. KISIM

I. BLM

TANITICI
O lgular

1. Trkiye ve Dier slam lkelerinde

Tarikatlarn Genel Yeri

1 V slman dnyasn yeterince anlayabilmek iin slamdaki mistik tarikatlarn aratnlmas zel bir neme
sahiptir. Muhammed'in getirdii din ok erken zamanlar
da iki ynde gelimeye balamtr. Bir taraftan kaskat
bir dinsel yasayla kat ve skolastik bir teoloji retti. Ayn
esnada, hatta ilk iki yzyl iinde bu sabit dsal sistem
den uzaklaan, estetik yaam ve Allahn dorudan bilgi
sine mistik bir yaklam vurgulayan birey ve gruplar
iinde baka bir eilim balad ve hzla geliti. Ortodoks
yasac ve alimler bu "vicdan arayan" eilime itirazlarn
ykseltirken, "ateli iman pratii, ruhun maddi olmayan
ve idrak edilebilir gereklikleri kavramasna yol aar ve
bu kalpler ilmi (ilm el kulub) ruha bir deneysel bilgelik
salar (marifet)1; temel fikri zerinde nihai sonucu sap
knlk olacak ynde rgtl gruplar ve kardelikler geli
meye balar.
Encyclopcdia o f slam'n Tarikat maddesi her ne ka
dar "Tarikatlara dahil olan kiilerin says herhangi bir s
lam lkesinin nfusu iinde bir kural olarak yzde n
stnde olmamtr" diye yazsa da, en azndan Trkiye
ve Arnavutluk'ta gerek ye ve daha gevek balarla ba
l olanlann oran bunun ok zerindedir. Bu kitabn yaza
r, ilk olarak 1913'te Trkiye'ye gittiinde Trkiye'nin
snni (yani Muhammedi bak asyla Ortodoks) bir l
ke olduu konusunda, kitaplardan edinilmi bilgilerin et
kisi altndayd. abucak ve aknlkla rendi ki, yalnz
ca halkn muazzam bir oran tarikatlara ye olmakla
kalmyor, fakat hatta cumalar camide namaz srasnda
imam olarak grnen liderlerin ou da dier gnler der
li Encylopedia of slam, Tasavvuf maddesi.

vi tekkelerinin eyhleri olarak davranyorlard.1 iilerin,

daha nce Ali'ye yaplan adaletsizlikleri, halifeliin aile
sinin elinden alnn ve Hseyin'in lmn zellikle
hatrladklar Muharrem aynda, yazar, tekke tekke dola
m ve hepsinde de tm dervileri Haan ve Hseyin iin
derin bir yas iinde bulmutur. Yazar, bu konuyu sonra
dan Trkiye'nin en byk bilim adamlarndan biriyle tar
trken, Trk halknn d grnyle snni ama tari
katlar iinde ksmen eilimleri dolaysyla ii,
en
azndan ortodokstan ok mistik olduu eklindeki izle
nimini aktarmtr. Bilim adam bu izlenime, burada s
tanbul'da bu orann daha az olduunu, lkenin geri kalan
ksmlarnda halkn yzde altmnn dorudan ya da do
layl olarak tarikatlara dahil olduunu belirterek yant
vermitir. Hristiyan lkelerinde bizim, Katoliklerin Pro
testanlar ldrd ya da tersinin olduu bir kilise tarihi
sahibi olduumuzu, fakat bunda belirli bir ahlaki avantaj
bulunduunu iaret etti. Bu basklarn arkasnda derin bir
samimiyet yatyor dedi. Oysa diye devam ederek, mslman lkelerde bir adamn, takiyye, gizlenm e uygulamas
sayesinde bir dinsel kurumun ortodoks bir yesi olmaya
devam ederken, ayn zamanda geleneksel ve formel bir
gereklik yaklamndan ok grgsel bir vurgulamas
olan bir mistik tarikata ye olabileceini belirtti.
Bu nedenle, Trkiye'de, Allah'n dorudan bilgisini
arayan bir tarikatta toplanmak eilim i, bazan yzeyin al
tnda geni olarak yaygn ama muhtemelen de halkn g e
ni ounluunun yaamlarn etkileyen bir eilim olarak
tannmaldr.
Genelde bylesi gruplarn ideolojisi, dervi nderle
rinin daha eitimli olanlarnn okuyup yazabildikleri
Arapa ya da Farsa kaynaklardan gelir. Tm Trk tari
katlar iin en nemli ilk fikir kaynaklan, M evlevi tarika
t Pir'i olan Mevlana Celaleddin Rumi tarafndan
13.yzylda farsa yazlm byk bir iir olan Mesnevi,
1) Tekke, devrilerin ibadet ve eitim iin toplandklar yerdir.

Muhyiddin Arabi (1165-1240) tarafndan yazlm iki

arapa eser olan Fthat- Mekkiye ve Fusus-l Hikem'dir. Bu kitaplann etkisiyle gelien sistemin altnda
bir temel olarak, Trk halknn Asyagil gemiinden ge
tirdii geleneklerin yaygn inan ve pratikleri yatmtr.
Mevlevilerinki en nemli mek olmak zere, baz tarikat
lar esas olarak ehirlerde ve aristokratik, entellektel kar
delikler olarak geliip, zellikle estetik bir ekicilik te
melinde st snflardan yeler edinmilerdir. Bektailerin
en nemli temsilcisi olduu dier gruplar ise, dorudan,
halkn yaamnn iinden ktlar. Bu ikinci tr grup
larda, yzeyde halkn kabul edilmi dini olan slam var
dr. Oysa yzeyin altnda Osmanl tarihinin balarna ka
dar giden ve 13.yzylda ularda birbirine karan eitli
halklarn etnik yaamndan kaynaklanan ve halkn doal
bir dini haline gelen gelenek ve uygulamalar vardr.

2. Bektai Tarikatnn Trk Yaamndaki Yeri

O s m a n l Trk halknn byk bir kesiminin yaamlar
zerinde etkinliini srdrm tarikatlar arasnda, Bekta
iler esiz bir yer tutarlar. Yalnzca saysal adan bile
nemlidirler. Bektailer kendi saylarn 7.000.000 civannda hesaplarlar. Arnavutluk'taki Tomori Da Bektai
Tekkesinin postniini Ali Turabi Baba, Historija E Bektashinjvet'in de1, 1826'da yenierilerin yok edilmesi ve
Bektai tarikatnn kapatlmasndan nce tutulan yllk is
tatistiklerde, Bektailerin saysn Anadolu'da 7.000.000,
Arnavutluk'ta 100.000, stanbul'da 120.000 ve geri kalan
da Irak, Girit ve Macedonya zellikle de Balkanlar'da ol
mak zere 7.300.000 olarak gsteriyor. Ekim 1933'de
Amavutlukta'ki resmen tannm Bektai cemaatinin ba
olan Niyazi Dede ahsen bana, eski Trk imparatorluun
da gevek balarla Kzlba olanlar hesaba katlmakszn
7.500.000 Bektai olduunu hesap ettiini sylemiti. Sa
1) Historija E Pergjitheshme E. Bektashinjvet prej Ate Ali Turabiut.
Tirane, 1929 sayfa 64.

dece Trkiye'nin dou illerinde 1.500.000 olduunu sy

ledi. Arnavutluk'ta 200.000 kii yani nfusun yzde yir
misi olduunu hesaplamt, Ingiliz seyyah ve tarihisi
Rycaut, 17. yzylda Bektailerin "u anda byk sayla
ra ulatklarn ve onlarn kkn kazmann neredeyse
olanaksz" olduunu yazyor. Bekta'm milyonlarca ta
kipisi olduunu syleyen retmeninden alnt yapyor.1
Daha yakn bir gzlemci, Byk Millet Meclisi'nin Aksa
ray'dan yesi olan Besim Atalay, 1924'te Kzlba ve
Tahtaclarda dahil olmak zere saylarn 1.500.000 ola
rak hesaplyor.2 Herhangi bir gzlem cinin verdii en k
k sayy dahi alsak bu tarikat dorudan ya da dolayl
olarak, Trkiye nfusunun onda birini etkilemektedir.3
Bektailer yalnzca mistik bir tarikat olarak deil,
ama Yenieri ordusuyla en bandan beri yakn ilikileri
nedeniyle 1826'ya kadar Osmanl tarihinde nemli bir as
keri rol de oynadlar. Anadolu'nun her yerine Kzlba,
Tahtac, Abdallar, epniler adyla yaylm olan krsal
gruplar da Bektai rgtyle inan, gelenek, dinsel tren
ve ska da rgtsel olarak yakn iliki iindedirler.
Halkn Ortodoks dinsel yaamnn Arapann, saray
evrelerinin klasik edebiyatnn farsann etkisinde bu
lunduu ve hatta M evlevilerin byk mistik tarikatnn
bile kendisini farsa yazlm bir kitaba dayandrd Os
m a n lI tarihi boyunca, Bektailerin tutarl bir ekilde
Trke'ye balanmalar, inanlarnda ve pratiklerinde
Trk kltrnn slam ncesi unsurlarn barndrmalar
bugnk Trk kltrnn tm aratnclar iin Bektai
tarikatnn aratnlmasnda en nemli nedendir. 1926'da
Trk Oca denilen M illi Kltr Cemiyeti'nin resmi ya
yn organnda bir Trk aratrmacs, Trk ulusal ideali
1) "The Present State of the Ottoman Empire" Paul Rycaut 1668 sayfa
149.
2) Bektailik ve Edebiyat, Besim Atalay stanbul 1340 sayfa 5.
3) "Christianity and slam under the Sultans" Hasluck S. 161. Hasluck
Arnavutluk'ta 80.000 Bektai says veriyor ve kendilerinin toplam sa
y olarak 3.000.000 verdiklerini sylyor.

nin Arap enternasyonalizminde kendi ifadesini bulamaya

can, bu ifadeyi Bektailer ve onlarla balantl ky
gruplannn temel rneklerini oluturduu Alevi dergahla
r odalannda ya da tekkeler de bulduunu yazyordu.
"Ulusal zgrlk" yalnzca bu dinsel gruplarn gizli pra
tiklerinde bulunacakt.1 Tek amalan, diye yazyor, bu
gruplann kuruculannn tek amalan, Trk dili, rk ve ka
nn korumakt.2
An olsa da bu bak as yaltk ve tekil deildir,
bunun bir rnei de 1930'da Cumhuriyet hkmetinin
Milli Eitim Bakanlnn, 180 Bektai airinin dinsel i
irlerinden semeler ve biyografik blmler ieren Bektai
airleri3 adl bir kitab 3000 adet basmasdr. Getiimiz
yllarda okullann kullanm iin yazlan her Trk edebi
yat tarihi, her bir yzyl iin "Bektai Edebiyat"n vurgu
lamtr, nk baka hibir yaz trnde Trk ulusal ge
lenekleri, bak alanna bunlardaki kadar yansmaz ve
Trke ile Trk edebiyat biimleri bu kadar kullanlmaz.

3. Bektai Tarikat Aratrmalarnn zet Bir Tarihi

.A kad em isyenlerin Bektai Tarika'na gsterdikleri
modem ilgi Von Hammer tarafndan yazlan Byk Tr
kiye Tarihi'ne kadar gtrlebilir. O tarihte, Yenieri as
kerlerine kurululan srasnda ilk hayr duann Hac Bek
ta Veli tarafndan yaplyla gelenein tannd yazlr.4
Tarikatn kendisinin ve pratiklerinin yazm konusunda
ilk giriim ise, Brown'n kitab "The Dervishes or Oriental Spritiualism" 1868'de ktnda grlr. ok deerli
fakat eletirel olmayan bu kitap, Bektailer kadar dier
tarikatlarn da inan, pratik ve sembolleriyle ilgili m alze
1) Trk Yurdu say 21, Eyll 1926. Baha Sait 'Trkiye'de Alevi Zm
releri" sayfa 204.
2) a.g.e. s. 207.
3) Bektai airleri, Sadettin Nzhet, stanbul 1930
4) Geschichte des Osmanischen Reiches; Pesth 1834 l.Cilt, Sayfa
97.

menin toplanmasdr ve bu kitap yakn zamanda Rose ta

rafndan notlar, indeks ve yeni bir dzenlemeyle yeniden
baslmtr.' Bektai tarikatnn inanlar zerine kuku
suz yeni bir k, Prof. Edvvard G.Browneun 1897 ilkba
harnda Pariste geirdii bir paskalya tatili srasnda Bibliothegue Nationale'de Huru filer denilen karanlk bir
tarikatn eitli eserlerini ieren iki el yazmas zerinde
almasyla gelmitir. Bu almann sonulan "Royal
Asiatic Society''nin dergisinde Ocak 1898'de baslm ve
Prof. Browne ayn derginin Temmuz 1907 saysnda da
ha ileri bulgularn ikinci bir makaleyle aklamtr.
1897'de Paristeki Hurufi tarikat almasndan etkilene
rek kitapsndan Douda mevcut Hurufi metinlerini bul
masn istedi. Onu artan, uzun sredir lm olduunu
sand bir tarikatn eserlerinin halen ok kullanldn
gsterecek miktarlarda gelmesi oldu. Aratrnca, bunla
rn Bektailerden geldiini rendi, gnn Bektai Tari
kat, Hurufi tarikatnn kurucusu Fazlullah'n retilerini
yaatyordu.
Bektailer zerine ilk eletirel alma abas
1908'de Almanya'da ortaya kt. Prof. Jacob "Beitrage
zur Kenntnis des Derwisch-Ordens der Bektaschis"in de
yalnzca Bektailerin tarih ve yaylmasn vermekle kal
mad, birok ey arasnda Hac Bekta V elinin Yenieri
ordusuna hayr dua verdii eklindeki gelenei eletirdi
ve bu arada, zellikle de Hurufi retilerini kabul ettii
iin Bektailere sert bir saldn getiren ve 1873'te ortaya
kan "Kef l esrar ve D ef l Erar" adl Trke bir kita
bn evirisini de ekledi. Jacob, bu kitabnn ardndan
Bektai Tarikat hakknda mevcut tm dou ve bat m al
zemelerinin dikkatli bir zmlemesini ieren "Die Bektasc-hijje" kitabn 1909'da yaynlad. Bu kitapta, Bekta
ilerin reti ve pratiklerini alm olduklan Hristiyan,
ii, Gnostik ve Pagan kaynaklannn aratnlmasna zel
bir dikkat harcad.
1) The Dervishes, Oxford Press, 1927
15

Trkiye'deki kiisel gezi ve aratnnalannada yana

rak, ngiliz klasisisti F.VV.Hasluck, 1911'den balayarak
zellikle de Atina'daki British School yllklarnda Bekta
iler, corafi dalmlar, propaganda yntemleri ve kut
sal yerleriyle hristiyanlann kutsal yerleri arasndaki ili
kiler zerine ilgin almalar yaynlad. Bu almalar
1928'de Trke'ye evrildi.1 Daha sonra bu alandaki kii
sel arat rmalann toparlamak ve konuyla ilgilenen her
Avrupal kitap okuruna sunmak iin muazzam bir malze
me oluturdu, bu, lmnden sonra kars tarafndan
1929'da "Christianity and slam under theSultans" (Sul
tanlarn Egemenliinde Hristiyanlk ve slam) adyla ya
ynland. Hasluck bu almalarda, Avrupal kaynaklarn
Yenierilerin kuruluuyla ilgili anlaylarn inceledi ve
Hac Bekta Veli'nin bunlarn kuruluundaki rol gelene
inin doru olmayabilecei sonucuna vard. Bektai Tari
katnn gerek kurucusu olarak Fazlullah Hurufiyi gr
me eilimi tad ve hatta sadece ad kalm muhtemel bir
kabile atas olmak dnda Hac Bekta Veli'nin tarihsel
varlndan dahi phe etti.
Bu arada Trk bilim adamlar da Trk kaynaklan
zerinde almlard. 1918'de stanbul niversitesinden
Prof. Dr. Kprlzade Fuat B ey2 nemli eseri "Trk
Edebiyatnda lk Mutasavvflar" yaynlad, bu eserin
nemli bir ksm Hac Bekta Veli'ye ve tarihsel olgularn
eletirel aratrlmasna ayrlmt. Galatasaray3 Okulu
profesrlerinden Hilmi Ziya, 1924'te Mihrap4 dergisinde
Hac Bekta Veli aratrmalarnn ananeyle baladktan
sonra onun etkinliini hatta varln da yadsyan eletirel
bir aamaya getiini ve bugn sarkacn yine, Bektai Ta
rikatnn kurucusuna doru bir tarihsel grnm vermeye
yneldiini yazyordu.Bu makalesinde sadece Hac Bek1) Bektailik Tetkikleri, stanbul, 1928
2) Soyad kanunu gereince bu ad 1936'da M.Fuat Kprl olmu
tur.
3) Bugn stanbul niversitesindedir.
4) Temmuz 1340 say 15. 16. sayfa 515.

ta Veli'nin varlna bir kant deil, ama ayn zamanda

retilerine bir rnek olan 812(1409) tarihli bir eser bu
lunduunu ilan etti.1 Ekim 1923'te Prof.Fuat Bey, Pa
riste Dinler Tarihi Uluslararas Kongresi'nde Bektailik'in kkenleri zerine ok nemli bir tebli sundu. Bu
teblide tm tarikatlarn arka plann anlayabilmek iin
Anadolu'nun dinsel tarihinin aratrlmas zorunluluuna
iaret ederek, o zamana kadar yaplm Bektailik al
malarn eletirdi, "lk Mutasavvflar"m baslmasndan bu
yana yeni tarihsel bulgulara varldn, bunlarn Hac
Bekta Veli'nin tarihsel karakterini ve retilerini de da
ha otantik olarak ortaya kardn bildirdi.2
Bu eletirel bilim ^adamlarnn dolaysz abalarn ta
mamlayc nitelikte olarak Alevi ya da ky Bektai grup
lan denilen gruplarn yaam, reti ve pratikleri zerine
nemli baka almalar da yaplmtr. 1928-1930 ylla
rnda lahiyat Fakltesi Mecmuas'nda Prof. Yusuf Ziya
Bey, Alevi yaamyla yaknlaarak bilgi edinmek ama
cyla, Eskiehir civarndaki alevi kyleri ve zmir yak
nndaki Tahtac kylerine yapt gezileri sonucunda
edindii bilgileri yaynlamtr.3 Bu almalarn sonu
lan, zellikle ky Alevi gruplarnn, Bektai Tarikat ile
retiler ve pratikler temelinde gerek ilikilerini kur
mak asndan zel bir deere sahiptir.
Trkiye'deki mevleviler ya da Rufailer gibi dier ta
rikatlarn aksine, Bektailerde ak ibadet yoktur. Bekta
i Tarikat'nm tm ritelleri, mutlak bir gizlilik altnda
korunur ve inanlar da aka kamuoyundan gizlenir, bu
da Trkiye'de uzun bir zamandan beri, Bektai Sm'na

1) Temmuz 1340 say 15 sayfa 517.

2) Trk yurdu "Bektailiin Meneleri" s.8 1341
3) ilahiyat Fakltesi Mecmuas s.8, 12, 13, 14, 15, 17,19
1928-'30
Buna benzer daha nceki bir alma: 1891, V.Luschan "DieTahtadji
und andere Reste der Alten Bevollerung Lykiens" Archiv frAnthropologie iinde.

ynelik byk bir merak uyandrr. Bu ulalmaz sim

kefetmek iin kitap ve makaleler yazlmtr. Besim Atalay'm Bektailik ve Edebiyat 1 ve Ahmed Rfknn Bek
tai Srr2, tarikat drste deerlendirme abalardr ve
bunun en nemli iki rneidir. Gnlk "Yeni Gn"3 ga
zetesinin stunlarnda yaynlanan Ziya Bey'in yazs
Bektailik"i bir Bektai gr asyla sunan mkem
mel bir almadr. Makaleler Tridye Cumhuriyeti'nin
tm tarikatlar kapatma fikrine uygun olarak sonulanr.
nk diye yazlr, Cumhuriyet, hkmet yoluyla, Bektailerin uzun zamandr abalad -Halifeliin kaldrl
mas, kadnlarn pee ve toplumsal kstlamalardan kurta
rlmas, dinsel nderlerin fanatikliine bir son verilmesihedefleri gerekletirmitir ve bu nedenle artk cumhuri
yet snrlan iinde tarikatn devamna bir gerek yoktur.
Son yllarda ve zellikle de 1925de tm tarikatlann
kapatlmasndan sonra merakl rencilerin desteki a
lmalarn dengelermiesine ve belki de ortodoks olma
yan bir retinin gizli tutulmasnn doal bir sonucu ola
rak, Bektaileri aalayan eitli makaleler ortaya
kmtr. Onlann sim dine ve ahlaka kar bir olgu gibi
gsterilmitir.4 Kendisi de bir zamanlar bir Bektai olan,
Trkiye'nin en byk yazarlarndan Yakub Kadri'nin
nemli roman Nur Baba, nce gazete stunlannda dizi
olarak sonra da kitap biiminde iki bask yapm5, zorun
lu bir reforma yardmc olmak umuduyla, tarikatlar kapa
tlmadan nce, artc derecede drst bir tarzda suistimallere ynelik olarak yazlmtr.

1) stanbul 1340 (1924)

2) stanbul 1325-1327 (19081911)
3) 40 dizi. 26 Ocak 193 l'den 8 Mart 193 l'e kadar.
4) rnein. Byk Gazete 1-26 saylar Kasm 1926 Mart 1927.
5) tkinci bask stanbul 1923.

4. Bu almann Amac
B u sayfalarda aratrmaya altmz, Trkiye'nin
askeri tarihiyle, edebi ve toplumsal kltryle yakn ili
kili ya byk vgler ya da keskin saldrlarn konusu
olm u bir tarikat, yzlerce yldr srryla aratrmaclarn
uratklar bir tarikattr. Bizim amacmz, tarikat ne v
mek ve ne de yermektir, amacmz bir Bektainin onlar
grd
gibi yaam ve onun sorunlarn, evrenin sim
ve aklamasn, sempati duyan bir yabancnn yapabile
cei kadar anlayarak, objektif bir aratrma yapmaktr.
Bu almann tarikatn inan ve pratiklerinin kapsaml
bir sunuluu olarak yeterli olmasn, Bektai edebiyatna
yaplan bavurularn da Bektai iiri ve dier edebi ifade
lerin dikkatle okunmasna bir giri oluturmasn umuyo
rum. almam, genelde slam ve dier dinsel kkenlerle
ancak ikincil olarak ilgilidir. Dier dinsel sistemlerle sa
ysz benzerliklere iaret edilecektir ama akas yazar,
belirli bir inan ve pratiin kesin ve tek bir kaynaa dog
matik olarak gtrlmesine pheyle yaklamaktadr.
nanlar ve pratikler, srekli olarak deiik ynelilerin
etkilerinin sonulan olmutur, ortak unsurlar korunurken
farkllaan unsurlar ok kark bir nfusu ekmek iin
deiir, bylece herbir gruba zaten aina olduklan bireyleri bulma olana salar.
Bu alma, asl olarak, kendi edebiyat ve nderle
rince kullanlan elyazmas kitaplara dayanarak Bektaile
rin inan ve pratiklerini anlamay amalyorsa da, tarika
tn kkeni ve tarihi hakknda bilinen baz olgularla ie
balamak uygun grlmtr. Bu, yazar, Avrupal bilim
adamlarnn yapt daha nceki almalarn eksiklerine
inand iin, daha da gereklidir. Trk bilim adamlarn
ca bulunan yeni malzemeler tarihin bu karanlk ama
nemli ksmna yeni k getirmitir. Yine de, Bektailein kkenlerinin tam yksnn ve Osmanl tarihinde o y
nadklar roln yeterince anlalabilmesi iin ok aratr
ma yaplmas gerekmektedir.

II. BLM

T ARKATIN
TARH
(A - LK DNEM)

A- TA RK A TIN 1250 CVARINDA

KURULUUNDAN 1500 CVARINDAK
BALIM SU LTA N ZAM ANINA KADAR
BRNC DNEM.

1 . 13. Yzylda Anadolu'nun Durumu.

alnzca Bektaileri deil, ama Mevlevileri ve dier
tarikatlar yeterince anlamak iin, bu tarikatlar ortaya
karan yaratc 13. yzylda Kk Asya'da varolan top
lumsal ve dinsel koullar byk nem tar. Bektailik
aratrmasnda ise, bu zellikle nemlidir, nk alma
mz boyunca greceimiz gibi, bu tarikatta, Hristiyan,
slam, Grek ve Pagan dncesinin eitli biimleri hem
reti ve hem de pratikler dzeyinde birlemilerdir. Bu
tarikatla ilgili byk merak konusu kritik sorulardan biri
nasl doduu, grlerinin birounu nerelerden ald
dr. 13. yzyln olaylarnn ksaca gzden geirilmesi bu
tarikatn iinden kt ortamn tablosunu izmemize
yardmc olacaktr.
Yzyln balangcndan ok nce Mslman kala
balklarnn Kk Asya'ya girii balamt. Ouz Trk
lerinin gleri, Van Gl'nn kylarnda bir Bizans g
cn yenip 24.000 hristiyan dman ldrdkleri 1037
gibi erken bir tarihten balayarak Kk Asya'ya girmi
ti.1 Yine de Trk halklarnn esas istilas 1071 'deki Ma
lazgirt savann hemen peisra olmutur. Bizans mpa
ratoru Romen Diojen'in Byk Seluklu Alp Arslan
tarafndan yenilmesinden sonra, Roma imparatorluu'nun
Erzurum'dan stanbul'a uzanan illerinin fethi ve kaltm
sal ynetimi kendisi de Alp Arslan gibi Seluk'tan gelen

1) J. Laurent "Byzance et Les Turcs Seldjoucides" S.33 aktama Arisdagnes de Lazdvverd'den 1071 civarnda yazlm "Histoire
d'Armenie"den.

Kutulmuolu Sleyman'a verilmitir.1 Sleyman, drt

kardeiyle birlikte Frat' gem i ve inanlmaz derecede
ksa bir zamanda Kk Asya'y boydan boya katederek
Ktahya'da kampn kurmutur. Sonra znik'te sarayn
yaptrm ve kuvvetleri de Frat'tan stanbul'a, Karade
niz'den Suriye'ye etkinliklerini 6 yl iinde yaymlardr.2
Bizans mparatorluunun bu kadar nemli bir ksm
nn bu kadar hzl istilas o srada Anadoluda hakim olan
zgl koullarla aklanr. Malazgirt savandan nce Alp
Arslan'n Kk Asya'ya ynelik sava eilimleri grl
memitir. Hedefi daha ok Suriye ve Msr'd. Kuvvetleri
Halep'teydi ve Diogen'in ordularnn Ermenistan'a doru
yrd haberini alp geri dnm eye zorlandnda
am'a ilerlemeyi planlyordu, onun aceleyle dn, d
zensiz bir ricat grnts yaratarak Grekleri cesaretlen
dirdi ve yenilmelerine yolat.3
Kesin sonulu Malazgirt savandan sonra, 5 etken
aslnda bu lkeyi istila etmeyi planlamam olan Seluk
komutanna hzl bir ilerlemenin ilhamn verdi.
Birincisi, Bizans ordusunda dalma vard. Savata
bozguna uramlard ve komutanlar esir dmt. Oto
riteyi devralan general Isaac Komnenos ynetimindeyse
Norman paral askerlerinin asilikleri daha da kt durum
lar yaratt, hatta bunlar Komnenos'u yenerek, esir ettiler.4
Ordu artk etkili bir direni gerekletirecek durumda de
ildi.
Fakir kyllk arasnda hakim olan toplumsal koul
lar yerel nfuslarn Bizans otoritesine yabanclamasna
yol ayordu. Bu kyllerin byk bir ksm zengin top
rak sahiplerinin egem enlii altndaydlar ve rakip bir g
1) Bu szck genellikle Wittek'e Kutulmu olarak yazlmaktadr.
2) Gibbon, "Decline and Fail of the Roman Empire" Bury edisyonu,
249.
3) Caben, "La Campagne de Manzikert d'apres les sources musulmanes, Byzantion IX iinde, 1934, 628.
4) K. V. Zettersteen encycl of slam'da Sulaiman b, Kutulmish madde
si.

cn vaadlerini dinlemeye hazrdlar. Birok mlkte kle

ler alyordu. Sleyman onlara belirli bir vergi karl
nda zgrlk ilan etti ve istilac olarak sempatilerini ka
zand.1
nc bir etken, grevleri arasnda imparatorluu,
mslman istilaclar ve her iki tarafta da dvebilen ka
nun d eteler olan apeletae'ya kar korumak olan acritae, u muhafzlan'nn durumudur, bu muhafzlar iin ya
am neredeyse her gn sava demekti, Diojenin yenilgi
sinden sonra bunlar Seluklularn safna geerek doudan
gelecek taknn nndeki son engeli de ortadan kaldrd
lar.2
Mslman cephesinde acritae'ye tekabl edenler,
inan iin fetih yapanlar ya da gazilerdi. Rum Trkleri ta
rihi zerine derslerinde Dr. Wittek3, bu savalarn ne
kadar nemli olduklarn ve gazi zihniyetinin Danimentleri, Seluklular ve tm Trk istilaclarn nasl canlan
drdn ve bu canlln Fatih Sultan Mehmet zamanna
kadar nasl srdn bize gstermitir. Bunlar fanatik
bir evkin itici gcyle, Bizans tarafndaki acritae'lerin
tam tersi bir coku ve istekle Kk Asya'ya girdiler.
Beinci etken gebe Trkmen halklaryd. Trkmen
kabilelerinin giriinin ne derece erken balad belirsiz
dir, fakat Trk tarihisi Prof. Fuad Kprl, "Les Origines de L'Empire Ottoman4 adl kitabnda, 13. yzyl or
tasnda Anadolu'nun, temel nfusu Tkmenlerden
olumak zere Trk arlkl olduunu gstermitir. Ma
lazgirt zaferi bu harekete byk bir ivme kazandrm o l
maldr ve bylece de Seluk glerinin dosta destek
iin baml olabilecei, giderek artan bir Trk nfusu,
Kk Asya'nn byk bir ksmna yaylmtr.

1) a.g.e.
2) P. Wittek "Byzantion" XI 1936 s. 291-292. aynca Digenis
3) Byzantion XI 1936 s. 285-319.
4) Dersler Sarbonne'de Trk aratrmalar Merkezi'nde verilmitir ve
stanbul'da InstitutFranais D'Archeologie de Stamboul'da baslmtr.

13.yzylm balamasyla Seluklu devletinin ba

kenti Konya'ya tand, o zamana kadar 7 Seluk hkm
dar tahta kmt. Yzyl balamadan hemen nce rakip
slam devletleri Sivas ve zellikle de Malatya Danimentleri fethedilmiti, II.Kl Arslan byk bir gvence iin
de olduunu hissederek imparatorluunu onbir olu ara
snda bltrd1. Bunlann en by Rknddin
Sleyman2, 1200'e doru mparatorluu yeniden kendi
hkm altnda birletirdi ve Rum Seluk Devleti en b
yk genilem e ve zafer gnlerine girmeye hazr hale gel
di.
1204'te Konstantinople'da Latin mparatorluunun
kurulmasnn ardndan, Trkler Greklerin doal mttefii
ve hem Hallarn hem de onlann mttefikleri Ermenilerin3 dmanlan haline geldiler. Seluklulann altn a,
saltanat 1219'dan 1236'ya kadar sren l.Alaaddin Keykubat'la geldi. Bir srgn olarak Konstantinople'da bir
ka sene geirmi olan Alaaddin, iyi eitim grm ve
Hristiyanl tanyan bir adamd4. Onun aydnlanm sal
tanatnda kalntlar gnmze kadar gelen byk bir ba
yndrlk dnemi yaratld. zellikle Konya, Sivas ve
A laiye, saraylar, camiler, medreseler ve Seluk sanatnn
doruundaki yaplarla sslendi. Alaaddin lkesini Kilikya'ya kadar geniletti ve Ermeni prenslerini kendisine
vergi vermeye ve ordusuna asker katksnda bulunmaya
zorlad. Erzurum'daki Seluk hanedannn topraklarn il
hak etti ve Van Gl'ndeki Ahlat ehrini kazand5. Oysa
en byk zaferi aslnda imparatorluunun altn oyacakt.
1230'da, Kk Asya'nn istilasna teebbs eden ve Ahlat' elegeiren Celalleddin Harzem ah'a kar harekete
geti. Erzincan yaknndaki savatan Alaaddin tam bir za

1) Encylopedia of slam, Seldjuks.

2) Dveli, islamiye s. 210; ve Halil Ethem'in Kayseri ehri s. 10 n. 3
3) Biritannica XIV 20 cilt, s. 310.
4) Hasluck, "Christianity and slam Under the Sultans" s. 370.
5) Britannica XIV cilt 20 sayfa 310.

ferle kt. Fakat zafer, yalnzca douda bekleyen ve g

l grnen Rum Seluk mparatorluuna saldrmakta te
reddt gsteren Moollarn nndeki son engeli kaldr
m oldu1. 1243'te Alaaddin'in halefi lI.Gyaseddin
Keyhsrev, Kseda'da (Erzincan ve Sivas arasnda) ye
nildi ve ar bir vergi demeye zorland. O andan itibaren
Seluk devletinin bamszl kalmamt. M ool mpa
ratoru Hlagu vergi almakla kalmayarak saltanat sorunla
r hakknda da kararlar ald. Msr Memluklar yardmyla
Moollan kovmak iin yaplan bir giriim yalnzca sava
sonucunu verdi. Memluklarn Elbistan'daki bir zaferini,
yenilgileri izledi. 1243'te Sivas ve Kayseri Moollarca
ele geirildi; ehir halk katledildi, kle olarak alnd ve
ehir yakld2. 1248'den balayarak Kk Asya bir Mo
ol valisi tarafndan ynetildi3.
Bu denetim yokluunun ve Seluk sultannn tama
men gten dmesinin doal bir sonucu olarak, Trk
emirleri, nihayet Anadolu'nun eitli yrelerinde bam
sz devletler kurdular. Alaeddin Keykubat zamanndaki
birleik devletin yerinde 1300'e doru bir dzineden fazla
beylik ortaya kmt. Aadaki liste bu hkmdar aile
lerinin adlarn, hkmranlk tarihlerini ve hkmranlk
blgelerini vererek, muhtemelen, 13.yzyl sonundaki
Anadolu'nun politik durumu hakknda bir izlenim olu
masn salayacaktr4.

1) 1829 Nisannda Nouveau Journal Asiatique'e yazan Hammer, tarih

i Cenabi'den aadaki alnty yapyor: "Alaaddin'in hkmran oldu
u iller Konya, Aksaray, Kayseri, Karaman, Aydn, Mentee, Saruhan,
Hamid, Germiyan, Kerde, Kastamonu, Ankara, Malatya, Mara, Elbis
tan, Tokat, Amasya, Niksar, Erzincan, Samsun ve Sinop."
2) Bu savalar sonucunda Kk Asya'da meydana gelen aclarn bir
tablosu iin bkz. "Ahlat Kitabeleri" Abdunahman erif stanbul 1932,
s.47-54, ve Kayseri ehri, Halil Ethem, stanbul 1334, s.80.
3)BritannicaXIV, cilt 20 s. 310.
4)
Bu bilgi Halil Ethem'in stanbul 1927 basks Dveli
den alnmtr. Lane Poole'un Trke evirisi olarak ie balanm
(Muhammedi Hanedanlar) daha yeni bilgiler nda dzeltme ve ek
ler yaplarak bugnk 640 sayfalk yetkin kitap ortaya kmtr.

AileAd
Oullan
Pervane
Sahip Ata
Karasi
Saruhan
Aydn
Mentee
Teke
Eref
Hamit

Germiyan
Denizli ya da
Ladik
Karaman
Candar
Osman
Zlkadir
Ramazan

YaklakTarihler

1277-1300
13. yy. sonlan
1300-1336
1300-1410
1299-1403
1300-1425
1300-1426
-1327
-1391

Hkmranlk Bl.

Sinop
Afyon Karahisar
Balkesir
Manisa
Aydn
Mula
Teke
Beyehir (Konya
yaknlan)
Hamiteli (Burdur
yaknlan)

1300-1428

Ktahya

1277-1368
1256-1483
1292-1461
1299-1923
1339-1521
1378-1608

Denizli
Karaman
Kastamonu
Kk Asya v.d.
Mara ve Elbistan
Adana

Trklerin Kk Asya'ya ne kadar byk bir hzla

yayldn grmtk, bu kadar artc bir politik olgu
yerel nfusla Trk istilaclar1 arasnda bir rksal ya da
kltrel benzeme olup olmadn merak etmemize yete
cektir.
Trk hkmdarlarnn, Bizans hkmdarlaryla bazan yakn ibirlii iinde bulunduklarn grmtk ve ra
kip Trk hanedanlar, M oollar ve Hallarla kesintisiz
savalardan sonra, Seluk Devleti, herbiri kendi blgesini
1) Sir William Ramsay "Asianic elements in Greek Civilization"nda
(Grek Uygarlnda Asya Kkenli Unsurlar Yale university Press1928) "Anadolu'nun ilk nfusu, dil ve karakter itibariyle EskiTrklerle hsmd." diyerek bir ihtimale iaret ediyor.

geniletmeye alan bir dzineden fazla beylie bln

mt. Bu beyliklerin says ve corafi dalm, 1300'e
doru tm Kk Asya'nn olduka Trkletirilmi oldu
unu gsterir.
Bu karmak durumda, bir mistik ve gizli kardelie
dayanan dinsel yaamn balamasn salamaktaki rolle
rinde iki etken ilk bakta eliik grnr, ncelikle M o
ol istilac nnde da kar debdebeli az ya da ok bir
lemi bir devletin tepetaklak oluu ve savalann sonucu
olarak politik gvenliin yokolmas, doal olarak bir g
vensizlik ve insan hayatnn geicilii duygusuna yol
aar. Dnyadan honutsuzluk ve bu yaam aan bir
yi'ye duyulan yakc arzu, biroklarn teki dnyaya ait
olan dinsel bir mistiklie gtrr. Baka bir deyile yz
yl, bylesi bir toplumsal kargaa dnemiydi, yle ki en
yce ruhlar dahi bir dinsel adanmlk yaamnda i hu
zuru aramaya yneltiyordu.
kinci olarak, bu geici dnyann olaylanndan uzak
laarak dine dnmekle kuvvetli bir ztlk oluturan bir et
ken de iliyordu, 13. yzyl ve sonrasnda militan bir etki
vard, dnyay din adna fethetme yolunda sava bir is
tek. Bu yaklam Anadolu'nun ilk slam istilaclarn karakterize etti ve ifadesini nce 1071 dolaylannda Danimentlilerin ve sonra da dier Trk beylerinin kendilerini
tanmladklar Gazi szcnde buldu. Bu bak asnda
yalnzca inan gayreti deil, ama dnya nimetlerine du
yulan saldrgan ilgi, yama umut ve beklentisi de tam an
lamyla etkin oldu1.
Bektai edebiyatnda bu iki etkenin etkileri de gn
mze kadar gelen kitaplarda grlr. Yunus Emre'nin i
irleri ve Hac Bekta'n Fevaitname'si teki dnyaya du
yulan ilginin ifadeleridir. Ali'nin fetih ykleri, Seyit
Battal Gazi gelenekleri, Hac Bekta Veli Vilayetnamesi
ve Seyit Ali Sultan Vilayetname'si "Gazi" zihniyetinin

1) Gazi yaklamnn tartmas iin bkz. Wittek Byzantion XI, 1936 s.

302.

ifadeleridir. Ad verilen son kitap ise Hac Bekta'm izle

yicilerinin OsmanlIlarn ilk fetihlerinde oynadklar rol
gerek ayrntl ve ananevi ekliyle korur. Birinci etken
sonradan rgtl dervi tarikatlarnn Pirleri olacak olan
Celaleddin Rumi ve Hac Bekta gibi mistiklerin douu
na yardmc olmutur. kinci etken ise, Bektailer rne
inde, rgtl bir tarikatn ortaya k, glenmesi ve
yaylmasnda muhtemelen en byk rol oynad.
almamzn btnnde greceimiz gibi, Bektai
lik'te hem Mslman ve hem de Hristiyan nfusu eke
bilecek ok zellik vardr. Geri kkenler, kanta gerek
duyuyorlar ama sonraki olgular bizde ister sapkn ister
ortodoks olsun Mslman ve Hristiyanlarn kartklar
genel bir kaynak olduu izlenimini uyandrmaktadr.
13. yzylda Hristiyanlkla slam arasnda artc
yaknlkta ilikiler buluruz. Yzyl balamadan hemen
nce, Hallar Kk Asya'dan geerken, Frederick Barbarossa (1190) komutasnda Konya'y ele geirdiler ve
Sultan bir sre iin klavuz salamaya ve onlara izin ver
meye zorland. Bu zamandan balayarak Hallarla iliki
srekli ve uzun vadeli bir etki yaratt. 1 196'da tahta kan
Rknddin Sleyman, henz Tokat beyi iken daha nce
ki Trk devletlerinin rneklerini izleyerek Hristiyan pa
ralarnn taklidini yaparak para kestirdi. Hatta Danimentliler zerinde Mesih figr olan bir para kestirdiler1.
Rknddin Sleyman'n paralarndan ok miktarlarda ke
sildi, bugn bunlar en yaygn slam paralan arasndadr.
Bunlann byk bir ksm omzunun zerinde topuz ta
yan bir svari figr tar, bu figr aka, yzyl nce
Antakyal Roger'n kestirdii parann zerindeki figrn
taklididir2. Sleyman'dan nce ve sonra iki kez tahta
kan I. Keyhsrev, Hristiyanlar arasnda bir srgn dne
1) Mze-i Hmayun Meskukat Kadimei islamiye Katalogu IV para
no 107. Yale Ktphanesi koleksiyonunda da benzer bir para vardr.
2) Takvimi Meskukat Selukiye, para nol4. Yale Ktphanesindeki
koleksiyon orjinalinde St. George'un bir tasviri olarak bulunan ejder
hann kaldrldn halenin korunduunu gsteriyor.

mi yaam, kardei Sleyman'dan kaarak onlarn aras

na snmtr. Hristiyan bir kans olduu ve hatta kendi
sinin Hristiyan olmaya yaklat sylenmektedir1. Onun
halefi Alaeddin ise Konstantinople'da yllarn geirmitir
ve en azndan Hristiyanla kar nyargsz olduu g
rlmektedir. Savata, ordusundaki hristiyan askerlere g
venir ve hristiyan tccarlara byk imtiyazlar tanrd2.
nyargl ortodoks islamn etkisiz kal Alaeddin'in hale
fi II.Keyhsrev ve dier Seluk hkmdarlarnda da g
rlr, II. Keyhsrev derin bir akla sevdii bir Grc
prensesi ile evlendikten sonra bir tarafnda kendi ve dier
tarafnda karsnn ad olan bir para kestirmeye alt, da
nmanlar tarafndan bu giriimi nlendiinde, bir tara
fnda karsnn gzelliini sim geleyen gne ve kendi sal
tanatn simgeleyen aslan olan paradan ok byk
tutarlarda kestirdi3. Mevlevi dervilerinin Pir'i ve Kon
ya'nn mehur mistik airi Celalleddin, hkmdarlarca
oluturulan bu rnekle tam bir uyum iinde, Hristiyanlara kar hogrl ve dostayd, yle ki bu, bir Hristiyan
ruhbanyla birlikte gmlmesinde sem bolize olur4.
Bu yzylda yalnzca Mslman ve Hristiyanlarn
ilikileri yakn deildi, fakat Seluk nderlerinin ve izle
yicilerinin uyguladklar slam tipi de sonradan Safevi
ah smail tarafndan ii retisi olarak resmiletirilen
Iran tarzndan byk lde etkilenmiti. Sarayn sanat,
edebiyat ve dili Farsann etkisi altnda olduundan, K
k Asya'ya onlarla birlikte teolojik bir etkinin tanmas
tamamyle doald. 1921'de Alman Oriental Cemiyeti'nin5 dergisine yazan Babinger kesinlikle Seluk hkm

1) Hasluck, a.g.e. s. 370. Anadolu Selukileri, Haan Fehmi, Mneccimba tercmesi s. 25.
2) Britannica XIV. Seluklular maddesi.
3) V. Hammer N.J.A. Nisan 1829 s. 249-250. Tarihi Cenabi'den aln
t. Ayn zamanda Osmanl Mzesi Paralar Katalogu IV. 325-379.
4) Hasluck, a.g.e. s. 371-378.
5) Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft cilt 76
1922 s. 128.

darlarnn sapkn ve Alevi olduklarn syleyecek kadar

ileri gitti. Prof. Fuad Kprl bunu reddeder fakat, ben
zer trde etkenlerin rol oynadn, Ali ve oniki imam
hayranlnn bulunduunu, tekkeleri ve dervi odalar
zengin bir ekilde denen eyhlere byk sayg duydu
unu kabul eder1.
Bu dnemde Seluk hkmdarlarnn yaklamndan
belki daha da nemlisi sradan halkn pratik gnlk yaa
mdr. Yzyl, srekli savalarn ve srekli yeni politik
dzenlemelerin yapld bir yzyldr. Ayn zamanda bu
zellikle dorudan bir g dnemiydi, gelecein dinsel
kaderi snr halklar zerindeki toplumsal etkilerin dn
da biimlenemezdi. Dr.Wittek bize, u insanlarnn kendi
bakentlerindeki insanlardan ok daha fazla birbirlerine
kltrel olarak yakn olduklarn gstermitir. Anadolu
Grek ve Ermenileri, kltr v e yaam alkanlklar asn
dan Kk Asya'y istila eden Muhammedi halklara
Konstantinople'da ci Greklerden daha ok benziyorlard.
Bizans bakenti iin Anadolu halk smrlecek bir hzi
neden baka birey deildi. U halk orduya asker ve ver
gilere para yetitiriyordu. Bunun dnda bakent halkna
pek az ey ifade ediyorlard. lkenin sradan halk Konstantinople merkezi hkmetine, vergiler ve dier hk
met basklan nedeniyle yeterince yabanclam, dier ta
rafa geip istila gc iin almaya hazr hale gelmiti.
te bu nedenle 1071'deki Malazgirt savandan sonra
Seluklu Sleymann ordular Kk Asya'y hemen g e
ebilmi v e onu 1077ye doru znikte yaayan bir bey
haline getirebilmitir. Dinsel etkinin karlkl ilikisi s
rp gidiyordu. Sivas ve Malatya Danimentleri, Malaz
girt savandan bile nce fatih ve istilaclar arasnda yer
1) Bu sorunun ayrntl bir aratrlmas iin bkz. Edebiyat Fakltesi
Mecmuas 1338 (1922) No: 3,4,5,6 anadolu'da slamiyet zerine ma
kaleler. ilk sayda Babinger'in makalesinin evirisi ve sonraki iki say
da Prof. Kprl'nn 13. yzylda Kk asya'daki dinsel koullarn
bir dkmn yapt makaleleri veriliyor. Yukardaki ifadeler iin
zellikle No. 3 s. 191 ve No. 2 s. 292-293'e bakn.

lerini almlard. Anane onlann Ermeni olduklann sy

lerken Dr.Wittek bunun doru olabileceini sylyor.
Anane ayn zamanda sonra Osmanllarn badman ola
cak olan Karaman hanedannn atasnn II. Alaeddin Keykubat'n kzyla evlenerek bir ikta elde eden mslman ol
mu bir Ermeni olduunu sylerken tarihe de
destekleniyor1.
Her trden sapknln sradan halktan hogr bul
mas u yaamnn karakteristiiydi. Hem Hristiyan, hem
de Mslman sapknlklar gelitiler. Seluklularn bir za
manlar Konya'da ya da OsmanlIlarn Bursa, Edime ve s
tanbul'da olduu gibi merkezi hkmetin gl olduu
zamanlarda, (yeterince canl bir yerel kltr olmadnda)
yksek bir yabanc kltr gelitirme eilimi direnilemez
oluyordu. B ylece bakentlerde bu kltr geliti, sanat ve
edebiyat alanlarnda ounlukla ran, dinsel alanda ise
Snni Muhammedi ya da ortodoks etkisi ar basyordu.
Merkezi hkmetler giderek artan bir ekilde bu ortodoks
ynde etkilenirken, merkezlerdeki dinsel etkiler de bu
ynde gelime eilimine girdiler, bu srada halk kitleleri
arasnda sapkn ii eilimler sryordu. Bylece (msl
man ya da hristiyan ulardaki) sradan halk arasnda din,
Hristiyan, Muhammedi ve pagan bir ok unsurun kar
m olan bir karm olgusu haline geldi, ite Bektai ve
1) Hammer NJA Nisan 1829; Cenabiden yaplan alnt hem Karaman
hanedannn kkenini ve hem de dervi babalarnn Seluk hkmdar
lar zerindeki etkisini gsterdii iin nemlidir. Cenabi'yi dorula
mak iin tarihi Neri'den alnt yaplyor.
2) U yaamnn dinsel geliim zerindeki etkisinin ayrntl bir ara
trmas iin, Dr. Wittek'in, George Jacob'un "Zur Geschichte Angoras
im Mittelalter"ine katksna ve ayrca onun Mentee Beylii kitabnn
Nicaea Hkmeti zamannda (1204-1261) Bizan Seluklu Hudutlar
balkl blmne baknz. Hristiyan tarafndan bir sapknlk olarak
muhtemelen zellikle Paulicien'ler Bektailer'in inan ve uygulamala
rnn biimleniinde etkili olmutur. Gibbon'un "Decline Fall"unun
Bury edisyonunun VI. cildinin II ve 54. sayfalar. Conybeare, 'The
Key of Trutl" Karapet Ter-Mkrttschian'n "Die Paulikianer im Byzantinischen"i. Messalianlar ya da Euchite'ler olarak bilinen balantl
gruplarn da daha bile yakn bir ilikisi var grnmektedir. Paulicien-

Kzlba mezhepleri buradan geliti.2 Hristiyan etkileri

nin slam ncesi Trkler zerindeki etkilerinin 13. yzy
ln Kk Asya istilaclar olan Trkler zerinde nasl i
ledii tmyle bilinmemektedir. Oysa slamn kesin
giriinden nce ve sonra Orta Asya'da byk sayda H
ristiyan Trk olduu kesin grnmektedir.1
Seluk ordularnn byk bir ksmn oluturan
Trkmen kabileleri2 ile birlikte gezen Trkmen babalan3
u halklan arasnda ok etkiliydiler.Orta Asya'dan Harczm ve Horasan'dan gelen bu dervi ya da mistiklerin
byk bir ksm Trkistan'n byk 12. yzyl din hocas
Ahmet Yesevi'nin izleyicileriydiler.
Bunlar Trke konuuyorlar ve dsal slam rts
lerin zellikle 1238'de Ishak nderliindeki Babalar ayaklanmasnn
patlak verdii yukar Frat blgesinde bulunmalar muhtemelen nem
lidir, (s. 32'ye baknz.)
1) Hristiyan tiirklerle ilgili nemli bir alma Mingana'nn "Early
Spread of Christianity in Central Asia and the Far East"idir. Menchester 1925 baskl yeni bir dokmandr. Dier nemli referanslar Barthold'un Trkiyat Mecmuas I, 47-101'deki "Christianity in Central
Asia's; Cami Bey'in zellikle Osmanl mparatorluu snrlan iinde
ki Hristiyan Trkleri inceleyen Trkmen kabileleri arasndaki Hristi
yanl inceledii Anadolu'da slamiyet lah. Fak. Mec. 1338 No. 4 s.
286; J. A. Montgomery'nin Columbia University Press 1927 basks
"Teh History of Yaballaka D", bir Hristiyan Trk Piskoposunun y
ksdr.
2) "Baba" szc baba anlamna gelmekle birlikte, sayg iareti ola
rak ok nceden beri yallar iin ve zellikle de dinsel otorite sahip
leri iin ve son yzyllarda da zellikle de Bektai eyhlerinin nvan
olarak kullanlmtr.
3) 'Trkmen" szc 1073 gibi erken bir zamanda 'Trk gibi olan
lar" olarak yorumlanmtr. (Divan Lgati Trk III. 307). William of
Tyre 1200'den nce Trk ve Trkmen szcklerini aadaki gibi
ayrmtr: "Kendilerine bir Kral yaratan ve bylece bir zaferi gerekletirenlerle, hala ilkel barbarlklar iinde yaayan ve eski yaam tarz
larna hayran olanlar arasnda en azndan adlarnda bulunan bir farkl
lk vardr, ncekilere bugnlerde Trkler denir, kincilerse eski
adlaryla Trkmen olarak anlrlar," (UWilliam of Tyre 1-7, aktaran
yule "Travels of Marco Polo" Cordier, Scribner 1903 iinde) Gibbon
da ayn aynn yapar. (Bury'nin "Decline and Fail" Londra 3. Bask
VI. s. 232 n. 22).

altnda eski slam ncesi ananelerin birounu koruyor

lard1. Garip giysiler giyiyorlar, mucizevi gleri zerine
ykler yayyorlar, dinsel adanmlar olarak yayorlar,
ksmen gezginci ozanlar oluyorlar ve kaba gbe kabile
leri zerinde ehirlerin daha cilal ortodoks mutasavvf
dnrlerinden daha etkili oluyorlard. M ool istilasnn
ardndan Trkistan, Buhara ve Harezm'den gelip Seluk
lulara nmaya alan dervilerin says fazlasyla artt.
Prof. Fuad Kprl'ye gre. Kk Asya'ya ynelen der
vilerin ou Kalenderiye mezhebindendi ve ona gre bu
Kalenderiye hareketi, henz zerinde herhangi bir eleti
rel aratrma yaplmam da olsa slam'n dinsel tarihinin
en sekin olaylarndan biridir2. Bu derviler, tarikatlarnn
temel ilkeleriyle uyumlu olarak srekli seyahat halinde
yaarlard3. Onlar iin dnyadan el etek ekmek ve yarm
dnmemek temel bir ilkeydi. Eilimleri an bir Alevi
teolojisine ynelikti ve Trkmen kabileleri zerindeki et
kileri bykt. ii retileri ve gizli srlaryla ayn za
manda politik durumda da bir faktrdler. 1239'da Amas
ya civarnda bir maarada yaayan ve Veli ya da aziz
nvann kazanm bir shak Baba nderliinde Mara
blgesindeki derviler Seluk Sultam II. Gyaseddin Key1) Bu aama Kprl'niln Trkiye Tarihi'nde tartlr, s. 191.
Ayrca Milli Tettebler Mecmuas'nda Trk Edebiyatnn Menei makalasine baknz. Burada gezginci Babalar ve onlarn Pre-islamik pra
tikleri hakknda bir tartma vardr. Ayrca bkz. lk Mutasavvflar,
s.66, 67.
2)Edebiyat Fakltesi Mecmuas'ndaki "Anadoluda slamiyet"
makalesine bkz. No.4, s.297. Fuad Bey'in sayfa 298de notta basaca
n ifade ettii Kalenderiler zerine, ayrntl, eletirel monografinin he
nz bitirilmemi olmas zcdr. Onun kaleminden kacak byle bir
alma Kk Asya'nn tm daha sonraki dinsel hareketlerine bir k
tutacaktr. Aynca Gibb'in "History of Ottoman Poety"sinde, s.357
n.l. Kalender szcnn U kullanmn gsterdii tartmaya bak
nz. Yukarda akland orjinal anlamnda, an adannulyla se
kinleen herhangi bir dervi iin ve nihayet gezginci bir derviin der
beder yaamn kmseme anlamnda bir terim olarak.
3)
Bkz. Anadoluda slamiyet No.4, s.298 n.2.

hsreye kar ayaklandlar.

zerlerine yollanan Seluk kuvvetlerini defalarca
yendiler ve Malatya, Tokat ve Amasya yrelerinde stn
lk kazandlar. Bu ayaklanma bastrlana ve liderleri as
lana kadar, Trkmen kabileleri kadn ve ocuklaryla bir
likte cokuyla savatlar1.
Bu yzyl, d parlaklyla Alaeddin Keykubat sal
tanatnn, srekli savalann, kanan nfus ve fikirlerin,
zellikle sradan halk iin yaamn belirsizliinin, yzy
lyd; ite burada nihayet Kk Asya hareketleri tm
Osmanl dneminde etkinliklerini geniletmeye mahkum
olan iki tarikat gelitirdiler, Celaleddin Rumi tarafndan
yazlm Farsa bir iir olan Mesnevi'den ilham alan bir
ehir tarikat olarak M evleviler ve geni ky nfusuyla
her zaman yakn ilikisi olan, edebiyat sradan halkn
Trkesinden olan, her zaman orduyla ilikili ve piri gez
ginci bir Trkmen Babas olan Bektailer.

2.Hac Bekta Veli'nin Ananevi Yaam

ektai tarikatnn tarihi, tabii ki onun ananevi kurucu

su Hac Bekta Veli'nin yaamyla balar. Mslman ve
Hristiyan halklarn iie getii, bazan birikiriyle ztlat
ama sk sk da ortak dmana kar birletii u koul
lan ve savalardan tr doan dnsel ve manevi ma
yalanmay ve politik huzursuzluklar daha nce
grmtk.
Yzyln ikinci yansnda Rum Seluk mparatorlu
unun tam bir zlmesini grdk ve byle bir zlme
ve dalma durumunda sradan halk kadar, gl nder
lerin de hayal knklyla bu dnyaya yz evireceklerini
ve bu dnyay amaya alrken bir adanmlk ve inan

1) Babai Ayaklanmas olarak bilinen bu ayaklanma, Anadoluda

slamiyet makalesinde, "ilk Mutasavvflar"da ve "Les Origines de
I'Empire Ottoman"da aklanr. Aynca Hilsameddin'in Amasya Tarihi
s. 396-377'ye baknz.

yaamna snmalarnn doal olduunu yazdk. Ayn za

manda inan uruna bu dnyay fethetmeye alan "Ga
zi" yaklamnn da bu adanma ivm esiyle elele, militan,
rgtl bir tarzda ifade bulacan grmtk. Orta As
ya'dan srekli yenilenen gler, yalnzca gebe Trk ka
bileleri deil fakat Ahmet Yesevi gibi bir nderden mis
tik yaam hakknda bireyler renmi gezginci kutsal
adamlar olarak ruhani nderler de getiriyordu. Bu nder
ler mucizevi gleriyle saf Mslman ve Hristiyan halk
zerinde hret kazanma yeteneine sahiptiler. Hac
Bekta Veli byle bir nderdi. Hac Bekta bunlar arasn
da en fazla ne sahip olmu grnenidir, en azndan kr
sal blgelerin eitimsiz halklar arasnda. Onun tarihsel
yaamn bir lde ayrntl inceleyeceimizi umuyoruz,
fakat bunu yapmadan nce onu ve onun eserini izleyicile
rin resmettii gibi incelemekte fayda buluyoruz. Tarihsel
Bekta' ancak ananenin onu sunduu ekilde tanrsak
eletirel bir tarzda inceleyebiliriz, ve onu tanmak bizi
milyonlarca izleyicisinin bak asna sokacaktr.
Bellee yardmc olmas ve Mslman douda iyi
bilinen yaygn bir anane ile uyumlu olmas asndan Ha
c Bekta Veli'nin yaam, Bektailer arasnda drt cm
leyle zetlenir, herbir cmlenin belirli szckleri saysal
deerleri Pir'in yaamndaki bir olgu ya da dierine kro
noloji srasyla karlk gelen harfler ierir. Bu drt cmle
aadakilerdir1.
1.
Hazreti Pirin veladeti mrvvet, "Hazreti Pir
doumu, ruhun cmertlii". Drt arap harfiyle mrvvet
szc
mim
40
re
200

1)
Bu kronolijiyi ilk olarak stanbul niversitesi Kitapln
Halis Efendi kolleksiyonu no. 4762'de bir yunus Emre Divam'nn ka
pak iinde buldum, aka eski bir kopya deildi. Sonra ayn kronoloji
bana Elbasan'l Selman Cemali Baba tarafndan verildi. (Baknz. Bek
tai airleri sayfa 333-335) aynca Ak Paa Zade Tarihi stanbul bas
ksnn dipnotlarnda da vardr. S. 204 n. 3 s. 205. n. 2.

ve
te

646'ya eittir,

bu da geleneksel olarak onun doum tarihi olarak kabul

edilir (1248).
2. Horasandan Ruma terif eder, reft. Reft aadaki de
ere sahiptir:
re
fe
te

200
80
4QQ
680

680(1281) bylece onun 44 yanda Anadolu'ya geli ta

rihi olarak kabul edilir.
3. Mddeti mr Muhammeddir cemali. Bu kez son sz
ck deil ama Muhammed szc yaad yllarn say
sn verir.
mim
ha
mim
dal

40
8
40
4
92. Bu say

yaad yllarn says olarak kabul edilir.

4. lm tarihi 738(m .l337) drdnc cmleyle ifade edi
lir: Bektaiye tarih asvab rihlet. Bu cmlede hem Bektaiye ve hem dee asvab rihlet szckleri 738'e eittir.
be
ki
te
elif
sin

2
20
400
1
300

be
he

10
738

elif
sad
vav
elif
be
re
ha
lam
te

1
90
6
1
2
200
8
30

m
738

Bektailerin anlattktan ve inandklar Hac Bekta

Veli yks Hac Bekta Vilayetnamesi1 ve Hacim Sul
tan Vilayetnamesi'nde2 bulunur. Her ikisi de nemsiz
farkllklarla Bekta'n soyunu Hz.Muhammed'e gtrr
ler. Hac Bekta Veli Vilayetnamesi'nde verilen soyaac
aadaki gibidir.
Muhammed
Fatma, Ali'nin kans
mam Hseyin
mam Zeynelabidin
Muhammed Bakir
"
Cafer Sadk
1) 1927'de Gross tarafndan Almanca'ya evrildi. Bugnk
Trklerin genellikle byk ve kk Vilayetnameler dedikleri bu iki
Vilayetname'yi tandklar unutulmamaldr. Kk Vilayetname eit
li basklar yapmtr ve aslnda Hac Bekta Velinin "Makalt"dr.
Byk Vilayetname ise ad^ da artrd gibi gerek bir Azizlik
kitab'dr ve Hac Bekta'n yaam hakkndaki yklerin bir derleme
sidir ve Gross evirisi dnda hi baslmamtr.
2) Trkede ok ender bulunan bu kitap Tschudi tarafndan ev
rilmitir, Berlin 1914. Alman basks Almanca eviri yamsra Trke
metni de ierir.

"
Musa Kazm
Seyit brahim el Mucab
Musa Sani

Sultan brahim Sani

Hac Bekta Veli
Bylece babas, Horasan'da bir devletin hkmdar
olan Seyit Sultan brahim olarak gsterilir. Doduunda
gelecein azizine "seviyede e ya da "bir beye eit" an
lamna gelen Bekta ad verildi1. Henz beikte bebekken
kelime-i ahadet getirdii duyuldu. 4 yandayken Orta
Asya'nn en mehur azizi Ahmet Yesevi'nin havarilerin
den2 biri olan Lokman Perende'nin yanna eitim iin ve
rildi. Bir gn Lokman dershaneye girdiinde Bekta'a
Kur'an reten iki figr grd. retmenince sktrlan
Bekta, onlardan sandakinin "Allah'n rahmeti zerine
olsun, atas Muhammed Mustafa" ve solundakinin de
"azizler kutbu, Kevser sunucusu, Allah'n aslan, iki dn
yann efendisi, mminlerin komutan Ali el Mrteza" o l
duunu syledi. Birisi ona zahiri ilimleri, dieri batn
bilgisini veriyor, her ikisi de Kur'an' kullanyordu. Bekta'n muziceler gerekletirme gcn Ali'den ald
sylenir. Yine Ali'den avucunun iindeki kl yeil par
lak noktay ve alnndaki benzer noktay iaret olarak al
mtr. Bir gn Lokman abdest iin su istediini ifade
eder, Bekta dua eder ve aniden elinin ortasndan su f
krmaya balar. Lokman arr ve "Ya Hnkar"3 ve "Oh,
efendimiz" der. Ve bundan sonra bugne kadar devam
eden "Bekta Hnkr" nvanyla adlandrlr.
Bekta'n dier bir nvan olan Hac da byle bir yolla
gelir. retmeni Lokman, Muhammed'in izleyicileri iin
gerekli olduu zere Mekke'ye hacca gitmitir. Kabe'nin
etrafn tavaf ettikten sonra Arafat dana gider. Dostla
1) Redhouse Szl.
2) Halife, zel olarak atanan halef.
3) Farsa efendi anlamna gelen Hdavendigr szcnden
kaynakland anlalmaktadr.

ryla birlikte oradayken bunun Kurban Bayram arifesi ol

duunu ve geride evde kalanlarn yemek piirme iiyle
megul olduklarn belirtir. Bekta Hnkr mucizevi bir
ekilde bu sz farkeder ve vecd halinde annda ona bir
tepsi yemek gtrr. Lokman bunu anlatnca sonu ola
rak, bir mucize sonucunda Mekke'de bulunmu olan Bek
ta, Hac nvann alr.
O, arkadalar karsnda mucizeleriyle stnln
kantlamtr. badet ve dualara kendisini o kadar adam
tr ki, babasnn taht kendisine kaldnda reddeder1. Ha
c Bekta Vilayetnamesi daha sonra Bedahan halknn
fethini anlatan uzun bir iirle devam eder. Bu ykde en
nemli ey halkn mslmanl kabul etmesi ve belalar
davet ederek yle kalmalar iin gsterilen abadr. Ka
ranlk, bir kuraklk ve nihayet korkun bir ejderha, halk
iman edene kadar kullanlr ve sonuta halk cokuyla onu
Sultan yapmak ister. O, bu frsat da reddeder ve kendisi
ni maceraya gnderen byk hocas Ahmet Yesevinin ta
rafna dner. Hac Bekta Hnkr yine Ahmet Yesevi'nin
emriyle Rum'a gitmek iin yola kar. Rum, Kk A s
ya'ya Muhammedi'lerin verdii antik addr. Ona Suluca
Kara Hyk blgesinin verildii sylenir. Bir ateten ya
nan bir dut daln kaparak havaya frlatr ve Rum'da bulu
nan dervilere kendisinin gelmekte olduunu bildirir. Ya
nan dal, Konya yaknnda yaayan ve bir dut orman
bekisi olan Ahmet Sultan tarafndan alnr ve Bekta'm
eii olacak yerin nne dikilir, dikilir dikilmez serpilip
byyerek bir aa olur, Vilayetname, st dallarnn hala
yanmakta olduunu syler.2 Seyahatlerinde her admnda
1) Bu taht reddi kendisi de Bektai yaznnda "taht reddeden
aziz" olarak byk lde onurlandrlan brahim Ethem'in benzer y
ksne de bir etki yaratm grnmektedir.
2) Son yllara kadar bu aa olduuna inanlan aatan alnan
aa kabuunun hastalklarn iyiletirilmesinde etkili olduuna inan
lrd. Aa Balm sultan trbesinin nndedir. Kabuk almak iin vuru
lan baklarn izleri ziyaretilerce bu ananeye gerekten inanan mridlcrin saysn bildirmek iin gsterilir. Trkiyat Mecmuas say 2. s.
379 iinde Hac Bekta tekkesi m kalesine baknz.

mucizelere rastlanr. ki aslan ona saldrr ve taa dn

trlr. Bir kalabalkla birlikte bir nehri geerken sudan
bir balk kar ve nazik bir dille onu selamlar. nce M ek
ke, Medine, am ve Halepi ziyaret eder sonra Ruma gi
rerek Antep, Elbisten ve Kayseriye gider. Onlar yerle
rinden edeceinden korkan derviler onu ieri sokmamak
..iin snn kapatrlar. O, srayarak Allahn tahtnn tepe
sine kar ve burada ona meleklerce ktan oluan bir
"Kubbci elif" giydirilir. Hemen bir gvercin ekline g i
rerek, dnyaya szlr ve Suluca Kara Hyk'te bir ka
yann zerine konar. Beyazit Bistaminin bir halifesi bir
ahin biimine girip gvercini buldu, fakat gvercin insa
na dnerek ahini yakalad, sonra ahin, dervileri Hac
Bekta'a gelmeye davet etmek iin gnderilen bir haberci
oldu. Bir dizi mucize gsterdikten ve zellikle de Allah
katndan gelen yeil bir arna tayan kutsal heyetin inme
sinden sonra, derviler onun stn gleri ve otoritesini
nihayet kabul ettiler. Uzun bir mucizeler dizisinden sonra
bir emede ykanan Kadnck adl bir kadnla karlat.
Ona alndan szetti, bunun zerine kadn eve kotu ve
kendi evi iin ayrm olduu ekmek ve zeytinyan geti
rerek ona sundu. Ertesi sabah ya kp yine doluydu.
te ananeye gre sonradan iine Hac Bektan burnundan

1)
Bektailer tarafndan giyilen il balktan biri. Buna genel
le Elifi Tac denilir ve Vilayetname'ye gre, bu Allahn emriyle Cebra
il tarafndan Muhammed'e verilen ve onun tarafndan da mistik kural
larn bilgisiyle birlikte Ali'ye devredilen birka eyadan biridir.
Bunlar, Ali'den belirli imamlara, onlardan da Ahmet Yesevi'ye ge
mi, ondan Hac Bekta Hnkr'n nihai sahipliine geene kadar ko
runmu ve sonra da ilahi gler tarafndan yerinden alnarak Bekta'n
nne konulmutur, "Elifi Tac" grnmez eller tarafndan onun bana
yerletirilmitir. Devredilen eyalar. Elifi tac, hrka, ra, sofra, san
cak ve seccadedir. Elifi tac iki yan dnda bzgleri olmayan konik
bir balktr. Ekim 1933'te Amavutluk'u gezerken, Elbasan'l Selman
Cemali Baba, Hac Bekta'n heryerde hazr olan ruhsal varlndan
phe edenlerle konuurken bir gaz lambasna gidip fitili aarak kant
gsterdiini syledi. Bunu benim iin yaptnda kastettii aklk ka
zand, k "Elifi tac" biimindeydi. "Heryerdeki tn klar gibi" dedi
Baba, "Hac Bekta'a ahitlik yapyorlar."

akan kann kart abdest suyunu itii iin iki ocuk

douran Kadnck budur.
Vilayetnamede anlatlan dier mucize yklerinden
, bugne kadar Bektailerin duvarlarnda kullanlan
tablo ve illstrasyonlar anlatt ve gnmz Bektai
inanlar zerindeki etkileri nedeniyle zellikle nemli
dir. Bir vesileyle seyahat ederken tahllarm ayklayan in
sanlara rastlar. Onlar onun gcn kmserler, o da ta
hllarn taaevirir1. 1933 Ekim'inde Amavutluk'u ziyaret
ederken Arnavutluk Bektailerinin ba Niyazi Dede, ba
na taa dnm baz buday taneleri gsterdi. Onun
ifade ettii gibi, "Bu gzle grlmedike asla inanlmaya
cak bir ykdr. Ama gerekten tatan budaylar gzle
grlnce, inanmaktan baka yapacak birey yoktur."
Onlar artk tahllarnn kullanlamayacandan yakndk
larnda, bu kez yeni bir mucize gstererek, onlara yenildi
i zaman ksr bir kadnn hamile kalmasna yol aacak
tahllar verir. Eer kz istenirse bir mercimek2, olan iste
nirse bir buday yenilecektir. Aadaki yk Vilayetname'de3 geer ve Arnavutlukta Niyazi Dede tarafndan da
sohbetimizde anlatlmtr; buday yendiinde hibirey
olmayaca fikrinde direten pheci bir adam vardr. ki
buday tanesi yiyerek bu pheciilini destekler. Sonra
zntyle hamilelik olutuunu farkeder ve aresizlik
iinde Azize yalvarr. Hac Bekta sezaryen emreder ye
sonuta dnyaya iki olan gelir. Vilayetname, bunlarn
Buday oullan denilen soylarnn Ankara evresinde ha
la iyi tanndklarn ilave eder. Bu anane, Arnavutluk'ta
hala devam etmektedir ve ocuk sahibi olmak isteyen bir
kadnn Baba'ya gidip Bekta'tan kald varsaylan mer
cimek ya da buday alp, hamile kalmak iin yedii bana
anlatlmtr. Bu bilgiyi bana veren, tm akrabalar Bekta-

1) zel koleksiyonumdaki Vilayetname 52 yaprak.

2) Arnavutluk'ta yerel ananede avdar olarak geer. Benim Vilayetnamem mercimek diyor.
3) zel Vilayetname kopyas yaprak53.

ilerle balantl olan yksek bir ailenin eitim grm

gen oullan olan bir delikanl, birok kz olan annesi
nin kendisini buday yedikten sonra dourduunu anlatt.
nc mucize Bektai ananesinde en mehur olan
dr, Akehirli Seyit Mahmut Hayran'n Hac Bekta' du
yup tanmak iin gittii zaman meydana gelmitir. Hac
Bektala bulumak iin Akehir'den ktnda kendi g
cn gstermek iin bir aslana binmi, eline de kam
olarak bir ylan alm ve beraberinde yz molla gtr
mt. Bekta, altta kalmamak iin, seccadesini byk
bir kayann zerine sermi ve bu duvar gibi duran kayaya
yrmesini emretmitir. ki kutsal adam bulutuklarnda,
Hac Bekta, bir hayvana binip onu srmenin cansz bir
kayay yrtmek gibi gerek bir mucize yannda basit
kaldna iaret etmitir, ikisi de inip konumular, kaya da
belki bugne kadar grlebilecei gibi orada kalmtr1.
Vilayetname be halifenin darlara gnderilmesiyle
sona erer. Aslnda misyoner olarak 36.000 halife gnde
rilmi, 360 tanesi Aziz'le kalmtr. Fakat onun zel sevgi
gsterdii be tanesi adlaryla anlr. Herbirine Bekta'n
lmnden sonra gitmek zere bir blge verilmitir. Se
yit Cemal Sultan Akdeniz'e doru gitmi ve olu A sl
Doan anakkale'yi geerek Avrupa'ya girmitir, San s
mail Sultan Kk Asya'nn gneybat kesi olan Mentee'ye gitmitir. Hacim Sultan, Ktahya civarndaki Germiyanlar'n lkesine gnderilmitir. Baba Resul, Altn
Ta'a (Ktahya'nn gney dousu) ve Pirab Sultan Kon
ya'ya gnderilmitir.

1)
Ananevi Hac Bekta ve hristiyanlar arasnda ilgin bir ili
vardr, ilk zamanlarda phesiz Hristiyanlar tarikata ekmi olan bir
propaganda arac olarak aklanyor, bunun bir grnm Hac Bekta'n St. Haralambos'la zdeletirilmesidir. tahsilli bir Arnavut bana
Greklerin Hac Bekta'a St. Haralambos dediklerini syledi. Bir za
manlar, dedi, bir veba varm ve St. Haralambos'a yalvarlm. Bir yz
yl daha uzun bir sre sonra ayn ey Hac Bekta geldiinde olmu,
bylece Hristiyanlar onu St. Haralambosun dnd eklinde deer
lendirmiler. (Bu balamda Hasluck'un tartmasna baknz, s. 83,
84.)

Mucizeleri vurgulayan bu Hac Bekta yks, Pirin

milyonlar tarafndan tamamyla doru kabul edilen gele
neksel resmediliidir. M odem zamanlarn birok tahsilli
Bektai si iinse, tarihsellii yalanlanr, ykler referans
ve illstrasyonlann karld bir tandk folklor olarak
kalr.
3. Hac Bekta'n Tarihsel Yaam
IY ^ o d e m zihniyet iin byle bir tablodan Pir hakknda
doru bir fikre varmak tamamen olanaksz grnr. Ya
zarn bildii en erken Hac Bekta referans 1295 tarihli
dir. Hilmi Ziya Bey 1924'te Mihrap'n1 Temmuz saysn
da 1291 tarihli ve nnde "merhum" eki bulunduu halde
Hac Bekta'n adnn getii bir vakfiye2den sz eder.
Hilmi Ziya bu szcn (her ne kadar bugn lm olan
biri iin kullanlyor da olsa) "lm" anlamna gelmek
zorunda olmadn tartr. Bu nedenle bu szcn kul
lanmnn Hac Bekta'n lmnn bu tarihten nce o l
duunun bir kant olarak alnamayacan ileri srer3.
Maalesef, Hilmi Ziya Bey bu bilgisinin kaynan gster

1) Sene 1 say 15, 16 sayfa 515. Bu almada izlenen materyeli

ve onun Bektailer zerine daha nceki almalarla ilikisini anlamak
iin, buradaki neredeyse tm referanslarn Jacob'un hatta Hasluck'un
nemli almalarm bitirdiinden beri aa km olduu hatrlanma
ldr. "Christianity and slam Under the sultans (s. 483-493, 501, 502
v.b.) Hasluck'un 1591 ncesinde Bektailer ve onlann yenierilerle
balantlar hakknda referanslar ortaya karmaktaki baarzl onun
AvrupalIlarn yaptlarna ya da Avrupa dillerine yaplan ev irilere ba
mll nedeniyledir. Evliya elebi'yi yalnzca iki ciltlik ngilizce e
virisinden biliyordu. Brown'n tek paragraflk evirisi dnda Akpaazade'nin tarihi onun iin bir bilinmezdi. Yalnzca, Eflaki o da Hac
Bekta'la ilgili referansn ihmal edildii ksaltlm bir eviriyle bilini
yordu, Hatip Olu, Uru Bey hi evrilmemiti ve hatta 1920 sonras
na kadar oryantalistler tarafndan dahi tannmyorlard.
2) Vakfiye ya da Vakfname, mlk kutsal bir kurulu haline d
ntren bir belgedir.
3) Hilmi Ziya Bey'in teorisinin onaylanmas iin Kamusu Trki'ye baknz.

mez. yle grnyor ki, Ali Emiri Efendi tarafndan or

taya karlan ve dergisi Tarih ve Edebiyat Mecmuas'nda1 bildirilen bir vakfiyeden szetmektedir. Aratr
maclarn halk ktphanesinde onun adn tayan kitap
kolleksiyonlarna ok ey borlu olduu Ali Emiri Efendi'ye gre, 1295 tarihli bir vakfiye, Krehir yaknlarnda
bir zaviye kuran bir eyh Sleyman Veli'nin "Merhum
Hac Bekta Veli'nin topraklarna yaklaan" belirli mlk
leri vakfetmesinin rndr. Ali Emiri Efendi'ye gre
"merhum" szcnn bu kullanm o tarihlerde Hac
Bekta Veli'nin o civarda ok tannan biri olduunun ve
daha nce ldnn kantdr.
Bekta'a ikinci deini, 1297 tarihi tayan bir vakfiyededir2.Bu belgede aadaki szckler geer. Ve ite el
Hac Bekta, Allah srrn3 kutsasn nahiyesindeki ve Kuhur nahiyesindeki Geyce Kapu kafiyesindeki ve Samavl
ve Suz Kalacak denilen tm mezraat.
"Ve ite El Hac Bekta, Allah srn kutsasn, nahiye
sindeki ve Geyce Kapucak denilen kariyedeki, ilh."
te burada Trke kullanma gre yalnzca Hac ya
da El Hac Bekta adl bir adamn 1297 ylndan nce l
m olduu anlamna gelebilecek iki ilave bulgumuz var.
Onun ad bir nahiyeye verilmi. Besbelli olarak Ali Emiri
Efendi'nin gsterdii gibi, greceiz ki Suluca Kara Hyk kynn ad deitirilmi ve "Hac Bekta ky ya
da nahiyesi" olmutur. Bu, Hac Bekta'n tarihselliini
ve Trk geleneinin pozitif olarak kantladna gre, bu
tarihten nce lm olduu teorisini de glendirir.
kinci olarak bilinen "Kuddisa Srruhu" kalb, Trke
uygulamada yalnzca halen yaamayan azizler iin kulla
1) Say 20 s. 670 not 2.
2) stanbul Evkaf Mdriyeti; Anadolu defter, cilt 9 s. 31.
3) slam tasavvuf edebiyatnda srr szc genellikli bir isel
bilinlilik durumu anlamnda kullanld iin, "gnln sakl deneyi
mi" anlamna geldiinde "mystery, bakalanndan saklanan bilgi anla
mna geldiinde ise "secret" olarak kullanlmtr.

nlr ve bu da Hac Bekta'n 1297'den nce lm olduu

bulgusunu onaylar.
Bu bulguyu nc bir belge de glendirir. 1306 ta
rihli, Ahi Evran'n bir vakfiyesi Hac Bekta kazasna bir
referans ierir, "Hac Bekta'n zamannda bu yerin ad
Kara Hyk'tyse de."1
Muhtemelen Vilayetname'nin baz gerek tarihsel
ipular ierdiini destekleyen bir nokta da yalnzca o
ada Ahi Evran'n gerek bir kii olarak grnmesi de
il, fakat Hacim Sultan'm da tam Vilayetname'de gnde
rildii sylenen blgede ortaya kmasdr. Uak nahiye
sinde Hacim Sultan Ky denilen bir ky vardr ve 13212
ylnda Germiyan hanedan hkmdar Yakup Bey Hacim
Sultan zaviyesine bir mlk vakfetmitir.
Yazarn bildii dier bir tarihsel Bekta referans
1272'de len byk M evlevi Pir'i Celaleddin Rumi hakkndaki yklerin bir derlemesi olan Eflaki'nin Menakb
1) Ali Emiri Efendinin Tarih ve Edebiyat mecmuas. No. 20 s.
46b, Ali Emiri makalesinde Ahi Evran'n Hac Bekta Vilayetnamesinde zikredilmesine dikkat ekiyor. (Gross sayfa 87) Bir vesileyle o. Ha
c Bekta' ziyaret ediyor. Dere kenarnda oturup konumaya alyor
lar fakat kurbaalar sohbeti bozuyor. Hac Bekta, kurbaalara susun
diye sesleniyor "ve bugne kadar kurbaalar orada vraklamaz." Ali
Emiri Efendi Krehirde hkmet sayman iken blgeye ziyarete gi
der. Halkn hala ananeye inandn grr. Fakat kendisi bir kurbaa
vraklamas duyar. O civarda yaayan bir ocuu arr ve ona bir
kurbaa duyduunu syler. ocuk arr ve aklama yapar, "Oh evet
o kurbaa burada yabancdr." Daha yerel ananeleri renmemitir!
Ahi Evran Vakfiyesinin tam metni, M.Cevdet'in, Ibni Batuta'nn Seyahatleri'ne bir ek olarak -Arap alfabesiyle yazd Ahi kardelii ze
rine bir almada veilir, alma Franszca u bal tar:
"L'Education et I'organization des Gens administarifs et industriels en
Asie Minevre et Syrie du XIIme siecle Jusq'a ntre temps" stanbul,
1932 s.280-282.
2) smail Hakk Bey'in Ktahya ehri s.65 n.l. Afyon Karahisar,
Ktahya ve stanbul'daki Evkaf Dairelerinde bu vakfiyenin kopyala
rnda vakfeden olarak "Yakup Bey ibn Mehmet Bey" szckleri var
dr. Oysa aile soyaac byle bir kiiyi gstermez, bir Mehmet'in toru
nu olan bir E. Yakup olmasna karn, bunun tarihleri yzyl sonrasdr.
Orjinal vakfiyenin gvenilir ve kesin bir kopyasn bulma abalarm
baarsz kalmtr.

iil Arifn'idir1. Eflaki'nin kitab 1318 ve 1353 yllan ara

snda yazlmtr. Bu eken kitapta yrei aydnlanm bir
mutasavvf, fakat peygamberce bildirilen eriate kendisi
ni sk sk bal hissetmeyen bir adam olarak, Horasanl
Hac Bekta'n bir yks vardr. Byk Celaleddin'in bir
mridi tarafndan yaplan bu deerlendirmede, Hac Bek
ta, rakip Mrid tarafndan yaratlan heyecana kskan
lk duyan biri olarak anlatlr. O (Hac Bekta) sonuta
halifelerinden biri eyh shak' bir soruyla gnderir; eer
o gerei bulmusa niin bununla yetinmiyor, yok haki
kati bulmamsa ne diye halkn arasna kargaa sokuyor?
eyh shak, Celaleddin2'in dervileri ilahiler syleyip se
m ederken oraya varr. Tam onun gelip selam olarak ei
i pt anda Celaleddin aratrmaya gelenin ona sor
maya niyetli olduu soruyu ieren bir iiri, sanki yeni
gelene sorarm gibi okumaya balar.
"Dostu grmediysen ne diye aramyorsun? Eer ona
ulat ysan neden sinirlisin?"
"Sakince otur bu harika ey iin; hayranlk duyulacak
olan sensin, mucize tutkusu deil."
Ziyareti dervi, Konya'daki mridin doast gc
n gsteren bu szckleri kaydeder ve bulumann kayd
n tutar. Dnnde Hac Bekta'a haberini verir ve Hac
Bekta bu iirin okunuunun, Celaleddin'in kkreyen bir
aslan olarak karsna kp onu boazndan yakalad ve
ancak nnde eilip merhamet iin yalvardnda brakt
n grd ryasyla ayn zamanda olduunu anlar.
B ylece Hac Bekta, Celaleddin'in hem igr hem de
incelik bakmndan tasavvur tesi bykl ve gcn
onaylarken anlatlmaktadr.
1) Huart'n Franszca evrisine baknz, Les Saints des DervichesToumeurs, Paris 1918, LCilt, s.296, 297.
2) Celaleddin'in mridleri sonradan Mevleviler olarak adlandr
lacaktr. Bu ehir tarikatna sayfa 38'de deinilmitir. badetlerinin ka
rakteristik bimi kudm ve ney ile mzik alarak sema yapmaktr. Bu
nedenle Danseden ya da Dnen Derviler olarak adlandrlrlar. Bektailerden, dier eyler yansra Hristiyanlar da dahil olarak ibadetleri
olan Zikr'e ziyaretileri kabul etmeleriyle ayrlrlar.

Bu ykde, 1300 ylndan az sonra rakip bir tarikatn

mridince, Bekta, Hac olarak bilinen Horasanl nde
gelen bir mutasavvf ve ok sayda dervie izlenen ve
hatta Celalcddin'in mridlerince bile rakip ruhani lider
olarak tannan bir adam olarak gsterilir. Bekta'm tarih
sel yerletiriliinde belki de en nemli nokta onun adyla
ilgili olan anekdotda gemitir. Huart'n evirisi, Hac
Bekta'm mridlerince, Baba Resullullah olarak adland
rldn syler. Fakat Prof. Kprl bunun bir yanl ev
iri olduunu gsterir1. Blm yle okunmaldr. "Hora
sanl Hac Bekta, Kk Asya'da ortaya kan ve mridlerinin Baba Resul Allah dedii bir Baba Resul'un halifesiydi." bni Bibi'den alnt yaparak, Kprl, bu nvann,
Babai2 ayaklanmasnn lideri olan shak Baba iin kulla
nlan bir ad olduunu gsterir. Kprl, bunun Hac Bek
ta'm tarihsel olarak, Orta Kk Asya'da ok sayda ta
kipisi olan ve bunlarn ayaklanmalar II. Keyhsrev
dneminde (1239) bastrlan bu mehur nderin izleyici
lerinden biri olduunun kesin kant olduu sonucuna va
rr.
Hac Bekta'm tarihsel yaamna ilikin sonraki nem
li bulgu, 1409'da ortaya kar. Bu yl da bir Trk airi
olan Hatipolu3, Hac Bekta'm kendisine atfedilen Arap
a bir kitabn manzum evirisini yapt. evirmen, pirinin

1) Anadolu'da slamiyet, Edebiyat Fakltesi Mecmuas 1922 No.

4. s. 307 not 1. Ayrca Abdlbaki Glpnarl'mn Yunus Emre'sine ba
knz, s. 5.6.
2) 32. sayfaya baknz.
3) airin yaam hakknda ayrntlar iin Trkiyat Mecmuas sa
y 2, 1926, s. 494'e baknz. Bu makale baz ilave notlarla Trk Dili ve
Edebiyat iinde yeniden baslmtr. Prof. K. M. Fuat 1934. Bugne
kadar Hatipolu evirisi Makalat'n bilinen tek kopyas Emniyet Umu
miye Ktphanesi'nde 775 numaras altnda bulunur. Bunun bir kop
yas Hilmi Ziya Bey tarafndan alnmtr. Yeni bir kopyas Prof.
Kprl tarafndan alnm ve onun nezaketi sayesinde benim Bektai
lik koleksiyonum bir photostat kopyasn kazanmtr. Bugn Emni
yet Ktphanesindeki ojinali bulunamad iin bu kopyann bu
lunmas bir anstr.

Arapa yazm olduu iin herkes tarafndan anlalmad

n syler. Bu nedenle Trkeye evirme iine girmitir.
"Bu kitap, Allah ruhunu kutsasn, Hac Bekta el Horasani'nin szleridir," baln tayan bu manzum eviri
nin iindekiler, aslnda, Sadaddin tarafndan yaplm
olan ve Trke'de Vilayetname ad altnda birok kez ba
slm bir dzyaz evirinin iindekilerin benzeridir1. Ki
tap drt kapnn bir aklamasn ierir, dinsel yasa yada
eriat, mistik yol ya da Tarikat, mistik bilgi ya da marifet
ve nihai gerekliin deneyim iinde farkedilii olarak Hakikat.Tarikatn anlatld blmde sa'nn bir yrye
knn yks vardr. Bir kaynak bulunan bir da ete
ine gelir. Kaynaktan iince suyun ac olduunu anlar.
Ayn anda da titremeye balar ve sa'nn titremenin ve
ac suyun nedeni hakkndaki sorusuna Musa zamannda
gen bir adamn buraya gelmi ve bir dize okumu oldu
unu syleyerek cevap verir. (Kur'an 21, 24, "Yapamaz
sanz ki yapamayacaksnz o takdirde, inkr edenler
iin hazrlanan ve yakt insanlarla ta olan ateten sak
nn.") Sonra da, duas Allah katnda hep kabul grd
iin Isa'y dua etm eye arr, sa hemen dua eder ve da
n titremesi kesilerek ac su tatl hale gelir. Sonra da,
Israel zamannda daa gelip yukarda alntladmz di
zeyi okuyup, Muhammedi ya da onun mmetini grebile
cei gn iin alamaya balayan gencin yksne devam
eder. imdi gencin alamas durmutur2. Gen adam
Bektailerce Ali olarak yorumlanr3, Isa'da kabul gren
duasyla Ali'ye yardm etmi ve kendisi de dnyevi eyle
re kar uyarlmtr.
Hatip Olu'nun uyakl versiyonu, Hac Bekta tarafn
dan, Peygamberin ailesine, Ali ve 12 mam'a gl bir

1) iki Vilayetname arasndaki fark iin aadaki sayfalara bak

nz.
2) Dzyaz versiyon yky bize byle anlatr. Manzum versi
yon dan da aladn syleyerek farkllar.
3) Arnavutluk'ta Korche yaknnda Turan tekke de Zylfo Baba
byle yorumlamtr.

sevgi duyulduunu gsterir. Kutsal aileyi sevenleri sev

mek, ve onun dmanlanna dmanlk duymak olan iki
ii ilkesi ''tevell'' ve "tebena" aka ifade edilir1. ,
yedi ve krkn2 ruhsal hiyerarisinden szedilir; drt kap,
drt unsurla balantlandnlr ye 1400 yllarnda inanld
dnlen ve daha sonra retiler ve nanlar bl
mnde daha tam olarak aklanacak gnmz Bektai
inanlarnn, aslnda bizzat Hac Bekta'a retilmi ol
duunu gsterir3.
15. yzyln Trk tarihileri arasnda Hac Bekta ve
izleyicilerinden szeden iki kii vardr. 15. yzyln ba
ndan beri Hac Bekta kynn yaknnda yaayan,
Ak Paa Zade, uzun yaamnn sonuna doru 1502de
bir tarih tamamlamr. Bu, 1916'da Maarif Nezaretince
baslmtr4. Dier bir basks 1928'de Leipzigde Giese ta
rafndan yaplmtr. Bu tarihte bulunan tankla gre
Hac Bekta, Horasandan Mente adl kardeiyle birlikte
gelmitir. nce Sivas'a gelmiler; oradan Baba tlyas'a5
gitiler; sonra Krehir'e, oradan Kayseri'ye ve sonra da
Kara Yol'a6 gemiler.
Bu kitapta akland gibi, kendisi dorudan bir pro
pagandac olmamasna karn, aka Vilayetname'nin
Kadnck' olan bir Hatun Anaya retim venni ve onun
araclyla retileri mridlerine ulamtr. 1500 yln
1) Sayfa5.
2) Sayfa 7 satr 7.
3) Hilmi Ziya Bey Mihrap s. 15, 16 s. 517'de dorudan Hac
Bekta'a atfedilen ve daha nce Hac Bekta kyndeki merkezi tekke
deki kitaplkta bulunan 1484 tarihli bir Vilayetnameden szediyor. Bu
kitapln kitaplarnn Ankara'da Milli Eitim Dairesi Ktphanesinde
bulunmas gerekiyor, ama ben bu kopyay bulamadm.
4) Giese basks daha gvenilir grlyor. stanbul basks Giese'de olmayan ve Bektailere referans yapan iki kk blm ieriyor.
Brown'n "Dervishes" iindeki (s. 142) evirisi basl Trke metinler
den farkllklar tayor.
5) Baba ilyas, yukarda ayaklanmasndan szedilen Baba Ishak'n daha nceki addr. Bkz. Amasya Tarihi Cilt II, s. 374.
6) Bu aka sonradan Hac Bekta ky denilen Suluca Kara
Hyk'tr.

da, Yenierilerin balklarn Bektailerden aldklar ana

nesi artk iyice bilinmektedir, bu soruya Ak Paazadenin cevab tam ters ynde olmaktadr. Orhan zamann
da Hatun Anann mridlerinden olan bir Abdal Musa
Yenieri askerleriyle birlikte savaa gider ve onlardan bi
rinden bir balk alr. Buna ne denir diye kendisine sorul
duunda, "Buna elif diyorlar." En iyi bilen Allah"tr der.
Ak Paa Zade, "Onlarn talan hakkndaki hakikat budur" demektedir1. Ak Paa Zade, blm Hac Bekta'n Osmanl hanedanndan bir kimseyle tantn id
detle reddederek bitirir. Bunu ileri sren her kimse, der
tarihi, bir yalancdr. Ona gre Yenieriler yle ortaya
kmtr2; Murat Han'n saltanat srasnda (1359-1389)
Karaman'dan Kara Rstem adnda bir kii Kazasker andarl Halil'e, eriate gre savata alnan esirlerin bete bi
rinin hkmdara ait olmas gerektiini nerir. Kazasker,
bunu, uygulanmasn emredecek olan Murat Hana bildi
rir. Bu iki adam, hkmdarn emirlerini Edime yaknn
daki psalay ele geirmi olan kumandan Evrenos3'a bil
dirirler .Evrenos, Murat Han'a gtrlmek zere bu yolla
byk miktarda esir sem esi iin bir kady grevlendirir.
Halil'in nerisiyle bunlar, onlara Trke retecek Trklere verilirler. Bunlar birka yl Trklerle kalr ve mslman olurlar. Sonra saraya getirilir, beyaz balk verilir ve
Yenieri-yeni asker olurlar.
zellikle nemli bir nokta dnda, Yenierilerin olu
umu ve Hac Bekta'la ilikileri zerine bu aklama, di
er bir 15. yzyl tarihisi Un Bey4 tarafndan dorula
1) Ak Paa Zade Tarihi stanbul basks s. 206. Giese basks s.
201. Tac Bektailerin balklarna verdikleri addr. Giese'in basksnda
bala Bkme tac deniliyor.
2) a.g.e. Giese 50, stanbul basks 54.
3) Osmanl tarihinde mehur bir komutan, Ene. Of slam Evre
nos maddesine bkz.
4) Franz Babinger, Hannover, 1925 tarafndan hazrlanan ve
Uru Bey'in iki metnini ieren Tevarihi Ali Osman'a baknz. Babin
ger basksnda yazar Un bin Adil Elkazzaz Katip el Edimevi olarak
tantlyor. Buna Dr. Wittek, bir kazzaz yani ipek dokumacsnn ayn

nr. Bu tarihiye gre Orhan'n kardei Ali Paa, politik

liderlik yolundan aynlarak dinsel yola girer ve bir dervi
olur1. Bir gn Orhan'la konuurken, onun askerlerinin ar
tk ayrd edici iaretleri olmas gerekecek kadar ok ol
duklarna kardeinin dikkatini eker. "Tm dier askerler
kzl balklar giysin2 fakat dorudan hkmdara bal
olanlar beyaz balk giysinki, bu dnyaya onun askerleri
nin iareti olsun." Orhan bunu kabul eder ve Amasya'daki
Hac Bekta'a yeni bala izin vermesi ve onu kutsamas
iin gnderir. Bunu nce Orhan, sonra da taraftarlar gi
yer bylece savata birbirlerini tanmalar mmkn olur.
Hac Bekta 1295'den nce lm olduunda, Uru
Bey'in ifadesi doru kabul edilemez. Oysa, eer bunu Ha
c Bekta'n bizzat kendisi yerine onun otoritesiyle konu
an tannm bir mridi olarak anlarsak, yk hemen ve
tamamiyle dorulanabilir hale gelir. O gnn adet ve zih
niyetine gre bir dervi eyh'ine icazet ya da hayr-dua
iin gndermek tamamyla doaldr. Nasl bugn belirli
evrelerde bir diploma ya da mezuniyet iin sertifika oto
ritesi gerekiyorsa, o gnlerde de bir anane deiiklii, ye
ni bir giysinin resmi onay, popler bir dinsel nderin
kutsama ve onay trenini gerektiriyordu. Bu ykden Ali
Paa'nn muhtemelen bir Bektai olabilecei grlecektir.Bektailerin Elifi tac'nm m Orhan'n askerlerince ka
bul edildii yoksa Ak Paa Zade'nin dedii gibi resmi
askerlerin giydiklerinin Bektailerce mi kabul edildii,
bizi zlmesi olanaksz bir bilmeceye sokmu grn
yor. Burada yaplan aklama, en azndan, daha nceki ta
rihlerde Hac Bekta'la Osmanl askerlerinin bal arasnaki mevcut ilikinin bildirilmesiyle Hac Bekta'n erken
zamanda bir Bey olamayaca itirazn getiriyor ve bu nedenle bu tari
hin bilinmeyen bir 15. yzyl tarihisinin olacan ve daha nceki
Trk yazarlarnca zikredilen Uru Bey'in eseri olamayacan belirti
yor.
1) Uru Bey s. 15 ve 89.
2) Bu Kzlbalarn, Bektai Tarikatyla yakn ilikisi olan ky ti
pi mezhep yeleriyle bir ilikisi olduunu neriyor.

lm olgusunu uzlatrmaya hizmet ediyor.

Uru Bey, Yenieriler'in kuruluunun 1361-13641 yl
lan arasnda ve Murat Han'n saltanat srasnda olduunu
vurgulayarak devam ediyor. Onun aklamas Ak Paa
zade'ninkiyle tamamen uyuuyor, burada hangisi dierini
etkilerse etkilesin, yaplan aklama 15. yzylda yaygn
olarak biliniyor ve genellikle doru olarak kabul edili
yor2. Ak Paa Zade'nin ki kadar, Uru'un aklamasn
da da, Karamanl bir Kara Rstem3, Kazasker andarl
Kara Halil'e komutanlarnn kendi hakk olan kaybet
mekte olduunu sylyor. Tm ganimetin bete biri h
kmdara gitmelidir. Murat Han bunu onaylar nk bu
kutsal yasadr. Bundan sonra Kara Rstem Gelibolu'ya
yerleir. Ak Paa Zade'nin aklamasndaki gibi, emri
yerine getirmek iin Gazi Evrenos adl nc bir komu
tan da arlr. Her akndan sonra, esirlerin bete biri al
nr ve Anadolu'da Trk halk arasnda yaamaya gnderi
lir. Bunlar tarla srer ve Trke renirler. Drt yl sonra
Murat Han'a getirilir ve orduya alnrlar, beyaz balklar
giydirilir ve birlikleri Yenieri adn alr.
Hac Bekta'm tarihsel yaamyla ilgili son bulgu Vilayetname'nin kendisindendir. Harika ykler derlemesi,
naif bir derlemedir. Murat Han'n Hac Bekta'm4 mezar
zerine bir trbe ina etmekteki kararll, ve Bekta'm
Osman'la5 ilikisinin yks gibi, belirli ekler, bunun d
ndadr, bu blmler edebi tarz olarak Vilayetname'nin
dier ksmlarndan ayrlrlar, fakat kitap daha sonraki bir
dnemde yazlm olduklarnn izini tamaz. Osmanl
1) Sayfa 93'te 1361 tarihinde Yenierilerin kuruluundan nceki
bir duraklamaya gnderme yaplyor ve sayfa 22'de 1364 tarihine Ye
nierilerin kuruluundan sonra olarak gnderme yaplyor.
2) Uru'un aklamasnn baz bakmlardan farkllat aktr,
zellikle bal kkeni konusunda sonraki teoriyi dorular grnmek
tedir.
3) Sayfa 93.
4) Benim Vilayetname'mde yaprak 147. Gross evirisinde s.
151.
5) Yaprak 121-127. Gross'tas. 133-139.

hanedanyla bir iliki olduunu kantlamak iin ilave edil

mi olduu grlen baz ksmlar dnda, sonradan kabul
edilmi olan retilerin arpc yokluu bu derlemenin
kkenini 1400 ncesine gtrr. Bekta'n Anadolu'ya gi
riinden sonraki ykler ve zellikle olay ykleri cora
fi yerlerin gerek adlan ve gerek tarihsel kiilikler ev
resinde geer. Ahi Evran ve eyh Sleyman'n tarihsel
kiilikler olduklarn grmtk1.Bekta'n halifelerinden
Hacim Sultan'n izine Vilayetname'nin gnderildiini
yazd yerde rastlamtk2 Vilayetname'de Alaeddin'e
yaplan srekli gndermeler, muhtemelen kendi balarna
birer tarih gstergesi deildir, popler eserlerde Alaeddin
ska herbir Seluk Sultan'na verilen addr. Yine de dier
bulgular, szkonusu dnemin en azndan ksmen Byk
Alaeddin'in saltanatna (1219-1236) ve sonraki on ya da
onbe seneye rasladn gsteriyor. En azndan'iki kez,
dnemin sultan "Kl Arslan'n olu Keyhsrev olan
Alaeddin" eklinde aklanyor. Tek bir harfin yanl kop
yalanmasnn dzeltilmesi doru ad ortaya karacaktr,
"Alaeddin, Kl Arslan olu Keyhsrev'in olu." Bu re
feranslarda Seluk devletinin boyutunun ran snrlanna
ulamas da ayn dnem olduunu doruluyor. Halife Abbas'a deiniliyor, bu muhtemelen Abu Abbas denilen El
Nasireddin Allah'a yaplan bir gndermedir, halifelik ta
rihleri 1180-1225 arasdr ve ksmen Alaeddin'in tarihleri
ile uyumludur3. Mool istilasnn yanklan Vilayetname
boyunca grnr. Tatarlar, Hristiyan olarak tanmlanr,
bu bilginin bir onay Peder William'n Asya Moollarna4
giderken gnderdii bir bilgidir. 1258'de olan Badat'n
ele geirilii ve halifenin idamna deinilir, sonraki yllar
da Moollarn Anadolu'ya gelii betimlenir. Bekta'n
M ool hkmdanna onu mslman yapmak iin bir ha
1) Sayfa 41,42'ye bkz.
2) Yapraklar 68 B ve 108 B.
3) Benim kopyamdan yaprak 108.
4) Yaprak 109. Marco Polo'nun adalarna baknz.

berci gnderdii ifade edilir. M ool hkmdar Kuluhan

ya da Kuyuk (1246-1251) bir hristiyan rahip arr1.
Kuyuk'un adrnn nnde bir kk kilisesi olduu ve
iki ba vezirinin hristiyan olduklar bilindiinden2 bura
da tarihsel materyelle kar karyayz.
Ritel asndan Vilayetname'nin zel nemi vardr.
1500den hemen sonra Balm Sultan tarafndan sokulan
sonraki ritele herhangi bir deinme grnmemektedir,
15. yzyl ortasnda girmi olabilecek Hunfi etkisinden
de szedilmez. Oysa, phesiz Bektailerin ilikileri olan
Kalenderler'in3 tra uygulamalarna srekli gnderme ya
plmaktadr. Bekta namaz klmad ve halk iindeki du
alara katlmad iin eletirilen bir kii olarak ifade edili
yor4, bu n, Eflaki'nin, gnl aydnlanm fakat eriate
tam uymayan bir adam aklamasna uyabilir.5
Baz ritel tarzlar aka kullanlyordu ve gizli bir
karakteri vard, bir vesileyle "erkn ne ise grld"6 deni
liyordu. Daha sonra sofralar getirmek, bal ya da eki yo
urt gibi koyu svlar sunulmas adetti, kadnlar zellikle
de Kadnck, erkekler kadar bunlara katlyordu7. Pir'e
taatin Allah ve Muhammed'e inancn ilan edilmesi kadar
nemli olduu retiliyordu8. Sonradan Bektai ritel ve
ananesinin bir paras olan eitli terimler kullanlyor.
Dem ya da iki imek, tahminen bal gibi bir erbet; ve
Sema, yani dans rabettedir. Telkin ya da gizli eitim ritelin bir parasyd ya da en azndan Osman'la ilgili b
lm eklendiinde yleydi9. zleyicilere Muhipler10 deni

1) Yaprak 110.
2) Britannica XI, Moollar Maddesi s. 713.
3) Kprl'niin Trkiye Tarihi s. 199.
4) Vilayetname yaprak 95.
5) Sayfa 42'ye baknz.
6) Vilayetname yaprak 56.
7) Vilayetname yaprak 55, 56.
8) Vilayetname yaprak 116.
9) Vilayetname yaprak 125 B.
10) a.g.e. yaprak 56.

lir. Elifi tac'dan defalarca sz edilir1 ve bir yerde Bektai

lerin iki tr taca sahip olduklar zellikle belirtilir, Elifi
tac ve Hseyni tac2. Daha sonra ok nemli bir ritel olan
ra ya da muma deiniliyor ve Bekta'n halifelerinder
biri olan Pirab Sultan'a rac3 ya da mum yakcs deni
liyor. Mridleriyle konuurken kullanlan ifade "ra
uyarmak" oluyor4. Tarikatn uygulamalaryla ilgili b
lmde grlecei gibi btn bu terim ve dnceler tari
katn bugne kadarki yaamnn bir paras olmaya de
vam ediyor. Btn bunlarn Hac Bekta'n kendisinden
kaynaklandn kantlamak her ne kadar mmkn grn
mese de sonraki ritellerdeki en azndan baz eylerin
1400'e gelirken balam olduunu ve temel fikirlerin ha
lihazrda tm tarikatn bir paras ve zgn Bektai rgt
lenmesi kadar ky gruplannda da yaygn olduunu kant
lamak mmkn grnyor.
Bekta'n yaamn ksaca aratrmak, 13. yzylda
Kk Asya'ya Hac Bekta adnda bir adamn geldiini
makul lde akla kavuturmu grnyor; Krehir
yaknlarnda sonradan kendi adyla anlacak kye yerlei
yor; daha nceki Trk yaamnn toplumsal ve dinsel
pratikleriyle, az ok ortodoks slamn grntsn, Orta
Asyal suf Ahmet Yesevi'nin etkisini tayan bir tasavvuf
sisteminde birletiren genel Trkmen babalan hareketinin
bir paras oluyor; bu Trkmen kabileleri arasnda zama
nnn azizi olarak yava yava genel bir kabul kazanyor;
mridler kazanyor ve ynlendiriyor; ra kullanm,
lokma ve sema etmek de dahil olmak zere basit bir ritelin temellerini retiyor; kendisi zel bir balk giyiyor
ve bunu mridlerine de veriyor; ve lmeden nce farkl
ynlerdeki blgelere retilerini tayacak halifeler atyor
ve gnderiyor.

1) a.g.e yaprak 31, 35, 133.

2) a.g.e. yaprak 35.
3) a.g.e. yaprak 127.
4) a.g.e. yaprak 127.

4. Bektai Tarikatnn lk Misyonerleri

em 13 ve hem de 14. yzyllar, tarikatn ilk geliim i

nin net bir tablosunu izebilm em iz iin fazlasyla bula
nktr. Tarikatn en azndan 14. yzyln ilk yllarndan
itibaren Osmanllarn askeri yaamyla yakndan balan
tl olduu makul lde kesin grnyor. Bektai ve Ye
nierilerin karakteristik giysilerinin Bektai tarikatnn
kutsamas ve resmi onayyla giyildii ananesi erken bir
tarihte ortaya kyor, ve Ak Paa Zade'nin Abdal Mu
sa rneinde gsterdii gibi, ilk Bektailer, aka Yeni
erilerin fetih kampanyalarnda yer alyorlar.
Ayrntl bir tarihsel tablo karmak ne lde im
kanszsa, anane de o kadar ayrnt servetine girmitir.
evrelerinde en ok anane oluan ilk iki misyoner San
Saltk ve Seyit Ali Sultan'dr. San Saltk'n yks Vilayetname2'de anlatlr v e 17. yzyln byk Trk seyyah
Evliya elebi tarafndan uzunca ele alnr.3 Ananeye gre
San Saltk, Hac Bekta Veli ile ilk olarak bir emede
koyun sularken karlar ve adn Bekta'm szlerinden
alr, "seni Rumeli'ye saldk." Hac Bekta tarafndan veri
len bir kilim zerinde Karadeniz'i geer. Grcistan' ziya
ret eder, orada halk mslman yapar ve onlara Hseyni
tac giydirir, sonunda Bulgaristan Dobruca'daki Kaliahra'ya4 gider, yedi bal bir ejderhay Hzr5 yardmyla l
1) Basl tarihi st. basks, s. 205.
2) Kendi kopyam yaprak, 75-79.
3) ngilizce evirisi I. 245; Trke metin I, 659; III, 366. Ayrca tm
bu ananeler hakknda daha fazla referans iin Hasluck'un "Christianity
and slam Under the Sultans"na baknz.
4) Ibni Batuta, "yapt ilerin anlatld yklerin yasa tarafndan ya
sakland meczub bir mutasavvf' olarak tammladu "Baba Saltk"n
tekke ya da kasabasnda iki kez konaklam olduundan Saltk'n
1325-1354 yllarnda tarihi bir kiilik olarak tannd grlmektedir;
Vilayetname'deki fantastik ananenin gerisinde de tarihsel bir hakikatin
ekirdei, dier bir bulgu olarak yatmaktadr. 16. yzylda Sar Saltk
zaviyesi, ortodoks inanca kart ifadeler kullanmakla sulanan dervi
ler nedeniyle, eitli yasal kovuturmalara sahne olur. (Ahmet Refik'in
"Osmanl Devrinde Rafzilik ve Bektailik s. 16-17).
5) Ency. of slam. Khadir maddesi. Cilt II. s. 861-865.

drr ve nihayet lmnde yedi tabut iine konulur ve

bylece gmld yerin eitli blgelerde olmas anane
sine uyulur. Arnavutluk'ta Bektailer arasnda San Saltk'n 14. yzyldaki geli ananesi hala yaamaktadr.
Seyit Ali Sultan, Vilayetname'de kendilerine ryalannda peygamber Muhammed tarafndan onlara kl ku
andracak olan Hac Bekta'a gitmeleri sylenen Klc
Kahramandan biri olarak tantlr1. Onlara erkn aklanr
ve Bekta'n duasyla, benzer bir ekilde ryasnda Rume
li'deki bir fetih iin Allah'a yakaran ve onlarn geleceini
haber alan Orhan Han'a giderler. Bekta, Krklar iinden
Seyit Ali Sultan' komutanla, Emir Sultan' sancaktaia, Seyit Rstem Gazi'yi Kazaskerlie ve Abdl Samed'i
imamla atar. Orhan'n kampna vardklannda saygyla
karlanrlar. Bir sava konseyi toplanr fakat Orhan'n pa
alar makul grnen bir harekt plan karmay baara
mazlar. Bu nedenle Orhan Krk Kahraman'a dner. Seyit
Rstem Gazi, Orhan'n sol kanatla, Sanca Paa'nn mer
kezle ve Krklann da sa kanatta Sleyman Paa ile bir
likte ilerlemesini nerir. anakkale Boaz geilir, G eli
bolu alnr; bir vahiyle, Krklara, esirlerden hara
almalan ve esirlerin bete birini Orhan iin alkoymalan
emredilir. Sonra bir fetih dierini izler. Bir keresinde
oban esir alnr bunlardan biri ldrlr ve sanki kzartlacakm gibi demire geirilir. Dierleri dehete derler
ve yeni dmann bir yamyamlar ordusu olduunu sanr
lar. Kamalarna gz yumulduunda aceleyle saldnya
uramak zere olan bir kaleye kaar ve grdklerini anla
trlar. Dman kendi iinde ne yapacan tartr, bazlan
kamak bazlar kalp dvmek isterken Krklar yakla
rlar. Seyit Ali Sultan korkun bir lk atar, ehir duvan, savunuculan ldrlr ya da esir alnrken yklr.
Bir keresinde abdest iin su yoktur. Emir Sultan, gcn
gsterme acelesiyle asasn yere saplar ve yaam suyu gi
1) Arnavutluktaki Bektai cemaatinin ba olan Niyazi Dede'nin ince
lii sayesinde, bu Vilayetname'nin kendisi iin 1932'de Kahire'de
Kaygusuz Dergh'nda kopyalanan bir kopyas, fotostat kopyasn ala
bilmem iin bana dn verildi.

bi bir su fkrmaya balar. Fakat Seyit Ali Sultan, bu uy

gunsuz acelesi nedeniyle onu azarlar ve orada ondan da
ha gl bir aziz'in varlndan szeder. Emir Sultan o
anda lr ve onun sancaktarlk grevi Tahir'e verilir. A l
nan herehirde ok ganimet ele geirilir, esir edilen ehir
liler, mslman olur, hara der ya da kle olarak tutu
lurlar. Birok dier yerin yansra Gelibolu, Edime ve
Silistre ele geirilir. Vilayetname'de uzun bir iir, Ak
Paa Zade ve Uru'un Yenierilerin oluturulmas srasn
da szn ettikleri Evrenos Gazi'nin yaptklaryla ilgili
dir. Nihayet, birok fetihten sonra derviler ayrlrlar ve
tekkelerini kuracaklan, yapacaklar mucizelerin evre
halknda derin izler brakaca srekli iknetghlann se
erler.
Bu kitap mucize ykleriyle, tarihsel olarak ilk Bektailik'in "Gazi" karakterine iaret eder ve muhtemel
Mslmanlar etkilemek ve ilgilerini kazanmak iin anla
tlan yk tipini gsterir. eitli vesilelerle ncil ananesi
nin anmsatlmas muhtemelen cahil Hristiyan kylleri
ne ekici gelecektir ve Bektai ananeyinde ilk fetih
kampanyalarnn yakn ilikisini kolayca anlalr kla
caktr. Yenierilerin kuruluuyla balants zaten kurulan
iki adn metinde grnmesi, Rstem ve Evrenos, burada
olanaksz aynntlarla birlikte gerek tarihin yanklarn
sezdirmektedir.

5. lk Dnemin Bektai airleri

.A p a k bir samimiyet, derin dinsel duygular ve Anado
lu Trk kylsnn diliyle yazd iin bugnk Trki
ye'de hibir air Yunus Emre kadar onurlandnlmamtr. Hac Bekta Veli Vilayetnamesi onun dnm
hakkndaki Bektai ananesini anlatr1. Sivrihisar'n kuze
yinde Sarky denilen kk bir kyde Yunus adl bir

1) Gross evirisi s. 78-80. Benim kopyam yaprak 82-84.

59

ifti yayordu. Bir sene ktlk yznden rn kt git

ti. Hac Bekta Velinin sk sk fakirlere yardm ettiini
duyarak, hediye olarak bir yk m eyveyle azizin tekkesine
gitti. Birka gn kaldktan sonra ayrlmak istediini ak
lad. Bekta ona, "buday m gtrmek istersin yoksa ne
fes mi?" diye sordu. Yunus buday seti. Bekta, her bir
meyvesine iki nefes1 verileceini syleyerek nerisini
tekrarlad. Yunus buday tercih etti ve her bir meyve
iin on "nefes" nerildiinde dahi diretti. Bunun zerine
buday verildi, fakat Yunus kyn aasndaki hamamn
te yakasndaki kk tepeye geldiinde seiminden pi
man olmaya balad. Nasip alabilirdi ya da mistik tarikata
girebilirdi ki, bu buday gibi zaman iinde yok olup gide
cek birey deidi. Bu nedenle geri dnd ve buday y
kn indirerek onun yerine kabul diledi.
Bekta bunun olamayacan ve artk "onun yolunun
anahtarnn" Tapduk Emre'ye gnderilmi olduunu sy
ledi. Bu nedenle Yunus, odun taycs olarak hizmet
edecei Tapduk Emre'ye yolland. O derece inanlyd ki
hi slak ya da eri bir odun getirmiyor ve bunun pirine
yakmayacan sylyordu. Bu hizmete krk yl devam
ettikten sonra bir ayin srasnda Bekta Hnkr ona dn
d ve sylemesini emretti. Onun "dn yolculuu ba
lamt. Yunus herkesi aknlk iinde brakarak azn
at ve dinleyicilerin hi duymadklar tatl ak ve hayran
lk ilahileri syledi. iirleri bugne kadar her Trk tara
fndan sevildi ve tartld. Tartanlarn muhtemelen o
u onun gerek bir Bektai olup olmad konusunda
phedeydiler, Vilayetname'deki ananenin bir mezhebin
onurlandrdklar birini yeleri olarak ilan etmek eklin
deki genel bir eilimin rnei olduunu dnyorlard.
Oysa Trkiye'nin en iyi akademisyenlerinden biri Abdl1) Nefes ananesi Trkiye'deki derviler arasnda ok yakn zamana ka
dar devam ediyordu. Nefesin, nefes verilene allah'n ruhunu ilettiine
inanlr. Her tr hasltaln, ruhsal olsun fiziksel olsun bu yolla iyile
tirileceine inanlr. Kasm 1925'te kabul edilen 677 numaral yasayla
Trkiye Cumhuriyeti nefes uygulamasn -frklk- yasaklad.

baki Bey, Yeni Tk Mecmuasnda1 onun bir Bektai o l

duuna dair dikkate deer bir kant ortaya att. Aadaki
satrlar:
Varduumuz illere ol saf gnllere
Baba Tapduk ma'nisin satuk elhamd lillh

Vilayetnamede verilen ananevi yky dorular g

rnyor. Yunusun zahiri olan horgrmesi ve gizli haki
katler ima etmesi bir Bektai ballyla uyum iindedir.
Eer aadaki iir gerekten Yunus'unsa onun bir Bekta
i olduunu kesinlikle kantlayacaktr2.
Benim eyhim ulu kii,
ler, yediler, krklar ba.
Oniki imam srda.
Dnmeyeceim eyhimden; nasl dnebilirim?
Dier iirler, Hac Bekta'n bulumaya bir aslana3
binerek gelen Seyit Mahmut Hayran duvar srerek kar
lama olayna ve Vilayetname'de de sz edilen bir kaya
y yourarak hamur haline getirmesi olayna gnderme
yapar. Bu blmlerin Yunus'a ait olduklarn reddetme
dike, hepimiz bunlarn, tarikatla dorudan ilikiyi gste
recek kadar gl bir Bektai tarz olduu sonucuna var
malyz. Divannn ta basksnda hemen iirlerden
nceki dua4da, onun Bektai aidiyetinin dier bir kant
dr, iirin tamamnn ruhu daha sonra inanlar blmnde
greceimiz gibi karakteristik olarak Bektaidir. Aada
ki dizilerde:
Terazi kurarsn hevset tartmaa
Kasdedersin beni da atmaa
Terazi ana gerek bakkaal ola

1) Temmuz 1933 s. 831 Yukardakiler yazldndan bu yana Abdillbaki Yunus Emre, Hayat adl, ayn bakn deerlendirildii bir kitap
yaynlad.
2) a.g.e. s. 832.
3) Sayfa 39'a bkz.
4) Divan 1340, s. 34.

Ya bazergan tcir attar ola

Sen gerek ltf ile n rtesin
Pes ne hcet murdar cp tartasn,
herbir szckte ortodoks Snni hocalarn dinsel retile
rine kar Bektai protestosunun iareti vardr.
Ak Paa Zade tarafndan sz edilen Abdal Musa,
Yunus Emre'nin Bektai bir taklidisi olarak belirir ve
Bektai ortamnda mehurdur.1 Ananeye gre onun mri
di ve Kahire'deki mehur Bektai tekkesinin ananevi ku
rucusu olan dervi, Kaygusuz Abdal, ayn dinsel ve ede
bi devamllk iinde daha bile fazla mehur olan bir
bakasdr2. Her Bektai iirleri derlemesi onun olduka
fazla sayda iirini ierir ve Tk edebiyatnn tm yakn
tarihleri ondan Trk halknn edebi tarihinde nemli bir
kii olarak szeder3. Toplu iirleri yansra tasavvuf zeri
ne ona atfedilmi bir eser de baslmtr4.

1) Bektai airleri s. 3-7. Abdal Musa hakknda ayrntl bir alma

iin Kprl'nn Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi'ne baknz.
2) a.g.e. s. 196-200
3) Mehmet Fuat'n Divan Edebiyat Antolojisi s. 30-31. Sadettin Nzhet'in Trk edebiyat Tarihi s. 96. Ah Sm'nn Edebiyat Tarihi Ders
leri s. 81. Haan Ali'nin Trk Edebiyatna Toplu Bir Bak s. 63.
4) Risalei Kaygusuz Sultan.

B ek ta !
T ARHNN
KNC DNEM
(II. DNEM)

I. Balm Sultan

5 0 0 yl civarnda Bektailerin nderliine, yne

timi altnda tarikatn pratiklerine srekli bir biim ve ie
rik verecek, yeni etkiler getirecek, Balm Sultan adl bir
adam geldi. M aalesef Balm Sultan'n yaam zerine hi
bir eletirel alma yaplmamtr. Kesin olarak bilinen
ise, ska Piri Sani (kinci Pir) de denilen bu nderin be
lirli yenilikler getirmi olduuna inanlddr. Balm Sul
tan zerine tm deerlendirmeler, onun kkeninim Edir
ne'nin krk kilometre kadar gneyindeki ve Bektai
ananesine gre kurucusu varsaylan Seyit Ali Sultan'n
adn tayan bir dergahn bulunduu Dimetoka'ya gt
rrler. Amavutluk'lu Niyazi Dede'nin 1933'te bana anlat
t ifahi ananeye gre, Seyit Ali Sultan lkeye girdiin
de Dimetoka blgesinde kz bir seccade dokuyarak
duvara asp, annesine onun zerinde kim dua ederse
onunla evleneceini syleyen bir Bulgar kral vard. Seyit
Ali Sultan ve Mrsel Baba evi ziyaret ettiler ve izin iste
meksizin seccadeyi indirip zerinde namaz kldlar. Her
ikisi de kzn evlenmek istemeyecei kadar yal oldukla
rndan, Bulgar prenses seccadeyi ekti ve her iki adamda
yere dtler. Seyit Ali Sultan bu hareketteki olaanst
gc farketti ve bunun aslnda kzdan deil, ondan doa
cak olan Balm Sultan'dan geldiini anlad. Bal anyan
mrsel Baba parman kzn azna koydu. Halen bakire
olan kz hamile kald ve ad "bal"dan treyen Balm do
du. ocuun annesi ldnde ocuk sofular'da ki Seyit
Ali Sultan'n tekkesine alnd. 18 yama gelene kadar bu
rada hala "Balm Sultan dershanesi" denilen bir odada ya
ad.
Daha eletirel aratrclar bu yky Mrsel Ba
ha'nn doksan yanda gittii Bulgaristan'da bir Bulgar
kzyla evlendii ve bu birlemeden Balm Sultan'n do

duu eklinde kabul ettiler. Tm ananeler en azndan bu

nderin Hristiyan bir anadan doduuna iaret ederler.
Baha Sait'e gre1, 1481-1512 arasnda saltanat sren
II. Beyazit, Seyit Ali Sultan tekkesine ok fazla ilgi duy
du ve 1501'de bu tekkenin postniin'i2 Balm Sultan' Ha
c Bekta kyndeki Pir Evi'nin bana getirdi. Bu yeni
nderin etkisi altnda belirli yenilikler yapld. Bugn bir
Bektainin yola giri trenine bazan "Balm Sultan Erk
n"3 denilir. Baha Sait Bey'e gre bu trende oniki mum
kullanlmas ve oniki keli byk sembolik bir ta olan
palihenk4'in kullanlmas bu nderin getirdii yeni uygu
lamalardandr. Tm Bektailer baz Babalarn bir mcer
red grup olarak ayrlmasnn ondan kaynaklandnda bir
leirler. Yakn zamanlara kadar tarikatn balarnn
oturduu Hac Bekta tekkesindeki binalar grubu iinde
Balm Sultan'a ait olduu sylenen bir trbe vardr. Kap
zerindeki kitabe orada yatann Horasanl Hac Bekta
olu Resul Bal olu Hzr Bal olduunu syler ve veri
len tarih 1519'tur. Kapsnn nnde ananeye gre Hac
Bekta'm yanan bir iaret halinde Horasan'dan frlatt
ve sonraki evinin bulunduu yere dikilen dut aac var
dr5. Bektailer bu aacn kabuundan alnan bir parayla
vcudun rahatsz ksmlarnn ovulmasnn iyiletirici bir
etkisi olduuna inanrlar6. Bu trbenin eiinde, dileyen
Bektailerin kulaklarn deldirip Meng7 denilen kpeyi
1) Trk Yurdu No. 28 Nisan 1927 s. 314.
2) Postniin szck olarak posta oturan kii anlamna gelir ve derg
hn ba iin kullanlan biri terimdir.
3) Erknname'de byle deniliyor; benim zel kolleksiyonumda No. 2.
Ayrca bir Bektai Baha'snn yola giri ritelinin asl biimini ieren
zel bir defter.
4) II. Ksm, 10 no'lu illstrasyona baknz.
5) S ayfa 37'ye baknz.
6) Trkiyat Mecmuas Say II. s. 379'daki, Hamit Zbeyr'in Hac Bek
ta Tekkesi makalesine baknz.
7) Ali'nin atnalnn ansna olduu sylenen atnal eklindedir, Rose,
198. Ekim 1933'te Amavutluk'a yaptm gezide bu Meng'n yalnz
bir kez takldn, dier hallerde mcerred dervilerin yuvarlak kah
verengi kpeler taktklarn gzlemledim.

taktrarak mcerredlik and imeleri bir adet olmutur. En

azndan yazarn bildii kadaryla herhangi bir tarihi tara
fndan Balm Sultan'm yaam hakknda henz tarihsel
bulgular aratrlmamsa da, bizzat Hac Bekta ve onun
benzeri kiilerin, hepsi kendi geleneklerini Hac Bekta'a
balayan Tahtaclar ve Kzlbalar gibi ky gruplar da
dahil olmak zere, Kk Asya'nn btnsel Bektai ya
da daha ok A levi mezhebini yaratan etkilerin kkeni o l
malar muhtemel grnmektedir. Kzlba denilen unsur
lar1 sz konusu olduunda, ileride yeri geldiinde daha
aynntl ele alnaca gibi, bunlarn Hac Bekta Tekke'sinin elebileriyle dorudan bir rgtsel balantlar
olmutur. te yandan Balm Sultan'dan balayarak szc
n dar anlamyla, Balm Sultan'ca gelitirilen erkna g
re yola girmi olan daha sk ilikili olarak rgtlenmi
Bektailer ortaya kmtr. Balarna Dede denilen ve
1925'e kadar onlarn ba da Hac Bekta Tekke'sinde ya
ayan bu gnba, tekkeleri sadece Bektai adn tayan her
yerdeki, Arnavutluk. stanbul, Kahire ve baka yerlerdeki
Bektailer dahildir. te, yazarn tarihsel kkenler anlay
na gre, 13. yzyldan balayarak, Kk Asyada,
halklarn ismen ait olduklar eitli dinlerden, karm
unsurlar ieren bir tr halk dini geliti. Hac Bekta'n, bu
harekete yardmc olan gezginci ruhani nderlerden biri
olarak giderek artan bir ekilde stnl tannd, yalnz
ca Krehir yaknndaki ky adn ondan almakla kalma
d, fakat tm Kk Asya'da saysz kyde onun ad pir
olarak nlendi. Balm Sultanla kent ii ve yaknlarndaki
tekkelerde daha yetkinletirilmi bir ritel ve rgtlenme
balad. Bu rgtlenme, belirli llerde ok benzer
inan ve uygulamalar srdren, fakat Bektailik'in d
zenlenm i sisteminin dnda kalan ky gruplarndan
farkllat ve daha biimsel olarak rgtlenmi Bektai
Tarikat haline geldi. Zamanla Hac Bekta Ky'nde iki
nder ortaya kt. Hac Bekta'n soyundan indiklerini

1) Sayfa 64 n. 4 ve 211 'e baknz.

iddia eden, Kzlba ky gruplan ve dieleri tarafndan

ruhani otorite olarak tannan elebiler, te yandan mcerred olan, Hac Bekta'n yol evladndan baka ocuu
olmadn ileri sren bel evlad deil, yol evladdr
ve Balm tarafndan kurulan sistemin uhani ve rgtsel
ba olan Dedeler.

2. Hurufi retileri
D e r v i le r iin mcerred andna yaplan vurulamayla,
Balm Sultan tarafndan verilen yeni ynn arkasndan,
ikinci dnemin sonraki nemli adm, Bektai inancna
Hurufilik'in giriidir. Hurufilik'e Bektai tepkisi her ne
kadar inanlar blmnde aynntl olarak incelenecekse
de, bu ok ilgin felsefenin temel tarihsel olgulanndan
sz etmek durumu daha ak hale getirebilir. 1398 ylnda
Fazlullah adnda Esterabad'l bir adam kendisini tann ilan
etti. Saylara ve onlann "sz"n nihai unsurlar olan harf
lerle ilikileri zerine Kabalistik bir inan sistemi ret
ti, Yuhanna'nn ncili'nde olduu gibi srasyla alndn
da, bu, Allah'n bizzat kendisinin en st ifadesi olacakt.
Hurufilik retileri, Bektaileri ilgilendirdii kadanyla
inanlar blmnde belirli bir uzunlukta aklanaca
iin, bu zet tarihsel girite, harfler retilerinin yansra,
onlann inanlannn dier tem el zelliinden sz etmek
yeterli olacaktr, yani, "Kendini bilen Allah'm bilir", in
sann kendisi tannnn kutsal bir tezahr haline gelir1.
Fazlullah'n artc tannlk iddias, onun hemen idamn
emredecek olan Timurlenk'e duyuruldu2. Fakat o, bundan
nce, etkinliklerini Trkiye'de gnmze kadar srdre
cek mridler kazanmt. Bunlarn en tannm Badad
yaknnda Nesim denilen bir yrenin yerlisi olan air Nesimi3dir. En azndan kanca Trktr, 1401'den nce Fazlullah'la kiisel tanklk kurmu ve yeni inancn cokulu
1) Gibb'in "History of Ottoman Poetry"si cilt I, s. 341'e bkz.
2) Huart'm Textes Houroufis" s. 223-224.
3) Gibb a.g.e. cilt 1 s. 343.

bir misyoneri haline gelmi grnmektedir. Nihayet sap

kn iirleri nedeniyle Halepte mahkum edilir ve diri diri
derisi yzlr. G elecek kuaklara biri Farsa ve dieri
Trke olan iki Divan brakmtr. Bektailerle herhangi
bir ekilde ilikisi olduuna dair hibir bulgu olmamasna
karn, retileri ve zellikle de Mansur el Hallac'n me
hur sav, En el Hak Ben Tanrym, szn cesurca be
nimsemesi nedeniyle bugne kadar Bektailer'den byk
sayg grmtr. Trk edebiyatnda cokulu dinsel iirle
rinin lirik niteliiyle mehurdur, ve cesur entellektel ba
mszln bir rnei olarak, Trk rknn kltrne se
kin bir ahlaki etki eklinde girmitir1.
Bektailerin bak asndan, Fazlullah'n en nemli
rencisi, 15. yzylda stadnn retisini yaymakta gi
riken bir etkinlik gsteren Ali ul Ala adl birisidir. Bu
nderle ilgili temel bilgi kayna, Kif ul erar ve D e f ul
Esrar2 adndaki, ve Snni slam'n tahsilli bir temsilcisi
olan shak Efendi tarafndan 1873'te yazlm hayli tart
mal bir kitapktr. Kitap, Bektaileri ve zellikle de on1) Hseyin Cahit, Fikir Hareketleri, No. 5. Nisan, 1934 (sonra kitap
halinde basld, Edebi Hatralar, st. 1935 s. 8)'te edebi hatralarn de
erlendirirken bir ocuk olarak en ok etkilendii kitaplardan szediyor. Ali'nin Fetihleri, Battal Gazinin servenleri gibi Bektailerce se
vilen tm kitaplardan szediyor; ve baz klasik airlerden szettikten
sonra, aadakileri yazyor: Tm bu kitaplarn iinde zerimde en
derin etkiyi yapan Nesimi'nin Divanyd, bunun, tam anlayamayaca
m ieriiyle pek ilgisi yoktu, yazann kiiliiyle ilgiliydi. Onun ser
venlerini babamn azndan dinledim. Btn bu ykden aklmda tek
u kalmt: Diri diri derisini yzmillerdi onun! "Senin inandn tanr
benim ayamn altndadr." demiti. Hatas buydu. Ve ayann altn
da bir miktar para vard! Uzun bir sre gec eleri yatama gittiimde
diri diri derisi yzlen bu byk adamn yksnn yaratt heyecan
iinde uyuyacaktm. Zamannn en gl ve kt adamlaryla mcade
le etmiti. Korkusuzca dndn sylemiti. Onu yakaladlar ve
meydana getirdiler, lmn karsnda bile susmad. Hakikati syle
mekten vazgemeyi reddetti ve bu nedenle korkun bir lm oldu."
2) Jacob, "Beitrage zur Konnt, des Derwish Orders der Bektaschis"
Berlin 1908 iinde bir evirisini basmtr. Huart "Textes Hourofis"
iinde bu eviriden sz eder. Leyden ve Londra, 1909, s. XII-XVin.

lann Huruf retilerini deerlendirirken keskin bir nef

ret duygusuyla yazlmtr. Her ne kadar bu kitap Bektailik'in doru yapsn anlamakta yardmc olmaktan ok
yanl anlamaya yol aacak olsa da Batl aratrmaclar
arasnda dikkate deer bir n kazanmtr. 19. yzyln
sonlarna doru yazan shak Efendiye gre, Ali ul Ala.
15. yzyln ilk ksmnda Bektai tekkelerine girer ve
Fazlullah'n retilerini, Hac Bekta'n retileriymi gi
bi sunarak yayar. Oysa bu ifade iin hibir tarihsel destek
grnmemektedir. Daha ok, Huruflik ve Bektailik, be
lirli bir dereceye kadar herzaman birbirlerinden ayr re
ti sistemleri olmulardr. Benim buna inanma .edenim,
Bektailerin, Fazlullah'n retilerini Hac Bekta'n re
tileriymiesine kabul ettiklerine dair en kk bir kant
dahi bulamam olmamdr. te yandan, Bektailer, sk
sk, zihinlerinde kendi tarikatlarnn zorunlu inanlaryla
Hurufilikinkiler arasnda bir fark olduunu gstermiler
dir1. Bektailik'e ilikin ilk referanslarda bu ikisi birbirine
1) Tiran'l Slo Bey elo, benim tandm en iyi eitimli Bektailerden biriydi ve cokulu bir Hurufiydi, bana Bektai Tarikatnda nemli
kitaplarn bir listesini verdi, bunlar aadakilerdir:
Miratl Mekasit
Makalati Hac Bekta Veli
Vilayetname (menakt)
Fevaitname
Risalei Kaygusuz Sultan

Divani Ali
Hutbet l Beyan
Nehcul Belaga
Noktatill Beyan
Cifri Ali

Hurufilik'in nemli kitaplar ise tamamen farkl bir liste oluturur:

C avidan
Ustuva Name
Ar Name
Bearet Name
Mesele Name
Tevzihul asliyat
Ari Baba Divan
Maher Name
Nokta Name
Mesihi Name

Zubdetun Nej at
Risalei Mebde ve Mujat
Mudekkik Namei Arifin
Tevzihi Name
Erresail
Zerre
Vcut Namei Seyit erif Amili
Risalei Esma ve Musamma
Ik Name
Risalei Virani Baba

Burada baz karmalar olduu eklinde itiraz edilebilir ve en azndan

karmaz. 15. yzyl tarihileri Ak Paa Zade ve Uru,

Bekta ve izleyicilerinden szederler ama Hunfi reti
lerine deinmezler. Ortodoks inancn savunusu olarak
1653'te yazlm bana ait elyazmas bir kitap savalardaki
ansszlklar askerler arasnda Hurufi sapknlklarnn ya
ylmasna balar. Aktr ki, Fazlullah'n retileri sivil
Bektailer kadar Yenierilere de ulamaktadr fakat Huru
fi retilerinin Bektai lkeleri ile zdeletirilmesi sz
konusu deildir. 16. yzylda, TaKprzade, akaiki
Numaniyede II. Mehmed'in mahkemesindeki Hunf m is
yonerleri zerine bir miktar ayrnt verir. Y ine bunlarn
kendi retilerini Bekta'n fikirleri imiesine propagan
da konusu yaptklarna ilikin bir kan yoktur. Aslnda
Bektailerin kendileri retinin znn ok azn Hac
Bektaa balama eilimindedirler, Makalt dahi Sadettin'in eseri olarak grlmektedir. Kanm olmalarna
karn her zaman iki reti sistemi ayn kkenlerin rn
olarak tannr ve shak Efendinin keskin saldnsndan ko
runurlar. Bektailerle kiisel ilikisi ve onlar yakndan ta
nm olanlar Bektailik'in Hurufi retilerinden etkilen
mi olduu izlenimini dorulasa da bu retiler ak
ekilleriyle Fazlullah'tan kaynaklanm olarak tannrlar.
Bunlar asla tarikatn Pir'ine atfedilmemitir; ve Bektai
ler, Hurufi inanlanna yaknlklarnn derecesi bakmn
dan birbirlerinden aynlrlar. Yine de, 15. yzyl ortalarn
dan itibaren Hurufi misyonerlerinin, artc derecede
olumlu bir tepki alarak, retilerini Kk Asyada geni
e yaydklar doru grnmektedir, ve bu tarihten itiba
ren Bektailer, Fazlullah'n retilerinin en cokulu ina
nanlar arasna girmilerdir. Bektailer arasndaki1 ifahi
Nokta ili Beyan nitelii itibariyle Hurufdir, ama buna karn Sillo Bey
iin iki reti arasnda ak bir fark vardr.
1) Bu aklama bana Ekim 1933'te Elbasan'l tahsilli bir Bektai, Sel
man Cemali Baba tarafndan verilmitir. Bana Ali ul Ala'nn Buda'da
gml olan mehur Bektai Gl B aba'nn bir halifesi olduunu syle
di. Moslem World, Ocak 1935, Buda'da bir mslman Trbesi balk
la makaleye baknz. Ayrca Gl Baba'nn da San Saltk'n bir halifesi
olduunu syledi. II. Murat'ta dedi, Ali l Ala'nn bir derviiydi.

ananeye gre Ali ul Ala, 16. yzylda Ta Kprzade ta

rafndan yazlan en nemli biyografi ansiklopedisi "akaiki Numaniye"1 de "hi nemi olmayan lanetlenmiler"
denilen misyonerler arasndadr. akaik'e gre, bu adlan
bile anlmaya dem eyecek olan "lanetlenmiler" kendile
rini o kadar kurnazca padiaha telkin ettiler ki II. M u
rat'n olu II. Mehmet bizzat Huruf mezhebi ve onun
retilerine kesinlikle bal bir mrid haline geldi. Tahsilli
ulema hemen doal olarak alarma geti. Sultann en ya
kn evresinden Mahmut Paa, kendisi karmaya ekine
rek, durumu Mevlana Fahreddin'e bildirdi ve Sultan' ko
rumak iin ne yaplabileceini ona dant. Fahreddin
Efendi'nin gizlice saraya girip anlatlan retileri gizlice
dinlemesi zerine anlatlar. Fahreddin onlarn sapknlk
larndan ileden karak onlara beddua etti. Korunmak
iin Sultan'n yanna kamalarna ramen bu tahsilli yar
g onlan kafirce sapknlkla ylesine sulad ki hkm
dar onlan savunmad. Sonra Fahreddin Efendi onlan
Edirne'de erefeli Camii denilen camiin nne gtr
d, retilerini kamu nnde mahkum etti ve onlarn kat
linin vacib olduunu ilan etti. O kadar evk iindeydi ki,
sapknlar yakmak zere hazrlanan atee flerken sakal
'ite ald. Ate tam anlamyla yok etme iini baard ve
bir
retilerin padiahn desteini kazand
n duymau'*0 Mu.Htemelen, Bektailerin ilk zelliklerin
den olan gizlili* n e d e n i# ; Huruf retileri, Bektaii dergahlannda, baka bir ;'erde olmau;6 : gibi 0cV2.ra edebildi.
Balm Sultann bir Huru? 1UP olmadna gelinCv,, eli
mizdeki bulgular her ikisine oJ* kant oluturabilir. Sadet
tin Nzhet'in Bektai airleri'nin 419. sayfasndaki ona
yaktnlan iir aka Hurufi fkirlen tamaktadr fakat
Balm'n yazdna dair bir kant yoktur. ^njn baka
yerlerde Balm'a atfedilen iirler arasnda dan.' bulunma
mas bu iirin otantiklik olasln azaltmaktadr.
1) Mevlana Fahreddin Acemi zerine bir makalede 82. sayfada Meca
Efendi tarafndan yaplan Trke eviriye baknz. Bu yazar ve kitap
larnn bir aklamas iin Dictionnaire Encylopedique de Bibliographie Arabe'a baknz.

3. ranl ah smail
5 0 2 ylnda Tebriz'de yeni bir ah tac giydi, bu, gele
cek kuaklar boyunca Trk nfusunun Bektai ve Kzl
ba unsurlar zerinde byk bir etki yaratacak olan, Safevi Hanedan kurucusu smail'di. Azerbaycan'n
Erdebil'inden eyh Safyuddin'in altnc kuaktan toru
nuydu. Hanedann ad, bu atadan geliyordu ve ondan aynca bir mistik adanma ve yalnzca ran'da Safevi Hanedan'nn tahta kmasnda rol oynayan bir yol deil, ama
ayn zamanda en azndan iki Osmanl hkmdar zerin
de sknt ve tehlike oluturan bir dervi rgtlenmesi de
geliyordu. Safyuddin'in bir torunu (D'Herbelot ve Sir W.
Jones'a gre Safyuddin'in kendisi, Malcolm'a1 gre,
onun olu eyh Sadreddin'in, E.G. Browne'a2 gre de, n
derlii Timurlenk'in Kk Asya'y igal ettii dneme
rastlayan 1392-1427 yllarnda olduu iin onun torunu
Hoca Ali'dir) Timur tarafndan dindarlna sayg gsteri
si olarak ziyaret edildi ve ona bir istei olup olmad so
ruldu. Cevap "Trkiye'den getirdiin esirleri serbest b
rak" oldu. Bu hemen yapld ve mteekkir kabileler
azize ballk and itiler, ayn sadakat duygusu onlarn
torunlarna da geti ve sonradan bu, ah smail'in gc
olurken, Sultan Selim'in zayfl oldu. Browne'a gre
kendi hanedan iinde mam Ali'ye olaanst bir ball
n gl eilimini gsteren ilk kii de, bu ayn Hoca A li3
1) Malcolm'un "History of Persia"s 1829 Basks, I, 321, Jones ve
D'Horbelot'un deerlendirmelerinden szeder.
2) Modem Times iinde ran Edebiyat, sayfa 19.
3) smail'in yolunu aan ve Kk Asya'daki geni etkisini mmkn
klan etkileri anlamak iin, aaya eklediim smail'in atalar listesi
ve mistik tarikatn balan olarak iktidarda olduklar tarihler, muhteme
len yardmc olacaktr: (Browne'm Pers. Lit. in Modem Times'dan
aluntr s. 43-49.)
eyh Safiyuddin, 1300-1334
eyh brahim, 1427-1447
eyh Sadreddin, 1334-1392
eyhCneyd, 1447-1456.
Hoca Ali, 1392-1427
eyh Haydar, 1456-1488
ah smail 1487'de dodu, 1500 ya da 1502'de tac giydi, 1524'te ld.

idi. Hoca Ali'nin torununun ocuu eyh Cneyd ve

onun olu, ah smail'in babas eyh Haydar, savlarn
klla ileri sren ilklerdi. ran kadar Kk Asya'ya da
aktif bir propaganda tadlar. Cneyd, Kara Koyun hane
dan hkmdar Cihanah tarafndan bir sne ran dna
srld ve bakentleri Kk Asya'nn dousunda ve Ku
zey Mezopotamyada ki Diyarbakr olan Ak Koyun hane
dannn hkmdar Uzun Hasan'a (1453-1478) snd.
Orada Uzun Hasan'n kzkardei Hatice B egm ce evlen
di. Kk Asya'da oka gezm i, Konya, Karaman, Ha
lep, Sivas ve Amasya'ya gitmi, Trkmen kabileleriyle
ilikiler kurmu ve imamln2 yolunu aacak tek ey
olan Peygamberin ailesine balln aka ilan etmenin
tehlikesiyle karlamtr. Bu yolla, Trk kabilelerinin
ailesi iin duyduu yaknlk onun retilerini glendir
mi ve geni olarak yaylmasn salamtr. Onun olu
eyh Haydar, Uzun Hasan'n desteini almaya devam etti
ve kz Alemah Banu3'yla evlendi. Bylece, Hoca
Ali'nin stratejik mdahalesinden sonra, iki kuak boyun
ca, bu ailenin militan dinsel nderleri Osmanl hkm
darlarnn topraklan iinde ya da hemen yanbanda kii
sel abalarn yaygnlatrdlar. eyh Safyuddin'in
zamannda Kk Asya'dan Aziz'i ziyaret etmeye, bir
yoldan, ay iinde 13.000 kadar ziyareti geldii syle
nir4. eyh Haydar zamannda onun izleyicilerinden Trk
men baln karmalar ve onun yerine evresine kr
mz bir kaftan sarlan 12 dilimli yksek konik bir balk
giydikleri sylenir ve grne gre Kk Asya'nn
Alevi ky halklar iin kullanlan Kzlba5 terimi bura
1) Von Hamner, "Histoire de L'Empire Ottoman", 1844 Basks.
1.388.
2) Baha Sait'in Trk Yurdu, cilt 5, no 28, sayfa 307, 308'deki Bektai
ler makalesine baknz.
3) Von Hanunerl. 1844 Paris, s. 389.
1) Browne'in "Persian Literatre in Modem Times" s. 44.
2) Bu noktada Kzlba ve Bektailer arasndaki ilikiye ksa bir ak
lk getirmek gerekiyor. kinci terim doru olarak ayn ad tayan tari
katn riteline alnanlar iin kullanlr, yola al genellikle eer bir

dan kaynaklanr.
Tarihte ok az karakter smail Safevi'den daha il
gintir. 16. yzyl gezginleri, onun grnnn gzelli
ini ve davran soyluluunu verler. 13 yanda iken
onunla konuan Caterino Zeno, onu yle anlatr" soylu
bir duru ve hakikaten krallara yakr bir grnm, gz
lerinde bir eyler vard, ne olduunu bilmiyorum ok bu
yk ve hkmediciydi, onun bir gn byk bir hkmdar
olacan aka gsteriyordu. Ayrca zihinsel meziyetleri
de, gzelliinden geri kalmyordu, sekin bir dehayd ve
bu kadar gen bir yata bu kadar yce fikirler inanlmaz
grnyordu. Byk bir zihin gc vard, abuk kavrard
ve hibir adanda bulunmayan bir cesarete sahipti."
"Bu suf," diyor baka bir Venedikli gezgini Angiolello,
"drst, yakkl ve ok hotu. zellikle de efendileri
iin neredeyse ona tapyorlard."1
Bu mkemmelliine karn, yine de, smail hemen
hemen inanlmaz acmaszlyla tanmlanan bir hkm
dard. Tac giyer giymez lkesinde iman beyan olarak
"Ali'nin Allahn dostu olduuna ehadet ederim." cmleTekke ya da Dergah'da yaplmamsa bir kasaba ya da ehre yakn fa
kat azok uzaklkta dergah olarak kullanlan bir binada yaplrd. Yola
giri gnllyd ve bireyin btn ailesini kapsamas gerekmiyordu,
te yandan Kzlbalar ky gruplaryd ve aka belirli bir yaa gelen
tm kyllerin ye olmalar beklenirdi. Bektailer, Kzlbalara yakn
fakat aa, azok bozulmu inananlar grubu olarak ve yukardan ba
karlar. Oysa gerekte, benzerlikleri oktur. Ritelleri arpc benzerlik
noktalar tar. nan ve ananeleri benzerdir, zellikle Ali ve Oniki
imama iman konusunda. Her iki grupta baz istisnalarla ayn kitaplar
okur ve ayn nefesleri sylerler. Kzlbalar, Hac Bekta Ky'nde Pir
Evi'nde Bektai Dede'si ile birarada oturan bektai elebisinin otorite
sini tanmaya almlardr. Herhangi bir ball reddeden Tahtaclar
bile Pir bildikleri Hac Bekta'm adna hala byk bir sayg duylarlar.
Ortak bir kken ve tarih boyunca ortak ananelerle yorulmak onlar
birletirmi grnyor; onlar ayransa ehir ve ky zihniyetlerinin
farkll ve muhtemelen Balm Sultan'dan balayarak Bektai tekkele
rinin kat rgtlenmesidir.
1) Bu alntlar Brownen "Pers. Lit. in Mod. Times" s. 60, 61'den ya
plmtr. O da "Nanative of Italian Travels in Persia" Hakluyt Society
Londra 1873'ten almtr.

sini zorunlu klmakla kalmad, ilk halife, Ebubekir,

mer ve Osman'a sokak ve pazarlarda topluca lanet
okunmasn emretti, fakat ayn zamanda vicdanen itiraz
edenlerin kafalarn kesmekle tehdit etti.1 "Temiz huylu
ve doru inanl bir Suf"nin ldrlmesinin intikamn
almak iin Usta kalesini fethetti ve esirleri katletti. Trki
ye hkmdar II. Beyazit'in gnderdii elilere ayrlma
izni vermeyerek ilk olarak onlara eitli idamlara tank
olmalarn zorunlu kld, bunlardan biri suu Snni yani
islamn ortodoks bir inanan olmak olan tahsilli bir adamdl2. Vahetinin boyutu, 1510'da yenip ldrd fanatik
Snni inanl dman, zbek eybani'nin vcuduna
yaptklarnda grlr. "Cesedi bir ller kmesi altnda
bulunduunda ah smail kol ve bacaklarnn kesilerek
kralln farkl yrelerine datlmasn ve bann da sa
manla dolduralarak stanbuldaki Osmanl Sultan II. Beyazit'e korkutucu bir hediye olarak gnderilmesini emret
ti. Kafatasn altnlarla ssleterek kendisi iin kadeh
yaptrtt ve bir elini Mazenderan hkmdar Aga Rstem
Ruzafzuna gnderdi, bunu gtren zel haBerci bu eli
Sarideki karargahnn ortasnda oturan Rstem'in eteine
att ve "Sen, benim elim eybani Han'n eteinde demi
tin, al! te onun eli senin eteinde''3 diye bard.
yi ve ktnn garip karmyla, kendisi iin lm e
ye tutkun binlerce sadk taraftan ekebilme gc, d
manlan ve kendi inancndan olmayanlara ynelik acma
szl ve vaheti, Kk Asya'ya ii retilerinin
propagandasn yapan atalannn iini yklenii, ve hem
Bektailer hem de Kzlbalar arasnda 400 yldan fazla
bir sredir Hatayi mahlasyla yazd Trke dinsel iirle
rin says ve karakterleriyle en etkili kiilerden biri haline
gelen, ite bu esrarengiz kiiliktir.
Oysa, onun etkinliini anlamak iin politik serven
lerinin yksne devam etmeliyiz. II. Beyazit'in saltana
1) Browne Pers. Lit. s. 54.
2) a.g.e. s. 57.
3) a.g.e. s. 65.

tnn son yllan, Antalya civarndaki Teke sancana ba

l ii kyllerin isyanyla karard. nderleri, smail'in ba
bas eyh Haydar'n mridlerinden birinin, kendisine ah
Kulu adn vermi olan oluydu ve kendisini smail'in
temsilcisi iln etti1. Trkler, cevap olarak ona eytan Ku
lu adn verdiler. Taraftarlaryla birlikte Anadolu Beyler
beyi Karagz' yendi ve Bursaya kadar ilerledi. Sadra
zam Ali Paa, savaa girmek zorunda kald ve ancak
iddetli bir mcadeleden sonra kendi yaam bahasna,
asileri ah Kulu'nun da ld bir savata yenebildi. I.
Selim, sonraki yl olan 1512'de tahta ktnda, ii uy
ruklarnn oluturduu i tehlikeden tamamyla kurulma
ya kararlyd. Casuslar araclyla imparatorluundaki 7
yandan yetmi yana kadar olan tm iilerin listesini
hazrlad. 40.000'e ulat sylenen bu saynn tamam
ya idam edildi ya da yaam boyu hapse mahkum edildi2.
Sonra, 1514'te diplomatik olarak adlandnlamayacak bir
haberlemede bulunduu, ah smail'e kar yrme ha
zrlklarn ilerletti. zbek Han'na bir mektubunda, S e
lim, smail hakknda "u iren, pis, gnahkr, iftirac,
aalk ve kana susam ii hayvan" diyordu3. 1514'te
aldran sahrasnda Selim iin kesin bir zaferle sonula
nan harektta, Bektai inancnn bak asndan zellikle
nemli olan iki olay vard. Balamadan nce Yeniehir
ovasnda toplad bir sava konseyinde ordu toplamada
ki niyetini ilan etti ve basit bir Yenieri askeri smail'e
kar gitme ans verdii iin minnettarln gsterene
kadar, mutlak bir sessizlikle karlat4. Bizim yetersiz
bilgimizle kendileri de Hac Bekta'n yeminlerinden etki
lenmi olan Yenieri askerlerini, ii smail'e kar gn
dermenin zorluunun ne kadar farkedildiini sylemek
muhtemelen olanakszdr. Yine de muhtemel olarak, Se
lim'in smail'e kar tm harekt sresince Bektai etkisi
1) Von Hammer a.g.e. 1844. s. 394-395.
2) a.g.e. s. 414.
3) Browne a.g.e. s. 73 Feridun Bey'in Muuaat Salatin'inden alnt.
4) Von Hammer, 1.414.

nin Ali ve 12 man'a duyulan ii ballna doru olan

gizli eilimi, Selim'in iini zorlatracak ynde ilemi
grnyor. Baha Sait Bey tarafndan Trk Yurdu'ndaki
makalesinde aldran Sava'ndan hemen nce Sultan Se
lim'in yeni bir sava meclisi toplad ileri srlr fakat
bilgi kaynandan sz edilmez. Alt aylk cebri bir yr
y tamamlamtr. Adam ve hayvanlar yorgundur. Da
nmanlarndan hibiri bir sre dinlenmeden saldrya
gemeyi akllca bulmamaktadr. Fakat Defterdar Piri
Efendi dierlerinin tavrna kar kar. "Hemen saldrmalyz" der. Sultan Selim nedenlerini sorduunda "Biz K
zlba sapknlnn Yenieriler ve Rumeli askerleri iin
de almasna frsat vermi olacaz. Onlara dnmek
ve yreklerindeki sevgiyi gstermeleri iin zaman tan
mamak zorunludur." der. "te Vezir olmaya deer bir
adam" diyerek cevaplar Selim ve hcum emri verir. Ye
nieri askerlerinin huzursuzluunun, Selim'i zaferinin
tm meyvelerini toplamak iin ilerlemekten alkoyduu
ve kazanlarn pekitiremeden geri ekilmeye zorlad
yaygn bir bilgidir3. Bu huzursuzluk yalnzca evden uzak
1) Cilt. 5.1927. No. 28. s. 319.
2) Selim'in smail'le ilikilerinin tarihinde baz eyleri zetle yeniden
kurma abamn burasnda Bektai ananesine gre hem Selim ve hem
de smail'in tarikatn yola kabul edilmi yeleri olduklar vurgulama
ya deer. Elbasanl Selman Cemali B aba bana aadaki yky anlat
t: I. Selim, Balm Sultan'n dervilerinden biriydi. Hatta Selim, Balm
Sultan tarafndan mcerred bir derviin iareti olarak getirilen at nal
eklindeki kpeyi yani mengu'u bile takt. Selim'in resimlerinin bu
kpeyi gsterdiini syledi. Bir gn genliklerinde iktidara gelmeden
nce Selim ve smail, Balm Sultann huzurunda oturup konuurlar,
iktidara geldiklerinde lslamdaki farklar kaldrmak konusunda anlar
lar (herhalde bu mUslmanlarn en azndan ii olanlarn Bektai yap
mak anlamna gelecekti). Sonra, ikisi de iktidara geldiklerinde smail,
Selim'e yazar ve anlamalarn uygulamalarn nerir. Selim vezirleri
nin Snni olduunu bu nedenle yava gitmesi gerektiini syler. sma
il kzgnlkla cevaplar ve ona yalanc ve szne gvenilmez biri oldu
unu s yler. Selim'in smail'e kar harekatnn, Selman Baba'nn beni
temin ettii nedeni ite budur. Baha Sait gibi, Selman Baba'da Se
lim'in klla kazandn fakat smail'in kalemle kazand zaferin da
ha byk olduuna iaret etti.

olmaktan ve yama olmamasndan deil, fakat dmann

retilerine duyulan gizli sempatidendir.
"Persian Literatre in Modem Times" (M odem a
larda ran Edebiyao)n da Prof. E. G. Browne smail'in
saltanatm arpc bir cmleyle zetler1. "Onun saltanatn
da kl kalemden daha aktifti." Bu cmle etkileyicidir
nk Trk bak asndan durumun grnd ekle ta
ban tabana zttr. Sultan Selim klcyla ah smail'i ezici
bir bozguna uratmtr. smailin bu korkun savatan
sonra asla glmedii sylenir2. Fakat Baha Saitin iaret
ettii gibi3, gerek muzaffer hereye ramen kalemi Selim in klcndan daha gl olan smaildir. Grdmz
gibi Selim, ran'a kar harektna ii sapknlna inanan
herkesi yok etmek iin sistematik bir abayla hazrland.
Sylenen ve yazlan szn gc, cokuyla duyulan bir
iman her zaman ona kar alyordu. Kendisi de iirle
rinde Trk saraynn klasik edebi dili olan Farsay kulla
nan bir airdi. Fakat smail sradan halkn Trkesini kul
land. retilerini yrekleri hoplatan bir dille ifade
ediyordu. retilerini hibir fiziksel gcn yapamayaca
kadar yayd. Bugn konman bir Hatayi Divan4 vardr, fa
kat bu nadir derlemeden ok daha nemli olan her Bekta
i ya da Kzlba iirleri derlemesinde yaygn olarak bulu
nan nefesleridir. Sadettin Nzhet Bey'in Bektai
airlerinde5 Hatayi6 mahlas altnda smail'in dinsel iiri
1) Sayfa 81.
2) Browne, a.g.e. s. 77.
3) Trk Yurdu No. 28 s. 320.
4) Sadettin Nzhet Bey, a.g.e. s. 135.
5) 180 farkl airden yaplan, bir Bektai iiri derlemesi, 1930 da Ei
tim Bakanl iin baslmtr.
6) Bu mahlas seme nedeni mulak grnmektedir. Fakat, Bektai
ananesi Bektailik'in cokulu bir aratrmacs olan Tiranl Slo Bey
elo tarafndan bana aktanlm tr. sohbetimizde Bektailik'in temel
olarak her trl okluun dman olan "Birlik": savunduunu syle
miti; Allah ve insanla birlik. Ona birlii ven birok iirin yazan Hatayi'yi sorduumda, cevab, smail'in bir zamanlar gnahkar olduu
ama Bektai olduktan sonra deitii oldu. Onun ad, dedi Slo Bey,

ne ayrlm otuzdrt sayfa vardr, yalnzca baka tek bir

aire bu kadar yer ayrlmtr. Yazarn zel elyazmas
Bektai iirleri kolleksiyonunda, her bir elyazmas, en az
be Hatayi iiri iermektedir. Yusuf Ziya Bey, zmir ci
varndaki Tahtac kyleri ve Anadolu'daki Alevi kyleri
ne yapt seyahatlerde, zellikle de 12 mam'n zaferini
ilan eden Duvazdeh mam denilen iirleri bata olmak
zere Hatayi'nin iirlerinin en popler1 iirler arasnda ol
duunu grmtr. Onun adn tayan tm iirler otantik
olmasa da, taklitilerin onun adn kullanarak kendi arklanna beeni kazanmak istemeleri, onun etkisinin bir
gstergesidir. Bektai tarihinde, o, tarikatn sahip olduu
en etkili reti propagandac ve retmenlerinden biri
olarak deerlendirilmelidir.
4. Kalenderolu Ayaklanmas

fC an u n i Sleyman'n saltanatnn hemen banda Kara

man ilinde bir Bektai dervileri ayaklanmas meydana
geldi2. Ayaklanmann nedenleri bulank grnmektedir.
Ayaklanma, Hac Bekta'm soyundan geldiini ileri sren
Kalenderin nderlii altnda ortaya kt3. Trk tarihile
ri onun 1526-1527'de evresine 20-30 bin "dervi, abdal,
kalender ve dierlerini" topladna iaret eder. Yerel
otoriteler durumu idarede gsz kaldlar. Tokat yaknn
da yaplan bir sava, Karaman Beylerbeyi, Alaca, Amas
ya ve Birecik beyleri, Karaman ve Anadolu Defterdabunu gsterir "Hata ettim". Aslftda yazar tarafndan, Hatayi'nin en
azndan tarikatn ilgilendii yola girii erknna gte Bektai olduu
nu gsterir bir kant bilMemektedir.
1) lah. Fak.Mec. 2. y ^ B 8 . Say 8 s. 117'de Ali'nin Allah'a ykseli
ini anlatan uzun b ir iifTe say 19 s. 80'de bir Duvazdeh mam var
dr, ikisi de Hatayi'nindir.
2) Hammer, a.g.e. s. 489.
3) Peevi, Tarih'inde L, 120, Kalenderin Bekta'm burnundan damla
yan kanla Kadnck'tan gelen soyunun, "nefesoglu" Habib Efendi, yo
luyla gelen bir yesi olduunu ifade eder. Soyaac aadaki gibidir:
Habib Efendi, Resul elebi, Baln Sultan, skender Kalender.

n'nn lmyle sonuland. Sadrazam brahim'in bizzat,

3000 yenieri ve 200 sipahiden oluan bir ordunun ban
da asilere kar yrmesi zorunlu hale geldi. Hasluck1
Bektailere kar yenierilerin kullanlmasnn o tarihte
ikisi arasnda bir iliki olmadn gsterdiini ileri srer.
Oysa, brahim'in dorudan ak bir savaa cret etmemesi
dikkate deerdir. Baar iin iki nlemi zorunlu buldu.
nce, asiler tarafndan yenilen ordulann askerlerinin ken
di kampna giriini lm cezas tehdidiyle yasaklad. Bu
rada, kaaklann deerlendirmeleriyle dehetin yaylmas
korkusu ifade bulur. Bununla beraber bu allmadk n
lem, askerlerini korkunun ele geirmesini engellemekten
ok, Yenieri askerlerini dmann niteliinden habersiz
tutmak ve onlar korkudan ok sempatinin zayflatmasn
nlemek iindi. brahim tarafndan alnan ikinci bir n
lem, Kalenderolu'na katlm olan Trkmen kabilelerine
yardm gvencesi vermek ve onlar arasnda dirlik data
rak kendi yanna ekmekti. Ancak, Yenierilerini durum
karsnda kr eden ve dmann saysn greceli olarak
nemsiz sabit fikirlilerle snrlamaya hizmet eden bu iki
nlemi aldktan sonradr ki, brahim saldn konumuna
geti. Geri kalan asiler Elbistan yaknnda yenildiler ve
nderlerinin balan Vezir'in askerlerinin eyerlerine asld.
Yine de 1607 kadar ge bir tarihte Bursa ehri Kalenderolu2 tarafndan yakldna gre, bu ayaklanmann
tam yks yenilgiyle bitmemi grnyor.
1) Hasluck a.g.e. s. 163.
1) Britannica XI, Bursa maddesi. Bu dnemin baz Avrupal yazarlar
Kalenderlere deiniyorlar ama Bektaileri o adla tanmadklar grl
yor. 1511'den nce len Spandoni ya da Spnadugino (Petite Traicte
de L'Origine des Turcos, par Theodore Spandonyn Cantacazin, Publie
et Annotee par Charles Schefer, Paris 1896'de, Trkiye'de 4 tip din
vardr deniyor, Dynamie, Seque, Kalender, Torlaki. II. Beyazit, I. Se
lim ve I. Sleyman saltanatlarnda Trkiye'de yaam olan Menavino,
drt dinsel mezhepten sz ediyor Geomailer, Kalender, Dervi ve Tor
laki, (Trkische Historian, Von der Trcken, talyanca'dan Almanca'ya eviren Heiurich Mller, Frankfurt 1563. s. XXXb-XXXI).
Devuis ya da Dervilerin tanmlan bu grubun Bektailer olduunu

S. Arnavutluk'ta Bektailik
( t nmzde Bektai Tarikat en scak yuvay Arna
vutluk'ta bulduundan, bir an iin dikkatimizi bu lkeye
ve Bektai retilerinin orada yaylna evirelim. Kesin
tarihsel bilgi yokluundan, imkansz deilse de, tatmin
edici bir aratrma yaplmas zordur. II. Murat komutasn
daki Trk birliklerinin Amavutluk'u istilasnn, Yanya'nm ele geirildii 1431 gibi erken bir tarihte balad
n biliyoruz. Evliya elebi, bizim Yenieriler'in
kuruluuyla ilikisinden dolay tanm olduumuz m e
hur Evrenos Gazi'nin Ohri Gl'ne kadar ilerlediini bil
dirir1 Evrenos'un yz yalarndayken 1417'de ld bi
lindiinde, bu ileri harekt muhtemelen 1402'deki
Timurlenk istilas nedeniyle uzaklat srada, Arnavut
luk snrlarnda harektta bulunan I. Beyazt'n saltanatna
raslar. Onun askerleri, ve daha byk ihtimal olarak II.
Murat'n askerleriyle, Yenierilerin baz Bektai yolda
lar buraya gitmi ve hem oraya yerleenler, hem de artk
Mslman dinine gemenin akllca olduunu dnen
yerli halk zerinde etki yaratmakta baarsz olmam o l
maldr. Yazarn ortaya karabilmi olduu kadaryla, yi
ne de 17. yzyldaki gezileriyle balantl olarak dahi,
Evliya elebi tarafndan Bektailere dorudan bir dein
me yoktur. Bektailerin retilerinin orada olduu ak
dndryor. Uzun beyaz bir apka giyiyorlar, yeminleri "gl kah
raman Ali" adna, Anadolu'da adn Seyid Battal Gazi'den alan bir ma
nastrlar var (Wulzinger'in Rdei Bektaschi -Klosters Phrygien ve
Theodore Meuzel'in, Das Bektai -Klosters Sejjid-i Ghazi, Mitteilungen des Orientalischen Seminars iinde, XXVIII, 1925 s. 92-125), de
linmi kulaklarna kpe takyorlar, bir ritel yemekleri var bunda dans
edip, ark sylyorlar. Nicholas Nicolai, Der Schiffarht 1572, aka
Menavino'yu izliyor, drt dinsel mezhep ad veriyor, Geomaliers, Ka
lenderler, Deruis ve Torlakiler. Nicholay ayrca onlarn kutsal adamla
r Scidibattal'dan szediyor ve bir de bir Herzim'e deiniyor, bu muh
temelen Henavinonun Nerzimi ya da Nercimi'si ki, bu aka
Nesimi'ye yaplan bir gnderne.
1) Evliya elebi, VII, 732.

tr, hatta muhtemelen Bektailer de oradadr buna karn

bir deinme yoktur. Bir yerde, Emevi Halifeleri, Muaviye
ve Yezid'e kar nefret saan bir halkla karlar1. Bunlar
M uaviye o rengi giydii iin mavi giymeyi reddederler.
Boza2 imezler nk bu ikiyi Muaviye yapm ve kul
lanmtr. Tm iilere ortak olan bu yaklam, Teberra3y,
Peygamberin ailesini sevmeyenlerden nefret etm eyi vur
gulayan Bektailer'e zgdr. Ergeri'de belirti zamanlar
da kitabn alkoll iki yasana uymayan ve dinsel pratik
leri arasnda Nevruz ve San Saltk ki bir Bektai Azizidir,
bayram olan halkla karlar4. Elbasan'da erbab tariki
al abai dervian' izleyen bir derviler tekkesi bulur. Bu
aklama belki bu tekkenin dervilerinin Bektai oldukla
rna kant olamaz ama eer olsaydlar da sadece ayn nvan kullanabilirlerdi. Pugrados'ta Evliya "tekkei dervian
abdalan"5 bulur, yine ska Bektai szcne e anlaml
olarak kullanlan "Abdal" szcn kullanr.
Ekim 1933'teki Arnavutluk gezimde, derinlemesine
aratrma yapmaya zamanm olmamasna karn, Knje
ehrinde Bektailik'in 1700'l yllara kadar geriye gittii
apakt. Mrteza Baba zaviyesinin nnde, zerinde bir
Bektai tac ve 1728 tarihi olan bir mezar ta vard. Hac
Yahya Baba Zaviyesi'nin evresindeki avluda Bektai
sembolleri tayan birok mezarta vard. Maalesef tepe
si kopmu olan biri 1717 tarihliydi.
Bektai ananesi, olaanst akll v e ok bilgili Hay
dar Baba adl bir derviin aklad ekliyle, yledir;
Bektai babalan II. Murat'n ordusuyla Amavutluk'a ge

1) Evliya VLH, 679.

2) Boza, Lane'in "ArabianNights" II No. 51 'e gre genellikle arpa ek
meinden yaplan birttir bira. Bu, yakn douda Herodot zamanndan
beri yaygn olarak kullanlan bir ikidir ve gnmz Trkiye'sinde ok
poplerdir.
3) S. 45 Ve s. 270'e bkz.
4) Evliya, VHI, 680.
5) Evliya, VIII. 745.

lirler ve birou oraya yerleir. Kasm Baba1 adl bir

Bektai'nin II. Mehmet zamannda (1451-1481) gelip
yerlemi olduuna inanlr. Arnavutluktaki fetihlerinden
Evliya elebinin sk sk szettii II. Beyazit (14811512)in birok tekkeye balar yapm olduu sylenir.
Haydar Baba, bu mlkleri devreden Vakfiyelerin, Topkap Saray'ndaki ya da Hazinei Evraktaki dosyalarda ol
mas gerektiini syledi. Her ne kadar yazarn bunlar
bulma yolundaki abalan faydasz olmusa da, imdiki
Trk ynetiminin aydnlanm politikas altnda, kamu
arivlerinin, Trk olsun, yabanc olsun, aratrmaclann
kullanmna alacan, tarihin birok bulank sayfasnn
by-lece yeni bir k kazanacan ciddiyetle umuyorum.
Bektai Tarikatnn Arnavutluk'taki tarihinde tama
m yle kesin grnen tek olay, 1790'dan 1822'ye kadar
Amavutluk'a tam bir bamszlk iinde hkmeden Epir
Veziri Tepedelenli Ali Paa'nn bizzat bir Bektai olduu
ve tarikatn yaylmasna destek verdiidir. Bektai Yolu'nun emimi2 gibi belirli misyonerleri taraftar kazan
mak ve tekkeler amakta zellikle etkiliydiler. Ali Paa'nn nasip ald sanlan da bu emimi'ydi; 1802'de ilk
ananevi misyonerlerden Horasanl Ali Baba'nn trbesi
nin bulunduu yere, Krujje'nin aasndaki dzle ya
plan byk tekke kendini yaptrann adyla anlr, em i
mi Sultan Tekkesi, Byk lde Theophilos Richards'n
gnlne dayanan ve 1823'te Londra'da yaynlanan ano
nim "Life o f Ali Pasha"da, Ali Paa'nn iki elik oymas
vardr, bunlardan biri onu Bektailerin karakteristik tacn
1) Korche yaknndaki Turan tekkeden Zylfo Baba, bana Kasm Ba
ha'nn zellikle Kastoria yresindeki ilk Bektai misyonerlerinden biri
olduunu syledi. "Historija E. Pergjitheshme E Bektashinjvet"inde
Turabi Baba, Kasm Baba'nn Kosturit'e 1378'de geldiini sylyor, s.
54. Ayn yl Yemin Baba'nn Naselich'in Vutrine'sine, Piri Baba'nm
Kayler'in Djunia'sna ve Hseyin Baba'nm Kanije'ye geldii syleni
yor.
2) Hasluck'un "Christianity and slam Under the Sultans" da yazd
gibi Sheikh Mimi (eyh Mimi) deildir. Arnavutluk'ta birok kez
Bektai dostlarm benden bu noktay dzeltmemi istediler.

giymiken, dieri de onu, Bektai ananesi ve ritelinde

12 mam'n sembol olan 12 dilimli daha kk bir ba
lkla gsterir. Her ne kadar Ali Paa "Bektailerle pante
ist" grnmeyi, Hristiyanlarla da "Kutsal Bakirenin sh
hatine peisra bardaklarla"1 imeyi kolay bulmu
grnyorsa da, bu resimler Ali Paa'nn, Bektai Tarikat'nn halka tannan bir yesi olduu olgusuna da hi
phe brakmaz.

6. kinci Dnemde Bektailerin Edebi Etkinlii

B e k t a i eserlerinin nemi, dsal etki ya da saylarn
dan deil, ieriklerinden ileri geldiinden ve Bektai
reti ve inanlar ayn bir blmde ele alnacandan, bu
Bektai tarihi almasnda yalnzca, Bektai Tarikat'nn,
ilk dnemdeki kadar ikinci dnemde de geni n kazanan
ok sayda air kardn da belirtmek nemlidir. Onlar,
szde Saray edebiyatnn klasik yazarlarnn yapt gibi
ran edebiyatndan kopyalanm biimler iinde yazmaktansa, Trk Edebiyatna zg hece veznini kullanarak s
radan halkn dilinden yazdlar. Bektai airleri'nde Sadet
tin Nzhet Bey, 16. yzyln yedi, 17. yzyln dokuz, ve
18. yzyln drt yazarnn herbirinin ksa biyografisini
ve iirlerinden semeleri verir. Bu dnemin Bektai air
lerinden en azndan ikisinin iirleri kitap eklinde derlen
mi ve baslmtr. Pir Sultan Abdal, bir 17. yzyl airi
dir ve 17. yzyl Saz airlerine Ait Metinler ve Tetkikler
serisinden onun 105 iirini ieren bir monograf baslm
tr2. Bir yenieri saz-airi ve bu nedenle de Bektai olan
Karacaolan, Sadettin Nzhet Bey'in 312 sayfalk bir ki
tabnn konusu olmutur3. retiler ve nanlar blmn
de Bektai Edebiyat'nn en azndan bir Bektai airinin
ayrd edilebilecei iaretleri anlamaya almak lsn
1) The Life of Ali Paa, s. 60.
2) Tk saz airlerine ait metinler ve tetkikler, HI. stanbul, 1929.
3) Karacaolan, Hayat ve Eserleri, kbal Ktphanesi stanbul 1933.

de zmlemek iin aba sarfedilecektir. Yine de burada

bir olgu anlalmaldr, bugn Bektai Edebiyat altnda
geenlerin tm, yalnzca Bektailerin mal deildir.
Bektai edebiyat denilen, daha ok, ayrdedici zellikle
ri, Allah'a zlem , ak; Allah, Muhammed, Ali lemesi;
Ali aba; Fazlullah'n tanrsall; harflerin gizli nemleri;
Hac Bekta Veli'nin Muhammed ve Ali'den ayrd edile
mezlii; yolun zorluklar; ve Bektailer arasnda yetien
lerle ilgili ananevi fkralara vurgulama yapmak olan Bek
tai, Ahi, Abdal, Hurufi, Kzlba, Kalenderi ve Haydari
retilerin bir karmdr1.
7. Yenieriler
B e k t a i Tarikat tarihindeki baz nemli olaylar anlat
ma abamzda, geriye, Bektailerin mistik dinsel tarika
tyla Yenierilerin askeri dzeni arasndaki ilikiyi biraz
daha ayrntsyla gelitirmek kalyor. Kurulu zamannda
ki Yenierilerle, zaten yaygn olan Bektai dervilerinin
nder ya da nderlerinin erken ilikileri daha nce ak
lanmt. Tarih boyunca Bektai Babalan Yenieri birlik
lerine vaizler olarak elik etmitir. Hac Bektan resmi
bir temsilcisi, vekil, 94. ortann klalarnda yaard2.
Bektai Tarikat'nn ba onu bu mevkiye atadnda, ana
neye gre stanbul'a gelir ve burada bir geit resminden
sonra Yenieri Aas tarafndan ona tac giydirilirmi3.
1682 Viyana Kuatmas'nda Trk ordusunda esir olarak
bulunan Kont Marsigli, Yenieri Aasnn Divan'da Hac
Bekta'n ad getiinde hep ayaa kalktn sylyor4.
Yenierilere bazan Hac Bekta Oullan da denilirdi. III.
Selim saltanatnn ikinci ylnda, 1789, Yenierilerin sa
dakat ve cesaretini dilerken onlara Hac Bekta Kekleri
1) Trk Edebiyat Tarihi, Sadettin Nzhet, stanbul 1931, s. 248.
2) Encycl, of slam, Yenieriler maddesi; Tarihi Cevdet XII, s. 180.
3) Tarihi Cevdet XII, s. 180.
4) Journal of the Royal Central Asian Society, Ekim 1934, 631.

eklinde hitap etti1. Yenieri birliklerinin bir yesi olarak

yazlrken herbir askerden Hac Bekta Yolu'na iman ye
mini alnrd2. Bektai Yolu'na yalnzca biimsel bir ba
lln deil, Bektailik'in teoloji ve mistikliinin hatta
Bektai airleri tarafndan da kullanlan konuma ekille
rinin Yeneri Dzeni'nin biim ve trenlerine ne derece
girdiini aynntsyla aklamak iin, burada bir Yenieri
askerinin tertis belgesinin evirisini vermek muhtemelen
ilgi ekecektir. Belge 1822 tarihlidir ve aadaki gibi
dir3. Bismi'llhi'r-Rahmni'r-Rahim
Blk 45
Mminiz kal beldan beri Hakkn birliini eyledik
ikrar; bu yola vermiiz seri Nebimiz vardr Cenb- Ahmed-i Muhtar; erlerden4 ber mestneleriz, Nur- lhide
pervneleriz. Bir blk bu cihanda divneleriz, saylma
yz parmakla, tkenmeyiz krlmakla, taramzdan sor
makla kimse bilmez halimiz. On iki imam on iki tarik
cmlesine dedik beli, ler, yediler, krklar nr' nebi Kerem-i Ali pirimiz Sultan Hac Bekta- Veli. Bin iki yz
otuz sekiz senesinde cennetmekan, findevs iyan kanun
sahibi elgazi Sultan Sleyman Han hazretlerinin kurduu
nizam- mstahsene zre ve orbac Aann izni ve cm
le ihtiyarlarn marifetiyle ibu tertis (suffa) tezkiresi bu
na talip ve rgp olup ismi kul defterine kaytl olan Mah
mut'a ita olundu vakt-i hacette ibraz oluna.
Mhr
Odaba Mehmet'in Mhr
Usta Hseyin
12
38
45
1) Tarihi Cevdet IV, 363.
2) Cevat'n "Etat Militaire Ottoman" blm VH.
3) evirisini yaptm bu belgeyi bir hatta ve Eyp Sultan Camiinde
kayyum olan Cemal Efendi'nin evinde buldum. Altndaki kk harf
ifadeler bu kopyann hem szckler hem de ssleme asndan orjinalin tam bir kopyas olduunu gsteriyordu. fadeler, ki bunlardan biri
mehur ressam Ali Rza Bey tarafndan yazlmtr, yledir: Orijinali
ne uyuyor. Resim retmeni A. Rza. Bendeki orijinalinden bu belge
nin tam bir kopyasn Cemal iin kardm.
4) Mistik Azizler iin kullanlan bir terim.

Bu belgenin Yenierilerle Bektailerin zdelem e

lerini ne kadar kesin olarak gsterdii belki ancak sonra
ki bf- blmde inanlar ve retileri aratmamzla gr
lecektir.
Oysa Pir olarak Bektam otoritesini tanmak ve e
itli retilerin biim sel kabul Yenieri yaam tarzn
tinselletirmekte baanya ulam grnmyor. Saylar
ok byk olmamasna karn, -Sleyman zamannda
(1520-1566) 12.000, III. Murat saltanatnda (1574-1595)
27.000, III. Mehmet (1595-1603) ynetiminde yksele
rek 45.000 ve I. Ahmet (1603-1617)1 ynetiminde
47.000- gleri hzla ortaya kt ve onlar tarafndan Sul
tanlar korkutmak ve Sadrzamlar indirip karmak iin
kullanld. 1512'de I. Selim in zamannda balayarak her
Sultandan tahta knda hediyeler istediler. Kazanlarn
kaldrmalar bir isyan iaretiydi ve Sultan, huzuru ancak
onlarn taleplerini karlayarak elde edebilirdi. II. M eh
metin 1451'de tahta ikinci knda mesele kardlar; I.
Sleyman ynetiminde bakaldrdlar fakat sonra onun
sadk destekisi oldular; II. Osman'a kar ayaklandlar
ve onu tahttan indirdiler; IV. Murat saltanatnda, sultan
sonunda onlar arasnda disiplini yeniden kurana kadar de
falarca ayaklandlar2; III. Selim'in (1789-1807) dzenli
bir ordu oluturma abas onlar o kadar lkelendirdi ki,
sadece ona kar mcadele etmekle kalmayp hkmdar
larn nce hapsedip sonra ldrdler3.
Sadece Sultanlar iin deil, ayn derecede sivil halk
iinde bir dehet unsuruydular. 1853'te yazan W illiam
G oodell, Trkiye'ye ilk gidiinde insan yaamnn bir
mart ya da yunustan daha deersiz oluunu sylyordu.
1) Barbier de Maynard, Nouveai Melange Orieantaux s. 62, No I, Pa
ris 1866. Kont Marsigli eski kaytlarn Sleyman zamannda 12.000
gsterdiklerini bildiriyor. Onun zamannda, IV. Mehmed saltanatnda,
1680, saylan 54.000'e km. J.R. C.A. S, Ekim 1934, 632.
2) Creasy'nin History of the Ottoman Turks, s. 128, 164, 243, 250,
481.
3) Encycl, of slam, Yenieriler maddesi.

"O karanlk dnemde Konstantinople sokaklarnda gezi

nen iki Yenieri, kendilerinin biraz nnde yryen bir
Grek gryorlar, hemen onu vurup vuramayacaklan ze
rine bahse tutuuyorlar v e biri hemen ate ediyor, adamn
lp lmedii onlar hi ilgilendirmiyor; sanki hibirey
olmamasna yrmeye devam ediyorlar; ve polis tara
fndan hibirey yaplmyor."1
Durumun bu ekilde sonsuza kadar srmesi beklene
mezdi. 1808'de kararl bir monark, II. Mahmut, tahta k
t. Byk kuzeni III. Selim tarafndan yetitirildii iin
Yenieri birliklerinin hem tehlikesinin ve hem de reform
gereksiniminin farkndayd. Yeni bir dzenli asker teki
latna, bir zamanlar aktif hizmetteyken Yenierilere veril
mi olan eski bir ad canlandrarak Ekinci adn verdi.
Bu ordunun ilan edilmesi Yenierilerin ayaklanmasna
yolat. Byk bir kararllkla hareket eden Mahmut, pey
gamberin sancan kard, halk destee ard, sonra
bir gecelik bir hazrln sonunda, Sultanahmet Camii'ni
harekt merkezi olarak kullanarak, sabah bir koldan top
u ve leventleri, teki koldan bombac ve lamclar,
ayaklanan Yenierilerin Etmeydan'ndaki klalar zeri
ne gnderdi. Klalarn ana kaps barikatla kapanmt fa
kat top atei altnda ald. Klalar atee verildi v e gece
den nce Yenieri Birlikleri yok edildi.2 Bu, 15 Haziran
1826'da oldu. En doru tahmine gre savata drtbin ye
nieri ldrlm grnyor. Birka bini de imparatorlu
un eitli ehirlerinde idam edildiler. Ordunun sonu tam
olmutu. Ad bile yasakland3.
Hac Bektan bu asker evlatlarnn yok edilmesinin
Bektai Tarikat tekkeleri zerinde byk bir etki yapma
s kanlmazd.Daha ortodoks olan ulema kadar, dier
dervi tarikatlar nderleri de, hemen Bektailerin sapkn
retilerini bildirmek iin koutular. Bu kantla karla
an Sultan, temsilcilerine tm lkedeki Bektai tekkeleri
1) The old and the New, William Goodell, M. W. Dodd, 1853, s. 43.
2) Encycl of slam. Yenieriler maddesi.
3) Creasy. a.g.e. s. 505.

nin aratrlmasn ve tarikatn ezilmesini emretti. Konstantinople'da aadaki yerlerdeki Bektai tekkeleri yerle
bir edildi: Rumelihisar, kz Liman, Karaaa, Yedikule, Stlce, Eyp, skdar, Merdivenky ve amlca,
tekkelerde bulunan tm kitaplara el kondu ve derviler
tutukland. Tekkelerde Kur'an yapraklarnn uygunsuz
yerlerde bulunduklar, testilerin azna tkldklar ve say
gszca muamele grdkleri bildirildi. Sadece ortodoks
ulema'nn deil, fakat dier dervi tarikatlar nderlerinin
de katld byk bir toplant yapld. Mevleviler, Nakibendiler, Halvetiler, Sadiler ve Kadiriler'in temsilcileri
nin hazr bulunduklar sylenir. Bektailerin nderlerinin
ldrlmesine ve dierlerinin srlmesine karar verildi.
dam edilenler, Kaynca Baba, stanbul Aas za d e Baba
ve Salih Baha'yd1. Zamann vak'a nvisi Esat Efendi'ye
gre Kontstantinople'da aadaki babalar srgn edildi:
Rumelihisar ehitlik tekkesindeki Mahmut Baba yedi
derviiyle birlikte Kayseri'ye, kz Liman'ndaki Ahmet
Baba ve Kazleme'deki Hseyin Baba Hadim'e, Hac
Bekta vekili denilen brahim Baba, ve Stlce'deki Ba
demli tekkeden Mustafa Baba baz dierleriyle birlikte
Birgi'ye, Yusuf Baba Gzelhisar'a, amlca'daki Tahir
Baba tekkesinden Mehmet Baba, Merdivenky'den Ahir
Mehmet Baba ve skdar'daki Mrvvet Baba tekkesin
den Mustafa Baba Tire'ye srldler.2
Bunlar, aka grlyor ki, yaamlarn, sorguya
ekildiklerinde Snni slam'n ortodoks izleyicileri olduk
lar eklinde cevaplar vererek kurtardlar. Bu ise, inanlar
blmnde greceimiz ve meru bir savunma biimi
olarak kabul edilen takiyye ya da kendini saklamann uy
gulanmasyd. Bir sre tm Bektailer o denli aaland
lar ki, herhangi birine hrs olan birisinin ona bir ktlk
yaplmas iin Bektailik'le sulamasndan daha etkili bir
yol yoktu. Cevdet Paa, Tarihi'nde srlen kiilerin bir
3) Tarihi Cevdet, XII, 182.
4) ss Zafer, Esat Efendi, s. 210-213.

listesini verir v e masumlar Bektai olmakla sulandlar

der.1
Bir sre iin Bektai mlkleri Nakibendi dervileri
ne devredildi ve bu tarihten itibaren Hac Bekta Ky'ndeki merkez tekkede bir Nakibendi temsilcisinin
varl grlr.
Tamamen bozulmu Yenieri birliklerin n yokedilii
ve onunla elele giden Bektai Tarikatn tamamen yok et
me abasyla biri kte Bektai tar hinin ikinci dnemi de
diimiz dnem sona erer. Bu, Hac Bektan nisbeten ba
sit retilerine dardan yeni inanlarn eklendii bir
dnem olmutur. Yine bu dnemin banda, Balm Sultan
ynetiminde, erkn ve trenler sabit biimlerini alm g
rnmektedir.
JCKatlice ilerleyerek, her abay dar
ya ortodoks olarak gstererek', Bektai Tsruuui yayld ve
glendi, yalnz 1826'da tarikat srek.1.1 lara^ y0* etm^
gibi grnen bir felaketle karlat. Zamann yak an visinin yazd gibi artk kimse Bektai klnda g r u J 1 1 ^ yordu2. Bunun ne kadar gerek bir son olduunu nc
Dnem ykmzde greceiz.

1) Tarihi Cevdet, XII, 183.

2) ss Zafer, 213; Tarihi Cevdet, XII, 183.

TARKATIN
TARH
(III. DNEM)

C- BEKTA TARHNN NC DNEM

I. Tarikatn 1826'dan 1925'e Kadar Olan Geliimi

n c e k i blmn sonunda Bektai Tarikat nderlerini

srgnde ya da saklanrken brakmtk. Yenierileri ka
dar, Bektaileri de yok etme'abas II. Mahmud'un yap
mak istedii gibi tam olmua benziyordu. Bektailer, bu
gn, onun 70.000 Bektaiyi idam etmeye yemin ettiini
fakat kafasn kesecek bu kadarn bulamaynca, Bektai
mezar talarnn kafalarnn say tamamlanana kadar uu
rulmasn emrettiini sylerler! Sonra Bektai Tarikat
yeniden gelimeye balaynca II. Mahmud'un ans, doal
olarak Bektailerin rperdikleri birey oldu. stanbul'da
Divanyolu'ndaki Mahmut'un trbesinin nnden ne za
man geseler, tkrp lanet okumann, onlann ananele
rinden biri haline geldii sylenir.
Bektailerin saklandklar yerlerden kmaya tekke
lerini yeniden ina etmeye ve yeni derviler toplamaya ne
kadar bir srede baladklar ak deildir. Yokedilme g i
riimlerinden yalnzca yirmi yl sonra 1849'da tarikatn
yine dikkate deer bir gce ulat kesindir. Yazarn
elinde tarikatn reti ve uygulamalarn ieren ve Rume
li hisar'ndaki ehitlik tekkesinden Seyit Mahmut tarafn
dan 1849 ylnda doruluu onaylanan bir el yazmas ki
tap vardr. Sonraki yl, 1850'de, Charles M ac Farlane1
adnda bir ngiliz, Trkiyedeki yolculuklarnn deerlen
dirmesini bastrr. Bu yolculuklar srasnda bir ya da iki
Bektai nderiyle yakn iliki kurmu ve tarikatn o srada
hzla gelimekte olduuna ikna olmutur. zellikle Bursa
ve Bursa ovasnda onlara kalabalk olarak raslamtr.
Trk halknn dinsel tarafszlnn Bektailerin saflarn
iirme eiliminde olduuna emin olur. Karlat tm
dier gezginler ayn kany paylamaktadr, o zamanlarda
1) Turkey and ts Destiny, Londra 18501,496-507.

Bektailer yalnz varolmaya devam etmekle kalmayp ay

n zamanda Muhammedilerin ortodoks imanlar iin bir
tehdit oluturacak kadar da kalabalktrlar. Yine de tm
abalarna karn, tarikatn gerek doas hakknda kesin
bilgi almann imknsz olduunu grr. Yakup Kadri
Bey, Bektai tarikatyla ilgili roman biimindeki son de
rece eletirel aratrmasnn ikinci basksnn aklayc
nsznde1, son yllarda tarikatta ok karakteristik hale
gelen gizlilik unsurunun, Yenieri birliklerinin yokedilmesinden itibaren baladn syler. Tamamyla yokedilemeyecek kadar yaygn olsalar da, can korkusu onlar
gizlenmeye gtrmtr. Katakomblarda gizlice ibadet
eden ilk Hristiyanlar gibi, 1826 sonrasnda Bektailer,
ancak kat bir gizlilik uygulayarak ibadetlerine devam
edebilmitir. Bektai inancna bal olanlar Ortodoks
Snni slamn nderlerini ok edecek kadar ok sayda da
olsalar yine de aka snni olan bir lkede gizlilik her
zaman zorunlu olmutur. Fakat bu zorunluluk 1826 tehli
keleri karsnda kesinlikle artmtr.
19. yzyln ortasna doru, Bektailik yalnzca ya
ylmakla kalmayp, yksek evrelerde de etkinlik bulu
yordu. Lucy Gamett'e2 gre, Sultan Abdlmecit'in (18391861) bir yasal ei olan Bezmi Sultan, bu yksek ve al
lmadk konuma ykseliini, stanbul yaknndaki Merdivenky'deki mehur Bektai tekkesinin zeminindeki
"dilek ta"nn zerine kmasna balamtr. Bu ta
Bektai ananesinde nl bir aziz olan Azbi avu'un m e
zarnn yannda durmaktadr ve zerine kann dileini
yerine getirme gcne sahiptir. Bu Bezmi Sultan yoluyla
olsun ya da baka birileri araclyla olsun, 1869 ylna
doru, Bektailer ynetimde kendi savunmalarn gl
olarak yapan etkileri olduundan emin olmulard. 19.
yzylda baslan Bektai kitaplarnn listesi ok ilgintir.
Yazar, 1867'de baslan Azbi Baba'nn Tahmis'i dnda,
1) Nur Baba 2. Bask, stanbul 1923, s. 7.
2) Mysticism andM agic in Turkey., 73.

1869'a kadar Bektai fikirlerini aklayan basl hibir ki

tap bulamamtr. Oysa 1867'den balayarak dikkate de
er lde tam anlamyla Bektai kitaplar kar, bu ki
taplar ynetimdekilerin korumas elde edilmedike
kmasna asla izin verilmeyecek kitaplardr. 1869'da Erefolu Divan basl olarak ortaya kar. Bizzat bir Bek
tai olmasa da,1 Erefolu, Bektailer arasnda en popler
airlerden biridir. Ayn yl Nesimi de baslr. O bir Bekta
i deildir fakat bir Hunfdir ve onun iirlerinin baslma
syla, Bektailer arasnda mevcut retiler halk iinde ifa
de bulur. 1871'de Firite olu'nun byk Hunf kitab
Cavidan'n Bektaice yorumunu yapt Akname2 kar.
Ayn yl Cafer Sadk'n Mehalat'3 ve Hac Bekta'n Makalat' Vilayetname adyla baslrlar. ki yl sonra s
tanbul'un Snni nderleri, shak Efendi'nin K aif ul Esrar'yla4 Bektailere iddetli bir saldryla cevap verir.
Ayn yl Bektai bak asyla baka bir Hurufi kitab,
Virani Baba'nn Risalesi kar, 1876'da Bektailerin dik
katli bir savunusu ve temelde Kaif ul Esrar'a bir cevap
olan Miratl Mekasit baslr. Birok Bektai, Bektai fi
kirlerinin bu yasal basmnn, bizzat bir Bektai olan Sul
tan Aziz'in annesi tarafndan mmkn klndna inanr
lar6. ddiaya gre Vilayetname ve Akname, 1871'de
onun gizli korumasyla ve 1876'da Kaif ul Esrar'a cevap
olarak kan Miratl Mekasit ise, onun parasyla basl
mtr. Bu zgn bir olay olsa da, 1869, 1876 yllan ara
sndaki beklenmeyen halka alma patlamas sresince
geerli kalr. Abdlhamit'in tahta kmasnn ardndan
Bektai yaynlannn kesildii ve Hamit'in devrilmesinden

1) Bkz. Bektai airleri, 2 No. 2; Tahir Bey'in Osmanl Mellifleri, I,

17.
2) Daha dorusu Ikname'dir, fakat Trkiye'de Akname denir.
3) Elyazmas kopyalarda genellikle Makamt Evliya denir.
5) Jacob a.g.e. iinde eviri.
6) Hem Baba hem Halife olan bir Bektai, kendi anlayna gre Abdlaziz'in annesinin Edimekap Dergh'nda Emin Baba tarafndan yo
la alndn anlatt.

sonra 1909'da Rfk Baba'nn Bektai Sm'nn kt g

rlr. Bunu 1911'de Bektai Sm'na bir cevap olan Mdafaa'nm yayn izler, bu, Hac Bekta'n evlendiini ve
yazar elebi Ahmed Cemaleddin'in onun soyundan gel
diini kantlamak iin belgelerle ortaya kan ayrntl bir
tartmadr. A yn yl Merdivenky tekkesinden Mehmet
Ali Hilmi Dede Baba'nn Divan baslr.
Cumhuriyetin yakn yllarna kadar Bektai yaynlan
sz edilen kitaplarla1 snrl kalm grnyorsa da hem
19. ve hem de 20. yzyllarda ok byk bir edebi etkin
lik vard. Sadettin Nzhet B ey Bektai airleri'nde bu d
nemde 61 air sralar, ve o kitabn basld yl olan
1930'da en azndan 6 yaayan Bektai airi olduuna ia
ret eder. 19. ve 20. yzyln bu airlerinden en mehurlan
muhtemelen 1868'de len Turabi, Edip Harabi, 185219 5 ve Hilmi D ede Baba, 1842-1907'dir. Tamamen de
iik tlden bir air de, hem bat hem de dou felsefesini
ok iyi remni olan ve ayn zamanda Bektailerce bir
ok nefesin yazan olduu iin ok sevilen filozof Rza
Tevfik Bey'dirZ-

2. Tarikatn rgtlenmesi
I C k Asya kadar, Balkanlara da yaylm geni r
gtlenmeyi salamak iin, kesin bir plan uygulanm g
rnmektedir. Tarikatn rakip balan, Krehir yaknndaki
1) Hepsi tarihsiz, fakat muhtemelen 1871-1875 dneminde baslm
olan dier kitaptan da sz edilmelidir. Biri Kaygusuz Sultan Risa
lesidir; dieri Harun Reit'in mahkemesi nnde Cafer Sadk'tan ei
tim grm bir kle kzla gnn ortodoks dini nderleri arasnda ge
en bir teolojik tartmay aktaran ok ilgin bir kitap olan Hsniye;
ncs de Turabi Baba Divam'dr. 1878'de Hsnye'ye bir cevap
olan ve shak Efendi tarafndan yazlan tezkiyei Ehli Beyt tabasmasyla yaynlanmtr. Dier iki istisna da Sreyya Baba'nn 1914'te ya
ynlanan Bektailik ve Bektailer'i ile, 1922'de yaynlanan Bektai Hi
kayeleridir.
2) Rza Tevfik Bey aynca, Huart'n Textes Hourifis'i iinde yaynla
nan tude sur la Religion des Houroufisin yazardr.

Hac Bekta Ky'nde otururlard. Bizzat Hac Bekta'm

kendisinden indiini ileri sren bir elebi, baz Bektailer
tarafndan tarikatn hakiki ba ve zellikle de lkeye ya
ylm Kzlba kabileleri tarafndan nder olarak tannr
d. elebi'nin bir temsilcisi dzenli aralklarla talimat ver
mek ve katklar almak zere Kzlba kylerine
gnderilirdi. Hac Bekta Kyndeki merkez tekkeye zi
yaretlerinde Kzlba kylleri, her zaman, kendisini g
rebilmek iin bir mecidiye demek gerektii sylenilen
elebi'ye urarlard. Hac Bekta'm kanndan gelen bir
soyu olmad inancn srdren Bektailerin ounluu,
o da Hac Bekta Ky'nde oturan bir Dede'yi balan ola
rak kabul ederlerdi. Kendisiyle birlikte bir Ynetim M ec
lisi oluturan sekiz Baba ile evriliydi. Bu Babalara, Kiler
Evi Babas, A Evi Babas, Ekmek Evi Babas, Mihman
Evi Babas, At Evi Babas, Han Ba Babas, Dede Ba
Babas, ve Balm Evi Babas denilirdi; her bir Baba tesis
lerdeki binalardan birinden ya da evredeki balardan bi
rinden sorumluydu1. Bir ara tekkeye ait 362 ky olduu
ve gelirin yllk 60.000 pounda kadar ykseldii syle
nir.2 Bu gelir, iki rakip nder, Dede ve elebi arasnda
bltrlrd. Her yl Muharrem ayndan hemen nce
Ynetim Meclisi'nin temsilcileri herbir tekkeden mali bir
rapor almak ve yeni dervileri kaydetmek iin Bektai
dnyasnn her kesine giderlerdi. Bu raporlar, herbir
tekkenin harcamalarndan sonra geriye kalan parayla bir
likte Hac Bekta Ky'ndeki merkez tekkeye getirilirdi.Para genel hzineye katlr ve ak veren tekkelerin ih
tiyalar iin buradan ekilirdi3. Bektailer iin
1) Hac Bekta Kyndeki tekkenin bir tanm iin Trkiyat Mecmua
s 2. cilt s. 365-382ye baknz. Hasluck'un kitab tekkenin cephesinin
bir resmini ierir. Ve sayfa 502-504'te tekkenin bir tasviri vardr. The
Contemporary Review Kasm 1913'te White'n makalesi tekkeye yap
lan bir ziyareti ok gzel tasvir eder. White, tekkenin, Hitit uygarl
zamanndaki bit tapnan muhtemel yerine yapldna iaret ediyor.
2) Hasluck, s. 503.
3) Bu ileyi anlatm bana Arnavutluk'ta bir Bektai Babas tarafndan
yaplmtr.

tekkelerinin ikisi arasnda 6 saatlik yolculuktan fazlas o l

mayacak ekilde yerlemi bulunmas bir vn konusu
dur. Bu yolla tm imparatorluu, her geceyi Bektai tek
kelerinde geirerek gezmenin mmkn olduunu iddia
ederler.
Hac Bekta Ky'ndeki sekiz Baba ve Dcde'den
oluan Ynetim Meclisi'ne ilaveten, Baba yapmak yetki
sine sahip olan ve kendi denetimleri altndaki belirli alan
lar yneten atanm Halife'ler ya da Dede'lerin zel tem
silcileri de vardr.

3. Tm Tarikatlarn Kapatlmas
B e k t a i Tarikat tarihindeki baz nemli olaylarn kaba
ca zetini verdikten sonra, geriye, Trkiye Cumhuriyeti'nin 1925'tc, kendilerini destekleyen tm tekke ve dervi
rgtlerini kapatma yasasnn nedenlerini vermek kal
yor. En bandan beri tarikatlar dinsel nderlerine saygy
retirlerdi. Hac Bekta'n ananevi yksnde ona nasl
mucizeler yaktrldm grmtk. Tm tarikatlarda,
iyiletirmek, ya da yalnzca aknlk ve hayranlk yarat
mak iin mucizeler gerekletiren kutsal adamn gcne
duyulan ayn saf inan tevik edilmitir. 1837'de Yenie
rileri yok etmi ve Bektai inan ve uygulamalann sil
meye alm olan Sultan II. Mahmut, bir gn Galata
Kprs'nden geerken fanatik bir derviin saldrsna
urad. Dervi ona dinsiz diye bard ve Islam yok et
mekte olduunu syledi. Derviin szlerinin evrede top
lanan kalabalk zerine etkisinden korkan Sultan, subay
larna bu deliyi gtrmelerini syledi. "Deli" diye
cevaplad dervi, "Ben mi deliyim? Deli sensin ve sana
idrakini kaybettiren danmanlarn! Ey ahali, mslmanlar! bana can veren ve uymak zorunda olduum Allah'm,
bana hakikati sylem em i emretti, beni azizlerin dlle
riyle dllendirecek! "phesiz adam tutukland ve ld
rld, ama arkadalar cesedini istediler ve ertesi gn, e
hidin trbesinin zerinde parlak bir n grld

haberi yayld. Mehur "Letters on Turkey"i 1853'te ya

ynlanan Ubicini, bu olaydan szederek yle diyor1; "
te bu hergn hatta otoritelerin gzleri nnde tekrarlanan
szm ona mucizeler araclyla, derviler insanlarn zih
nindeki eski hurafeleri ve kendi doast glerine olan
inanlar koruyorlard. Devletle yksek mevkideki bir
Osmanl birgn bana "Bizim bakanlarmz beyhude al
rlar, tekke ve trbeler ayakta kaldka uygarlk Trki
ye'ye asla girmeyecektir" dedi. "Eer bu 1850'de doru
idiyse, Trk Cumhuriyetinin ilk yllarnda birok kez da
ha doru grnyor, nk Cumhuriyet, Trkiye'yi ke
sinlikle modem, uygarlam uluslarn nsafna koyma
hedefine sarlmt. 1925'te, yayor ya da lm olsun,
kutsal adamlarn doast glerine inan, dervi nder
leri tarafndan halka retiliyordu. laveten, mistik tari
katlarn gizlilii iinde, 1837'de Galata Kprs'nde II.
Mahmut'un karsna kan adamn gsterdii gibi, fana
tik tepki gelitirmek ihtimali de vard.
Bir sre Bektailerin bir ksmnda, tarikatlarn her
hangi bir yasaklanmasnn dnda tutulacaklar umudu
vard. Bektai Tarikatnn edebi geleneinin, gizli ritelinin ve toplumsal ve dinsel sorunlara daha liberal yakla
mm
ijnal urk kltrnn geri kalan izlerini tarih
boyunca kon duunu hissedenler oktu. Bu nedenle tari
katn kapatlmas bir yana, Bektailik'in tm Trk halk
nn dini olmas gerektii noktas tartlyordu.
Oysa 20 Kasm 1925'te, tm tekke ve zaviyeleri ka
patan 6772 sayl yasa T.B.M.M tarafndan onayland. Da
ha nceden, eyh, baba, seyit, mrit, dede, elebi ve ha
life gibi Unvanlarla birlikte yrtlm olan ilevler de
yasakland. Daha nceden saf olanlara hitap eden, ksmet
okuma, sihir, nefes3, teki dnyadan haberler vennek gibi
1) Letters on Turkey, M. A. Ubicini, eviren Lady Eashope, John
Murray 1886,1, s. 108.
2) Resmi Gazete, N o243. Kanunlarmz, cilt 2, s. 1012.
2) Trkiyede ok yakn zamanlara kadar belirli kutsal adamlara "ne
fes" ya da "friik" uygulatmak bir gelenek olmutur. Fiziksel, zihin

uygulamalar da yasakland. Sultanlarn trbeleri ve tek

kelerle ilikili tm trbelerin kapatld iln edildi. Bu
yasaya ay kn davrananlara aydan az olmamak zere
hapis ve elli liradan az olmamak zere para cezas getiril
di. Daha sonra, tekkelerdeki, kandiller, kllar, duvar re
simleri, dilek taslan, mzik aletleri v.b. gibi tm eyala
rn Etnografya Mzesi kullanmna verilmesini gerektiren
bir yasa kanld1. Bugn zellikle Hac Bekta Ky'ndeki merkez tekkeden gelen birok ilgin kostm ve
eya Ankara Etnografya Mzesinde bulunur, ayn yasay
la tm kitaplar gelecein tarihi ve aratnnaclannm kul
lanm iin saklanmak zere ktphane yetkililerine dev
redildi.

4. Bugnk Bektailik
T r k iy e snrlan iinde hkmetin enerjik nlemleri,
her trden dervilerin herhangi bir grnr etkinlik iare
tinin olmamasn salamtr. Daha nce iaret edildii
gibi, Bektailerin birou, durumu olduu gibi kabul et
tiklerini, nk hkmetin icraatyla, tm toplumsal ya
amn eskiden ancak Bektai Tarikat'nn gizli ritelinde
bulunabilecek duruma geldiini hissettiklerini ileri srer
ler2. 193 l de Yeni Gn'de yazan Ziya Bey, Bektai Yolu
hakkndaki aratrma dizisini, erkekler ve kadnlarn top
lumsal eitlik iinde birarada bulunduklan Bektai ritelinin, aslnda eski Trk ulusal trenlerinin bir devam o l
duunu, bunun, olaylan ortodoks Snni dinsel nderlerin
sel ya da sinirsel bir rahatszlktan tilr uygulama yaplacak hasta,
uygulamacnn nne getirilir. Ve uygulamac bir tiir trans haline ge
erek belirli aralklarla tedavi edilecek olana fler. Bir insann z ol
duu dnlen nefesin hastaya iyiliterici zellii tadna inanlr.
Biroklan, hatta yksek evrelerdekiler bile, bu "friiklk"le dok
torlarn baar kazanamad vak'alarm bile iyiletirildiine ikna ol
mulardr. 19 Kasm 1934 tarihli Milliyet gazetesi frklk yapan
bir adamn tutuklandn bildiriyor.
1) Resmi Gazete, No. 248.
2) Sayfa 20'ye bkz.

kontrol ettii dnemler boyunca ancak dier yerleim

yerlerinden ayn ina edilmi tekkelerde, gizli toplantlar
da mmkn olduunu ifade ederek bitirir. imdi Cumhu
riyet ynetiminde bu daha zgr toplumsal yaam, herkes
iin mmkn klnmtr. "Bektailerin ayinicem'iyle, her
uygar insan iin bir hak ve zorunluluk olarak kabul edilen
tm dnyadaki aile toplantlan arasnda ne fark vardr?"
diye yazyor Ziya B ey1.
Trkiye'de ortadan kaldnlan tarikat, Arnavutluk'ta
hala gldr. Hkmete lkenin kabul edilen dinlerin
den biri olarak tannan Bektai Tarikat 150.000 ya da
200.000 yesiyle, etkinliklerini, hkmete onaylanan bir
dizi basl kural erevesinde srdrmektedir2. Tm lke
alt mntkaya blnmtr. Prite, Kruja, Elbasan, Korcha, Fraeri ve Gjinokaster. Ynetim, Yerel Meclisler ve
gizli oyla seilen 12 yeli bir karma M eclis tarafndan ya
plr, her mntkadan iki kii, bir Baba ya da Dede v e bir
de onaylanm yesi vardr. Kutsal Dedeler M eclisi deni
len dier bir meclis, mntka balanndan oluur ve bakan
olarak da lkenin bakenti Tiran'da oturan Dede Baba bu
lunur. Yasalar, hem yeleri ve hem de adaylan onay iin
eitmek zere teolojik dersleri mmkn klar.
Bugn Arnavutluk'taki nderlerin ou, eitimlerini
eski rejim ynetimindeki Trkiye'de yapm ve sonradan
ana vatanlannda etkili konumlara dnm Arnavut Bektailcridir. Snni mslmanlar kadar kalabalk olmasalar
da Bektai cemaati, lkenin toplam nfusunun yzde onbc ya da yirmisini oluturur ve herkes tarafndan nfu
sun en deerli unsurtanndan biri olarak kabul grr.
Trkiye ve Arnavutluk dnda, Yakn Dou'nun
farkl yerlerinde Bektai Tekkeleri vardr, bunlardan biri
de Kahire Mukattamdaki gzel Kaygusuz Tekkesi'dir.

1) Yeni Gn, 8 Mart 1931.

2) Rregullore e Bektashijvet Shqiptare, Tiran, 1930.

III. BOLUM

RETLER
VE
NANLAR

B ektai Tarikatnn inanlarnn, bir yabancnn makul

olarak bekleyebilecei gibi, tam ve kesin bir tablosunu
vermek iin giriilen hertangi bir abada, en bata inan
tan tutarl bir sisteme uydurmann zorluuyla karlalr.
Bektai dnyasnda, doruyu yanltan artmak ve herkes
zerine emredici bir inan ifadesi dzenlemek iin her
hangi bir "kiliseler konseyi" toplanmamtr. Daha ok,
zaman iinde yeni inanlann eskilere eklendii bir tedrici
gelime olmutur, dolaysyla bugn kendi edebiyatlanndan kalkarak Bektai inanlarnn aratrlmasna ynelindiinde kkenleri deiik zaman ve yerlerde bulunan kank bir inanlar ktlesiyle karlalr. B unlan tek
biimli bir sistemde bir araya getirmek iin hibir aba
sarfedilmemitir. Yalnzca ok eitli trlerden bu geni
inanlar gvdesi deil, fakat ayn zamanda Bektailer de
birbirlerinden inanlarn nem srasna yaklam ya da
ayn inanlarn ortak beyannda bile anlaamazlar. nan
cn snn genitir, cahil Bektailerin en kaba hurafelerin
den, zmni bir solipsizm ya da kendinden baka kimsenin
varolmad inancna ve hatta kesinlikle materyalist bir
ateizme kadar eriilir. lmszlk hakkndaki inan, ru
hun, lm srasnda, zellikleri kiinin yaamnn nitelik
lerine benzeyen bir hayvann vcuduna getii eklindeki
kanaatten, lmden sonra herhangi bireyin olduuna ta
mamen inanmamaya kadar deiir. Yine de edebi ifadede
bir tutarllk vardr. Allm biimler, o kadar ortak kav
ramlar evresinde ykselir ki, herkesin dncesi bu bi
imleri bireysel olarak inanlsn inanlmasn alr. Bu, r
nein yaradl evrimini anlatan devriye denilen iir iin
dorudur. Allah'n birok tezahr halinde grnd
inanc, Bektailer arasnda bu klasik biimi almtr.
Burada yapmaya altmz gibi tarikatn inanlar
n snflarken, bunun doal bir snflama olmad aklda
tutulmaldr. phesiz bir kategoriden dierine geiler
vardr. zgn zellikler yalnzca Bektailikte bulunmaz
lar. Yine de, aklanan bak alan, bir iir ya da yk
nn Bektai kkenini saptamakta ska yardmc olan z

gn vurgu ve ifadeler tarlar. Dier Tarikatlarla Ortak

inanlar balkl blmde Bektai zelliklerine sahip baz
retiler aklanyor; ve Bektailere zg retilende de
bu inanlar zerinde yalnzca Bektailerin dlayc mlk
ediniciliini ileri srmek niyeti yoktur. Snflama yalnz
ca gerek olgulann kabaca tasviridir. Esas olarak bir d
zenlem e kolayl getirmeyi hedeflemektedir.

A- BELRL ZGN ZELLKLER

I- Nkte
B ektailerin ortak inanlannn ayrntsna girmeden
nce, Bektai yazarlarnn yaama ve kendi uygulama ve
inan sistemlerine yaklamlarnda ortak olduklan bir
zellie deinmekte muhtemelen yarar olacaktr. Yaam
karsnda tavrlar, ortodoks hocalarn sabit inanlarnn
nkteli eletirisidir. Bu, dnyann olduu gibi zevkini
karan Epikryen bir atmosferle, Snni ya da ortodoks
Muhammedi inanc retenlerin zihinsel ve ahlaki tutar
szlklarn iyi bir mizah anlayyla aalamann kar
m olan bir yaklamdr. Daha nce Yunus Emre'nin bir
bakkal'la bizim faziletli ilerimizi tartmaya alan Allah
arasnda yapt karlatrmay grmtk. iir, nce bizi
yaratan sonra da yanl yaparsak bizi mahkum eden A l
lah'a v e onun adaletsizliine kar saygsz bir protesto
olarak grnr. Aslnda iir, snni yarglama anlaynn
kesinlikle zgn bir Bektai eletirisidir1. Bu ifade bii
mini kullananlarn ilklerinden biri, 14. yzylda yaam
ve Abdal Tarik'e bal olan Kaygusuz Sultan'dr. Gerek
bir Bektai olup olmad belli deildir, fakat her ne olur
sa olsun Bektailer tarafndan kendilerinden biri olarak
tannmtr ve hem Risale'si hem de nefesleri Bektai ede
biyatnn en popler paralan arasndadr. Hatta ona Bek
tai airlerinin pir'i bile denilmitir2. Nefeslerinden birin
de kendisini aadaki gibi ifade ediyor:

1) Abu -I- Ala al Ma'arri'nin Kisalat al Gufran'nda, J.R.AS. 1900 s.

684-686, teki yaam hakkndaki Muhammedi fikirler zerine benzer
bir parodi vardr. Iranl airler arasnda da softalarla dalga geme un
suru ok yaygndr. Fakat Bcktailerde bu hiciv kullanl farkldr.
Bu gizli bir hiciv deildir; en a/.nJan kendi aralarnda aktr ve olgun
bir mizah duygusuyla taklmann temelidir. Bunun Bektailer arasn
daki nemi, bunu onlarn edebiyatnn ayrd edici bir zellii haline
getirmitir.
2) Bektai iirlerinin ekil ve Nc\ i. AhmetTalat, 1928, s. 158.

Ycelerden yce grdm

Erbapsn sen Koca Tann
Alen okur kelam ile
Sen okursun hece tann,
Asi kullar yaratmsn
Varsn yle dursun deyu
Anlan koymu orada
Sen kmsn uca Tanr,
Kldan kpr yaratmsn
Gelsin kullar gesin deyu
Hele biz yle duralm
Yiit isen ge a Tanr.
Yiit olanlar anlr
Filan olu filan diye
Ne anan var, ne baban var
Benzersin sen pie Tanr.
Kaygusuzum deri yardan
Gnde yz bin curadan
Kaldr perdeyi aradan
Bakalm ie Tann
iirin amlamas yle grnmektedir: Snnilerin
tanrsn iyice dnp tandm; o, her ayrnty hesap
eden bir mlk sahibi ya da bir usta gibi. Doas gerei asi
olan insanlar yaratyor; sonra ekip gidiyor ve onlar
terk ediyor, snnilerin dediine gre, bir kldan daha g e
ni olmayan bir kpr yapm, yarglamada tm insanlar
onun zerinden geiyor, gnah ve inkr nedeniyle gee
meyenler cehennem e dyor. Byle bir tanr, bir insan
gibi, karya gem eyi kendisi denemeli. Fakat bu kadar
insan gibi olan bu tanr, insandan yine de farkl, anne ve
babas yok. Meru bir nedeni yok. Ben, Kaygusuz, Sn-

nilerin bu dsal, insan benzeri tanrsndan yzm eviri

yorum, kendi yaammda bildiim tannya bakyorum.
Gereklii tanmak iin onu ayran perdenin kalkmasn
ve bylece gerei dorudan tecrbe edebilmeyi diliyo
rum.
Bu iirin ilk ktasnn Bektai iirlerinin1 en ok
bilinenleri arasnda olmasna karn, son ikisinin ancak
zeli koleksiyonlardaki elyazmas kopyalarda bulunuyor
olmas dikkat ekicidir. Aktr ki, resmen Snni kavram
larn hakim olduu bir lkede baslabilmeleri iin bunlar
daki saygszlk grnts ok andr. Bunlar yol dn
dakilere kfr olarak grnecektir.
Kaygusuz Sultan'dan yzyllar sonra, imdi yaayan
biroklannn bu yzyln ilk yllannda onu Bebek civannda grdklerini hatrladklan modem bir air olan Edip
Harabi'yi, daha iyi bir dnce tarzna tam gveniyle,
Snni fikirlerin, ayn kaygsz ruh iinde eletirilerini ya
parken buluruz2:
Ey zahit gtnnez seni cennete
Aldn aptesle bu savmu salat
Gel bihude yere girme zahmete
Cbbeyi, tebihi, seccadeyi at.
Zemzemi terkeyle nueyle arap
Hakikatte arap imek pek sevap
Bir pirimugana3 eyle intisap
hsan etsin sana i abihayat.
Cenneti, huriyi4, gilmans teket
Stk ile gnln allaha berket
1) Bkz. Halk iirilerinin ekil ve Nevi, 158; Bektai airleri 199 ve
Divan Antolojisi XIII ve XIV asr, 30.
2) Bektai airleri, 100.
3) Teknik terimler szlnde Pirimugan'a bkz.
4) Cennet bakireleri.
5) Cennetin gzel olanlar.

Camilere gitme puthaneye git.

Allaha vasil ol Allahla kalk yat.
Mermerin stne ne eksen bitmez
Zhd riya ile yol Hakka gitmez
Bizim indimizde be para etmez
Metai v zn bakasna sat.
Bu iki iirde de, iirin okunduu ya da sylendii,
mizah dolu alay nhu grlmedike ikisinin de Bektai
iin nemi yok olur. Tarikat yesi iin ortodoksun gaza
bn krkleyen ve da ok edici gelen bu dili kullanmak
bir elence konusudur fakat bilenler iin kesin tinsel an
lamlara sahiptir. arap ortodoks tarafndan yasaklanm
tr: Bektai iin ise hem trensel hem de mistik bir anla
ma sahiptir.1 Kuran'n en ok alnt yaplan
blmlerinden biri 76. srenin 21. ayetidir, "Rableri onla
ra tertemiz iecekler iirir." Ortodoks iin camiyi terkedip puthaneye gitmenin sylenmesi kadar ok edici ok
az ey vardr. Bektai iin ise, put daha ok Allah'n her
yerdeki varlna inanc gsteren bir terim, panteizmini
ifade eden bir semboldr.
Yahudi ve skolar nasl Anglo-Sakson dnyasnn
mizah konusuysa, Bektai de Trkiye'de biraz daha az o l
sa da mizaha konudur; ve ayn skoyallar gibi, kimse
Bektai ykleri anlatmaktan bir Bektainin kendisi ka
dar holanmaz. Yalnzca ifahi olarak deil, fakat el yaz
mas kopyalar halinde de bu ykler bulunur ve 1921'de
Bektai Hikayeleri2 adyla bunlardan bir dedem e basl
mtr. Nasreddin Hoca'nnkiler kadar mizahi olan bu y
klerde Bektai inan ve gelenekleri yansr. Olgun bir
mizahla Bektailerin hata ve insani zaaflar kabul edilir;
ama fkrada her zaman Bektai karsndakine stndr;
ve yol arkadayla ya da ortodoks ekoln hocasyla yapt
sohbet srasnda yk bu dar kafal kiinin ikiyzll
1) Prof. Hseyin Pekta, gerek arabn trensel olarak dahi tm Bektailerce kullanlmadna beni temin etti.
2) Bektai Hikayeleri, Yaynlayanlar, Sleyman ve Hakk, 1337.

n ortaya karmak evresinde dner. Bir ykde1 bir

deniz yolculuu anlatlr, korkun bir frtna kar ve yol
cular dehete derek byk bir korkuyla dualar okuma
ya balar, gnahlar iin tvbe eder ve Allah'a kendilerini
kurtarmas iin yakarrlar. Oysa, Bektai kesinde durup
korku ya da endie belirtisi gstermeden sakin sakin u
buunu imektedir. Frtna dinip, gemi karaya yaklat
nda Bektainin sakinlii karsnda hayran kalan yolcu
lardan biri ona sorar, "Hepimiz dehete kaplmken sen
hibirey olmuyormu gibi ubuk iiyordun. Korkmadn
m?" Bektai cevap verir, "Korkmalmydm evlat",
"lmle aramzda bir gverteden baka bir ey olmad
n grmedin mi?", "Evet, grdm" diye cevap verir Bek
tai, "ama karada o kadan bile yok."
Dier bir anekdot'ta2, Bektai ile Hoca birlikte yola
kmlar. Hoca atta, Bektai eekte. Geceyi geinnek
iin bir otlakta mola vermiler. Eyerlerini karp yemek
yemiler, sonra biraz konumular, yatacaklar vakit Ho
ca yle dua etmi: "Yarabbi! Atm sana emanet ediyo
rum onu sen koru." Bektai ise yle dua etmi, "Mri
dim, benim eeimi de sen koru." Hoca arm ve "Bre
gnahkr sen de Allah'a emanet etsene" demi. Fakat der
vi hi aldrmam. Uykuya dalmlar, sabah uyandkla
rnda Bektai'nin eei ayrda otlar dururken, hocann
atnn kayplara kartn grmler. Hoca, "Bu nasl i?
Ben onu Allah'a emanet etmitim. O kaybolmu ta Bekta
inin eei yerinde duruyor," demi. Dervi hi nemse
meden cevap vermi, "Bunda alacak birey yok hoca.
Sen Allah'n tek kulu deilsin. Senin at alm, bir baka
kuluna vermitir. Amma, benim Mridimin benden ba
ka kulu yoktur. Onun iin benim eei sabaha kadar bek
lemitir." yk, hocann bile buna gldn syleyerek
biter.

1) a.g.e. s. 7.
2) a.g.e. s. 7.

2. Sr
slam'n ortodoks din olarak samalnda nee ve
elence konusu bulma eiliminin yansra v e onunla ya
kndan balantl olarak tamamen Bektai bak asna
zg ikinci bir nitelik vardr. Bektai kendi inan ve uy
gulama sistemi iin tam bir esrarengizlik tavr salamak
tan honut olur. "Bektai Sim" szckleri, halkn diline
girmi olduundan, bu gizli eitimin anlamna bir katk
yapmak iin ifdesini rtmek yolunda pek vakit harca
maz. iirden holand iin zellikle dinsel inancn ifa
de eden ilahiler ok poplerdir, ama en azndan dandan
olanlar iin sanki hibir anlam olmayan szlerden olu
turulmutur. rnein1, "Bahe biziz gl bizdedir" diye
balyan bir nefes, "Elif Hak'ka doru yoldur. Cim sorar
san dal bizdedir" diye biter.
Alntlanan ilk dize aka onlarn panteist retileri
ne ve hakikat ve onun meyvelerinin kendilerinde bulun
duu fikrine olan gvenlerine ak bir referanstr. Son iki
dize belki kolaylkla aklanabilir fakat gerekten yolun
yeleri dnda en derin anlamnn gzden karlmas y i
ne de mmkndr. Dost aratrmaclara, Bektailer, "elif'
hailini ekli, dz oluu, yukary iaret ediiyle ruhun yu
karya, Allaha ulamasnn sembol olarak aklarlar.
Cim ve dal eitli ekillerde aklanrlar. Cim'in cemal
1) Bu nefes en popler olanlarndan biridir ve Bektailer arasnda Kar
puzu Byk Haan Baba denilen Ak Haan tarafndan yazlmtr.
Ananeye gre Haan Baba'nm karpuzlar 20 kilodan az olmazm.
Alnan nefes, Bektai airleri s. 17-18de ve stanbul Konservatuar
Neriyat, Bektai Nefesleri, I, 157'de notalaryla birlikte bulunur, iki
versiyonda da ikinci dizede bir yanl vardr. "Bahe bizim gl bizde
dir," Bahe biziz gl bizdedir" olmaldr. Bu nefesin sylenii srasn
da, ki Bektailer bunu ayin-i cem'den sonra dans srasnda sylerler,
her bir drtln bitiminde hzl sylenen bir nakarat vardr. Nakarat:
Ak, Alim, Alim hu, ahm lim, hu
Kerek erenler demine hu.
eklindedir. Nefesin ekiciliinin ok az bile bu nakaratn aceleci m
ziinde yoktur.

ullah, yani Allah'n gzellii ve dal'nda "dalmak yani

Allah varl ve ak okyanusuna dalmak anlamna geldi
i sylenir. Cim iin ayrca "cevap" ve dal iinde "dala
let ya da "delil" anlamna geldikleri sylenir. Baka bir
deyile, kim Allah ve yaam hakkndaki sorularna cevap
ararsa hakiki rehberi bizde bulacaktr. Bektai iin bu i
irlerin tm bunlar ve hatta daha fazlas anlamna gelmesi
imknsz deildir. Humfilik'e inanan bir Bektai iin Hurnfi anlamlara da sahip olabilirler. Elif, hatt istiva ya da
ba iki yarya ayran izgi olarak grlebilir. Virani Ba
ha'nn basl Risalesi'nin 74. sayfasnda, 28 harfin yerine
ikme edilebildii iin elif harfinin tanr olduu ifadesi
vardr. Cim ve dal'n toplam saysal deerleri yediye eit
tir ve sonra greceimiz gibi, yzdeki izgilerin says
olan bu say, insann yznde Allah'n grntsnn bu
lunduu retisine bal olanlar iin bunun bir anlam
vardr. Ayn ilkeyi anlatan dier bir nefes'te, aadakidir:
Ademi Adem eden harfle be noktadr.
Alemi Alem eden harfle be noktadr.
bni Ethem Padiahken taht tacin terkedip
Ethemi Ethem eden harfile be noktadr.
Ey Turabi yek nef este on sekiz bin Alemi
Alemi Alem eden harfle be noktadr.
Burada aka Arap alfabesinde harf, ayn, in ve
kafla yazlan ve be nokta gerektiren "ak" szcne bir
gnderme yaplmaktadr. Muhtemelen hereyi saylara
dkme eklindeki Hurufi eiliminin etkisi altnda, fakat
ayrca Bektai'nin bir esrarengizlik ilave etme ak nede
niyle, slam'n dier mistikleri kadar, Bektai iin de, ev
renin yaratc ilkesi, kendisinin de onun iinde tezahr
edebilecei ekilde Tanrnn onu kendisinden yanstmas,
byle muammal terimlerle aklanr. phesiz, sk sk,
kendi dncelerini anlalan ayacak bir ekilde rtmele
rinin bir nedeni vardr. Kendini koruma ilkesi bunu zo1) stanbul Konservatuar Neriyat Bektai Nefesleri D, 224.

uo

runlu klmaktadr. Buna, ilaveten, yine de kendi bana

bir esrarengizlik sevgisi de vardr, dardakilerin anlaya
mayaca bir srra sahip olmann tatmini ve gururu var
dr.

B- DER TRK TARKATLARIYLA ORTAK

OLAN NANLAR
Sylenmi olduu gibi, Bektai inanlann herhangi
bir temelde snflama gayreti zorludur. Bektailere zg
ve dier tarikatlarla ortak olan inan unsurlarn seip
karmak abas da zorludur nk kesin bir aynn izgisi
yoktur. Bir tarikatn otoritelerinin yazlar ska dier bir
tarikatta da sevilir ve beenilir. Bir dervi ska birden
fazla tarikatn yesidir. Bektai fikirlerinin neredeyse o
u, dier tarikatlarn u ya da bu derviinin yazlarnda
bulunabilir. Bu nedenle bu blmde Trk dervilerinin
ortak fikirlerinin seilip karlmasna allmayacaktr.
Biz yalnzca, Bektailerin kendilerini dier yollarn izle
yicileriyle ortak zeminde bulduklan bu inanlarn en se
kinleri arasnda bulunan retiyi aklamaya alaca
z. almamz, bu inanlann byk mslman
mistiklerinin bunlar aklad kadar kapsaml bir tasvi
rini vermeyi hedeflemeyecektir. Bu, muhtemelen Bektai
zihniyeti anlaymz netletirmekten ok bulandrr, biz
daha ok (hatta bu retiler Trk mistikleri kadar tm
Mslman mistiklerince de paylalmaktadr) onlar yal
nzca Bektai bak asndan aklamaya alacaz.

1. Mrit retisi
Mrit, doru yolu gsteren, irat edendir. Nihai an
lamda mrit, tarikatn Piri Hac Bekta'tr, fakat pratikte
o nderlik, yenilerin nasip aldklar Tekke Babas tarafn
dan yrtlr. Erkn ve Trenler blmnde, Baba'nn

mrit olarak davrand yola giri erkann greceiz.

Bektai iin, tarikatn srlarn tinsel yeteneklerine gre
yava ya da hzl olarak, kimse, yaayan bir yorumcu,
mrit, olmadka, ondan renmi olmadka anlamaya
balayamaz. Noktatl Beyan1 retiyi en kesin ekliyle
ortaya koyar. Bektailiki yeterince retecek hibir kitap
yoktur. Mrit'in yardm olmadka anlaabilecek hi bir
inan yoktur. Onun nderliinden ve onun anlam yoru
mundan ayr olarak anlalabilecek hibir biim yoktur.
Hakikatler azar azar verilir. Almaya hazrlanan bir adayn
nnde yeni bir hakikati ifa etmek Bektai iin bir g
nahtr. Bu nedenle bir Bektai olmak iin ilk adm bir
mrit2 bulmak ur.
Muhammet Aliye talibim deyen
Evel far/dr mridini bulmal
nki,
N ice srlar vardr srlardan ili.
Virani Baba, Risalesinde bir insan iki kez domaldr der. Annesinden ve mritinden3 domaldr. Anne
den doan yalnzca bedendir. O da gerek olan bir eyin
kopyasdr. Gereklik dnyasna ise ancak mridin etki
siyle doulur. Anneden doan "zulmat nurudur. Tinsel
nderlerden doan ise "nuru hidayet"tir.4
Her kim erdi pirlere ol nurdur.s
Mridi ermeyen hakk bilmez.6
1) Ali Emiri Efendi a.g.e. iinde.
2) Bektai airler, s. 25.
3) Basl Risale s. 19'da Pir szc kullanlyor. Bu szck burada
aka tinsel nder anlamnda mrit'e e anlaml olarak kullanlyor.
Ayn ikinci dou retisi yazarn zel Uyun ul Hidaye kopyasnn
30. sayfasnda da vardr, burada sa'nn "bir insan iki kez domadka
Tanrnn Krallna ykselemez" deyii alntlanyor. Burada ane ve
mrit'ten domaya gnderme yaplyor.
4) Bu durumlarda ska olduu gibi, basl Risale yanllar ve atlama
lar nedeniyle anlalmaz ve eksikli. Basl Risaleyi tamamlayan yuka
rdaki blmler benim zel kopyamdan alnd, s. 24.
5) Basl Risale s. 19.
6) Bektai airleri, 343, Sim.

Mridin var ise olursun insan

Mridin yok ise kalrsn hayvan.1
nki,
Mridn nefesi Hak nefesidur.2
Mrit kesinlikle zorunlu olduundan ve yeni giren
ien Tann'nn yerini aldndan, ona mutlak itaat gsteril
mesi doaldr. Ona teslim olunur, onda ve onun isteinde
aranan hakikat bulunacaktr. Aadaki alntlar bu konu
daki bak asna zgdr:
Cann mride edegr teslim.3
Mridne teslim eyle zn.4
Mridini hak bil kma yolundan.5
Mrit'in mridlerine rettiklerini muhtemelen yal
nzca eitimi alanlar biliyordu. Nefesler sylenirken, ye
ni giren, tarikatn sembol v e pratiklerinin anlalmasnn
kendine zg yolunu bulana kadar, bunlardaki imalarn
derece derece aklandn varsayabiliriz. zellikle eriatin retileriyle son derece uyumsuz grnen inanlar
phesiz byk bir dikkatle retilecekti ki, aratrc ok
fazla ok olmasn. Onlarn derin anlamn henz anlaya
mayaca ve deerlerlendiremeyecei iin, onu itecek bi
imleri nedeniyle, eer tm reneceklerini bilseydi bel
ki batan vazgeebilirdi.
Ball Baba'nn bir nefesinde aadaki dizeler vardr:
Bir bina yap drt duvarn stne
Bir selam ver drt kapunun dostuna
snnetin, yedi farzn asl ne?6
1) a.g.e., 373, Teslim Sultan Abdal.
2) a.g.e., 149, Hatayi.
3) a.g.e. 34, Bosnavi.
4) a.g.e. 147, Hatayi.
5) a.g.e. 70, Dervi Ruhullah.
6) Peygamberin yaptklarnn yaplmas Islami yasada snnet adndaki
grevdir. Mutlak olarak emredilen bir grevse farz olur.

Gizli, gizli, bu srlara ermeli.

Mridini bul da mkln ara
Gene mridinden bulunur are
Kavuturur mrit seni ol ara.12
B unlan izleyen blmde, hemen, "drt kap"nn
aklamas gelecektir. Burada, mrit'in mritlerine ret
tiklerine ve mrit retisine k tutacaklar iin " sn
net" ve "yedi farz" aklamak iyi olabilir. Bu grevlere
yaplan gndermeler Bektai edebiyatnda ortak olmad
iin, tm mritlerin, eitimlerini bu biimde verdiklerini
varsaymamak daha gvenilir olacaktr.
1849 tarihini tayan ve Rumelihisar ehitlik Tekke'sinden ElVekil Seyit Mahmut Baba tarafndan onayla
nan smame denilen bir kitabn bir cildi benzer materyel
iermektedir, bunda aadaki aklama vardr:
"Halis mezhebin efendisi mam Cafer Sadk buyunr
ki: tariki naciye3de snnet olan ve farz olan yedi g
rev vardr. Bunlar bilmek her mrit, her ak, her inanan
ve her arif iin zorunludur.4 lk snnet udur: Gnlnden
ve aklndan Yezdani Hak dncesini asla karma ve
onu her zaman hatrla. kinci snnet udur: Bir kardeine
kar olabilecek herhangi bir nefret duygusunu yok et.
nc snnet mrid iindir: Kahnna ve her halna tes
lim ve raz ola"
"Yedi farz unlardr: Birincisi, mrid olan kii, tm
1) "Vcut ehri" ile muhtemelen ikili anlama deiniliyor, bunlardan
biri "varlk" ve dieri de- "beden"dir. Daha sonra varln btnl
nn "bedende" yansdn greceiz.
2) Bektai airleri, 25, Ball Baba.
3) Bektailerce kendi tarikatlar tanmlanrken kullanlan bir terim.
Bektailer kendilerinin Cafer Sadk mezhebinden olduklarn ileri s
rerler. Buna tekrar tekrar deindiimizde grlecektir ki onlar kendi
otoritelerini ona geri gtrmektedirler.
4) Mrit szc teknik bir szck ve mrit szcnn tamamlay
cs olduundan bundan sonra olduu gibi kullanlacaktr. Ak'ta e
virisiz kullanlacaktr. Teknik olarak ak, Bektai tarikatna ilgi du
yan, fakat henz ye olmayan merakl dost anlamna gelir.

varlklar Tann ya da Hakikat olarak kabul etmeli ve

edinmi olduu srlan kimseye anlatmamaldr. Tariki naciye sm n, yabancdan, imanm eytandan koruduu gibi
korumaldr. kincisi, o, bir siperdar olmaldr, yani sr
tutmaldr; grdne kr olmal, grmediini anlatmamaldr; hi bir yolla srlan ifa etmemelidir. ncs,
o, Yezdani hak zerine dnceye d almaldr, nki her
ktlk Yezdani hak'n unutulmasnn bir sonucu olarak
meydana gelir. Yezdani hak unutmayan bir bende, ula
anlardan biri olur. Byle bir kii bir Sultan olmutur.
Drdncs, derece derece orn dirlik etmektir. O,
mrit mrebbi hakkn hak bilmi olmal ve onun dile
ini yapmaldr. En bata mridini bulduunda, mrit
ona hicapsz cemal ullah' gsterecektir. Beinci farz u
dur: musahip hakkn cem e gtre, erenler meydanna
gtre, mride bo elile gelm iye, talibin apdesti oldur,
altnc farz udur: Pir yerinde olan mrit halifc'den el
alnca erenler meydannda ikrr edip, nedamet getirmeli
dir. Yedincisi, kendisini mride baladktan sonra bil
diklerinden vazgemeli ve yol yeleri nnde alak g
nll olmaldr."
Zorunlu grevlerin bu ifadesinde, mrit sfat
iinde tanmlanr; mrebbi, retmen ve eitici; halife,
Pir'in halefi ve temsilcisi; stad, tinsel yaam sanatndaki
ve izlenecek rnek olarak stad.
Her ne kadar slam mistisizmi zerine biimsel
eserler mrit'in konumuna bir reti1 olarak yaklama
msa da bunun nedeni zaten byle kabul edilmi olmas
olarak grnmektedir. Bektalikte ve grnd kadanyla en azndan dier Trk tarikatlarnda mrit, bizim
batl yaammzda bildiimiz herhangi bireyden tama
myla farkl bir rol oynar. Onun araclyla, en azndan
kurumsal olarak, hakikat, yaayan birey haline gelir. Bu,
1) Arapa eserlerde ona daha ok eyh denir. H.VV.Clarke tarafndan
evrilen 'The Awarif-ul-Ma'arif of Shaihh Muhammad-i-Sahrwardi"
eyh ve mridin karlkl grevlerinin mkemmel bir aratrmasn
verir. 1891,14-23.

dierlerine, yalnzca yaayan bir bireyle geebilir ve bu

da yalnzca mridin anlama kapasitesi orannda olabilir.
Eer yaayan bir mrit bu kadar nemliyse, kendi
sine retecek bir mrit olmadka, bir yabancnn, tari
kat, inanlar ve pratiklerinin anlamlaryla ne derece an
layabilecei yerinde bir soru olur. Bektailik'in dost
aratrmacs, ancak, zorluklar drste kabul ederek ce
vap verebilir. Onun biraz anlayabilme umudu iki eye
dayanyor. ncelikle tm insanlarn mistik deneyimleri
nin ortak baz eyler ierdii inancn tayor. Bir inan
sisteminde hakikatin ls olarak Tann'y alan birisi,
baka bir inan sisteminde lahi Hakikati arama deneyi
mi yaam
olanlarn deneyimini anlamay umabilir.
Tamamen farkl terimlerle rasyonalize edilmi dahi olsa,
her yerde deneyimin ortak bireyleri vardr. Ve ikinci ola
rak gayretli bir aratrna ve alma, yllar boyunca s
rnce, belki bir tek mrit'ten alnabilecek olana kabaca
yaklaan birok deinme ortaya karabilir. Her zaman
birok noktann tam olarak anlalmasnda muhtemel bir
hata kalacann mtevazi farkndal iindeyiz. Eer bu,
her yanl anlamay dzeltmek ve yeni k bulmak drst
istemiyle birletirilirse belki de reti, sembol ve ekli
uygulamalarn dier bir sistem iin ne anlama geldiinin
giderek gelien bir deerlendirmesinin kuruluuna hizmet
edecektir. Dier bir sistemi anlamann belki de onun iiri
ni aratrmaktan daha iyi bir yolu yoktur, nki iirde tm
kiilik -duygulan ve inanlan kadar zlemleri de- ifadesi
ni bulur. Bektailik aratrcs elinin altnda neredeyse
snrsz sayda Bektai iiri bulunduu iin byk bir
avantaja sahiptir. Hem szckler hem de bu szcklerin
sylendii nameler mevcuttur. Titiz bir aratrmac bu
iir hzinesi iinde gem ite mritlerin mridlerine ver
dii fikir ve tavrlar baka bir yerde bulacandan ok
daha fazlasyla bulacaktr.
Mridin ilevi Bektai kavramn anlamak iin yap
m olduumuz giriim, bizim iin baka bir zorluu da
netletirir yani Bektailik'in Bektailere farkl eyler ifa

de ettii gereini. Hakikatler onlann anlama kapasitele

rine gre verilir. Birey olarak Bektai'de, bu nedenle, ha
kikatin kavran, hem kendi tinsel hakikati grme yete
neine hem de onun mridi olmu kiinin dnce ve
yaam niteliine baldr.1

2. Drt Kap retisi

Tarikatn dinsel sembolizminin2 temel bir ideali ola
rak, ritelin3 bir paras olarak ve bir pratik inan konusu
olarak, mritten sonra en nemli kavram drt kap re
tisidir. (1) eriat ya da ortodoks Snni dinsel yasa, (2)
Tarikat ya da gizli dinsel tarikatn pratik ve retileri, (3)
Marifet ya da mistik tanr bilgisi, (4) Hakikat ya da ger1) zellikle Bektai ve Nakibendiler olmak zere Trkiye'li mistik
ler zerinde gl bir etkisi olmu, 1200 yllarnda Trkistan'da yaa
m byk mistik Ahmet Yesevi'nin retilerine dnersek Bekta
i'lerin mride ilikin tavr belki daha da aklk kazanr. Kendi
yolunun temel ilkeleri olarak o, aadaki grevleri retmitir: (ilk
Mutasavvflar, 110, 111)
1. Mrit kendisini tamamyla eyhine teslim etmelidir. Onun ze
rinde kimse olamaz.
2. Mrid zeki ve mdrik olmaldr ki, eyhin rumz ve iaretini
anlayabilsin.
3. eyhin her trl sz ve fiillerine raz ve itaat eder olmak lazm
dr.
4. eyhinin hizmetinde abuk ve hzl olmaldr.
5. Sznde sadk, vaadinde salam olmaldr ki, eyhin mizac daiip, redde sebep olmasn ve hibir zaman ek ve pheye dmemeli
ki bu hsran mucipdir.
6. Vefal ve biat ahdinde metin olmak gerekir.
7. Mrid, btn mal ve mlkn eyhine datmaya hazr olmal
dr.
8. eyhin srlarn tutarak, bunlarn ifasndan saknmaldr.
9. eyhin btn teklif, va'z ve nasihatlarm gznne alp, hibir
vakit ihmal ve kaamak yoluna sapmamaldr.
10. Visl-i lahi iin eyh yolunda cann ve ban vermee hazr
olmal, dostuna dost, dmanna dman geinmeli, gerekirse, eyhin
ihtiyacn yerine getirmek iin, kendisini kle gibi sattrabilmelidir.
2) ekil 6, s.232'ye bkz.
3) Sayfa 189'a bkz.

ektiin znn dolaysz tecrbesi. Mistik bir slam

retmeni, bana retmeye alan mrit gibi davranarak
"eker" fikrini rnek alp bu drt terimi bana aklad.
Szle gidip ekerin ne olduu ve nasl kullanld an
lalabilir. te bu bilgiye alan eriat kapsdr. Bunun
yetersizlii hissedilir ve dorudan ekerin tutulmas ve
grlmesi iin eker gsterilebilir. Bu da bilgiye alan
tarikat kapsn ifade eder. Fiilen ekeri tatmak ve onu el
de etmek iin onun doasn deerlendirmeye bir adm
daha atlr ve ite bu da marifet anlamna gelir. Eer hala
daha ileri gidebilir ve ekerle bir olursa o zaman "ben e
kerim" diyebilir ve ancak o durumda ekerin ne olduunu
bilecektir, ite bu da hakikat kaps olur.
Bektai retisine gre, dinsel bilgiye ve deneyime
alan bu drt kap ilk olarak Cebrail tarafndan Adem'e
tantld1. Muhammed de aadakileri syleyerek onlar
retti; "eriat benim szlerimdir. Yol, tarikat benim ilerimdir. Marifet tm eylerimin badr. Hakikat benim
ruhsal durumumdur."2 Daha nce 1409 tarihli manzum
Makalat'la ayn genel materyeli ierdiini grdmz ve
bu nedenle sahip olduumuz herhangi bir ey kadar yet
kinlikle Hac Bekta'n kendisinin gerek retilerini tem
sil eden Vilayetname'de3 Allahn drt grup insan yaratt
nn sylendiini grrz; abitler, bunlar eriat
kavmidir; zahitler bunlar tarikat kavmidir; arifler, bunlar
marifet kavmidir ve muhipler, bunlar hakikat kavmidir.
Allah onu Dost olarak tanmann koullar olan kk ma
kam4 koymu olarak ifade edilir. Bunlann 10(onu) eriate
aittir5:
1) Ahitname, s.99. (1849)
2) Fevaitname, Faide I.
3) Basl Vilayetname'nin iki basks vardr, birisi 1871 tarihli dieri
tarihsizdir. Bu kitapta verilen deerlendirme byk lde manzum
812 Makalat'a dayanr.
4) Makam mistik edebiyatta genellikle durak, ya da geliim derecesi
anlamna gelir. Burada anlam, aka birbirini izleyen aamalarla ge
len ykmllklerdir.
5) Basl Vilayetname, tarihsiz, 12.

1. man (Kuran 2:282 "Ey nananlar!")

2. lim renmek (Kur'an 3: 73 "Doru yol Allah'n
yoludur,")
3. Biimsel ibadet grevleri, oru, zekat ve hac
(Kuran 2: 40)
4. Helal i, fakat faizsiz. (Kur'an 2: 276)
5 Evlilik (Kur'an, 4: 20 "Bir ein yerine baka bir ei
almak isterseniz.")
6. Cinsel hayattaki yasaklan bilmek (Kur'an, 4: 23
"Sizlere, analarnz-.... haram klnd.)
7. Snnet ve cemaate uymak (Kuran, 48:23 "Al
lah'n nceden gelip gemilere uygulad yasas budur.
Allah'n yasasnda deime bulamazsn.")
8. efkat, (Kuran 2:26-27 "Onlar Allah'la yaplan
szlem eyi kabulden sonra bozarlar." ve Allah'n pey
gamberinin hadisi, "efkat imandadr.)
9. G iysi ve besinlerinde temiz olm ak (Kur'an 2:57
"Verdiimiz nzklann iyi ve gzel olanlarndan yiyin.;
74:4 "Giydiklerini temiz tut.")
10. Bilinen emir, onaylanmayan yasaktr (emr-i
ma'rf ve nehy-i mnker .n.)
Tarikatla da on ykmllk balantlanmtr;1
1. Pirden el alp tvbe klmak (Kur'an3: 103 "Al
lah'n ipine skca sanlnz; 66:8...ok samimi bir dn
le Allaha tvbe ediniz.")
2. Mrid ya da "bir mrid nezaretinde m ez o l
mak."
3. Sa gidennek ve libas dndnnek (Kuran 48:27
"...balannz tra etmi veya salannz ksaltm olarak,
korkmadan... ve Muhammed'den hadis, "nsanlar elbise
lerledir.")
4. Mcahadada gynmektir. (Kur'an, 2:24"... onun
odunu insan ve talardr").
5. Hizmet.
1) Basl Vilayetname, s.13-15

6. Korku.
7. mid, (Kur'an 39:50 "Allah'n rahmetinden midi
nizi kesmeyiniz.)
8. Hrka; zembil, seccade1, ibret ve hidayatdur.
(Kuran, 65:3 "Muhakkak ki Allah, emrini yerine getiren
dir. Allah herey iin bir l tayin etmitir.)
9. Sahibi makam ve sahibi cem iyet ve sahibi muhab
bet olmaktr. (Kur'an, 2:165"... onlan, Allah' severcesine
sevenler vardr. Mminlerin Allah' sevmesi ise hepsin
den kuvvetlidir.")
10. Ak, avk u safa ve fakirliktir, (kur'an, 12:101"...
bana mslman olarak lmek nasib eyle, beni salih kulla
rn arasna kat. ve hadisi erif: "Muhtalk benim medar
iftihanmdr ve kyamet gnnde ben onunla vneceim.)
Benzer olarak marifet kapsnda da on ykmllk
vardr2:
1. Edep.
2. Korku.
3. Perhizkrlk.
4. Sabr.
5. Utanmak.
6. Cmertlik.
7. Miskinlik.
8. lim.
9. Marifet.
10. Kendi zn bilmek.
Hakikat kapsnda da on ykmllk vardr:3

1) Bu eyalara deinilmesinin nedeni belirsizdir. Tanrnn emriyle

Cebrail tarafndan Muhammed'e verilen ve ondan Ali'ye nihayet Ah
met Yesevi'ye ve ondan da mucizevi bir ekilde Hac Bekta'a geen
rituel deerine sahip eyalar. Elifi Tac, Hrka, ra, sofra, alem, sec
cadedir. Vilayetname (Menakp) 1. 16a, 27b.
2) Basl Vilayetname 15,16
3) a.g.e, 16

1. Trap olmak.
2. Yetmi iki milleti ayplamamak.
3. Elden gelen her eyi ala kadrihu men etmemek.
4. Dnya iinde yaratlm andan emin olmak.
5. Mlk sna yz srp yz suyun bulmak.
6. Hakikat sohbetinde esrar sylemek.
7. Seyr fllah.
8. Seyr ve baka billah.
9. Mnacat.
10. Mahede, alap tealaya ulamak.
Bu drt kapnn anlamn retirken Bektai Babala
rnn sevdii bir ura, herbir szcn tek tek harflerini
alp, o harfle balayan tinsel nemde bir szck bulmak
tr. Bu yolla, Arnavutluk Elbasan'dan Selman Cemali Ba
ba, byk nezaketle bana gnderdii Tarikatname'sinin
elyazmas bir kopyasnda eriat, Tarikat, Marifet ve Ha
kikat szckleri iin aadaki anlamlan bulmutur:
eriat: in "er'den kurtulmak anlamna gelir."
Re "Rza i hakka tevessl" demektir.
Ye "Ya Allah" demektir.
Ayn "limle hareket etmek" demektir.
Te "Yasak olandan kurtulmak, tenzihi ne va
ki" demektir.
Tarikat: T "Talebi hak ve hakikat" demektir.
Re "Riyazat" demektir.
Ye "Yol ve din kardeine her bakmdan do
ru davranmak" demektir.
Kaf "Kanaat" demektir.
Te "Teslimiyeti tam" demektir.
Marifet: Mim "Marifetullah" demektir.
Ayn "Akli kl" sahibi olmak demektir.
Re "Reva olmayan nesnede iltizam tevek u f' demektir.
Hakikat: Ha "Helal ve haram ayrmak" demektir.
Kaf "Kudreti kadime rcu" demektir.

Y e "Yafal Allah ma yaa ve yakkum ma yurid," (Allah dilediini yapar; diledii gibi
hkmeder) demektir.
Kaf "Kaim billah" demektir.
Te Turabiyet" (Mutlak mtevazilik) de
mektir.
Bektai iirlerinde Drt Kap'ya sk sk gndermeler
yaplr. Hatayi "Gemek gerek drt kapdan,"1 der, Kul
Himmet2
"Pirim bir ehir yapt
Kapusun drt eyledi" yazar.
Bu kk alntda, bir dzeltici ima vardr, bu drt
kapnn herhangi birinden girilebileceini dnmeme
miz gerektii eklindedir, bu drt kap biri dierinin
nndedir ve herbirine srasyla girilmek zorunluluu
vardr. Virani Baba, eriat'n Karadeniz'e, Tarikat'm Ak
deniz'e ve Marifet'in de snrsz okyanusa benzediini
syleyen Cafer Sadk'tan alnt yapar.3
ilk ikisi sk sk vurgulanr. nk bunlar arasnda
byk bir fark vardr. Kul Hseyin'in dedii gibi:
eriat dildedir tarikat canda.4
ve Mahzuni Muharrem Baba birincisiyle Muhammed'i
kincisiyle Ali'yi zdeletirir5;
Muhammed, Ali; eriat, tarikat.
Bektailer arasnda Muhammed'in en yaygn szle
rinden biri dergahn ya da meydann giriindeki kaplarn
zerinde bulunur:
Ene medinetul ilim, ve Ali babuhu.
(lim ehri benim, Ali onun kapsdr)
1) Bektai airleri, 167, No.1.
2) a.g.e. 212.
3) Basl Risale, 12.
4) Bektai airleri (B..), 235.
5) B.. 249.

Bu, Muhammed'in mslmanlann inanmas ve yap

mas gerektii dsal gerekleri rettii, fakat onlarn
daha derin anlamna ancak Ali yoluyla girilebilecei ek
linde anlalmaldr. Bylece Kuran'm drt anlam var
dr: dsal metin, ibare, sradan halk, avam, iindir, ince
lik, letaif, arifler iindir, srlan, evliyalar iindir; hakikati
peygamberler iindir. Bir rnek olarak, Muhammed tara
fndan tantlan oru alnabilir. Onun dsal ya da eriat
anlam belirli zamanlarda yemekten uzak durmak demek
tir. sel ya da tarikat anlam ise almamak, kty gr
memek iitmemek, bakalarna zarar vermemektir.1
eriat yasasn, yalnzca tarikat dndakilere dsal
inan ve uygulamalar harfiyen reten birey olarak ta
ndnda, bu bak asndan, tm mistiklerin bu yasann
uygulanmasnda durumun doas gerei gevek olacakla
r doaldr. Bektailer iin bu, dier tarikatlardan daha
dorudur. G enel kan onlarn eriate gerektirilen dinsel
grevleri tamamyla ihmal ettikleri yolundadr. Oysa ya
saya belirli bir saygy korurlar. Arnavutluk'taki Bektai
Tarikat ba Salih Niyazi Dede ile konuk odasnda otur
duumuz birka akam, bir derviin verandaya kp pen
cereden dar akam ezan okuduunu grdm. aknlk
iinde bunun nedenini sorduumda, bana "ite bu eriat
ksmdr. denildi. Daha nce deindiimiz air Karpuzu
Byk Ak Haan her yl Mekke'ye hacca gider, namaz
n ve dier biim sel ibadetlerini yerine getirirmi, nk
Bektailerin her zaman eriati ihmal etmediklerini gs
termek istermi.2
Yunus Emre tarafndan yazlm, mrit ve Drt Ka
pnn, genelde derviler ve Bektailer iin nemini vurgu
layan mehur biriir vardr Muhyiddini Arabi'nin3 iirle
1) Yukardaki yonm iin Arnavutluk Elbasan'dan dostluundan onur
duyduum Selman Cemali Baba'ya borluyum. Cemali Baba'n n ya tirdii (Ekim 1933) yeni tekkede, byk drt keli ve herbir yannda
birer kapyla Drt Ka y sembolize eden bir stun vardr.
2) B. . 17.
3) Nicholson'un, Tarjunan Al-ashwaq", Or. Traus. Fund, XX, eviri
sine bkz.

ri gibi bu dizelerinde yonm yaplmadka hi bir anlam

yoktur. Bu nedenle iirlerin bazlar Halveti tarikatndan
olan fakat Bektailerce ok sevilen bir air ve mistik olan
Niyazi Msri tarafndan nerilen bir yorumla birlikte veri
liyor1.
ktm erik dalna anda yedim zm
Bostan s kakt der ne yersin kozumu
Yorum: Hakikati arayan eriati bir erik gibi grr,
ekicidir fakat ii yenmez serttir, onun iin tarikat dener,
o da zme benzer, zm ok faydaldr. Fakat onun da
merkezinde talar vardr. Bu nedenle mrit tarafndan,
hakikate yneltilir, hakikat ceviz gibidir, sert ve yasakla
yc bir d vardr ama ii ok zengindir.
Kerpi koydum kazana poyraz ile kaynattm
N e bu deyp sorana bandm verdim zn
Yorum: Tarikat sembolize eden ban meyvesini
aratran ve onu poyrazla kaynatmaya kalkan kii mr
itsiz mistik yaam srdrmeye kalkan kiiden daha ap
tal deildir.
plik verdim ulhaya sarp yumak etmemi
Becit becit smarlar gelsin alsn bezini
Yorum: N e kadar urarsa urasn, eksikli mrid
bir talibi alp da dervi yapamaz.
Bir serenin kanadn krk kanya yklettim
ifti dahi ekmedi yle kald kazn.
Yorum: Kanyla seyahat eriatin rettii dsal din
bilgisidir. Kanatlarla umak ise tarikatn deneyimi ve i
1) Yunus Emre'nin iirlerinin 1921 tarihli ta basks, s. 162. Yorum s.
132den balayarak sayfa kenarlarndadr.

rek bilgisidir. eriatin tm gc tarikatta ilerlemeyi sa

layamaz.
Bir sinek bir kartal kaldrd vurdu yere
Yalan deil gerektir ben de grdm tozunu.
Yorum: Dardan fakir ve varlksz grnen mtevazi derviin tartma ve etkinlikte tannm dnyevi kii
ye stn geldii bilinir.

3. Mistiklik: Tasavvuf
a) Yaamda
Drt kapnn yukardaki tanmnda, ilk ikisi arasnda
byk bir temel farkllk bulunduu zaten belirtilmiti.
Bir kez tarikata girilmise, yrnecek ama belirlenmitir
ve bundan sonra m esele en azndan ksm en bilinen idea
le ulalmasdr. Fakat eriat ile tarikat arasnda sabit bir
uurum vardr. Bunlarn arasndaki fark, iinde yaad
m z evrene ilikin tm fikirlerimizle bantldr. eriatin
retilerini olduu gibi kabul edenler iin dnya hiten
yaratlmtr. Zorunlu olarak bir tr dalizm doar. Bir
tarafta yaratt evrenin dnda v e stnde bir Tanr v e
te yanda en azndan belirli bir gereklie sahip maddi
bir evren vardr. Oysa tarikat kapsndan girmi olan iin,
bu kavram bir yana atlmtr ve onun yerine zaten varo
lan bireylerden ortaya km, yeni bir evren fikri gel
mitir. Tarikat yesi iin tanr, artk Kadir-i mutlak yara
tc deil, fakat Hakikat'n kendisi, olan ve olabilecek tek
Gerek Varlk olarak dnlr. Tm dier varolu yal
nzca zahiridir. Zamann balangcndan nce Tanr, fark
llamam birlik, ahadiyet, olarak vard. zellikle mut
lak anlamda Gzel varlk olarak dnlyordu. Evrenin
yaradl, bir ananeyle geen bir hadise gre, bu Hakika
tin, sonradan da Davud peygambere syledii karan ver
diinde meydana geldi. "Ben gizli bir hzineydim, bu ne
denle bilinmek istiyordum, ve dzen iinde yaradl

yarattm ki bilineyim."1 Bu ananenin balad Arapa

Kntukenz, "Ben bir hzineydim szckleri Bektai ii
rinde ska geer.
"Kntukenzin huccet burhandr bektailer."2
En mehur gnderme ise Edip Harabi'nin iyi bilinen
bir nefesidir.
"Kntukenz srrnn olduk agh."3
airin szn ettii sr, hereyin ancak zdd yo
luyla bilinebilecei anlaydr. Karanlk yznden hangi
n olmadn bilemeyeceiz. Bu nedenle Mutlak Var
lk, Gerek Varolu ya da Mutlak Gzellik, ancak bir
Yokluk alemi yoluyla bilinebilir hale getirilebilir. Byle
.bir alem yalnzca zahiridir. Ayrca ktln alemidir
.nk. Mutlak yilikin zdd budur. N e evremizdeki fi
ziksel dnya, ne de ktlk, gerek bir varolua sahip de
ildir. Evren Gerek Varoluun yokluk aynasndaki bir
yansmasdr. Ktln nihai hakikat ya da Gerek Va
rolu olan Tanr iin bir anlam yoktur. Bunun, evresin
deki eyler tarafndan ekilenler ve neyin Tanr olduunu
neyin Tanr olmadn aranlar iin bir anlam vadr.
Bektai ve genelde Islamm panteist mistikleri iin fizik
sel dnya, Hakikat'n Ademdeki, yokluktaki, bir yans
masdr ve ikilik duygusu Tann'nn varl gereini in
sandan saklayan rtdr. nsan kendisini Tann'dan ayr
hisseder ve evresine dnyaya da Tann'dan ayr imiler
gibi bakar. Bu grnen ayrlkta hakikatin tek dokunuu,
1) Gibb'in "Histoy of Ottoman Poetry" cilt 1. 15-23'e baknz. Orada
Iran ve Trk yazarlar arasnda bilindii ekliyle ilmi tasavvufun en
iyi tanmlarndan biri vardr. Onun deerlendirmesi, Iranl air Ca
m inin Yusuf ile Zilleyha giriindeki bir fasla dayanr. Browne'nin "A
Year Amongt the Persians" 125-128'e bakz. Bu szcklerin Tanrnn
azna ilk olarak Neo-Platonistler tarafndan verildii sylenir. Encycl
of slam, Khalk maddesi.
2) B.. 41, Bosnavi.
3) B.. 102. Aynca stanbul Konservatuar Bektai Nefesleri 1933
s.152, 153e bkz. Bu nefes sylendii nota ve namelerle veriliyor.

insan ve evrenin Tannlk'n tezahrleri olduu gerein

de yatar, bu nedenle bir insann iinde, her zaman kt
kaynakla yeniden birlemeye alan bir Gerek Varolu
kvlcm vardr. Bu, tek gerek varlkla birlik bulma ei
limi kendisini 'ben"le bir mcadele iinde ifade eder.
"Ben, "birlik"in mmkn olabilmesi iin fethedilir. G
nah ve znt, bizim hakkmzdaki hereyin hilik oldu
unun farkedilmesinde baansz olmaktan gelir. Bu, yal
nzca Tann'nn Mutlak Varoluu ve Mutlak Gzellik'inin
zdddr. Kendimizi "Tann'dan baka" masiva, birey o l
mayan, Tann'nn ta kendisinin yansmas olan bir evren
iinde grrsek, Hakikati olduu gibi farketmenin tek de
neyimi olan tatmin edici "birlik" duygusunu buluruz. Bu
deneyim, Harabi'nin szn ettii Kuntukenz simdir.
"Ben" ve ikilik duygusunu amak iin yaplan
bu mcadele, ancak ak gcyle mmkndr.1 Mistik
edebiyatta, Mecnun'un Leyla'ya ak, ska, insanolu'nun kutsal sevgiliye duyduu cokulu akn bir tr
olarak ele alnr. Celaleddin'in byk Mesnevi'sinin ilk
iirlerinde, dervilerin kendi mziklerini aldklar ney'in
koparld sazla geri dnme isteinde bu ak tasvir
edilir.2 te Bektai iin, dnyay aabileceimiz ve Tann'yla birlik duygusuna ulaabileceimiz "ak", bu zlem
dolu, istekli aktr. Bu "ak" iimizde vardr, nk o da
Tann'nn kendi yapsnn bir parasdr. Daha nce Bek
tai airin zihninde grdmz, Adem'i adem yapan,
dnyay var eden ak bu akt.3 Dnyadaki birey de bunu
hisseder ve ruhunu yakan bir istekle, ateiyle, ancak onda
huzur bulaca kaynana geri ekilir.

1) Daha dorusu k fakat Tilrkede ak deniliyor.

2) Whinfieldin ksaltlm Mesnevi evirisi Masnavi i Manavi'ye,
Trubner, 1887 baknz. Bu ksaltlm eviri "dnya edebiyatnn en
byk panteist iirinin "temel fikirlerini anlalabilir bir ekilde verir.
Bu 26.000 beyit'in tek tam evirisi Nicholson tarafndan E.J.W. Gibb
Memorial Series iinde yaplmtr.
3) Bkz. s.95.

Ak kitabm atm okur yazarm

Hakka doru almtr nazarm.1
Ak ile uyandm aradm derman
Leyl nehar yandm ta bulam deman.2
Bylece ulaldnda tm ikilik duygusu yok olmu
tur. "Nereye baksa Tann'nn Yzn grr; gkteki her
yldzdan Tanr r onun zerine; tarladaki her iekten
Tanr bakar ona, her drst yzde Tanr glmser ona,
her tatl sesle Tanr konuur onunla; tm evresinde Tanr
vardr, sadece ve sadece T an a Eer gzlerini iine evi
rip yreine bakarsa harfi harfine Tannnn yreini oku
yabilir."3 slamn birok dier mistiiyle birlikte Bektai,
nl Mansur el Hallac'n4 Enelhak "Ben Hakikatim" s
zne katlr. air Nesimi aadakileri yazyor:
Klli yer gk Hak oldu mutlak
Syler def eng ney Enelhak5
Bu cesur dnceyi ilk olarak ifade ettii iin Man
sur el Halla tm Bektailer arasnda sayg grr ve Uy
gulamalar blmnde greceimiz gibi, yola giri erkrn
1) B. . 206, Kul Budala.
2) B. . 249. Mahzuni Muharrem Baba.
3) Gibb, I, 21. Olabilecek btn farklara karn, eylerin geici gr
nlerine yansyan Tanry bulma deneyimi, temelde Hristiyan misti
inin deneyiminden farkl deildir:
Senin yaamn benimkinde, benden daha yakn.
Sonsuzca ak Varlk'm rttn.
Tm isimsiz bkknlklarmdan kaacam
zm bulup, dinlenmeye sende.
Benim yanmda ol, ykselen bu phelere kar
Ve yksek gklerdeki tahtn ararken Senin,
Benim yanmda ol, bu ben'e kar.
Bu gnahlar, kayglan zerine alana kar.
ELIZA SCUDDER
4) Mansur El Hallac'n tam bir deerlendirmesi iin Massignon'un iki
ciltlik "Al-Hallaj Martyr Mystique de L'Islam" Paris, 1922ye bkz.
5) B. . 467.

ksmen ona hakikati izledii iin verilen ceza olan l

mn semboldr.
Gnln kaynaa dn iin duyduu bu mistik z
lem Kur'an'n 7. suresi 172-173. ayetler yer alan u d
nceyle yaknda balantldr: "Rabbin, insanolunun
sulbnden soyunu alp devam ettirmi, onlara: 'Ben sizin
Rabbiniz deilmiyim' demi ve buna kendilerini hid
tutmutu. Onlar da: 'Evet ahidiz' demilerdi." Bektai
kavramlatrmasnda nhlarn beden bulmadan nceki bu
toplanmalar bir tinsel deneyimi aklamann bir simgesi
haline gelmitir. Yaratc bilinci ve ona duyulan ak, B ez
mi elest "Ruhlar Meclisi" ile balamtr ve Mutlak Gzellik'in herhangi bir anlk grnyle gelen vecd sar
holuunda simgesel olarak arap sarholuu hatrlanr.
Bu nedenle Dervi Ruhullah Bektai dostlarna unlar
syler:
"Vahdet badesile mestiz ezelden
Elest kadehinden tadanlardanz"1
Kur'an'n 76. suresinin 21. ayetine "Rableri onlara
tertemiz iecekler iirir" yine simgesel bir yorum getirile
rek bu, hem reti hem de pratikleri bakmndan Bektai
ler iin temel bir kavram haline gelmitir. "Elest arab"nda ima edilen anlamdan, Sekahum, "onlara iki
verdi" sim bulunacaktr, byk air Nesimi yle yazar:
"Ezelden imiim cami sekahum
Ann n sylerim her dem2 enelhak"3
Bu "elest arab" iilmesi uygulamas Bektai tarika
1) B.. 69.
2) Trke dem szc birka anlama sahiptir, muhtemelen burada
if anlaml kullanlyor. Soluk demektir; aynca bir zaman dnemi de
mektir; ve Bektailer arasnda iki imenin sembolik ya da gerek ad
olarak da kullanlr. Burada hem "her an" hem de arabn "her dem"i
olarak kullanlyor.
3) Nesimi Divan, 286, s. 102.

tnn srlarndan biridir, bu, fikren, isel bir tinsel yaam

deneyimidir, fakat ayn zamanda bunun manasm anlama
ya hazr olmayanlara kar, sr gibi konulmas gereken bir
uygulamadr. Bunun iin Gen Abdal,
"Sekahum sm n sylem e sakn."1der.
Bu uygulamayla, mistiklik ya da tasavvufun ana er
evesi tamamlanm olur. Tek Hakikat olarak Tann kav
ramyla balayp, sonra onu "gizlenmeye tahammlsz"
mkemmel Gzellik olarak dnp, yonm; yalnzca ha
kiki griinen gerekli Yokluk'un, hakiki olmayan, gnah
ve ac dnyasnn, yalnzca onlann yapsn yanl anla
yanlar iin hakikilie sahip olduunu varsayarak devam
eder. Bu yokluk dnyasnn hakiki amac, kutsal Hakikat'i yanstan bir ayna gibi hizmet etmektir. nsann kendi
iinde hibir hakiki varolu bulunmadndan, bu da de
mek olur ki, Tann'dan gelen ve cokulu bir ekilde ona
dn zleyen bir kvlcm, insann iinde bulunmakta
dr. Bu nedenle, bu "ak" birlii arar, ve arasra ulama
nn yaanmasyla gelen neede, hissedilen sarholuk, sim
gesel olarak, Tann k arabn tadn kara kara
imeye benzetilir:
"Seninle imitik Vahdet arabn."2
b) Kuramda
Fakat Bektailerin anlad ekliyle mistik retinin
tam tablosu, onlarn dinsel deneyimleri ve onun akasnda
yatan fikirlerin bu zetiyle tamamlanmaz. Yaradltan
nce ne olduuna ilikin ortodoks Muhammedi fikirlerin
neredeyse tamam eitli vesilelerle Bektai iirinin konu
su olmutur.3
Tann'nn nce kendi ndan nuru Muhammet de1) B. . 127.
2) Hac Bekta'a atfedilen Arapa bir iirden.
2) Bkz. Gibb, 1,34.

llen bir In yaratt bilinen bir fikirdir, ve Bektaiye

gre Tanr bu k nedeniyle dnyay yaratmaya devam
etmitir. Bektai, bu genel fikirden, yalnzca, bu kta
Ali'nin de ortaya ktn ileri srp Ali'yi Muhammedle
bir tutarak ve onlann ba harflerinin kta yazl olduu
nu bularak ayrlr.1 "Tann evreni yaratmadan nce, kendi
ndan anl Dostu efendimizin n yaratt. Sonra
Muhammed'in ndan peygamberlerin ve tm yaratk
larn ruhlarn yaratt.2 Ashnda bir hadisin dedii gibi,
dnya, bu "nuru Muhammed" sayesinde yaratlr: "Asln
da gkleri yaratmamtm, fakat senin iin." Tann'nn
taho, ar, levhi mahfuz (korunmu tablet) ve Tann'pm
son gne kadar olacak hereyi tablet zerine yazaca ka
lem, tarikatn dier fikirleriyle uyumlu zel bir yorum v e
rilse dahi, Bektai ideolojisinin bir paras olmutur.
Bylece Miadi yazar:
"Nazn Levh kalemdir Hac Bekta Veli."3
V e yine Mihrabi:
Levhi mahfuzdur yzn
An erh ey lrr szn
Arif bilir i> zn
Cahil der zevale.4
Balangta cennette olan beyti Mamur'un5, daha
sonra Adem'in rahatl iin dnyaya indirilmi ve niha
yet Mira gecesi Muhammedin onu grd gklerin ye
dinci katna tekrar karlm olduu ananesi de Bektai-

1) B.. s.221 ve 223'e bkz.

2) Tefsiri Suretiil Kevser, s.89-94. zel koleksiyonumdaki elyazmas
bir Bektai belgeleri kitabndan. Bu belgeler derlemesine daha sonra
Erknname denilcektir. No: 4.
3) B.., 260.
4) B.., 263.
5) Muhammediye 30; Gibb I, 37; Hughes Dictionary of slam, Bait ul
Mamur maddesi.

lcrce kullanlan sim gesel materyelin bir ksmdr.

Bir yandan kkenleri Kur'an'da1 olan yukardaki fi
kir ve terimler kullanlrken, grnr evrenin tezahr ise
Bektai tarafndan, byk lde Batlamyus (Ptoleme)
kozmografya sisteminin terimleriyle tasvir edilir. Farkl
lamam birlikten balayarak, iniin kaynandan uzak
lamas gibi Hakiki Varlk'n yansma orannn, gittike
azald bir dizi tezahr yanstlr. Bylece yaradl dze
ni iin aadaki ema karlr:
inde ne boluun, ne doluluun ve ne de farklla
mann bulunduu gaybi hviyet, la hala v e la mela ve la
taayun.
inde, farkllamann Hakiki Varolu, hak'tan olu
tuu birlik aamas, ahadiyet.
Akl evvel, ska akl kl'da denir.
Dokuz Akl, ukulu tsa.
Dokuz Ruh, nfusu tsa.
Dokuz Kre, eflaki tsa.
Drt Esas Koul, keyfiyat erbaa.
Drt Unsur, anasn erbaa.
Alem, meyalidi selase.
Olgun nsan, nsan- kmil.
Bu gelime ki Byk Eri (Kavis) ile tasvir edilir,
bunlardan biri Alalan Eri (Kavsi Nzl)dir, bu, fiziksel
madde dnyasnn unsurlar, erinin altnda grnr var
lk olana kadar, Hakikatin srekli azalan unsurlarn ta
yan tezahrler ve zahiri ya da Varlk Olmayan orannn
giderek artt tezahrler iererek Kutsal Kken'den ala
lr; bunu Ykselen Eri (Kavsi Ur) izler, madde burada
giderek Hakiki varlk'n daha fazla vehesini alarak yk
selir ve nsan- Kmilde Tanr'ya tam bir dn olana ka
dar srer. Ayrntl grafik sunuluunda sralanma aada1) Artan birok yerde sz edilir, 7: 52, 9: 130 v.b. Kalem 68; l de ve
tablet (levhi mahfuz) 85; 22de geer.

ki gibidir1

nsan-i Kmil
Mertebei nsan
Nesnas Maymun
Envai Hayvanat
Nahll Hurma
Acari Msmire
Nebatat ca Tohum
Nebatat bi Tohum
Cevheri Mercan
Maaden Ahcar
Maaden Mukantara
Tayri leze

Akl Evvel
Ukulu tsa.
Nfusu tsa.
Feleki zam.
Burc.
Zhal
Mteri
Merih
ems.
Zhre
Utarit.
Kamer,
Keyfiyeti hara
ret
Burudet.
Rutubet.
Yubuset.
Krei nar.
Krei hava.
Krei ma.
Krei hak.

Tm Bektailerin, varolu emberini bu kesin terim

lerle dndkleri varsaylm amalidir. Sreci tasvirde
farkl terim ve yollar vardr. rnein, bazan btn bunla
rn nasl olduu aklanrken, yedi gezegen "yedi baba",
abaiseba, drt unsur, ate, hava, su ve toprak "drt anne",
ummuhat erbaa olarak dnlr ve bunlarn birleme
1) Bilgi, Msri El Niyazi'nin Devriyei Ariye'si izlenerek bir tablodan
alnmtr, s. 449. Bu, Edirneli Seyit Ali Rza Baba'nn kopyasn
kard (1885) bir elyazmas metinler kolleksiyonundadr. Bu kolleksiyon sonradan "Bektai ve Tasavvuf Metinleri" adyla anlacaktr. Al
alan Eri'ye (Kavsi Nilzl) bazan Tariki Mebde (Zahiri Yol),
Yilkselen Eri'ye (Kavsi Urc) de Tariki M aat (rek Yol) denilir.

sinden " ocuk", mevaljdi selase, mineral, bitki ve hay

van alemleri meydana gelir. Bazan, Ahadiyet ikinci aa
masna Vahidiyet denilir ve "ilk farkllama" ve Muham
med hakikati'nden oluur, taayuni evel ve hakikati
muhammediye.1 Ykselen ve Alalan Kavisler iin tama
men farkl bir terminoloji de, ilk olarak Mansur el Halla
tarafndan kulllanlm szckleri kullanr.2 Buna gre
Alemi Ceberrut geliimin eriat aamasdr ve Cebrail ta
rafndan temsil edilin Alemi Melekt, Tarikat aamasdr
ve Mikail'in alandr, Alemi Laht marifet aamasdr ve
Bamelek Azraile baldr.3 nsan- Kmil'in Tannya d
n fikri Peygamberin hadisiyle dorulanr, "Herey as
lna dnecektir.

c) Drt Unsur ve tnsan- Kmil

Bu emberin Bektai tasvirinde, en sk sz edilen
aamalar "drt unsur" ve "insan- kmil" geliim aamala
rdr. Hac Bekta'n Makalt'n da da her bir tr Drt
Kap'nn biriyle zdeletirilen drt tr insan, drt uns rla
bir tutulur. eriat'i temsil eden abitler'in kkenlerinin ha
va olduu, tarikat temsil eden zahitlerin kkeninin ate
olduu, marifeti temsil eden ariflerin su olduu, ve haki
kat kavmi muhiplerin topraktan geldii sylenir.4 Prof.
Nicholson'un sylediine gre "nsan- Kmil" ilk olarak
bnl Arabi taafndan kullanlan bir terimdir. Bu mistik
yazar, Celaleddin Rumi ile birlikte, tm Trk tarikatlar
nn mistik deneyim kuramlarnn esas kaynadr. "Fsus
l Hikem'in de bnl Arabi, Tann'nn, kendi sfatlarnn

1) Abdlbaki'nin (Glpmarl .n.) Melamilik ve Melamilerinde, 96,

byle adlandrlr.
2) "Studies in Tasavvuf, Khaja Khan, s. 188. Bu terimlere dayanan
eriler iin Brovvne'in "Year Amongst the Persians" s. 138'e bkz. Te
rimler birok deiik ekilde ortaya karlar.
3) Fevaitname, Faidc 54.
4) Basl Vilayetname, tarihsiz bask, 3-8.

grnmesini dilediinde, onun araclyla Tann'nn bilinliliinin, srr, kendisine grnecei bir mikrokozmik
varlk olan nsan- Kmili yaratn, der."1 Bu kavramdan
Trk mistiklen arasnda yaygn olan fikir doar, nasl ki
tohum kendisinde bir aac banndryorsa, insan da en
azndan ideal durumunda kendi iinde makrokozmu tar.
Melmi airi Gaybi Baba iirlerinde bu dnceyi
Bektailerin anlad gibi ifade eder,
Bir aatr bu alem
Meyvas olmu adam
Meyvadr maksut olan
Sanmaki aa ola.2
"nsan- Kin il Bir ve ok'u birletirir, bu nedenle Evren
srekli varoluu iin ona bamldr."3 Kaygusuz Sultan'a
atfedilen bir iir de ayn dnceyi Bektailer tarafndan
aklar4;
Evliyaya eri bakma kevnu mekan elindedr
Mlke hkm sren oldur, hkm sultan elindedr.
Hak an gnderdi bunda kullann irat iin
stedii irat eder kahrile ihsan elindedr.
Sen an sanrsn yle senceleyin bir adamdr
Evliyann sim vardr sim sphan elindedir.
Kaygusuz Sultan eder okudum bildim anladm
imdi bu mlkn hkm kmil insan elindedr.
nsan ve onun dnyadaki ileriyle, Tann arasndaki
arac niteliiyle davranan Evliya dncesi, dervilerin,
insanlarn kayglanna hkmeden bir tinsel hiyerari kav
1) Nicholson, 76. No. 2.
2) Kolleksiyonumdaki bir el yazmasndan.
3) Nicholson, 78.
4) Yazann zel kolleksiyonundaki eski bir Bektai cnknden aln
mtr. iir aynca B..'de bulunur, 1340. s. 69.

ramyla yakndan balantldr. Topu topu bu maddi dn

yann giysilerinden kurtulup onlar tinsel meleksi varlk
larn elbiselerine dntrecek 300 inanan vardr, denir.
Bunlardan biri bir kiiyle konuurken aniden elbiselerini
deitirir ve dostunu hakimiyeti altna alarak onu gk k
meleri arasnda bir yolculukla Tann'nn huzuruna gtre
bilir. Bu yz kiiden biri kutup olarak bilinir. Bunlar
dan biri dnyadan gtnde onun yerine ondan sonra
otorite srasnda bulunan kiiden biri seilir, l, son
raki yediliden tamamlanr ve onlann yeri de srasyla 300
toplamndan doldurulur, bunlann tmne, kendi durum
ve koullann deitirme glerine gnderme yapan be
del szcnden treterek Abdal denilir. Sonra 300'lerin
saflan mminler arasndan toplananlarla tamamlanr.1 n
san ileri zerindeki tinsel egemenlik bu velilerin ellerin
dedir, bunlarn hviyetleri ne kendilerince ve ne de dier
lerince bilinmez. Daha nce Yenieri askerlerinin dahi bu
glere imanlarn aklamalar gereken 3, 7, ve 40 saylannn Bektai inancndaki nemli konular olduunu gr
mtk. Bektai iin 3 ve 40 saylarnn baka anlamlan
olduunu da greceiz, buna karn burada yaplan gn
dermeler, aka, bu veliler hiyerarisinde temsil edilen
tinsel gleredir.2
1) Yazarn elyazmas kopya Vilayetname (Menakp)'sinde. 16. Gross
s.32, No. l'e bkz. Abdallarn toplam says burada bir yerde 366 ve di
er bir yerde 300 olarak veriliyor. Bazan deiik kademelerine deiik
adlar veriliyor. Krklar, Abdal; Yediler, budela; Drtler, Evlat; ler
Nukab; ve birinciye Kutup ya da Gavs, B.. 443. Aynca Sz ilk'te
Abdal.
2) Bu yaayan veliler hiyerarisi kavramyla i ikili olarak bir de ge
rek duyduklarnda bir koruyucu ruh olarak her zaman dervilerin yar
dmna gelmeye hazr olan Hzr peygamber dncesi vardr. Dr.
Macdonald'n Tinsel hiyerari, Al-Khadir, ve Aspects of slam 204209'daki lm evliyann nemi konusundaki aklamas, Bektailerin
dier Trk dervileriyle paylat inan ve pratikler bakmndan ke
sinlikle dorudur. Buna uygun olarak, Hac Bekta Vilayetname'sinde
Karadeniz'deki bir gemide tehlike srasnda yardm iin dua edilir ve
Hzr tam zammnda yardma koar. Sar Saltk Dobruca Kilgra'da ye-

(d) Varolu Dairesi

nsan- Kmil Bektai kavramyla ilgili olarak konu
dan uzaklatmz, daha byk, Varolu Dairesi sorunu
na yeniden dnmeliyiz. Dairenin, tasarland gibi aa
ya doru temel Hakikat'ten uzaklat ve o Hakikat'in
iinde zmsenmek iin yukar doru ilerledii bir tasvir
oluturmaya altk. Geriye, bu tasvirle dairenin, Bektai
edebi ifadesinde ald zgn biim ve vurguyu bir ze
min olarak vermek kalyor. Bu anlay en iyi ekilde bu
daireyle ilgili olduklarndan devriye iirleri olarak snfla
nan tamamyla zgn iki nefesin evirileri verilerek yap
labilir. Bunlardan biri Edip Harabinin mehur bir nefesi
dir. Hem Bektai iirlerinde hem de sylendii nota ve
nameleriyle stanbul Konservatuar Mzik Blm ya
yn Bektai Nefesleri'nde bulunur.1
"Kafnn"2 hitab izhar olmadan
Biz bu kinatn iptidasyz
Kimseler vasl didar olmadan
Ol Kbe Kavseynin Ev Ednasyz. "3
di bal ejderha ile dvrken Hzr ona klcn hatrlatmak iin tam
zamannda yetiir, San Saltk klcn kapnca ejderhann tm kafalar
n keser, lm evliya mezartalarnn nemi iin Erkn ve Uygula
malar Blmne baknz. Secde Ta aklamasna bkz. Illst. No. 10.
1) B.. 102. Bektai Nefesleri, ist. 1923 I, No.153. iir aynca basl
Bektai Nefesleri adl kitapta da bulunur. st, 1340, s.35.
2) Hem Tekvin "Brak olsun" hem de K uranda bulunan szce bir
gndermedir. Kur'an 2: 117, "O, bir iin olmasn dilerse, ona ancak
'ol' der ve olur."
3) Kur'an'dan Muhammed'in ilahi Hakikate yaknln aklayan bir
alnt, 53; 9, "Aralar iki yay aral kadar belki daha da yakn oldu."
Buradaki iki yay, Bektailer tarafndan iki ka erisi anlamna geldii
eklinde anlalr. Bylece son iki dizenin anlam, yle ortaya kar,"
yaradltan nce Muhammed ya da herhangi biri henz Tanryla bir
lie ulaamamken biz ona yzn bir ksm olan kalar arasndaki
mesafe kadar yakndk." Bu iki "eri" (kavseyn) ykselen ve alalan
"eriler"le de zdeletirilir ve bu referansn srrnn, Tezakr Dairesi
nin hem ilahi Hakikat'ten uzaklat hem de yaknlat anlaynda
olduu sylenir. Devriyei ariye bu tezle sona erer.

Yokiken Ademle Havva lemde

Hak ile Hak idik sim mphemde
Bir gececik mihman kaldk Meryemde
Hazreti sa'nn z babasyiz.
Bize peder dedi tfl Mesiha
Rabbi erini deye ard Musa
'Lenterani' deyen biz idik ana
Biz Tn Sinann tecellsyz.1
Kntkenz' srrnn olduk agh2
Aynelyakn grdk Cemalllah
Ey hoca3 bizdedir sim ilh
Biz Hac Bektan fukarasyz.
Zahida anmz 'nna Fetahn'4
Harabi kemteri serseri sanma
Bir kl krk yarar kmiliz amma
Pir Balm Sultann budalasyz.5
Muhtemelen Bektailer arasnda bundan daha yaygn
olarak bilinen bir iir yoktur. Fakat onun Bektai iin
nemi, yalnzca bilinen fikirlerinden deil, ayin-i cem
sonrasndaki muhabbette syleniindeki cokusal dee1) Bu tecelli ve bu drtln iki alnts Kur'an 7: 143dendir; "Musa,
tayin ettiimiz vakitte gelip Rabbi onunla konuunca, Musa: 'Rabbim!
Bana kendini gster. Sana bakaym' dedi. Allah; 'Sen beni grmeye
ceksin ama daa bak, eer o yerinde kalrsa sen de Beni greceksin'
buyurdu. Rabbi daa tecelli edince onu yerle bir etti." Bu drtlk ve
sonraki B.. ve Konservatuar yaynnda ters srayladr. Benim grd
m tm elyazmas kopyalarda yukardaki srayla bulunurlar. Dier
iirlerde de elyazmas versiyonlar esas alyoruz.
2) Bu ananenin aklamas iin s. 110'a baknz.
3) Hoca otodoks ya da Snni ekoln dinsel eiticisi ve eriat yorum
cusudur.
4) Kur'an 48: l'den bir alntdr. "Ey Muhammedi Dorusu Biz sana
apak bir zafer salamzdr."
5) Burada budak szcnn iki anlam olabilir, "deli ya da kendin
den geip iimizden aynimi}" ve tinsel hiyeraride yetkiyle yer alan
veliler "abdallardan biri."

rindendir.
Dier devriye, tam kimlii bilinmeyen bir air olan
iri'dendir. Aada evrilmi bulunan nefes, varolu dai
resini Harabininkinden daha yetkinlikle verir, ve Bekta
iler iin hem yaradl felsefelerini hem de ilahi Haki
katle birliin mistik deneyimini ifade ediin, allm en
iyi rneklerinden biri haline gelmitir.1
Cihan varolmadan ketmi ademde
Hak ile birlikte yekda idim ben
Yaratt bu mlkii nk o demde
Yaptm tasvirini nakka idim ben.2
Anasrdan bir libasa brndm
Nm bad hk ptan grndm
Hayriilbeer ile dnyaya geldim
Adem ile bile bir ya idim ben.3
Ademin sulbnden it olup geldim4
Nuhu nebi olup Tufana girdim
Bir zaman bu mlke brahim oldum
Yaptm Beytullah ta tadm ben.

1) Tiranl dostum Sulo Bey elo, bu nefesin b r devriyeden ok bir

seyriye olmas gerektiini syleyip, nk insan seyrederken, dnya
devreder ded . Nefes B.. 357 ve Bektai Nefesler 1340, 10'da bulu
nabilir. Ayrca Baha Sait Bey'in Trk Yurdu, cilt 5, No. 28, s.
340'dak Bektailer makalesinde de kullanlmtr.
2) nsana Tann'nn nakka olarak yaplan bu gndermeyi, ben, lnsan Kmil konusunda, insann, iinde makrokozm'un ortaya kt bir
mikrokozm olarak aklanmas fikrine bir gnderme olarak alyorum.
3) Bunun yorumu bana bir Bektai tarafndan yle yapld "Dnyaya
bir bebek gibi geld m ve Adem gibi bydm."
4) Bunun yonnu yukanda szn ettiim kii tarafndan yapld,
B r anne ve babadan Seth'in geldii gibi geldim." T ufana g rmek"
kendimi, doan bir ocuk gibi mutlak cahillik"m bast bir dnyada
buldum demektir. Son iki dize "brahim'in yk tad gibi ben de
omuzlanma yk olarak iyi i yapmtm." demektir. Baka bir deyile
b rey, insan trnn bir zeti olarak aklanyor.

smail grndm bir zaman ey can

shak Yakup Yusuf oldum bir zaman
Eyyup geldim ok ardm el'aman
Kurt yedi vcudum kanya idim.
Zekeriya ile beni bitiler1
Yahya ile kanm yere satlar
Davut geldim ok peime dtler
Mhr Sleyman ok tadm ben.
Mbarek asay Musaya verdim
Ruhul kuds olup Meryeme erdim
Cmle evliyaya ben rehber oldum
Cibrili Emine sada idim ben.
Sulb pederimden Ahmedi Muhtar2
Rehnmalanndan erdi Zlfkr3
Cihan varolmadan ehli beyte yar
Kul iken zat ile srda idim ben.4
Tefekkr eyledim ben kendi kendim
M ucize grmeden imana geldim
ah merdan ile Dldle bindim
Zlfkr baladm t tadm ben.
Sekahm hamrinden iildi erbet
Kuruldu aynicem ettik mehabbet
1) Zekeriya'nn Yahya'y idamdan kurtarmaya alrken ldrld
eklindeki Islami ananeye bir gnderme.
2) B..'deki versiyonunda "onun babas eklindedir. B. N. (Bektai
Nefesleri) versiyonundaki gibi "benim" olmazsa tm vurgu kaybolur.
3) Muhtemelen Uhud Sava'nda Muhammed yaralanp yardma ar
dnda Ali'nin iki ulu klc Zlfikr'la vaktinde yetimesine yaplan
bir gndermedir.
4) B.N. ve Baha Sait'in makalesi bu dizeyi "Kul iken destinde bir ta
idim ben." eklinde veriyor.

Meydana ald sim hakikat

Aldm esrar ok tadm ben.
Hidayet iriti bize Allah'tan
Biat ettik cm le Resulllahtan
Haber verdi bize seyri Allahtan
ahmerdan ile srda idim ben.
Bu cihan mlkn devredip geldim
Krklar meydannda erkna girdim
ah vilayetten kemerbest oldum
Selman Pk ile yolda idim ben.
kr matlabm getirdim ele
Gl oldum feryad verdim blble
Cem olduk bir yere ehlibeyt ile 1
Krklar meydannda ferra idim ben.
krar verdik cmle dzldk yola
Sim faetmedik asla bir kula
Kerbelda mam Hseynle bile
Pkettim dmeni gl tadm ben.2
u fena mlkne ok geldim gittim
Yamur olup yadm otolup bittim
Urum diyarn ben irat ettim
Horasandan gelen Bekta idim ben.3
Ghi nebi ghi veli grndm
Ghi uslu ghi deli grndm
1) Ehlibeyt, Muhammed'in hane halk, zellikle Ali ve onun ocukla
r.
2) Dier versiyonlarda bu "Glda idim ben" eklinde. Prof. Hseyin
Pekta'a gre bu "Gnahlarmdan arndm" anlamnda "gilda idim
ben" eklinde okunmaldr.
3) Bu dizeyi deerlendiren kimileri, iriyi Hac Bekta'la zdeletiri
yorlar, bu da derviler arasnda bile harfi harfine anlamlandrmalarda
srar edenler olduunu gsteriyor.

Ghi Ahmet ghi Ali grndm

Kimse bilmez sm m kalla idim ben.
imdi hamdlillah iri dediler
Geldim gittim zatm hi bilmediler
Sm m kim seler fehmetmediler
Hep mahlk kuluna Karda idim ben.
e) G nah ve lm
Tanmakta olduumuz mistik idealist panteizm
retisinin sonulan olarak, Bektai fikirleri gnah, onun
nedenleri ve nemi, lm, onun anlam ve sonraki sonu
laryla ilgilenir.
GNAH
Yazarn bilgisinin snrlan iinde, Bktai edebiya
tnda gnaha ilikin en ilgin ve en eni yaklam, Hsniye adl byleyici kk ,bir teoloji hitabndadr. Bu,
hem Bektailer hem de lzlbalar'ca okunan bir kitaptr.
Yazarn elinde bulunan bir elyazmas kopyadaki girie
gre, bu kitap 1551 yhnda Arapa'dan Farsa'ya v e 1857
ylnda da kendisini "bu hakir yafti Mehmet Rana bende
lerinden" olarak tantan biri tarafndan Trke'ye evril
mitir. Daha sonra baslmtr fakat tarih ve yayna ad
yoktur. Kitap, iindekilerin eyh Abul Feth Mekki'den
gelen ananeye uygun olduu szleriyle balar. Konu, Ab
basi Halifesi Hann Reit zamannda Badat'ta geer.1
Ehlibeyte bal v e srekli Cafer Sadk'n hizmetinde bu
lunan zengin bir tccar vardr. Onun evinde, be yan
dayken satn ald Hsniye adl kle bir kz vardr. Ona
ilk eitimini verdikten sonra, tccar onu Cafer Sadk'a
gnderir v e 1az ondan yirmi yama gelene kadar dini
1) Bu yknn yaps Burton'un Thousand Nights and a Night" kita
bndaki Abu-el Hsn ve onun kle kz Tawaddud'un yksne arpc
bir benzerlik tafuukurir,-436'dan462. geceye kadar.

ilimler eitimi alr, bu konulandaki b ilgisi mkemmel hal gelir. Gzellikte de esiz olduundan, gzel anlamna
gelen Hsniye ad kendisine verilir. Cafer Sadk'n l
mnden sonra efendisi zor zamanlar geirir ve tm serve
tini yitirir. Hsniye onun zorluklarna bir zm olarak
kendisini bin altn liraya satmasn nerir. Bu kadar de
erli bir kz hakkndaki somlara verilen cevap, onun tm
ulemadan fazla bilgi sahibi olduu eklindedir. Pazar ye
rinde sata kanldmda onu Hann Reid'e gtrecek
olan Ba Vezir Yahya Bermeki tarafndan bulunur. Kza
denen yksek bedele kzan Halife, kzn sz edilen bil
gisini halk nnde snamay nerir. Eer kz mnazarada
baansz olursa sahibi hayatn kaybedecek ve kz da be
delsiz olarak Halife'nin mal olacaktr. te yandan, eer
baarl, olursa. Halife bin altn lira deyip onu haldeki
sahibinin mal olarak brakacama sz verir. Ulema top
lanr ve bilgi yarmasnda szcleri olarak brahim Halit
atanr:. Bir soruya cevap olarak Hsniye drste Ehli
B e y t,mezhebinden olduunu syler. Gerek Halifenin
kim olduu sorusunu hem Ali ve soyunun haklann savu
narak, h e n de Halife Hann Reit'e saldrmadan ustaca
idare ede. Sonra iki yarmacnn karlkl sorularnn
ardndan, Harun Reit, veziri araclyla ktln k
keni sonnu konsunda skk durumda olduunu drst
e itiraf eder. Biz hem ktlk hem de iyilik ve Tann'ya
hem yararl hem zararl olm a niteliine sahip miyiz? Bas
la, isyan.ve inanszlk gibi eyler Tann'dan m geliyor?
brahim Halit, ilk cevabn eriatn ortodks retisiyle
uyum iinde verir, hem iyi hem kt. Tanr emri ve ka
derle olur, fakat onun onay yoktur. Hsniye buna cesur
bir cevap verir, yleyse der, bu durumda Tann istemedii
bireyi emretmeye zorlanmtr. Birok sayfay igal
eden uzun bir tartmada, IJsniye, Tann bizzat kendisi
ktl yaratmsa, yanl yapanlar cezalandran Tann'mn ne derece acmasz ve adaletsiz olduunu vurgular.
Eer Tann, siyah bir adam yaratp sonra ona "Sen beyaz
olmalydn diyerek onu cezalandnsa, Tann, aka bir

tirandr. Eer bir adam bir ocuun ellerini balayp onu

suya atp karp elbiselerini slatt iin onu cezaland
rrsa o adam acmaszlk ve baskdan dolay suludur. Ve
eer Ulema'nn iddia ettii gibiyse Tanr byle birey
olur. Beceriyle, Hsniye, brahim'in iddiasna destek ola
rak sunulan Kur'an blmlerini ele alr ve onlar yeniden
yorumlayp kendi kuramn, yani gnahn Tann'dan deil
fakat onu ileyen bireyden geldii kuramn destekleyen
alntlar sunar. Peygamberler halk ktden dnp iyiyi
izlemeye davet etmek iin gnderilmitir. Eer onlar in
sanlar Tann'nn emrettiini yapmamaya sevkediyoriarsa,
peygamberler Tannnn isteine kar geliyor demektir.
Hatta der, peygamberler bile kendi gnahlar iin tvbe
etmilerdir, eer onlarn yaptklar ktl Tanr yarat
m olsayd, bunu yapmamalan gerekirdi. Kur'an 14:4'ten
kendisi alnt yapar "Allah dilediini saptrr ve dilediini
de doru yola eritirir;" ve "eritirir" szcn yeniden
yorumlayarak bunun inanan ve inanmayanlara doru bil
gi vermek anlamnda uygulanmas gerekliini gsterir. O,
Kur'an 4:164-165, peygamberlerin "insanlann Allah'a
kar bir hccetleri olmamas iin..." nsanlan uyarmaya
ve bunu onlara bildirmeye gnderilmilerdir, der, bu da
Tann'nn ahlaki olarak hkm vermi olmas gerektii te
zini kantlar ve eer byle hkm vermise gnah yalnz
ca gnahknn sorumluluuna braklmaldr.1
Daha nce tm Bektai edebiyatnda, Tann'nn in
sanlarn yaptklann terazide tartt ve gnahkr ceza
landrd ya da lmden sonra insanlan dar bir kpr
den geirip ahlaken yetersiz olanlann cehenneme
dmesine yolat eklindeki ulema'nn ortodoks reti
siyle dalga gem e eilimi bulunduuna deinmitik. Bek
tai, iyilii ve ktlyle dnyay Tann'nn yaratt fik
rini ahlaki olarak tutarsz bulur. Bunun yerine, Bektai,
1) phesiz uzun tartmann sonunda Harun Reit ve tm dinleyiciler,
Hsniye'nin mant kadar ho szll karsnda da kendilerini
kaybetmilerdir. Hsniyenin artk Halife'nin sz verdii dlle zengin
olmu efendisiyle kalmasna izin verilir.

Tanrdan gelen tezahrler emberi yoluyla yaradl kura

myla, hisseder ki, gnah, temelde hakiki olmayan, evre
mizdeki grng dnyasyla birlikte olan bir eydir. Bu
fiziksel dnyaya hakikat atfeden yzeysel insan iin g
rnr hakikat, bu nedenle o kiiyi gnah ve eytana uy
maya srkleyebilir fakat bu, gizli bilgi sahibi olanlar
iin, yalnzca gerek olgularn anlalamamas durumu
dur. Byle bir kiinin iinde "ben"i amak iin yaplan
ahlaki bir mcadele vardr. Gerek gnahn dnyann g
nah dediiyle pek bir ilgisi yoktur, o bireyin ikilik duygu
sudur, bu dnyay ve kendini Tann'dan baka birey ola
rak grmesidir. Bektai'nin "gnahn arl" gibi bir
kavram yoktur, ne de kendisini hakiki olmayan bir fizik
sel dnya ya da toplumsal dzen iin dnyann gnahna
kar mcadele etmek ahlak ykmllnde hisseder.
Tinsel btnleme, aksine, tm eyleri, meyhane ve k ili
seyi, put ve mihrab, kendileri hakiki olmayan, yalnzca
hereyin arkasndaki birlii iaret ettikleri iin bir anlama
sahip olan tezahrler olarak grmek yoluyla gelir. Bu bir
lik ilahi Hakikatle bir olana kadar iinde kendisini yitir
meyi umabilecei birliktir.
Agli Dede bir nefesinde zihnin bu tavrn anlatr1:
Ey sofi, bana mescid meyhane de birdir
Savti zhd narei mestane de birdir
Haktan sana ermez ise esrar hidayet
Bu zikr ibadet ile peymane de birdir
Gel ge bu riyadan, hele gr taht cihanla
Bu fanide bir gei virane de birdir
ll ba Dnyaya gnl verme diriga
Arif olana kil divane de birdir
Aghi gibi nurola gr ey gz ama
Bu aka yanan em'ile pervane de birdir.

1) B.. 8.

LM
Genelde, lahi Hakikat'ten kan ve ona dnen bir te
zahr dairesine inanan Tiiric mistikleri iin lm iki ey
den biri anlamna gelebilir. Eer tinsel yolculuunda bir
insan daireyi nsan- Kmil olarak tamamlarsa hak ile
hak olur. Eer daireyi tamamlamamsa, ulam olduu
geliim aamasnda grlmez bir tinsel duruma geer. Fi
ziksel olarak daireye geri dnmez. Ancak niha Hakikat'e
ulam olanlar fiziksel dnyaya phesiz yalnzca nsan Kmil eklinde yenden dnerler.1
Bektai, sreci biraz daha faildi grr. Aralannda en
tahsillileri tenasuh'a ilikin herhangi bir inanc reddetselerde, phesiz birou buna inanr ve lmden sonra ne
olduuna ilikin olarak tarikatn genel retisi olarak g
rnr. Karlatm en tahsilli Bektailerden biri, bana
tarikatn entellektel yelerinden hibirinin bu retiyi
kabul etmediini sylemiti. te yandan Arnavutluk'ta ki
Bektai Tarikatnn ba Salih N iyazi Dede, Bektailer
arasndaki genel inancn bir kiinin ruhunun, lmde, ki
inin yaamnn benzedii bir hayvana geecei eklinde
dir demiti. Bir adam canavarca yaamsa, onun ruhu bir
canavann bedenine geer. Bu, kiinin yaam srasndaki
alkanlk ve ilgilerine bal olarak bir domuz, bir kpek,
1) Abdlbaki Bey'in Melamilik ve Melamiler, 95-97, 274 ve Kaygu
suz, 130'a baknz. Baki Bey'in szn etlii Devriyei Ariye, bir kii
nin Insan- Kmil derecesine ulaamamsa, lm halinde, varoluu
nu tinsel bir dunmda nasl srdrebildiini tam olarak anlamak iin
gerekli olan b ir aklama verir. Dnya onu bildiimiz ekliyle, yani
Ykselen Erideki (Kavsi Ur) tm evTmi olarak, ild alemin birle
mesiyle meydana gelir. Alemi Ervah ya da Alemi Melekt, ve Alemi
Ecsam ya da Alemi Mlk. Alemi Ervahda aadaki sra var edilir, 1.
Akl kl, 2. Nefsi kl, 3. Ervah melaike, 4. Ervah enbiye, S. Ervah
evliya, 6. ervah arifin, 7. Ervah abidin, 8. Ervah mminin, 9. Ervahi
kfirin, 10. ervah cinni. II. Ervah eyatin, 12. ervah hayvanat, 13.
Ervah nebatat, 14. Ervah tabayi. Bu nedenle ruh fiziksel dnyadaki
bir nesneyle bileimind alndnda. Ruhlar Alonindeki uygun yeri
ne geebilir. Mineraller, bitkiler ve hayvanlar bile en dk seviyele
rinde dahi iki alemden oluurlar.

bir kaplan ya da dier bir hayvan ya da kii tipi olabilir.

nMacedonia"snda Brailsford, Hseyin'in katilinin ruhunun bir yabani tavana getiini ve bu nedenle Bektailerin yabani bir tavan avlamadklann, yemediklerini hat
ta ona dokunmadklarm ileri srer. Balkanlardan geen
bir gezgin, Bektailerin, daha nce Bektai iken bcek
ekli alm olanlarn yollarndan kamalar iin ayakkab
larna ngrak taktklarn grdn bildiriyor. Birok
Bektai muhtemelen bu fikre glecektir. Fi Tahkiki Azra
il ve Keyfiyyeti Kabz Ervah1 adl bir almada, Azra
il'in lmek zere olan birinin ruhunu bedenden almakta
oynad rol konusunda Mslmanlar arasnda ok bildik
olan kavrama2 byk lde benzeyen bir deerlendinne
vardr. Kitapkta Azrail Nura Muhammed'den yaraulm
olarak anlatlr. Ademin kendisinden yaradlaca toprak
tan bir avu getirmesi iin dnyaya gnderilmitir. Sonra
bu topraa rah ilave edilmi ve bu bileimden Adem'in
bedeni olumutur. Azrail'e, lm annda yaratklardan
ruhlarn almak grev ve gc verilmitir. Baz ruhlar vcudlann kolayca terke ier. Bazlar ise vcutla o kadar
birlemilerdir ki ancac bir mcadeleden sonra kopanlmalan gerekir, fakat her zaman Azrail'in ruhu alacak g
c vardr. Alnd anda ruhun dikkati hangi yaam tr
ne sabitlenmise, o srada o trde bir cisimleme, hll,
meydana gelir. B ylece ilah nitelikler tayan bir kiilik
iinde yaam olanlar Tann'ya ykselecektir, kt ya
amlar srm olanlar, her zaman hayvani eylerle ilgi
lenmi olanlar, ykselemeyecek, fakat kendi kt kiilik
leriyle fiziksel dnyada hapsolmu olarak kalacaklardr.
Dahas, Azrail'in kendisi de bireyin yaamna uygun bir
biimde gelir, peygamber ve velilere melek, gnahkarlara
da bir eytan ya da ejderta eklinde grnr. Yine hakiki
inananlara en sekin kokularla gelirken, lanetlenenlere en
kt kokularla gelir. Bylece insanlarn ratlan "kyameti
1) S. 175, "Bektashi and Tasavvuf Texts"
2) Encyclopedia of slam, Izrail maddesi.

afaki" de bir ate "Onun Yz dnda"1 hereyi tketene

kadar srp gidecektir.
Bu kavramn genel olarak Bektailer iin ne derece
tandk olduunu sylemek olanakszdr. Daha felsefi d
nceli olanlar iin kabul edilebilir terimlerle lm ve
onun neminin bir aklamas, Browne'in "Year Among
the Persians" s. 140-142'de bulunur. Burada ifade edilen
fikir, kt ya da kusurlu ruhlarn, lm annda yaamlar
nn benzedii hayvanlarn fiziksel bedenlerine gemedik
leri, fakat fiziksel dnya tarafndan grlmedikleri ve
kendi hayalleri ve isteklerinin yaratm olduu ruhsal du
rumda yaamaya devam ettikleri bir Benzerlikler Alemi'ne (Alemi Mithal) getikleri eklindedir. Bektailerin
iirleri ve dier edebiyatlarnda sonraki yaam hakknda
genelde artc derecede az ey sylenir. iirleri, Snni
retisinin fikirlerini yeterince zgrlkle eletirir fakat
kendi fikirleri hakknda ok az ey syler, zerinde vur
gulama yaptklar tek fikir, Tann'ya geri dn, yolculuk
larnn hedefine fiili olarak ulamaktr.
Yine de bir pratik inan konusu olarak, Uygulamalar
zerine blmde, Bektailerin kendi tarikatlarnn byk
velilerini yardma ardklar, tekrar tekrar grlecektir.
Tanrya dn, pratikte bireyselliin yokoluu olarak al
glanmaz. Gen Veli, hl inananlarn ihtiya duyduk
larnda yardm iin arabilecekleri yaayan bir varlktr.
C B EK TALERE ZG RETLER
Daha nce de iaret edildii gibi, dier Trk mistik
leriyle ortak olduklar ve Bektailere zg olan inanlarn
ayrlmasnda, herhangi bir snflama, tamamen suni ol
maldr. Bu blmde tartlan retilerde Bektailer, ei

1) Bu son ifade, kolleksiyonumda, hemen "Fi Tahkiki Azrail"in arka

sndan gelen bir elyazmasndan alnmtr. Bal, Kyameti Afaki'dir.

limleri asndan aka ii olarak Trk tarikatlarnn o

undan farkllarlar. Iran'l iilerin, Ali'yi kutsallatrma
y mutlak bir arla vardrdklar iin Bektaileri ii
olarak kabul etmedikleri sylenir, fakat en azndan bir
Bektai iirinde Bektailerin asl iiler olduu iddias ile
ri srlr1:
Ta ezel bezminden ikrar eyliyen iileriz
Bunda ol ikran tekrar eyliyen iileriz.
I. l (Teslis)
Baz noktalarda allm ii bak asyla uyumlu
olmalarna karn, hatta bu noktalarda bile, Bektailer
kendi zgn vurgularna sahiptir. Bu nedenle, bu blm
deki tartmamza, yukarda aklanan, tek hakikat olarak
Tann'ya inancn, Bektailerin zihninde bu Hakikatin M u
hammed ve Ali'de zel tezahrleri bulunduuyla balaya
biliriz. Bu nn bir tutulmalar, aslnda bir l re
tisine ok yaklamaktadr: Hak, Muhammed ve A li, Sefil
Abdal yle yazar2:
Allah Muhammed Ali hep bir srdr. Ve Perian Baba3;
"Hak Muhammed Ali haktr." yazar.
Bir nefeste Pir Mehmet ayn dnceyi ifade eder4;
Bu cihanda klli vanm sorarsan
Allah bir Muhammed Ali sevdiim.
Odur dayandm dmnm imanm benim5
Hem din ile billh imanm benim
1) Kemteri, B.. 245.
2) B.. 327.
3) B.. 302.
4) B.. 306.
5) Yola giri erknndaki mritin eteini tutmak hareketine yaplan
bir gnderme.

Gizli kalp evinde mihmanm benim

Allah bir Muhammed Ali sevdiim.
A sevdiim sensiz bir an olamam
adolup ta sensiz bir dem glemem
Senden zge bir yr dahi bilemem
Allah bir Muhammed Ali sevdiim.
Kul Himmet'te iirlerinden birinde yle der1;
Muhabbettir L ilheillallah
Muhabbettir muhammed Resulllah
Muhabbettir ali ah veliyullah
isim, manada birdir muhabbet.
Allah Muhammed Ali ortasnda
Cibrilin grd nurdur muhabbet.
Muhammed ve Ali iki kii olarak dnlmezler.
Bektailer iin onlar birdir, sanki bir kiinin iki adym
gibi sylenir ve yazlrlar. Bu nedenle Merdivenky tek
kesi Babas ziyaretilere tekkenin kurucusunun Muham
med Ali2 olduunu bildirdiinde yakn bir tarihteki tek
bir kiiyi deil fakat dinin srlannn kaynakland ikili
nin teolojik ahsiyetini kastetmektedir. "Ali Muhammed'dir, Muhammed Ali" diyor bir nefesinde3 Kul Adil,
ve Yesari'nin bir drtlnn ayn dnceyle bittii bir
"12 mam" nefes'i vardr. "Muhammed Alidir, Ali Mu-

1) B. . 221.
2) Hasluck, 517. 1933 Eyll'nde bu Tekkeyi ziyaret ettiimde postta
oturan Tevfik Baba bu tekkenin kuruluunu "Muhammet Ali yolunun
izleyicisi olan ah Kulu" adl bir dervie afetti. 1907delen Mehmet
Ali Hibni Dede Baba, tekkeye g ve etkinlii yeniden kazandrmak
iin ok alma, fakat burada sz edilen Muhammed Ali, Peygam
ber ve damadnn birlikte olduklar teolojik ahsiyettir.
3) B . . 430.

hammed", ve giri dizelerinde yle denir.1

Haa birbirinden kim ayn grd
Muhammed Alidir, Ali Muhammed.
Bylece bir l'de birletirilen Tanr, Muhammed
ve Ali, yine de pratik amalarla sk sk birbirlerinden ay
rlrlar. Muhammed'in "Ben ilim ehriyim, onun kaps
Ali'dir." hadisi Bektailer arasnda ok sevilir. Bu hadis,
ikisinden Muhammed'i nemli klar grnecektir, fakat
bu, Bektailerce byle anlalmaz. Muhammed'in yeri ku
ramsal olarak Bektailer arasnda her zaman onurlu bir
yerdir. Farkllamam Tanrsallksan yaylan ilk na
"Nuru Muhammed" denir. Muhammed ve ona indirilen
Kuran'da din ilimi iin yeterli malzeme bulunur fakat o
malzemenin anlalmasna giri Ali'de bulunacaktr. Bu
nedenle, Ali, Bektailer arasnda, ncelikli yerde varsay
lr. Bektai Sm'n anlamak iin, onlarn sayg duyduklar
Ali'yi, bir lde ayrntl olarak anlamalyz. Bu neden
le, nce Bektailer arasnda genellikle tasvir edilen kii
olarak insani olaylarda yer alan ve dnyada yaayan, ana
nenin Ali'sini aklamaya alacaz; ve sonra tozmik
nemi iinde sunulan retisel Ali'yi aklayacaz.

2. Ananenin Ali'si
Bektailerce tasvir edildii ekliyle, Ali kiiliini de
erlendirmeye bir zemin olarak tarihin gerek Ali'sini bir
ka cmleyle aklamak yeterli olacaktr. 600 ylna don doar, Peygamberin amcas Ebu Talip'in oludur.
ocukken Muhammed tarafndan evlat edinilir ve onun
ilgisi altnda eitilir. Muhammed'e inancn ilk aklayan
lardan olduunda 10 yanda 15 yandadr, sonra Mu
hammed'in kz Fatma ile evlenir ve ondan iki olu Ha
an ve Hseyin olur. Bir asker olarak cesur ve imanldr,
bazlarnca Muhammed'in hakiki halefi olarak grlr.

Fakat Halifelik'e ancak 656'da Ebu Bekir, mer ve Os

mann ardndan gelir. Neredeyse hemen isyanlarla kar
lar. Merkezini kurduu Mezopotamya'da Frat Nehri
yaknndaki Kfe'den, Suriye'nin gl valisi Muaviye'ye
kar sava yrtr. 661'de zehirli bir okla ldrlr ve
yaygn inanca gre Kfeden drt mil uzaklktaki N ecefe
gmlr.1
Sava, alim, bilge ve aziz olarak Ali, Bektai ana
nesinde muazzam boyutlarda bir kiilik haline gelmitir.
O ve oullan hakknda bilgi iin Bektailer, en byk
Trk airlerinden biri olarak tannan Fuzuli'nin
16.yzylda yazd "Hadikatssada"2y okurlar. Bu ki
tap temelde Iranl air Hseyin Viz'in Revzatheda'sna dayanr.
Ali'nin yaamyla ilgili dier bir sevilen eser, Fars
a'dan Ata Allah bn Fazlulah irazi'den Manisa'l Benlizade tarafndan evrilen Revzatulahbap'tr3. Fakat hem
bilgi hem de ilham kayna olarak en byk kaynak,
Ali'yi ven uyakl bir iir olan Faziletname4dir. Bu kay
naklarda sunulduu ekilde Ali'nin tam bir deerlendiril
mesini vermek bizim iin ok uzun olacaktr.5 Bunun ye
rine, sadece, Bektailerin dnce hayatna dnce
rengi olarak girmi ve edebiyatlarna yansmz zgn
ananeleri vermeliyiz. En bata, bu ananevi tabloda
1) Bu inan ihtilafldr. eitli dier iddialar iin Donaldson'un "The
Shi'ite Religion" s.54'e bkz. 111., IV. ve V blmler Ali'nin Halife ve
imam olarak mkemmel deerlendirmelerini ve Necefteki mezarm
vermektedir.
2) 1837'de Boulac'ta ve sonra tekrar Konstantinople'da basld. 1600
kadar erken bir tarihe uzanan ok sayda elyazmas kopyas vardr.
Yazann zel kolleksiyonundaki mkemmel bir kopya 1627 tarihlidir.
3) Bunun en azndan iki basks vardr, ciltlik, 1851 ve drt ciltlik
1871 basklar.
4) 1909 tarihli basl bir versiyonu hala bulunabilir, iyi korunmu
1571 tarihli bir kopyas yazann kolleksiyonundadr. Bu kitabn
1519'da Yemini Baba tarafndan yazlm olduu sylenir.
5) Ali'nin yaamnn faziletname'de olduu gibi ayrntlar ieren bir
yks iin Brown'm "Dervishes'nin XVII. blmne bkz.

Ali'nin kiilii bir sava olarak, katn Dldl ve iki ulu

klc Zlfkr'la birlikte izilir. Trke'de, Ali'nin Dldl'e1 biner ve Zlfkr'2 sallarken gsterdii mucizevi
cesaret ve gc anlatan sekiz ykden oluan bir derleme
vardr. Bu ykler sadece Bektailerce deil, dierlerince
de okunur ve sonuta Ali'ye sradan halkn arasnda mito
lojik boyutlara ulaan bir n kazandrr.3
Ali'nin kiiliinin m ucizevi nitelii, o sadece bir o
cukken ortaya kar. Fiilen bir Bektai olarak grlme
mesine karn, Bektailer arasnda en sevilen airlerden
biri olan Erefolu Runrye atfedilen bir Tarikatname4,
Cafer Sadk'tan gelen bir ananeye gre, bir insan olu
nu Kaf Da'nm5 ardna karp yemek zereyken aslan
grnl bir gencin ortaya kp ona bir darbe vurup
boynu ve ellerinden arkasndan hurma yapraklaryla ba
lad bir devin yksn anlatr. Dev, serbest braklma
s iin Adem'den balayarak herbir peygambere bavu
rur. Her peygamber iyi niyet gsterir fakat ok sk olan
ve boynundan kanlar dklmesine neden olan badan de
vi kurtarmay baaramazlar. Sonunda dev, acsnn tm
1) Encl. of slam, Dldl. Onunbeyaz dii bir katr olduu sylenme
sine karn Trke yklerde hep bir at olarak anlatlr.
2) Encl. of slam, Dhu' fakar. Bu mehur kl Bedir savanda Muhammed'e ganimet olarak gelir ve ondan Ali'ye geer, Ali ykleri ve
Bektai sembollerinde hep uzun iki ulu bir kl olarak izilir.
3) Tarihsiz tabasmas bir bask Gazavt denilen sekiz yk ierir.
Bunlarn en azndan birka yeni Trke harflerle baslmtr. 1934'te
Eyp Camii avlusundaki kitap sergisinden aadakileri satn aldm:
Hay ber Kalesi, Kan Kalesi, Hverzemin ve Billru Azam, hepsi Em
niyet Matbaasnnd. Ejder Kalesi Yusuf Ziya Kitaphanesince basl
mt. Trke'de Ali'nin mucizevi sava niteliklerini anlatan baka
benzer ykler de vardr. Bunlarn modem bir Trk Yazar zerindeki
etkileri iin s.59 n.4'e bkz. Yazarn kolleksiyonunda Kan Kalesi y
ksnn elyazmas bir kopyas vardr.
4) Bektai ve Tasavvuf Metinleri elyazmas kolleksiyonunda s.221. B.
. 223'te, ayn yky iir biiminde veren Kul Himmet'in uzun b ir i
iri vardr.
5) Kaf Da dnyay evirdiine inanlan mitolojik bir dadr. Bektai
iirinde ska ad geer. Encycl. of slam, Kaf maddesi.

yksn Muhammed'e anlatr. Muhammed deve kendi

sini balayan ocuu tanyp tanyamayacan sorar.
Olumlu bir cevap alnnca peygamberin tm dostlan, as
hap, Dev'in nnden gem eye balar, bunlarn arasnda
bir gen olan Ali de Selman Farisi'nin yannda yrmek
tedir. Ali'yi grnce dev titremeye balar ve Muham
med'e onu balayann o olduunu hayknr. Muham
med, Ali'ye, bunun don olup olmadm sorar. Ali
itiraf eder, fakat devi, mslman olmadan ve yine insan
yemeyeceine sz vermeden nce serbest brakmay red
deder. Sonra Ali'nin bir parmak hareketiyle ba zlr
ve dev serbest kalr. Bektailerce bu mesel iin yaplan
tam yorumu aklamakta yeterli deilim. Bu, bir dertler
ve derman eretilemesi olarak grnyor. Bektai iirle
rinde baz dertlerden yakmlmasndan fazlaca kanl
maz, zellikle de aynlk acs ve "ikilik"in farkedilmesinden kaynaklanan bir uyumsuzluktan szedilir, bunun
derman ise Ali ve onun soyunda bulunacaktr.
Derdim oktur kangsna yanaym1
Yine tanelendi yrek yresi
Ben bu dertten kande derman bulaym
Meer ah elinden ola aresi.2
Bu dert, bazan Hakikat gereini inanmayanlardan
saklamak iin indirilen bir perde olarak anlatlr. Bunun
iin Ak Haan, iirlerinden birinde3 "Mnkirin gzne
perde indiren, Ali'dir"der. Dev olaynda olduu gibi, per
deyi indiren o olduu kadar, kaldrabilecek tek kii de o
dur.
Ali'nin bir ocuk olarak gcn anlatan bu ykden
daha da mehuru, onun Muhammed'in mehur ge yk
selii, Mira, srasnda oynad role ilikin anlatdr.
Cebrail tarafndan ykselie anldnda Muhammed,

1) B.. 308.
2) Ali'ye ska ah denilir.
3) B.. 19 ve No. 4.

kendisine emedildii gibi bir rehber alr, sonra yolda,

kendisini biiyiik lde korkutan, ancak Tann'nn onun
sadece bir yadigr istediini sylemesiyle sakinletii bir
aslanla karlar. Muhammed ona yzn verir, sonra
doksan bin sm n tartaca Tann'nn huzuruna geer.
Konuma bir perdenin arkasndan devam ederken Mu
hammed, bu perdenin kaldrlp kaldrlamayacan so
rar. Perde kaldnlr ve Muhammed arkasnda Aliyi grr.
Aynlmadan nce, Tann, ona, torunlar Haan ve Hse
yine vermesi iin bir avu zm verir. Orada bulunan
Selman da bir zm ister ve Muhammed ona bir tane ve
rir. Dn yolunda kendilerine "Krklar" diyen bir grupla
karlar. Onlan sayan Muhammed otuzdokuz olduklann grr. Fakat o anda Selman gelir ve Krklan tamamlar.
Onlar sohbet ederken grnmez bir el Selman'm elindeki
zm skar. Bu ekilde retilen suyu Krklar'dan biri
ier ve hepsi birden sarho olurlar. Dans etmeye, alpare1
almaya ve Tann anlamna, hu, hu demeye balarlar.
Sonra Ali, dierlerinden daha byk bir vecd iinde orta
ya atlar ve azndan Muhammed'in aslana verdii mhr
yz karr. Sonra Muhammed Ali'yi tanr ve onun
gerek doasn anlar bylece bu davranla kendisini ila
hi Hakikat'in kavrayna ulatnr.2 Bu ananevi toplant
nn Bektai ve Kzlbalar arasnda ibadetin temel treni
olarak gzlemlenen Aynicem'in modeli olduu sylenir.3
Bektailer'in Ali'ye ynelik tavnn belirlemede olu
turucu olan dier bir anane de Ali'nin Uhud Sava'nda
oynad roln yksdr. Bu olayda Muhammed'in ar
yaraland sylenir. Kanlar akarken Cebrail Muham1) Bir tr embal. Kamusu Trk.
2) Bu aklama iin lahiyat Fak. Mec. No. 8 s. 114'ebkz. Prof. Yusuf
Ziya Bey'e bir Alevi Babas ykiSv byle anlatyor. Sayfa 117-119'da
ayn ykyle ilgili Hatayi'den bir iir vardr. Ayn ykye gnderme
ler iin B.. 216-218, Kul Hinunet; B.. 205 Kul Budala; 41 Bosnavi'ye bkz.
3) Bu ilk toplantnn biraz farkl aklanmas iin Szlk'te Krklar'a
bkz.

med'e gelir onu kanatlaryla sarar ve nat- Aliyen'i oku

masn syler. Muhammed bu duay okur okumaz, Ali
hemen yardr' a yetiir. Zlfikrm eker dman peri
an eder ve hem Muhammedi hem de tm mslmanlan
kurtarr. Bu dua Arapadr, Bektai ve Kzlbalar arasn
da ok tannr. Aadaki gibidir:
Bismi ah1
Ali'yi ar, mucizeler yaraucsn; zorluklarda onda
bulacaksn yardm. Allah iin ihtiyacm. Seni aryo
rum. Tm kayg ve sknu Senin Byklnn nda
uzaklar, Allah, Allah, Allah2; Senin velilik srrnla, Ali,
Ali, Ali; gel bana, gel bana, gel bana, Ali, Sen gzellik
ve mkemmellik sahibi, sen Kutsiyet ve Ycelik sahibi;
El Hseyin ve onun bykbabas, onun babas ve onun
annesi, onun kardeleri ve oullan akna bizi tm kayg
ve skntdan merhametlilerin En Merhametlisi'nin mer
hametiyle kurtar; Sen yardmlarn en iyisi, yrek ve zi
hinler alt st edicisi, Sana bal olanlar hrmetine dei
tir yrek ve zihinlerimizi, Ali gibi er, Zlfkr gibi kl
yoktur. O Rabbimizin dostudur. Onurlu Muhammed ve
Haydar akna duy bizi."
Son olarak deinmek istediimiz anane Ali'nin g
mlmesinin yksdr. lmnden hemen nce oullan
Haan ve Hseyin'i ard ve onlara kendisi ldkten
sonra yz rtl bir kiinin vcudunu gtrmek isteye
ceini syledii anlatlr. Oullar bunun yaplmasna izin
1) Bismi ah. Bu, Bektailer tarafndan ska "Bismillahirrahmanirrahim" yerine kullanlr. Buradaki nat kopyas yazarn eitli Bektai er
kn, tren ve sembollerini ieren bir elyazmas kopyasndandr. Bu
kolleksiyona sonradan Erknname No:4 denilecektir. ok benzer bir
versiyon lah. Fak. Mec. No: 15 s. 80'de bulunur. Ksaltlm Bek. ve
edebiyat s. 25'tedir.
2) Bu na't kk baz deiikliklerle, zellikle de son duada Allah
szc yerine Ali geirilerek, Bektai edebiyatnda Hatayi olarak ta
nnan Safevi Hanedan kurucusu I. ah smail'in paralar zerinde bu
lunur. Codrington'un "Manual of Musalman Numistacis"e bkz., s.95.

vereceklerdir. 13 numaral illstrasyon da bunu gsteren

bir resim vardr, deve zerinde bir tabut onu gtren pe
eli bir kii ve refakatsiz bir cenaze, Merakla yanp tutu
an Haan ve Hseyin'in onu sren kiinin kimliini
renmek iin devenin peisra kotuklar sylenir! Ak
Haan nefeslerinden birinde daha nceki bir anane kadar
bu ykye de deinir ve Hac Bekta' Ali ile zdeleti
rir1
Aslan olup yol stnde oturan
Engr erbetini Krklara ezen
Kendi cenazesin Kendi gtren
Hnkr Hac Bekta Ali Kendidir.

3. Ali'nin retisel nemi

Yukardaki ananeler, Bektai dncesinde Ali'nin
Tann'nn kendisiyle ne denli zdeletirildiini gstem eye yeterlidir. Bu nedenle Muhammed'in Ali'yi meru ha
lefi olarak atadna ilikin bir ananenin bulunmas doal
dr. Bu ananenin, Cafer Sadk'tan geldii ve Peygamber
63 yana geldiinde yaknda lahi Hakikat'e dnecei
gerei zerinde dnceye daldm bildirdii sylenir.
Kendi yerine kimin geeceini ve halka kimin rehberlik
edeceini dnrken, Cebrail ona, Azrail'in Allah'n em
riyle kendi halefi olarak Veliyullah' atamasn emrettii
ni syler. O Cuma, Muhammed, Bilal'e herkesi ibadet ye
rine toplamasn emreder. Herkes oradayken Ali'yi
elinden tutarak Minber'e karr ve dinleyicilere aadaki
konumay yapar: "Ali'yi sizin zerinize Byk imam
yaptm ve ona bu ilham verdim. Halkn ona itaatini sa
lamalsnz. Bu Allah'n emri ve Kur'an'n kararyla oldu
u iin ona itaatkar ve tabi olmalsnz. Allah'n halifesi
nin gnahsz olmas gerektiinden onun yerini alan da
masum olmaldr." mamlk ve nderlii Ali'ye verdikten
sonra minberden indi ve kendi belinden zd kua
1) B.., 19.

Ali'ye sararak unlar syledi: "Her kim Ali'ye el kaldrr

sa o bir gnahkrdr. Allah'n laneti onun zerine olsun.
Ali bin Ebu Talib hakiki mam'dr. Her kim beni gerek
Peygamber olarak tanyorsa Ali'yi de vahiy ve halife ola
rak tanmaldr. Onun soyundan yani benim ocuklarm
dan 12 imam gelecektir, imamlk onlanndr. Onlar hakiki
ve gnahsz kalacaklardr. Onlar seven tm mmin ve
mslmanlar zerine rahmet; ve onlar sevmeyenler ze
rine lanet olsun. Allah'n laneti baskc olan insanlarla ve
Allah'n rahmeti mjninlerle olsun."1
Bu ananede iilik kadar Bektailik'in de iki temel il
kesinin temeli atlr. Ali ve Ehlibeyt'e ballk duyanlara
sevgi ya da Tevell, onlar sevmeyen ve ballk gster
meyenlere nefret ya da Teberr.

HUTBETL BEYAN'IN TANIKLII

Alinin nemi ve onun kozmik dzenle ilikisi zeri
ne bir kuramn geliimi, en tam haliyle Hutbetlbeyan2
adl bir kitapta aklanr. Bu kitaba gre Muaviye ve Ali
arasnda kimin halife olmas ge jktii konusundaki uyu
mazlk yle ortaya kar: Peygamber hayattayken, Ali
bir kez Muaviye'ye Peygambere sormak istedii bir soru
su olduunu syler. Kendisi sormaya utand iin Muaviyeden Muhammede onun lmnden sonra halefinin
kim olacan sormasn ister. Sadece ilk halifeyi deil,
drt halifeyi sormasnda da srar eder. Muaviye bunu ka
bul eder ve Peygamber hasta olduu iin sorulan Muhammedin karlarndan biri olan kzkardei mm Habi1) Yazann Bektai ve Tasavvuf metinlerinde Cafer Sadk'tan aktarlan
bu hadis sayfa 191 ve 217'den balayarak benzer bir dille iki kez veril
mektedir.
2) Aadaki tartma, yazarn zel kolleksiyonundaki Trke yorum
lu, Arapa Yeini Sz'n gzel yazlm bir kopyasna dayanr. Kitap
1590 tarihlidir ve Dervi Gaybi tarafndan imzalanmtr. Bu kitab
birok sayfayla. Kap, Eik, Namaz, Meydan Ta, Dar, T, Teslim
tercem anlar ve bir Pir ve Tarih silsilesi izler.

be Hatun'a verir. Peygamber cevabnda kendisini Ebu B e

kir'in izleyeceini, onu mer'in onu da Osman'n izleye
ceini syler. Sonra Peygamber, ondan sonrakinin kira
olacan sylemesi iin zorlandnda bu soruyu sorann
olacan syler. nk Peygamber hakikatte soruyu so
rann Ali olduunu bilmektedir. Fakat Peygamberin ce
vab, soruyu soran olduunu ileri sndiiii iin, Muaviye'nin Halifelik iddiasna bir mazeret olur. Ali
Muaviye'ye biat etmeyi reddeder ve onun biatim ister
nk Allah ona dierleri zerinde bir fazilet vermitir.
Kendi soyundan bervzer bir fazilete sahip iki kii gelecek
tir, fakat kendisi tmnn en faziletlisi olacaktr. Muaviye doal olarak kant ister ve Ali'de cevap olarak kendi
kimliini tanmlayan ve Hutbetl Beyan olarak bilinecek
yetmi kelime syler. Peygamberin ashab bu szckleri
Kur'an ve hadisle uyumlu bularak kaydederler ve onlara
Kitabl enaniyeti Ali derler. Birok yorumcu bu szck
leri Arapa ye Farsa olarak yazmlardr, yazar eyh Se
yit Hseyin bn Seyit Gaybi bunlar Arapa ve Farea bil
meyenlerin de kullanm iin Trke'ye evirmitir. 70
Sz'n ilk yinnibei aadaki gibidir
1. "Bilinmeyenin anahtar bendedir. Muhammed'den
sonra benden baka kimse bilmez onlar. Ve ben hereyi
bilirim." bni Abbas'tan gelen bir hadise gre, Peygamber
allah'n alt ksm bilgi verdiini sylemitir. Bir ksm
dnya insanlarna verilmitir. 5 ksm ise Ali'ye verilmi
tir. Peygamber "Ben ilim ehriyim, Ali onun kapsdr"
dedikten sonra unlar da sylemitir," Kur'an dsal bir
anlama sahiptir, zahir ve gizli bir anlama sahiptir, batn
ve onun gizli anlamnda yediden yetmie dier gizli an
lamlar vardr." Ali zahiri anlamlan bilir ve bildirebilir, fa
kat batini anlamlar yalnzca onun tarafndan bilinir.
2. "Ben ilk kitaplarda anlatlan iki an sahibiyim,
Zlkameyn.1 lk a, Allah velayet n ve Peygam-

1) Ency. of slam 1.962 bkz. Dhul-Kamain maddesi.

berlik asasn verdiinde balad ve Peygamber Mhrle

ri zamanna kadar srd, ikinci a, Muhammed'in zama
nndan balad ve Allah, Ali'nin soyunun velayetini orta
ya koyana kadar srd, tik a Peygamberlerindi;
kincisi veliler ve imamlarndr.
3. "Kant benim, Sleyman'n mhrnn sahibi."
Yani, adm mhrn zerinde olmasayd, dnyadaki hibirey ona itaat etmeyecekti.
4. "Ben tm peygamberlerin kantym." Benim pey
gamberlik mn faziletiyle tm peygamberler banl
olabilmilerdir. Bizzat Muhammed de buna tanktr. "Ben
ve Ali bir ktanz."
5. "Tm yaratklarn hakimiyim." Bunun kant Mu
hammed'in u cmlesindedir: "Ali bin Ebu Talip, atei ve
cenneti paylatracak olandr."
6. "Ben, levhi mahfuzum." lm melei Azrail, be
nim iznim olmadan hibirey yapamaz.
7. "Ben Allah'n yreiyim." Peygamberin dedii gi
bi "Mmin'in kalbi Allah'n evidir." ve "Ey Ali senin te
nin benim tenimdir; senin kann benim kanimdir. Kim se
ni tanrsa beni onurlandrr, her kim seni horgrrse beni
horgrr."
8. "Allah'n snma yeriyim." Yani, insanlarn s
nabilecei Allah derghym. Bana snan herkes iin
Allah'n merhametini alacam; yani kim tevell'y uygu
larsa, bana dost olanlarn dostu, ve kim teberr'y uygular
benim dmanlarmn dman olursa onlara bunu sala
yacam.
9. "Ben Allah'n peygamberinin "Yol senin durak se
nin' dediiyim." Ali doru yoldan ayrlmamlardan biri
olduundan, Kur'an'n ilk suresinde ondan szedilir, Srat
kprsnn ilk duranda Ali'yi ve onun soyundan onbir
masumu sevip sevmediklerini sorgulama hakk onundur.
Allah'da byle sylemitir: "De ki: 'Ben sizden bana kar
yaknlara sevgiden baka bir cret istemem:"1

1) Kur'an 42:23.

10. "Ben Kitabn ilminin sahibiyim, tm olmularn

ve tm olacaklarn."
11. "Ben ilk Nuh'um ve ben Nuh'un gemisiyim." A l
lah'n peygamberinin dedii gibi: "Nuh'un gemisi Ehli
beyt sevgisine bir misaldir." Nasl ki selamet Nuh'a ge
miyle geldiyse, insanla Ali ile gelmitir.
12. "Ben bulutlarn ilkiyim." Allah'n peygamberinin
dedii gibi: "Velayet eli Ali'nindir. O, bulutlara gzkulak
olmakla grevlendirilmitir."
13. "nsanlara gkgrltsn duyuran benim, im
ekler aktran benim." Peygamberin dedii bildirildii
gibi: "Savata Ali'nin sesi gkgrlts gibidir."
14. "Ben nehirlerin akmasnn nedeniyim." Abdullah
bni Abbas'n peygamberin dediini bildirdii gibi;
"Ali'dir kaynaklan fkrtan, nehirleri aktan."
15. "Gkleri kaldran benim." bni Abbas'n peygam
berden naklettii hadise gre, o, mira yolculuunda k
t her gk katnda Ali'nin adnn okunduunu duymu.
Kendisine bu yolculuunda Allah'la hangi dilde konutu
u sorulduunda u cevab vermitir: "Rabbim bana ibni
Ebu Talib'in diliyle hitab etti."
16. "Ben snanm Eyb'n v e onu yiletirenin dos
tuyum, Yunus'un da dostuyum, byk balk ve onun kur
tarcsnn dostuyum." Bunun kant Eyb ve Yunus'un
hastalklarnn, Ali'nin adna efaat dileyene kadar iyile
memesi ve kurtuluu Ali'nin velayetnda bulmalardr.
Mira gecesi Peygamber Rabbi ile konumadan dner
ken, cennete girmesine izin verilir ve kendisini bir Sidre
aacyla ve onu saran huriler ve bayraklarnda aadaki
ler yazan glmanlarla kar karya bulur: "Allah'tan ba
ka ilah yoktur; Muhammed Allah'n peygamberi, Ali de
Allah'n Velisidir." Muhammed'in sorusuna cevap olarak,
Cebrail, bu aacn Ali aac olduunu ve yapraklarnn
peygamberlerin tm dertlerinin derman olduunu syler.
17. "Ben Musa'nn ald, bylece kendisine doru
rehberliin verildii m. "Peygamberin bir hadisi, Mu

sann Ali'nin velayet ndan eitli bilgiler aldn

syler.
18. "Ben gnahszlm Allah'tan aldm. Eer Ali,
masum, gnahsz olmasayd Allah u ayeti asla yolla
mazd: "Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebli
et..."1 Bu ayetin yetkisiyle, eer o gnahsz olmasayd
Muhammed asla Ali'yi vasi olarak iln etmeyecekti. Bu
nu, Ali'nin soyundan gelen onbir kiinin de gnahsz ol
duklar izler.
19. "Ben Allah- Ta'l'nn vahyiyim." Allah'n vah
yi peygamberlere 104 kitapla bildirilmitir, bu kitaplarn
iindekilerin tm kitapta bilinir, Tevrat, Zebur ve n
cil; bu
kitaptakilerde Kur'an tarafndan ierilir;
Kur'andaki herey ilk sure'de bildirilir, Fatiha; Fatiha'daki herey "Bismillahirrahmanirrahim"dedir; bundaki
herey be harfinin altndaki noktadadr; ve Ali demitir
ki, "Ben be altndaki noktaym."2 B ylece Ali'nin A l
lah'n vahyi olduu kantlanr.
20. "Ben dnyadaki tm dilleri konuanm." Bu, ya
ni Alinin 72 dil bildii tm ilim adamlar arasnda ok
yaygn bir deyitir.
21. "Ben Allah- Ta'l'nn ilim bekisiyim." Bu
"Muhammed ilim ehridir, Ali onun kapsdr" retisini
kabul eden herkesle uyumludur.
22. "Ben, gklerdeki ve toprak zerindeki herey
iin Allah'n kantym." Bunun kant, bn Abbas yoluy
la geen bir hadiste bulunur: "Allah'n Kant ve imam
lar, Kurey'ten oniki olacaktr; onlarn ilki Ali ve sonun
cusu Mehdi'dir."
23. "Ben Cin ve insanlar iin Allah'n kantym."
Bunun kant da peygamberin bir hadisidir:" Ali bin Ebu
Talib, benden sonra imam ve Kant (Hccet)tr, ve ocu
um Hseyin Allah'n kantdr, ve onun kardei ve onlar
dokuz kantn babalardr ve onlarn dokuzu da kaimdir."
1) Kur'an 5:67
2) Ali'nin bu sz Bektai Edebiyatnda ok sk geenlerden biridir.

24. "Ben kyamet Sr'unun birincisi ve ikincisiyim."

25. "Ben iinde phe olmayan o kitabm." Yani,
Ali, Muhammed'in ona sesli Kur'an dedii gibi, gerek
Kur'an'dr, Kuran- natk; ve Ali'de yle sylemitir:
"Ben Allah'n sesli Kur'an'ym."
Ali'nin bu 25 sz tm kitapta A li iin getirilen g e
nel tezleri gstermeye yeterlidir. Geri kalan 45'i, ayn e
kilde devam eder ve Ali'nin cennet ve cehennemin anah
tarlarna sahip
olduunun ileri srer1; O Kur'an'n
19.suresinin balad kef, he, ye, ayn ve sad harflerinin
anlamdr2; o gerek Kbe'dir3; o hem Muhammed el
Mustafa hem de Ali ul Murteza'dr; ve o, luhiyet, ya
ratma gc ve emir venne dnda Allah'n 99 niteliinin
sahibi olarak anlatlr4
Hutbetl Beyan, en azndan Trke yorumuyla,
Ali'nin tuttuu yksek mevkiye iaret eder ve bu tavr
Muhammed'in hadislerine verilen itibari yetkiyle uzlatr
mak iin ak bir aba gsterir. Bylece bir takiyye ya da
gizlem e uygulamasyla, A li retisi, hem yeni inananlar
yararna hem de dardan gelecek muhtemel ortodoks
eletiriler karsnda desteklenir.

4. Oniki mam
Ali'nin Yetmi Sz'nde ona atfedilen tm gnah
szlk ve ilahi yetkinin onun soyundan Mehdi'ye kadar
olanlara da atfedildiini grmtk. Oniki mam akla
mas, burada, bizi Bektai edebi ifadesinde Oniki imam
vgsnden daha ortak bir konu olmad lde ve bu
na iaret etmek dnda fazla alkoymayacaktr. Mzie
uygulanm olarak bulunacak bir nefeste aadaki ok

1) 4S.szck
2) 53. szck
3) 64. szck
4) 69 szck. Nad Ali duasnda Ali'ye aka luhiyet atfedildiine
dikkat edin.

zgn tavr ifade edilir1.

Bu yolu kurmularMuhammed Ali
Hak bilene hakkn erkndr bu
Mnkirler giremez demeden beli
Sadklar girer er meydandr bu.
Haanla Hseyinin sevdii budur
Zeynel Abidinin grd budur
mam Bakirin gsterdii budur
Cafer Sadkn imandr bu.
Musa Kzmdan aynld bir ah
Son meyvas pirim Bekta eyvallah
Rumu iradeden ol gl yzl mah
Ayn Cem ahmerdandr bu.
mam Ali, Taki2 Nakiye verdi
Ali Naki, Askeriye bildirdi
Muhammed M ehdi de bu srra erdi
Muhammed Alinin devrandr bu.

1) stanbul Konservatuar Neriyat, Bektai Nefesleri, 11, 200. Baba

Gnci'nin nefesi.
2) Konservatuar Mzik Blm yaynnda verilen metinde Taki ye
rinde Rza szc var, imam Taki tamamen atlanm. Oniki
Imam'n listesi aadaki gibidir:
imam Ali
imam Haan
imam Hseyin
imam Zeynelabidin
imam Muhammed Bakir
imam Cafer Sadk
imam Musa Kzm
imam Ali Rza
imam Muhammed Taki
imam Haan Askeri
imam Mehdi
Oniki imamn tarihi ve nemi hakknda tam bir tartma iin Donaldson'un 'T he Shi'ite Religion"na bkz.

Bu Oniki mam'n adlan, bir Bektai kitapna

gre Adem'in vcudu gnahtan kapkarayken Cebrail ta
rafndan ona bildirilmitir. Cebrail ona her ayn 13, 14 ve
15'inde oru tutmasn ve bu oniki kiinin adlann syle
mesini syledi. Adem byle yapnca, ayandan balaya
rak hergn vcudunun beyazlamaya baladn farketti
ve ayn onbeinde tamamen beyazd, ve bundan sonra
Adem ne zaman bir zorlukla karlasa bu oniki ad sy
lem eye v e hemen zafere ulamaya balad1. Bu anane
Muhammed'e devredildi, bu, yakn zamanlann Bekta
ilerinin kuramsal inancm yanstr.

5. Ondrt Masumu Pak

Oniki mam'a ilaveten Bektailer Ondrt Masumu
Pak'a da sayg gsterirler. Cafer Sadk'tan gelen bir ana
neye gre, Oniki mam kadar, Ondrt Masumun da adlani ve soylarm bilmedike hi kimse bir Dede, Baba,
dervi hatta bir Muhip dahi olamaz2. Bu Ondrt Ma
sumun hepsi ok kkken ehit edilmi olan mam o
cuktandr, birka Hseyin'in de ldrld Kerbela Sava'nda ldrlmtr3. Bektai kitaplan Ondrtlerin
adlann, babalanmn adlann, onlan ldren adamlann
adn ve gmldkleri yerleri verir. Maalesef, elde bulu
nan elyazmas birbirinden o kadar farkldr ki tm aynntlanyla ortak bir ananeyi yeniden kurmak olanaksz
dr. Genelde anlat aadakilerde birleir4'
1. Masum-Muhammet Ekber, mam Ali'nin olu, 40
gnlkken ldrld.
2. Masum-Abdullah Ekber, mam Hasan'n olu; 7

1) Risalei Seyit Safeddin S.95, Erknname No. 4 iinde.

2) Erknname, no. 4, s.203.
3) Donaldson a.g.e. s.86 Haan ve Hseyin'in baz oullarnn Ondrtler iinde saylmadn bildirir.
4) Yazarn elyazmas metni s.l 18-120, Erknname No.4. s.200-203.
Ve nihayet Uyunul Hidaye hem mamlar hem de Ondrt Masum iin
benzer ayrntlar veriyor. Miratl Mekasit s.225'de de bir liste vardr.

yandayken ldrld.
3. Masum-Abdullah Ekber, mam Hseyin'in olu.
4. -Kasm, mam Hseyin'in olu, 3 yandayken l
drld.1
5. -Hseyin, mam Zeynelabidin'in olu, 6 yanda
ehit edildi.2
6. - Kasm Sait, Zeynelabidin'in olu, 4 yanda e
hit edildi.
7. - Ali el Aktar, mam Muhammed Bakicin olu, 4
yanda ehit edildi.
8. Abdullah Asgar, mam Cafer Sadk'n olu, 3 ya
nda ehit edildi.
9. - Yahya el Hadi, mam Cafer Sadk'n olu, 10 ya
nda ehit edildi.
10. - Salih, Musa Kzm'n olu.3
11. - Tayyib, Musa Kzm'n olu.
12. - Cafe4, imam muhammed Taki'nin olu.
13. Cafer, Haan Askeri'nin olu.s
14. Kasm, mam Ali Naki'nin olu, 3 yanda
am'l brahim'in olu Mansur tarafndan ldrld; Cezire'de gmld.
Daha sonra Hurufilikle ilgili deerlendirmemizde,
bu Ondrt Masumu Pak'n, Fatma, Hatice ve Oniki
mam'la birlikte tm yirmisekiz kii, yani, Arap alfabe
sindeki harflerin saysn oluturarak Allah'n zel teza
hrleri olarak deerlendirildiini greceiz.6

1) ilk ikisi 3. ve 4. Masumlarn srasn ters veriyor. Uyunul Hidaye

bu sraya uygundur.
2) Uyunul Hidaye ve Bektai Metinlerinde byle. Erknname No. 4'te
ad, drt yanda len Abdullah III olarak veriliyor.
3) iki aklamada, farkl ya, katil ad ve gmlme yeri veriyor.
4) Uyunul Hidaye'de ve Erk. No. 4'te ad Cafer Sadk'tr.
5) Bektai Metinlerinde byle, Erk. No.4'te imam Ali Naki'nin olu;
Uyun ul Hidaye'de Ali Naki'nin dier ad olan Ali Hadi'nin olu.
6) Yazarn kolleksiyonundaki el yazmalarnda Ondrt Masum'un bu
ekilde saylan iki aklamas var, erk. No.4 s.l ve 2.

6. H urufilik
Bektailik'te nemli bir unsur olarak Hurufilikten
zaten szedilmiti. Prof. E. G. Browne'n bu retinin do
asna ilikin ilgin almalar ve retinin binlerce
Bektai'nin inancnda hala yaamakta olduunu kefetme
si Dou'nun dnce yaamna ilikin yakn dnem ara
trmalarn en etkileyici sayfalarndan birini oluturur1
Daha nce, 15. yzylda bu mezhebin Kk Asya'ya na
sl yayldn ve bir sre iin Fatih Sultan Mehmed'in
zihninde nasl gl bir etkisi olduunu grmtk.2 yle
grnyor ki, eer hepsi deilse, Trkiye'deki tarikatlarn
birou Hurufilikten az ya da ok etkilenmilerdir.3
Bektailer arasnda reti salam kk tutmutur. Bu
tarikatn izleyicilerinin gizli hakikatin smna duyduklar
isel sevgi onlan bu garip reti iin verimli bir toprak
haline getirmitir; ve dierlerine gre bu tarikata daha
sk korunan gizlilik, sapknlkla sulanmaya ok ak
olan bu sisteme belirli bir derecede srekliliini korumas
iin gereken aty salamtr.
reti, daha nce grdmz gibi4, 1398 ylnda,
Horasan'n Esterabad ehrinde Fazlullah adnda bir ada
mn kendisini yeni peygamber olarak iln etmesi, Tanr
ve evrenin son hakikatinin kendisine indirildiini ileri
srmesiyle balamtr. Ona gre, Tann'nn ilk durumu,
slam tasavvufunun genelde rettii gibi, aslnda "Gizli
Ha/ine" (Kenzi Mahfi) olan bir bilinmeyen lk Neden'dir,
ve ilk ortaya k ya da tezahr sz, kelm, eklinde ol
mutur. Asl biimiyle bu sz soyut ve farkllamamtr,
kelm nefsi. Nihai Hakikat kendisini daha fazla tanttk
a bu Soyut Sz belirli unsurlara ayrlm ve dlam bir
1) S. 17 bkz; J.R. A.S. Ocak, 1898 ve Temmuz 1907.
2) S. 62'ye bkz.
3) Abdlbaki Glpnarl'nn Melmilik ve Melmiler" s.103, 128,
284'e bkz.
4) S. 58'e bkz. Hurufilik retisinin en iyi ksa ifadelerinden biri
Gibb'dedir, s.337.

hale gelmitir, Arap alfabesinin yirmisekiz v e Fars alfa

besinin otuziki harfi.1 Bu, Sylenen Sz ya da Kelm
melfuz'un unsurlarn oluturur. te bunlarn bileimin
den duygu ve bilin dnyas meydana kar.
Tann'nn peygamberler araclyla kendisini tant
mas giderek ilerledii iin, her bir peygamber srasyla
doal olarak, evrenin kendilerinden yaratld bu harf ve
unsurlarn giderek artan bir saysyla anlaylarn aa
vururlar. B ylee Adem dokuz harfin, brahim ondrt,
Musa yinniiki, sa yirmidrt, Muhammed yinnisekiz ve
son peygamber Fazlullah otuziki harfin bilgisiyle ortaya
kar. Son drd iin unsurlarn says, indirilen her bir
kitabn yazlm olduu alfabelerin harf saysdr, branice'de 22, Yunanca'da 24, Arapada 28 ve Farsa'da 32.
eitli peygamberlerin bilinen unsur saysyla ilikisinin
bu ifadesi, bir akam bana Arnavutluk'ta, olduka bilgili
ve ok cokulu bir Hurufi-Bektai tarafndan akland.
Ona Ademin yalnzca dokuz harf bildiinden nasl emin
olunabileceini sordum. Gsterisinin ikna ediciliinden
tamamyla emin olarak, dostum nne bir para kt
ekti ve bir saysn yazd, sonra iki ekledi, sonra , drt
ve dokuza kadar devam etti. Toplam krkbee eit oldu.
Sonra Adem'in adnn harfinin saysal deerlerini yaz
d; elif, bire eittir; dal, drt; ve mim, krk; yine krkbee
eittir. Adem basit bir adamd. Onun iin, yalnzca basit
saylan bilebilecei yargsna nsel olarak varlabilir; on
karmak bir say olacaktr. Ve beklentiler onun adnn
aritmetik dizide saysal deer olarak dokuza eit olmas
rastlants yoluyla doru olarak kantlanacaktr.2
Sonra bunu, Fazlullah'n bildii 32 unsurun anlam
nn bilgisiyle, nceki peygamberle indirilen hereyin ha
kiki ve gizli anlamlarnn bilinebilir olaca izler. Tann'mn vahiylerinin sylenmesi iin edilgen aralar olarak
1) Birok Hurufi kitabnda 28 ve 32 saylar aadaki gibi yazlr:
28=v 32q-, her ikisi de Farsa yirmisekiz ve otuziki szcklerinin k
saltmalardr.
2) brahim'in yalnzca 14 harf bilmesinin kantn alamadm.

dier peygamberler Tanrmn vahiylerini dnyaya getirdi

ler. imdi Fazlullah'n retilerinde tm daha nce olmu
olanlann anlamn zecek anahtar bulunur.
Bu, harflerin says teorisini aklda tutarak bu teoriye
Kur'an'n 95:4'nn "Biz insan en gzel ekilde yarat
tk." belirli bir yorumu eklendiinde, Hurufi-Bektai tara
fndan inanld ekliyle Hurufilik'in anlalmasna yak
lalabilir. nsann sahip olduu bu "en gzel ekil" ancak
Tann'nn kendi ekli ve yapsna gnderme olabilir, bu
nedenle insan, genelde slam Mistisizminin ileri srd
n grm olduumuz gibi, tm hakikatin kendisinde te
zahr ettii bir mikrokozmozdur. Kur'an'n bu suresine
paralel olarak, Bektailerce ska alntlanan bir hadiste
vardr, "Kendini bilen Rabbini bilir."1
Bu fikir bileimi bir kez anlaldnda, bu sistemi,
Ali ve Oniki mam, Ondrt Masum ve Bektai dnce
sinde Tann'nn zuhuru olan Ehl-i beyt hakknda yukanda
sylenenlere uygulamak iin engellenemez bir istek du
yulabilir. Daha sonra greceimiz gibi, btn evren yal
nzca insann tm vcudunda aa kmtr2; oysa insa
nn yz de hem kendisinin olutuu unsurlar, hem de
Ehli beyt yelerinde Tann'nn zel tezahrlerini aa
karmaya yeterlidir. Aadaki liste, Tann'nn bu tezahr
lerinin kii ve harflerdeki ortaya knn insann yzn
deki karlklarn gsterir.3

Harf

Kii

elif

Ali

be
te
se
cim

Masum Salih
Kasm bin Hseyin
Abdullah II
mam A li Rza

Y z Ksm
Muhammed'le ayn nurdan olup,
sa gsterir.
Burnun sol yan.
Sa g z ve ka arasndaki izgi.
Sol gz ve ka arasndaki izgi.
Sol burun deliinin bir yan.

1) Bu ananenin tarihi iin ilikiler blmne bkz. s.214.

2) Bkz. Illst. No. 17.
3) Bu liste yazann Erk. No.4. s.l ve 2'den alnmtr. Benzer bir liste
iin bkz. Illst. N o.18.

ha
h
dal
zal
re
ze
sin
in
sad
dad
t
z
ayn
gayn
fe
kaf
k ef
lam
mim
nun
vav

mam ehidi Kerbel H seyin

Masum Ali
mam Cafer Sadk
Fatma, ehitler anas
Hatice, mminler Anas
mam Mehdi
mam Ali Naki
mam Zeynelabidin
Muhammed Ekber bin A li
Masum Abdullah bin Haan
Cafer (13. Masum)
Masum Cafer bin askeri
Abdullah III (5. Masum)
mam Haan
mam Bakr
mam Musa Kzm
Masum Hseyin3
Kasm Sait (6. Masum)
mam Haan Askeri
Masum Yahya el Hadi
Masum Kasm II

he

Tayyib bin Kzm

ye
pe
e
je
nef

mam Taki
Adem Baba
Nuh Peygamber
Halil brahim
Peygamberlerin Mhrii
(Muhammed)

Sa gz
Sa yanak
Sol kulak
Sa ka
Sol ka
Sa kulak
Sol gzn st kirpii
Sa gzn st kirpii
Alnn sa.
Alnn solu.
Sa kulakla yz aras.
Sol dudak.1
Sa yanak2
Sol gz.
Sol gzn alt kirpii.
Sa gzn alt kirpii.
Yanak ve sa gz aras.
Yanak ve sol gz aras.
Sa burun delii yan.
Bumun sa yan.
Dier dudak (alt) ya da
dudan sol yanyla y
zn aras.
ki dudakla yz arasnda
ki izgi.
A z.
Sa byk.
Sakaln solu.
Sakaln sa
Sol byk.

nsann yznde evrenin yaratld unsurlar ve

Tann'nn Ehli beyt'teki kiisel tezahrlerini harflerle bul1) Muhtemelen st dudak ya da dudak ve yzn sol ksm arasndaki
yer olacaktr.
2) Daha nce h harfi iin sylenmiti, imdi tekrarlanyor. Bu sol ya
nak olmaldr.
3) Ne Bektai Metinleri'nde ne de Erk. No.4'te byle bir masum'dan
sz edilmiyor.

ma abasn, yzeysel bir snama, zorluklarn almam

olduunu gstermeye yeterlidir. Bunun, fikrin ayrntl
neminden ok genel bir uygulamas olduu aktr. 18
Numaral llstrasyondaki tablo, ayn fikri rnekler; bu
listeden farkllklar, kk te olsa, Bektailerin ayrntlar
kutsal olarak tanmadklarn kantlar.
Bekteilerce kullanld ekliyle Hurufi edebiyat,
ilk gnlerinde mezhebin, harfler ve saylar temelindeki
Hurufi kuramyla hem Hristiyanlar hem de Muhammedilere tandk gelen retilerin bir yorumunu verdiinden,
hem Hristiyan hem de Muhammedileri ekmeye alt
n gstennektedir. rnein, Firite olu tarafndan ev
rilen ve Fazlullah'n Farsa eseri Cavidan'n Tkesi ola
rak sunulan Akname1, ikinci blmnde daha nceki
peygamberlerin kehanetlerini yerine getirmek iin geldi
ini syleyen sa'nn geliini anlatr.sa'nn sz alnyor,
"Ben Tann'nn dinini mahvetmeye deil, onu yerine getinneye geldim."2 Akname, yalnzca Baba'ya gitmekte
olan Isa'nn szn alntlamaz, Baba bir de Ruhlkuds
gnderecektir, fakat kitap bunun Yuhanna ncili'nin ondrdnc babnda bulunacan da belirtir ve yle yazlr
"ki asahh ncildir."3 sa, ulema ve eyhler bu Ruhulkuds'n Kutsal Ruh olduunda hem fikirdir. Bunun anlam
der, Akname, Muhammed, Tann'nn Peygamberi'dir. sa
ldkten sonra alt yzyl geti ve kendisinin sa'nn s
zn ettii Ruhulkds4 olduunu kantlayarak Muham
med dnyaya geldi, ve o ldkten sonra Isa'nn yeniden
1) Bu kitabn Trkiye'de en azndan iki tarihsiz ta basks yaplmtr.
Kaif ul Esrar bu basklardan birinin 1871'de ktn yazar. Yazann
elindeki elyazmas Akname 1855 tarihlidir. Bu olduka farkldr,
zellikle daha fazla materyel iermektedir. Elyazmas kopya 272 say
fadr, tabasklarndan biri 164 dieri 127 sayfadr.
2) Matt. 5: 17.
3) Elyazmas kopya, s.15.
4) Bu fikrin kkeni St. Bamabas'a atfedilen Arapa bir Incil gibi gr
nyor, burada Paraclete "teselli eden" szc yerine Periclyte, "me
hur" szc kullanlr. O anlamda Yunanca szck, Muhammed sz
cyle evrilmi olabilir. Sale'in Kur'an', nsz'e bkz.

dnyaya gelmesi zorunlu olacaktr. Muhammed'in l

mnden sekiz yzyl sonra, dnyaya, sa'nn Muhammed'e bulunduu kehanetteki gibi mminler tarafndan
tannan "Sahibi Tevil" geldi.
Akname'nin ilk blm yky Y usuf tan balatr.
Kur'an'daki bu isimli sure (12.), kendisinden nceki ikisi
nin de olduu gibi elif, lam, re harfleriyle balar. Surenin
gerek anlam bu harflerin doru anlalmasndadr.
Kur'an'da surelerin banda benzer ekilde kullanlan,
kef, he, ye, ayn, sad, t, sin, ha, mim, kaf ve nun gibi di
erleriyle birlikte byle ondrt harf olur. Eer bu harfler
Arapa okunursa ilave harf daha dahil olur, sad harfin
de del, elif harfinde fe ve nun harfinde vav. Bu say nor
mal zamanlardaki namazn (Salat- Hazar-Ban zaman
namaz .n.) farz rektlarnn saysna denk der.1 te
yandan salat- sefer iin gnde onbir rekt gereklidir ve
bu say noktalarla iaret edilen harflere (hurufu muteabehat) denk der, be, te, se, cim, h, zal, ze, in, dad, z,
gayn.2 Eer onbire drt Fars alfabesi harfi olan, pe, e, je
ve n e f i eklerseniz onbe elde edersiniz, bu da cuma na
maznn farz rektlar saysna denk olur. Bu harflerin ve
onlarn gizli etkisinin bilgisi, Kur'an 12:6'da Tann'nn
Y usuf a yorumunu retmeye sz verdii, "karanlk sz
ler de buyrulduu gibi, ibadete neden olmutur. Yu
su f un babasn korkutan kurt (Kur. 12:13) Y u suf un y
zndeki kutsal hatlan farketmemek durumudur.
Hurufi bak asndan Eski Ahid'i yorumlamak iin
yaplan ok ilgin bir aklama, Kur'an 7:156'dan "Ken
dilerini yasada onlarla tanmlanm bulacaklardr." (?)
yaplan alntyla Akname'nin 6. blmnde bulunur.
Sonraki birka sayfa G 26'da tanmland gibi Toplan
t Tapna'n aklamaya devam eder. Bu tapnak kble
ya da Musa'nn dua ettii yndr ve Musa'ya yaplan
1) Be namazdan, sabah iin iki rekt, len iin drt rekt, ikindi iin
drt rekt, akam iin drt ve yats iin rekt farzdr.
2) Bu listeyi J.R.A.S. Ocak 1898 sayfa 84'teki listeyle karlatrn.
Yukardaki listede kaf, Browne'n verdii listede de be unutulmutur.

simgesel bir gndermedir. 28 harf art bu harfleri yazmak

iin gereken 22 nokta dnda bir perdedeki elli ilmik ne
dir (Ex. 26; 5) ? 11 perde bulunmas gerei (Ex 26; 7)
Salat- Sefer'in 11 rektna yaplan bir gndermedir, ve
her bir perdenin uzunluunun 28 kbit olmas da (Ex 26;
2) yine lahi Sz'n bir tezahrdr, sz Muhammed'e
vahyedilenin aynsdr fakat yalnzca Fazlullah tarafndan
tam olarak aklanr.
Bektai bak asndan Hunfilik'in en iyi ifadelerin
den biri yazarn elindeki kk bir elyazmas kitaptadr.1
1870 tarihlidir ve Seyit Mahmut Baba2 bendesi Ali Ba
ha'dan el Hakir Hafz Esat akr tarafndan imzalanm
tr. lk sayfalan kaybolmu olmasna karn kitabn Mu
hammed ve onun tm rettiklerine saygl bir tavr
olduu aktr. Tm eyler Muhammed akndan yaratl
mtr. Kitap, Allah'n Kur'an'n eitli surelerinin banda
bulunan ayrk harflerle zellikle Peygamber'e hitab ettii
ni belirterek devam eder. rnein, Yasin adndaki sureyi
balatan ye, sin harfleri gerekten Muhammed'e bir hitap
tr. Ye harfi sesli hitap Ya ya da Ey anlamna gelir ve sin
harfi de Muhammed'i ifade eder. "Ey Muhammed hakim
kuran sensin", "tm gnderilenler sensin", "sen don
yoldasn" (?). Benzer bir ekilde 19. sureyi balatan kef,
he, ye, ayn, sad harflerinin herbirinin bir anlam vardr.
rnein kef yeterli, kfi, he, klavuz had yerine geer.
Muhammed'e en yksek yeri tanyan ortodoks tavr
la baladktan sonra kitap, kendisi yoluyla Muhammed'e
indirilenlerin anlalaca Ali'deki sim bulmaya geer.
Ali'nin sz alntlanr, "Her kitap kendi sm na sahiptir,
Kuran'n sim birinci surededir, birinci surenin anlam
Bismillah'tadr, ve onun da anlam birinci harf olan
be'dedir, o harfin anlam da onu be yapan noktadadr ve
1) Yorucu ayrntlar nedeniyle sayfa 158'e kadar olan blm, HunfBektai retisinin ortodoks Islamla ilikisinin detayn cidden merak
edenler dndak ilerce atlanabilir.
2) Muhtemelen 1860'da len ehitlik Tekke'sinden byk Mahmut
Baba'dr.

ben o noktaym." Fatiha ya da Kur'an'n ilk suresine Kita

bn Anas denilir nk yedi ayeti ve 21 harfi vardr; bu
yirmibir harfin sesleri sylendiinde ortaya 29 harf kar
ve 29 da bamsz harflerle balayan surelerin saysdr.
Allah'n szn dnyaya indirmek Muhammed'in ileviy
di ve Ali'nin ki de onu aklamakt.
eriat fikrine sadk olarak kitap nce slam'n be te
meline inanmak gerekliliini ileri srer sonra da onlara
hakiki anlamn vermeye alr. Birincisi Tann'nn birli
ini aklamaktr. Allah'n ad be Arapa harf ierir ve
her bir harf sylendiinde ortaya ondrt harf kar. Ayn
ey Muhammed iin de dorudur. ki ondrt bir arada
yinnisekiz eder o da Kutsal Sz' ortaya karr. Allah'n
birlii aklamasnn bandaki ehed szcnde drt
harf vardr, bylece Hakikat'in z (hakkn zat erifi)
olan 32 ortaya kar. B ylece 32 ve 28 saylarnn her za
man ilahi Sz'n gstergeleri olduklar grlr. Her bir
harfi ak yazldnda ondrt harf reten la ilaha szck
leri ve yine illallah szckleri birarada 28 ederler. Mu
hammed'in adnn nasl 14 ettiini grmtk; resulluhlah szc de 14 harftir ve bylece yine 28 olur.
Ortodoks ulema ahadet getirir fakat szcklerin gerek
te nasl Allah'a tanklk ettiinden habersizdir.
kinci olarak slam'n 5 temelinden biri olan Salat
(Namaz) yer alr, bunun tr vardr salat- hazar, bu
nun gnde 17 farz rekt vardr, salat- sefer, 11 rekt
vardr ve salat- cuma, 15 rekt vardr. Salat- hazar'n 17
rekt, surelerin bandaki harfler olarak ortaya kan
faildi harflere, kelimei mukatat, ve elif, sad ve nun harf
leri yazldnda ortaya kan fe, dal ve vav harflerine
gndermedir. Salat- sefer'in onbir rekt', noktalarla ya
zlan onbir harftir ve Cuma Namaz'nn onbe rekt, be,
te, se, cim, h, zal, ze, in, dad, z, gayn harfleri olan bu
ayn harflerle Fars alfabesinin drt harfidir. Bu onbe re
ktla, salat- hazar'n onyedisi Allah'n Yaradlmam S
z olan otuzikiye eittir.
Namazn gerek anlam daha da aynntlandnlabilir.

rnein, sa eldeki bir parman eklemi sol eldeki

parmaklarn 14 eklemiyle toplndnda salat- hazar'n 17
rektna eit olur, bu salat- sefer'in ll'iy le birleince 28
olur. Benzer ekilde tm ayrntlar, 28 v e 32 saylarna
gre ilahi vahyi gsterir. Abdest 32 temizlemeden oluur,
her bir el kez, ba bir kez, her bir kulak bir kez ve ense
iki kez. Ezan'n 17 szcyle ikamet'in onbir szc,
Peygamberin yznde bulunan 28 harfe eittir. Namaz'da
tem el olan onun gerek anlamn kavramak ve onun A l
lah'n szn temsil ettiine inanmaktr.
slam'n nc temeli zekt'tr. Gelirin ondabirinin
verilmesi, on parmaktan birinin Allah'n birliini gster
mek iin iaret etmesiyle ayn anlamdadr. Aklama na
maz aklamasyla yakn balantl olarak srer. Parma
n eklem iyle sol eldekilerin ondrt eklemi
toplandnda 17 kelimei mukatat ve salat- hazar'n 17
rektna eit olur.
Drdnc temel, Ramazan aynda 30 gn iin oru
tutmaktr. 32 v e 28 harfleri, A llahn kendilerine gre 30
gnlk orucu getirdii tezahrleridir.1 Ramazan namaz
nn 12 rekt insann yzndeki 12 izgiyi temsil eder, 2
ku, 4 kirpik, sa, iki yanak izgisi, iki favori, dudaklar
daki izgi, byk ve sakal. Bunlar Ramazan'n bir g
nndeki 60 rekt namazla birlikte 72'ye eittir ve bu da
yaradlta kullanlan harflerin deerleri, k ef (20) ve nun
(50)2 ve kendi iki saylarnn toplamna eittir. Ayrca 72
says, Arapa sylendiklerinde 28 harfin kurucu parala
rnn saysna eittir.
Son temel, Mekke'ye hacc'dr. Bu hacc yapmak her
ne kadar ykmllk olarak kabul edilse de Allah'n ger
ek evi, Beytullah'n ya da Kble'nin insann yz olduu
nu unutmamak gerekir. Haccn tm usul, dier temeller
1) Yazar aadaki akl yrtmeyi anlayamadn itiraf eder: "Ay tu
runu 29 gnde tamamladnda yeni ay 30, gecede grnr bu 28 Kut
sal Harfle uyumludur. Ay 30 menzilini tamamladnda yeni ay 31.
gn grnr, bu da 3 2 Kutsal Harfle uyumludur."
2) Allah'n dnyay yaratt szcn harfleri "Be"dir.

de de olduu gibi, gerek anlamn 28 ve 32 saylarnda

bulunacana iaret eder. rnein, Mekke'de Kbeyi ta
vaf 14 kez yaplr1; Umre tavaf2 ise 7 kezdir, ve Safa ve
Merve arasnda yedi kez koulmas gerekir bylece top
lam kutsal 28 says elde edilir. 7 tavaf, yedi hatt umm3
(Ana izgi) ve Fatihann 7 ayetini temsil eder. Hacer-i
Esved'in 7 kez pl de Havva'nn yzndeki 7 izgiye
yaplan bir gndermedir. Umre'nin 7 tavaf da insann y
zndeki 7 izgiyi temsil eder, yanaklardaki sakallar, du
dak stndeki kllar, eneden uzayan sakaln iki yan ve
alt dudaktaki kllar.4 Minada eytan'a atlan 7 ta eytann tanmad ve bu yzden lanetlendii 7 ana izgiyi
temsil eder. Hergn Beytullah tavaf eden 70 melek k ef
ve nun karldnda 72 harfe tekabl eder.
Dier bir deyile. Hacc'a gitmek Hacc'n nemini
bilmek demektir. Hacc'n 28 ve 32 harfe ball gere
ini anlamadan fiziksel olarak yz kez hacca gitmenin
bir sevab yoktur.
Kitapta sonuta, Aknamenin bata yapt gibi,
sann kendisinden sonra Horasan'dan birinin geleceini
ve onun retmeye alt ilim bilgisini dnyaya getire
ceini syledii ileri srlr. Allah'n peygamberi "Bilgi
aac Mekkede ve meyvesi Horasan'dadr" demitir. Ta
raftarlar ondan bir aklama istediinde aklamann Ho
rasan'dan geleceini sylemitir. Kitap, bu 28 ve 32 Kut
sal
Sz'n insann
yznde ve
konumasnda
bulunduunu anlamayanlar, bu nedenle Adem'in nnde
eilmediler ve hayvan ve eytan olarak sayldlar diyor.
Hakikatin Yz, didan hak, 28 ve 32 harfle kapldr ve
bunlar insann yznde Allah'n Gzellii'ni ve Rahmann biimini temsil eder.
Bu kitapta izlenen tartma izgisi, tamamyla Huru1) rnein, oraya varldnda kudm denilen 7 tavaf ve ayrlrken ya
plan veda denilen 7 tavaf vardr.
2) Yln herhangi bir zamannda Mekke'ye yaplan hacc.
3) Ana izgiler, sa, kalar, kirpiklerdir, hepsi 7 olur.
4) Bu yedi izgiye genellikle "Baba izgiler" denir.

f-Bektai bak asna zgdr v e bu, harflerin bu m is

tik bileiminin yaamn her alannda uygulanabilecei yo
la iaret etmekte de yardm eder. 28'i bulmann sevilen
bir yntemi, ulalm olan herhangi bir yediyi, unsurlarn
says olan 4'le arpmaktr.1 Benim cokulu bir inanan
iin bu sistemin gerek nemini kavramamda yardmlar
iin ok borlu olduum Arnavutluk Tiran'dan saygde
er bir dostum, bir gece sohbetimizi Yehova'nn adnn
saysal deerini bilip bilmediimi sorarak bitirdi. Olum
suz cevabm karsnda aadakileri yazd:
ye
=
10
he
= 5
vav
=
6
ye
=
10
e lif
=
1
toplam
32
E lifi ilave zorunluluu yalnzca onun doru ve asl
telaffuzunu gsterir. Hurufilik hakikatini bylece kant
larken, dostumun cokusuna tank olmak gerekten etki
leyiciydi. Allah'n Kendi Kendim ard ad dahi
32'dir.
Huruf-Bektai retisinin pratik sonucu, insan A l
lah'n en yce tezahr olarak, tapnlacak ycelikte bir
konuma ykseltmesidir.
7. B ektai Srr
Bektailik'in bu aratrmasnn bandan beri Bektai
Sm'na gnderme yaplmtr, konu zerine kitaplar ya
zlmtr, dergilerde tekrar tekrar makaleler kmtr ve
hepsi bu mehur sim aklama abalardr. Tarikatn
nanlar ve retiler'i zerine bu blm bitirmeden n
1) Drt unsur fazladan drt Fars alfabesi harfine iaret eder. Uyun ul
Hidaye s.14 yle diyor; bu nedenle Kur'an'da ve Fazlullah'n zama
nndan nce de her zaman 32 harf vardr.

ce, bu yzlerce yllk srra kendi cevabmz vermek iin

yaplacak bir aba faydal olabilir, bu en azndan yan
l grnmektedir. Bunlarn en nemlisi teolojik dzeydir.
Tann, iinden deneyimlenebilir olarak znel olarak gr
lr. Bu, Bektailik'i insann pratik bir yceltilmesine g
trmtr. Allah'n en byk isminin, smi Azam, insan
olduu dahi sylenmitir. kincisi ve yukardakilerin bir
tamamlaycs dolarak, bu, Tann'nn byk insanlarda
zel tezahrleri olduu yolunda bir inanca yolamtr.
Ali bunun en byk rneidir. llstrasyon No. H'deki resime bir bakmak, yol yeleri dndakilerin okuyamaya
ca kadar karmaklatnlm, gizli bir inan eklinde
sunulan bu Ali kavramn gsterir.
kinci olarak, Caferi olan, 12 mam'a inanan ve ilk
Halife'den gelen meru Halifelii reddeden Bektailer
iin, sr politiktir. Selim'in smail'e kar mcadelesinin
yksnde sm n bu ynnn, Sultan'n silahl kuvvetleri
nin kalbinde dahi dmana sempati yaratacak kadar
nemli olduunu grmtk. Bektailer arasnda Ali'nin
ocuklarn sevm eyenler ve zellikle de onlarn ounu
katleden Yezit ailesine dmanlk, yani teberr retisi,
kesin olarak en ok retilen konudur.
nc olarak sr ahlaki ve toplumsaldr. Bektailer
arasnda kadnn yeri Osmanl tarihinde esizdir. Kadna
erkeinkine eit bir kiilik saygnl taranmtr. Bektai
tekkelerinin dier evlerden uzak yerlere yaplmasnn ne
denlerinden biri de, ritellere erkek ve kadnlarn eit ka
tlm gereidir. Her ne kadar bu gerek phesiz baz
karclar yaranna kltc uygulamalara yolamsa da
tarikatn bu sim , Bektai tekkesi iinde, OsmanlIlar dev
rinde mslmanlar arasnda baka hibir yerde olmayan
bir toplumsal yaama yol amtr.
Sm n bu ynne belki bir drdnc de eklenme
lidir, sembolik sr. Bektailerin rak ve arap kullandkla
r gerei Trkiye'de muhtemelen tm tarihleri boyunca
yaygn olarak bilinir. Oysa bir Bektai Babas'nn bana
akladna gre bunlar kullanmalarnn anlam "onlarn

sm"yd. Birbirlerini tanmak iin kullandklar iaretler,

zel cmleler kullanm hep onlarn srrnn sembolik ya
nnn bir parasdr. rnein, denilir ki, bir Bektai dier
bir Bektai'nin olabilecei ya da olamayabilecei bir oda
ya girdiinde, sa elinin kk ve yzk pannaklann bi
titirip, kalbinin zerine koyup, dier parman yuka
r doru ap biraz eilerek bir an iin hzla orada
bulunanlarn hareketini yantlayp yantlamadklarn gr
mek iin gz gezdirirmi. Bir meclise girip otururken el
kalp zerinde iken merhaba demek, yaygn bir adet oldu
undan parmaklarn konumu yalnzca orada bulunan bir
Bektai tarafndan farkedilecektir. Eer orada bir Bekta
i'nin bulunduuna dair bir yant iareti verilmezse yeni
gelen baka bir iareti deneyebilir. Sa el parmaklan bir
yanda baparma bir yanda ak olarak sakalna vuracak
tr, sakal yoksa vurur gibi yapacaktr ve bir an iin par
maklan ve baparma ene altna dokunacaktr. Toplan
tda bir Bektai'nin dierini baparmayla dudana
dokunup sonra hemen elini kalbi hizasna getirip sol yan
n svazlayarak birka saniye iin ban yana eerek se
lamlad sylenir. El skrken Bektailerin kalplerinin
birlemi olduunun iareti olarak ba pannaklannn k
kn birbirlerine skca bastrdklar sylenir. Bu iaretle
re ilaveten Bektailerin zellikle kendi aralarnda kullan
dklar ifadeler de vardr. "Sen" yerine, sultanm, nazanm
ya da erenlerim derler. "Ben" demek yerine Fakir, ya da
Nazann1 derler.
Ziyareti bir Bektai efendiyle, onun Babas arasn
da, nce ziyaretinin Babann elini pmesiyle balayan ti
pik bir konuma yle olabilir:
Baba: Ak olsun erenler.
Efendi: Akn cemal olsun.
Baba: Kapy irret, fakat burada srr szc kapat
1) Bu iaretler Ziya Bey'in Yeni Gn No. 14. 8 ubat 1931'deki maka
lesinde aklanr. Bana kullanld sylenen dier ifadeler, "yok" iin
hak vere; "bir k getir" iin "bir mercan getir"; "izin vermek" iin
"destur vermek"tir.

anlamndadr, Yunanca "gzleri kapamak" olduu gibi.

Efendi: Eyvallah imanm
Baba: Zilha Bac kalb dinlendirmi, ses geldi.
Efendi: Himmeti hazr ola ahm. Bu, onun bir Azi
ze olduunu ima edip, tinsel dnyada bu dnyaya yardm
etmek iin hazr olduunu sylemektir.
Bektai ritelinden ya da Bektailerce birbirlerini ta
nmak iin kullanlan konuma tarzndan alnan ifadeler
srp gidebilir.
Dier tarikatlarn kendi zikr'lerine ziyareti kabul et
melerine karn, Bektai aynicem'i kesinlikle gizli tutul
mutur. Tarikat kendi gizliliini salayamam olsayd,
II. Mehmet gibi kararl bir hkmdarn dahi kendi irade
sine karn en azndan ksmen inand retmenlerini di
ri diri yaklmak zere ellerine teslim ettii ulema'nn bu
denli gl olduu bir ortamda yaamn srdremezdi.1

1) S. 62'ye bkz. Yukarda verilen genel Bektai sim aklamas ve in

sann smi Azam olarak tannd ifadesi iin Suriye'li Dr. Rza Tevfk
Bey'e borluyum. Hutbetiil Beyan'n nc sznde Ali'nin adnn
smi Azam olarak grld anlalyor. Buradaki karlk unsuru
Bektai teolojisi iin tamamyla karakteristiktir, sistematik bir teoloji
nin unsurlar vardr, fakat bunun tutarl bir dzenleme iinde formlasyonu yaplmamtr.

IV . BOLUM

E rkn
ve

A detler

I C e n d is i Bektai yelerinin saflan dnda kalan bir

aratrmac Bektai adetlerini aratrmakta normalden da
ha fazla birekingenlik duyacaktr. Her ey sr olduun
da, bilginin yetersiz olduu baz noktalar olup olmad
merak edilir. Bektai inanlar gibi, onlarn kendi arala
rnda biimsel bir uyumlar olmamas nedeniyle kapsaml
bir alma yapmann zorluunun artt bir durumda, bu
zorluk, zaman iindeki gelimelerve tek denetimli sk
ilikili bir rgtn yokluu sonucu adetlerdeki deiim
lerle daha da artmtr.

I, D

ereceler

Yine de dereceler denilebilecek belirli terimlerin

kullanmnda genel bir uyuma var grnyor. rnein
Bektailik'in kysnda ak dunr, szck anlamyla "seven"olan bu szck, teknik olarak Bektai ilke ve adetle
rine belirli bir sadakat duyanve bunlar tarafndan ekilen
fakat fiilen nasip1 almam kiiler iin kullanlr. Bu an
lamda szck, tarikat iine ekilme srecindeki merakl
aratrmaclar kasteder. Tekkeyi ziyaret ederler, Baba ve
normal yelerle konuurlar, belki Bektai mzii dinler
ve nefesler okurlar. Aslnda onlar tam yelie adaydrlar.
Szck ayrca ye Bektailerin aile yelerini ifade etmek
iin de kullanlr. Kendileri trenle girmi yeler olmasa
lar da Bektai cemaatinin yeleri saylrlar. Bebekleri dua
iin Baba'ya getirilir. Baba ya da Dede yenibebein adn
dahi seebilir. Sorunlu zamanlarda Baba'ya danlr.
zel gnlerde ziyaret edilir. Aslnda Bektai Babas, fiili
ye saysnn ok tesinde bir srnn obandr. rne
in, Kore'nin hemen dndaki Turan tekke'de Zylfo Ba
ba hem tekkenin ba hem de Halife olarak daha geni

1) Szck olarak hisse ya da "bltrlen ksm" anlamna gelir, "ka

der" anlamna da gelen nasip, Bektailer arasnda Bektai retilerinin
giri erknyla kabul anlamnda geni kutanma sahiptir

bir alana nezaret eder, bana tekkesine ye olan yaklak

200 kiinin olduunu ve bunlann her biri iin birka ak
olduunu syledi. Tekkeden ayrldmzda tekkeye yak
laan ve aka kutsamas iin Baba'ya gtrdkleri
belliolan bir bebek tayan bir aile grubu grdk.
Hemen her tekkede en azndan bir yada ska daha
fazla trbe vardr. Bu trbeler kutsal ziyaret yerleridir.1
Seyrek de olsa, zellikle daha cahil nfus arasnda Baba,
bylerin hazrlanmasnda kendisine yardmc olan kitap
lara sahiptir. Ziyaretilerin dualarna yalnzca orada g
ml olan kutsal adamn varl fayda salanamaz, ayrca
zel rahatszlklar konusunda Baba'ya danan bireylere
de belirli bir tedavi verilir. Daha nce bunun bir rneini
grmtk, hatrlanacaktr ki Amavutluk'un nde gelen
ailelerinden birinin evinde bir anneye Hac Bekta'n kut
sad varsaylan bir buday tanesi verilmi ve duaya ce
vap olarak bir erkek bebek domutu. Kutsal trbeleri zi
yaret iin halk kalabalklar halinde gidiyordu..
Arnavutluk'taki tekkelerden birinin avlusunda biz orayagitmeden hemen nce kalabalklarn yann saatlik ehre
dn yryne balamadan nce susuzluklarn gider
meleri iin srekli akan bir ime suyu emesi kurulmu
tu. Bu ziyaretilerin byk ounluu ye deil aklard.
Yazarn ziyaret ettii bir ailede baba ve amcalar yeydi
ler: fakat anne ve iki oulla onlarn aileleri ne yeydiler
ne de yelik adaylyla ilgileniyorlard, fakat hala ak
lar olarak Bektai cemaatinin yeleri gibi kabul ediliyor
lard.
Bektailikte ikinci aama2 ya da derece muhipliktir.
Szck anlam olarak aktan pek farkl deildir, "seven"
ya da "seven bir dost" anlamna gelir, teknik kullanm
yola giri erknndan gemi, nasip alm ve bylece tari

1)Tiirbelerin nemi iin. Bkz. Hasluck s.250. Bir hayvan gml ol

duu halde bir trbenin nasl n kazand konusunda klasik bir yk
in bkz. Brown, Dervishes" s.275,290. Rose, 308-322.
2)
Baka bir bak asndan, ak tarikatn dnda olduunda
birinci derece de denilebilir.

katn trenlerinde bulunma niteliine sahip olanlar iin

dir. Bir kiinin muhip yapld trene ikrar ayini ya da
Ayni cem denilir, bunlan ileride ayrntsyla tartacaz
Bektailik'in yaps gerei bu yola giri erkan hem erkek
hem de kadnlara aktr. Cinsler arasndaki bu toplumsal
iliki zgrl tarikatn her zaman ayrd edici bir zelli
i olmutur. Belki de bazan tekke yeliini geniletmek
ve etkisini arttrmak iin istekli olan babalar, muhip ka
bul etme standartlarn geveterek yalnzca danda yay
gn adetlerce yasaklanan toplumsal yaam iin gelenleri
de alm olabilirler. Bu tr bir temelin, toplumsal engelle
rin gizlice k karsnda ok olmakla kalmayp, ayn
zamanda Bektai tarikatnn ak teolojik sapknl ve or
todoks ritele aldrmazl karsnda fke duyan dandaki nderler iin, skandal olarak abartlmasnn ok ko
lay olduu grlr. Bu nedenle Bektailer ahlaka
aldrmazlklar nedeniyle saldrya uradklarnda, bunun
gerek pratikteki bir suistimalden mi yoksa doal olarak
keskin bir muhalefet iinde olan dannn kt niyetli de
dikodusundan m kaynaklandn ayrd etmek, afla kolay
olm az.1
nc derece dervitir. Bu, dinsel yaama daha ile
ri bir adanmlk gerektirir. Genellikle vakf vcud2 deni
len gerekli trenden getikten sonra, dervi tarikatn res
mi tacm giyer ve sk sk tekkede kalarak Baba'ya hizmet
eder. Bazan bir muhipin dervi olarak onaylanmadan n
ce on yl ya da daha fazla bir sre tekke de hizmet etmesi
gerektii sylenir. Bu, bir muhipin dervi olabilmesi iin
sabit bir sre yada resmi bir standart deildir. Bu, daha
ok, bir mridin midinin dizinin dibinde oturup, onun
yetkesi altnda tinsel ilerleme kaydederek, ona itaatla y
kml olup, sabrla, tarikatla dahayakn bir ilikiye gee
cei gn beklemesidir.
1) Bektailer hakknda baslm saldrlarn bir listesi iin bibliyografya'ya baknz.
2) Bu tren aynicem gibi fazla ayrtl deildir. Daha ok basit bir kut
samadan oluur.

Bu dervi derecesiyle bazan birarada giden, fakat

drdnc bir derece olmaktan ok, zel bir adm olan ve
bir dervii bekr olarak onaylayan mcerret erkn da
vardr. Daha nce Bektailik'in hem evli hem de bekr bi
rer kolu olduunu grmtk. 1400 civarnda Balm Sul
tan tarafndan getirildii sanlan bu bekar kol, bugne ka
dar devam etmitir ve zellikle de Arnavutluk'ta
gldr. Bir dervii mcerred yapan trenin karakteris
tik zellii, gem ite bunun Hac Bekta Kyndeki
merkez tekke'de Balm Evi'nin eiinde adaya kpe tak
mak ileminin yaplmasyd, ilerici Trkiye Cumhuriyeti'nde tarikatlar kapatld iin, bu tren, rendiime
gre imdi Arnavutluk Tiran'daki Dede tekkesi'nde yapl
maktadr. Mcerred and ettikten sonra dervi, Ali'nin at
nal ansna bu biimde olduu sylenen atnal eklinde
bir kpe, meng, takmaya hak kazanr.1
Drdnc derece Baba'dr. zel bir trenle-ki yazar
bu erknn bir kopyasn bulamamtr- bu deerde oldu
u dnlen bir dervi, Baba konumuna ykseltilir2, d
zey olarak tarikat iinde bir tekkenin ba, nasip ve e i
tim isteyenlerin mridi, ve Bektai Babasna bir dost,
din adam ve danman olarak bakan daha geni aileler ve
dostlar srsnn de obandr.
Baba olacak bir dervi evli de olabilir, mcerred'de.

1) Rose, 184, 198. Arnavutluk'ta 40 ya da daha fazla mcerred dervi

te bu kpeye bir kez rasladm. Gm gibi grnyordu, 4 ya da 5
santimetre uzunluundayd ve kula grlr ekilde aa ekecek
kadar ard. Dier mcerredler bunun yerine kahvereni kk yu
varlak kpeler takyordu. Elbasan'l Selman Cemali Baba tam olarak
giyindiinde dikdrtgen ekilde, keler kesilmi, krmaz tal ve oni
ki mam, Allah, Muhammed ve Fatma adlar yazl bir kpe takyor
du. O, mengn ancak resmi vesilerle takldn syledi. Cemali Ba
ha'y giysileri iinde grmek iin 2 ve 19. illstrasyonlara bkz.
2) Bir Baba sertifikas iin 29. illstrasyona bkz.

Evli Babalar rneinde, bir oul seyrek olmakszn baba

snn konumuna geer ve hem tekke binas hem de evre
deki arazi ska kaltmsal Baba'nn mlkdr. Daha nce
vurguladmz gibi tekke yeleri ve onlann ailelerine n
derlik etmek Baba'nn grevidir. Yasal uyumazlktan
onun zmesi beklenir, Bektailer iin birbirlerine kar
dava amak kabul edilemez. Evlenme ve cenaze trenleri
de Babann grevleri arasndadr. Heriangi bir yenin
acil ihtiyac durumunda, yeler arasnda gerekli destei
rgtlemek de Babann grevidir.1
Bir Amerikan gizli locasnda olduu gibi grevlinin
krslerden geerek ykselmesiyle pek kyaslanabilir bir
yan olmayan, Bektailik'teki daha ileri bir dzey, Halife
dzeyidir. Szck anlam "yerine geen olan Halife,
phesiz, 13. yzyl sonlanna doru Hac Bekta tarafn
dan gnderilen halifelerin ansnadr. Tm tarikatlar ka
patlmadan nce Trkiye'de ve bugn Arnavutlukta, Hali
fe, bir piskopos ya da blge mfettiininki ne benzer bir
daire yrtr. Babalan atar ve kendi blgesindeki tarika
tn tm ileri zerinde denetleyici bir iliki uygular.
Nihayet en tepede, daha nce Hac Bekta Ky'ndeki merkez tekke de oturan, imdi Arnavutluk T i
ran'da tarikatn ba tekkesinde yaayan ve bu konuma Ar
navutluk Kral tarafndan atanan Dede vardr.2

2.

b a d e t a d e t l e r .

(a )b a d et
Tekkede, tekkede yaayanlarn katld hem sabah
1) Ziya Bey'in Yeni Gn, ubat 6,1931, No: 12'deki makalesine bkz.
2) Rregullore e Bektashijvet Shiiptare.Tirane 1930, Art. 27. Bugn
Arnavutluk 'ta bir Baba, Halife tarafndan sunulan bir adaylar listesi
iinden tekke yelerince seilir. Onu Baba olarak ilan eden icazet De
de tarafndan verilir. Rregullore, Art. 22 Bugn Arnavutluk'ta tarikata
hizmeti geen muhiplere Dede tarafndan Dervi, Baba ya da Halife'ye
tekabl eden onursal Unvanlar verilir(art. 9). phesiz Arnavutluk'ta
bu Trke szcklerin yerine Arnavuta szckler geirilmitir.

hem de akam yaplan bir ibadet hizmeti olduu sylenir.

Muhtemelen bu ok ksa bir hizmettir ve byk ihtimalle
farkl tekkelerde deiikliktir. Maalesef yazar tekkedeki
bu grup ibadeti hakknda ayrntl yetkin bilgi bulmay
baaramamtr.

b) Glbank ve Tercman
Birincisi "yksek sesle barma", kincisi de "terc
me eden" anlamna gelen bu iki szck rituel dualar ve
resitallere verilen adlardr. kisi arasndaki tam aynn
bulmak kolay deildir. lahiyet Fakltesi Mecmuas'na1
Tahtaclar zerine yazarken Yusuf Ziya Bey, bir resitalin
bazan biriyle bazan da dier adla adlandrldna iaret
ediyor. Bir keresinde eski bir Bektai Babas bana fark
aklamaya alt fakat kendi zihninde de kanklk ol
duunu gsterdi. yle grnyorki, gerek fark bana T i
randa tahsilli bir Bektai tarafndan akland gibi, gl
bank, asl anlamnn da iaret ettii zere bir grubun
varlnda bir azdan okunan bir toplu duadr. Bylebir
dua baz durumlarda tek bir kii tarafndan da okunabilir
fakat yaps gerei birlikte ibadeti hedefledii iin yine
de bir glbanktr. te yandan tercman, belirli bir ma
kamda oturan biri tarafndan resmi erknda okunan zel
bir duadr. rnein aynicem treninde mrit ve rehber,
kendi konumlarna ait ve durumun tinsel nemini akla
yan szckleri okurlar. Kuramda bu aynm doru olsa da
gerekte pratikte Bektailer bu terimleri birbirleriyle de
iim li olarak kullanrlar.2
Erk. 3 ve 4te verildii ekliyle aynicem ritelinde
olduu gibi, Glbank szc Baba tarafndan okunan
resitaller ve tercman szc de rehber ya da dier g
revlilerce okunanlar iin kullanlr.
Aadakiler bu dualann rnekleridir:

1) 5. Yl. No 20. s. 62
2) Yazarn Erk. 4'nde ttlm dualara Tercman deniliyor.

c) Sofra Dualar1
"Bismi ah evvel Allah diyelim, Kadim Allah diye
lim, Geldi Ali sofras, ah diyelim ah versin, biz yiye
lim. ah demine kereminehu."
Duann bittii "Hu" szc geleneksel yleniine
iki saniye uzatlr. Szck olarak "o" anlamna gelen
zgn bir ifadedir fakat bir hayranlk ve bir efaat ifadesi
olarak kullanlr. "ah demine keremine hu diyelim" ifa
desi Bektailer arasnda en yaygn olan ifadelerden biri
dir. Dem "arap" ya da "soluk" ya da "zaman" anlamna
gelebilir, burada aka kutsamalar istenen kii ya da ki
ilerin kontrol yada hkm yrttkleri dnem anlamnda
"zaman" anlamna gelmektedir.
Dier bir Sofra Duas2: (Yemekten sonra kullanld
aktr.)
"Allah, Allah, illallah, Bu gitti, ganisi gele. Hak be
reket vere. Yiyenler nur ola. Piirip kurtaran Dervi derol- mendin hak erenler dest giri ve dest girimiz (yardm
cmz .n) ola... on iki imam, on drt Masum-u pk
efendilerimiz bab- saadetinden tayinlerimiz gani ola...
ler, yediler, Krklar, glbank' Muhanmedi, Nur- Nebi
Kerem Ali, Pirimiz Hac Bekta- Veli cmle-i piran ve
cmertler, gerek erenle * ' Jre devranna hu diyelim
hu..."

d) Sabah ve Akam Tercman4

"Bismi ah Allah Allah sabahlar hayr ola; hayrlar
fath ola; erler def ola; mnkirler mat ola, mnafklar ber
bat ola; dmanlar kahr ola; mminler ber murat ola;
1) Bu duaya Erk. No 4'te Tercman Sofra deniliyor. Ayn dua Besim
Atalay'n Bekt. ve Edebiyatnda s.8 'de lokma Glbenki olarak adlan
drlyor.
2) B. Atalay. a.g.e S.9. Erk No. 4'te hemen hemen ayn duaya Terc
man Taam deniliyor, s. 7.
3) Ulam (Emi) olanlar.
4) Erk. No 4. s.5

dostlar du handan ola : niyazlar kabul ola; muratlar ha

sl ola; er hak Muhammed Ali afmiz ola; on iki imam ,
on drt masumu pak, uhedai kerbel efendilerimiz her
anda mu'inimiz ola; didarlanndan ve katarlarndan ayr
maya; ve hazreti pir efendimiz gzcmz ve dest girimiz
ola; haziran, Gaiban cemi evliyai keram efendilerimizin
hayr himmetleri zerimize hazr, nazr ola; nuru nebi,
keremi Ali, demi pir hazreti Hnkr Hac Bekta Veli,
yuf mnkire, lanet Yezid'e, rahmet mminegerek eren
ler demine ve mridim baba efendimizin keremine de
mine hu."
Nad Ali denilen duadan daha nce sze edilmiti.
Bu duann Kzlba kyleri ve ilikili gruplar da dahil ol
mak zere tm Bektai kollarnca bilindii ve herhangi
bir sknt annda okunduu sylenir.1

e)Nevruz ve Muharrem
Bu gibi uygun vesilelerle okunan dualara ilaveten,
zel hizmetlerin yerine getirildii zel mevsimler de var
dr. Bu gibi toplantlarn en bata gelen ikisi, Ali'nin do
um gn olarak kabul edilen ve uzun zel bir vg hiz
metinin
yapld Mart'n 10. gn, Nevruz, ve
Hseyin'in lmnn anld, Muharrem'in 10. gndr.
Bu dualarn yazarn eline getii halleriyle yaplan tam
evirilerinden nevruz gnnde sylenen aada verilmi
tir. Muharremle ilgili olarak yazar herhangi bir tam ritel
bulmakta baarsz olmutur. Kesin olan Bektailerin Mu
harrem'in ilk on gnnde zamanlarn Hadikatssda'y
okumaya adadklardr; daha sofu ve adanm olanlar bu
on gn sresince oru tutarlar. 9. gnn akamndan 10.
gnn leden sonrasna kadar su imeyerek Hseyin'in
acsn anarlar.2 Sonra bazan, Hseyin'in Kerbel'daki
trbesi yaknndan alnm tozlu suyu ierek orularn

1) B. Atalay a.g.e. s. 25
2) Hasluck s. 559.

bozarlar.1
10.
gnn akamnda Aure Merasimi2 denilen tr
vardr. Tekke sakinleri birka gn Aure yapmak iin ge
rekli olan buday, kuru zm, fndk, badem, hurma ve
dier malzemeleri temin etmekle megul olurlar. Akam
olduunda yeler toplanr ve Hseyin ansna atlar sy
lenirken yemek byk Kazan'da piirilir, byk bir kak
la ilk olarak Baba kantnr ve sonra hiyerari srasna g
re orada hazr bulunanlar srayla kantnnrlar. Sabaha
doru kazan trenle ateten indirilir. Hepsi onun evre
sinde toplanrlar ve ho bir sesle Hseyin'in ansna bir
ilahi sylerler. Baba bir dua okur ve sonra oradaki herke
se aureyi datr. Gruplar halinde oturur ve yerler.3
f) Tvbe Hizm eti
Muharrem Ay'nda olan ve yazarn, hakknda ok az
ey renmeyi baarabildii olduka mphem bir hizme
te Ba okutmas ya da Ba okumak denir. Bir Baba, bana,
Muharrem'in onikisinden sonra her derviin Baba'ya Ba
okutmas iin gitmesinin gerekli olduunu syledi. Fakat
bundan daha fazlasn sylem eye istekli deildi. Baka
bir Baba'ya gre bu tren derviin mridinin nne elin
1) Yazarn elinde Kerbela toprandan yorulduu sylenen secde ta
denilen bir tablet vardr.Bunu bana satan baba arkasndan bir ksmn
kopmu olduuna iaret etti. Bu, Muharrem orucundan sonra iilen ilk
suya konmak iin koparlmtr dedi. Toprak benzer bir ekilde, cahil
olanlar tarafndan mide ve benzeri dahiliye sorunlarn tedavide etkili
olduu dnlerek kullanlr. Donaldson'un "The Shi'ite Religion" s.
90'da yle yazlyor, "man Hseyin'in trbesinin evresindeki kutsal
alandan alman toprak iyiletirici zelliklere sahiptir- bir mil karelik
alandan gelen toprak etkilidir. " Yine Muharrem'in ilk on gn boyun
ca yas tutma ananesinin kkeni iin Donaldson s. 277'yebaknz. Sec
de ta iin bkz. illst. No. 10.
2) "Aure yeme merasimi", aure tm tarikatlardan dervilerin Muhar
remin 10. gnnde yedikleri zel bir yiyecektir. Szck Arapa 10.
szcnden gelir.
3) Ziya Bey Yeni Gn No.21'e bkz. Bektai lmihali s. 27 ve 28'de ay
n hizmeti anlatr.

de arakiyesi ve t-bent'i ile gittii bir trendir. Mrit'inin nnde niyaz ettikten sonra, mrid gnahlarn
affetmesi iin ettii duaya cevap olarak arakiye ve tbent'ini yeniden ona giydirirdi. Bunun bir tvbe hizmeti
ve kutsamann yenilenmesi olduu sylenir. Baha Sait'e
gre, (Trk Yurdu No. 23, s.411) Kzlbalar arasnda
Ba Okutmak hizmeti her yl yllk bir kurbanla birlikte
yl iin tekrarlanr; bundan sonra talip grubun gerek
bir yesi olur ve Eren denilmeye hak kazanr.
Benzer bir hizmet Ziya Bey(Yenign, No. 20) tara
fndan Mafireti znp (gnahlann balanmas) adyla
aklanr. Ylda bir kez grlen bu hizmette vicdanlarn
da baz eyler olan yeler Dr'a gelm eye ve sulamaya
davet iin aadaki devleti okumaya arlrlar: "Allah
Allah... Yzm yerde, zm drda, erenler meydannda,
Hakk Muhammed Ali divannda, canm kurban tenim ter
cman. Bu fakirden arnm incinmi can karde var ise
dile gelsin bile gelsin, hakkn taleb eylesin...-"
Genellikle evredeki canlardan bir cevap gelmez, bu
dolayl itiraf, yeterli bir zr olarak kabul edilir. Fakat
eer biri, ileri kp bir sulama getirirse, Baba kant ister
ve genellikle bir nakit cezaya hkmeder. Ciddi bir sula
ma durumunda ceza, Mekke, Kerbala ya da N e c e fe git
mek olarak verilebilir, en iddetli ceza ise toplum dna
karmak yani dknlktr. Bir Bektai bu cezay kaldr
mak iin her bedele razdr, nk bu kaldrlana kadar o,
canlarn gznde bir l gibidir.
"Gnahlardan arnma" (tathiri znp) treni bittik
ten sonra, telli sazlar getirilir, nefesler sylenir, bir ko
kurban edilir ve piirilir, hizmet sabaha kadar srer.1

1) stanbul 1925 baskl Bektai ilmihali adl kk bir kitapta Aynicem veMafreti Znp zelliklerini birletiren bir hizmet anlatlyor.

vlilik ve Cenaze Ananeleri

Bu ananeleri tasvir eden ok az otantik yapl ey ya
zarn eline gemitir. phesiz bu gibi durumlarda Snni
hoca yerine Bektai Babas'mn hizmetini almak ananedir.
Bektailer arasnda bir adam ve onun karsnn ayn Ba
ha'dan nasip alamayaca sylenir. Nasip verirken mrit
olarak davranan Baba'dan nasip alan herkese "yol ocu
u" olarak baklr. Bu nedenle ayn Baba'dan nasip alm
olanlar erkek ve kzkardeler olarak grlerek evlilikle
birleemezler. Bu nedenle eer bir adam ve kars tarikata
gireceklerse farkl bir mrit'in "ocuu" olabilmeleri iin
oray ziyaret etmekte olan bir Baba kullanlr.1
Bektai nan veAdetleri zerine Arnavuta olarak
Naim Bey Fraeri tarafndan Yazlm bir kitapkta, evli
lik ve bayramlarda aadaki duann okunduu sylenir2:
"Byk ve Hakiki Allah, Rahmetini esirgeme bizden, B i
ze ac ve sefalet gnderme. Bize tm iyilikleri sala. Bize
doruluu gster ve bizi karanlk iinde terketme. Kutsa
man eksik etme zerimizden, Allah, Muhammed Ali!
Hatice! Fatma! Haan ve Hseyin! Hac Bekta Veli!
Tm veliler! dualarmz kabul edin."
Ayn kitapa gre nianlarda aadaki dua okunur
: "Efendimiz, Senin hkmn ve senin adnla! Bize huzurve sevgi bala, bizi kutsa ve ktlkten koru. Bize bol
luk ve iyilikler bala. Davut ve Sleyman veHarun ve
Musa ve Hseyin ve Hac Bekta Veli ve tm efendileri
mizin adna! Muhanmed Ali Yolunda, tmam Cafer Sadk
mezhebinde! " Evliliklerde u szcklerin ilave edilecei
1) Tiirk Yrdu No. 23. s.406.
2) Hasluck, 560. Hasluck tarafndan evrilen kitapk, tarikat dnda
kiler iin hazrlandndan dikkatle ele alnmaldr. Ayn kitapk al
manca olarak Balkan-Arcvhis'de de bulunur. Forsetzung Des Jahresberichetes, Des Instituts Fin Rumanische Sprache von Prof. Dr.
Gustav Weigand II. Band.

sylenir: Adem'le Havvay, Muhammed ile Hatice'yi, Ali

ve Fatma'y birletirdiin gibi birletir onlar. Onlara
uzun mr, iyi ve uslu ocuklar bala. Yollarn ak et,
v.b. v.b."
Naim Bey'in kitap lmlerde unlarn sylendi
ini yazar: "Byk ve hakiki efendimiz, sen gn gecede
geceyi gnde gmensin. lye hayat hayata lm veren
sin. Herey Senden gelir ve sana dner. Cennetin akna
insanolunun gnahlarn bala! Sen Iklarn bizi
a gtr. Sana dua ediyoruz, v.b. v.b.
Yazann elinde bulunan bir Bektai Babasnn zel
defterinin i kapanda aadaki "cenaze namaz iin g e
nel dua"1 balkl dua vardr. Arapadr, byk lde
Kur'an'dan alntlar vardr ve yledir: "Allahm bizi ba
la, bu gm olan tm erkek ve kadn mminler: ba
la.' Allah size yardm ederse, sizi yenecek yoktur;2
Rabbimiz! Affn dileriz, dn sanadr3 Her insan l
m tadacaktr.'4 'Hepsi Bize dneceklerdir."5

4.

T abular
Bektailer arasnda onlarn esrarengiz tavrlann
yanstan ve belki kken ve tam anlamlarn kendilerinin
de anlamad eitli adetler vardr. Yazar bu konuda her
hangi bir ey olduunu reddeden bir Bektai Babas' tan
msa da, Bektailerin tavan yemeyi, ona dokunmay n
ledikleri ya da tavanla ilgili herhangi bireyle ilikileri
olmad gerei yerinde durmaktadr. Krda yry ya
parken s.ksk geri dnp yollanndan bir tavann geip
gemediine bakarlar. Bunun kkeni olduka bulank g

1) Erk. No.4.
2) Kur. 3: 160
3) Kur. 2: 285
4) Kur.3: 185
5) K ur. 21: 93.

rnmektedir. "Souvenirs de la Haute Albaine"1 snda Digrand, kendisine aklama olarak nerilen eitli teorileri
verir. Bunlardan biri, Peygamberin katibi Guyauya Mavi'nin tavana dntrlen bir kedisi olduudur. Dier
bir aklama bir derviin yal karsnn kirli bir lekeyi bir
rtyle silip bir aaca saklamasyla ilgilidir. Kadn gz
leyen merakl komular, ne gizlendiini anlamak iin
aacn iine bakarlar, rt lekesiz haldedir ve aatan bir
tavan srar. Kendisi Bektai olmayan, Trk tarikatlar
nn en iyi aratrmaclarndan birisi, kendi kk olan
tavan kaynatrken ok kan kacan bu nedenle de
havyann Hseyin'in katledilmesinden sorumlu olan Yezid'le bir tutulduu eklinde bir aklama getirir. "Macedonia"2 snda Brailford, Hseyin'in katilinin ruhunun bir
tavana getiini ve bunun iin de her Bektai'nin tava
na dehetle baktn syler.3
Bektailerle ilikili belirli ky gruplan arasnda ay
da bir tabudur. Besim Atalay, Bektailik ve Edebiyat'nda
bunun Tahtaclar iin doru olduunu syler, o kadar ki,
bunlar ay szcn dahi kullanmayp, bunun yerine
"koca olan" ya da "dadaki" derler. Ay postuna dokun
1) ilgin fakat tamamen eletirel olmaktan uzak bir kitap; yazar onlar
arasnda kald sre iinde onlarla kiisel ilikilerini anlatyor.
2) S. 246. No 1.
3) Bektailerin eie sayglarn aka onlardan ald belli olan Asya
Moollar arasnda tavan tabusu yoktur, Buna Mnecinba Tarihi'nde Cengiz Han'n eve dn anlatlrken (1224) iaret edilir. Tuluy'un iki olu Kubilay ve Hlag, birincisi 10 ve kincisi 9 yanda
dr, bykbabalarn karlamak iin yola karlar. O gelirken, Kubilay
bir tavan ve Hlag'da bir ceylan ldrr ve bunu Cengiz Han'a hedi
ye olarak verirler, Cengiz bundan ok holanr genleri sever ve gn
lerce srecek bir ziyafet verir. ykde tavann dier birhayvandan
daha az kabul edilebilir olduuna dair bir iaret yoktur. eitli durum
larda Trklerle akraba rklar hkmdarlar paralarnda hayvan resimle
ri kullanmtr. Mzei Hmayun Katalogu III. Ilhanl Hanedan'dan
Hlgu'nun kestirdii paralar. Bu tavann, dnnde byk babasna
verdii tavann hatras olduu ileri srlr. 37. No 1u Keyhatu tara
fndan kesilen para da tavan resmi tar.

may dahi reddederler.1 Bu aka amanizmin bir mira

sdr, nk Altay Tatarlar arasnda kt tanr "Erlik"
bir ay olarak ifade edilir.2
Besim Atalay, ayrca onlarn masada kan az
ak olarak konmasndan nefret duyduklarn bildirir. Bu
nun yerine kaderi rtmek gibi yz hep aa getirilir.3
Fakat, asl tabu, bir nefretten deil, saygdan kay
naklanr, bu eiktir. Bir Bektai bir kapnn eiine bas
maz. Bunun dier Bektai inanlarna uyan bir aklama
s, Ali'nin ilim ehri'nin Kaps olmasndan dolay her
kapnn Ali'nin yaamdaki tinsel neminin bir sembol
olmasdr. Kapnn bir yannn Haan, dierinin Hse
yin'i temsil ettii, stnn Muhammed ve eiin de Fat
ma'y ifade ettii sylenir. Eski Trk ananesine gre,
Bektai'nin bir kapdan ayakkab ya da terliklerini dar
da brakarak girdii, ve ayakkablar eie dik ayla du
rurken onlar giym eyecei sylenir. Aksine aya ya da
eliyle ayakkablarn eie paralel hale getirecek ve sonra
giyecektir.
Fakat eie saygnn gerek kkeni Orta Asya'daki
atalarnn yaamnn belirsizliklerinde kaybolur grn
mektedir. Genel olarak Moollar'da da bu tavr an dere
celere gtrlm haliyle bulunmaktadr. 1253 ve 1255
yllan arasnda Rusya'daki Tatar ordularnn komutan
Sartach'a bir Papalk eli grubu iinde giden peder William'n gnlnde aadaki cmle vardr4: "Bizi ieri gi
rerken ve dan karken evin eiine dokunmamamz
iin uyardlar." Sonra Meng (Mngke .n.) 'nn sarayn
da yle yazar5: "Kendimizi Han'n huzurunda bulduu
muzda eie dokunmamamz iin uyanldk. Fakat biz dandayken, bizi izleyen arkadam ,Han' selamlamak iin
1) s. 13.
2) Czaplicka 'The Turks of Central Asia in History and the Present
Day" Of'ord Press, 1918 s. 30
3) Bek. ve Edebiyat, s. 12.
4) Contemporaries of Marco Pola, s. 89.
5) a.g.e s.144.

ona doru dnd ve kazayla evin eiine arpt; ve biz

onun olu Batu'nun evine gitmek iin acele ederken, eii
bekleyen muhafzlar arkadam yakaladlar ve bizi izle
mesini engellediler; birilerini arp onu saray Bamabeyincisi ve sulular lme mahkum eden Bulgai'nin evine
gtrmelerini istediler. Sonra arkadam ieri getirildi ve
kei eie dokunduu iin onu iddetle azarlad. Ertesi
gn Byk Yarg Bulgai geldi ve eie dokunmamamz
konusunda bizi kimsenin uyarp uyarmadn aratrd,
ben cevap verdim: "Efendimiz, bizim tercmanmz yok;
nasl anlayabilirdik: Bylece onu affetti fakat bir daha
Han'n evine girmesine izin verilmedi.
LL STRASYO N NO 1. Arnavutluk Korche yaknnda
ki Melchan tekkesinin manzarasn gsteriyor. Hem dier
yerleim yerlerinden yaltlml, hem de tekkenin orta
snda kurulduu sahnenin etkileyici gzellii hakknda
bir fikir veriyor.

5. Y

O LA GR T REN

krar Ayini ya da Aynicem

Bektailerin en nemli treni olan Aynicem'i tam
olarak anlamadan nce, bir an durup, bu trenin yapld
tekke yada dergah binasn zihinlerimizde resmetmek ya
rarl olacaktr.
Eer varsa, ok az istisna dnda, bu bina, bir kentin
tam ucunda ya da daha sk olmak zere kentten ve dier
evlerden dikkate deer bir uzaklktadr. ok sk olarak
bu, kr ortasnda yaltlm bir nokta da ina edilir ye bu
nedenle ok gzel bir manzaras vardr, bu adan stan
bul'da Rumelihisan'ndaki ehitlik tekkesi, skdar'n do
usunda ayn adl tepenin eteklerinde kurulmu amlca
tekkesi ve Eyp srtlarndan Hali'e bakan Kar Yad tek
kesi karakteristik tekkelerdir. Yksek bir tepenin tam

zerine yaplm olan ve Korche ovasna bakan Melchan

tekkesi de baka bir rnektir. B ylece konumlanan tekke
lerin ifte avantajlar vardr. Meditasyon amalan iin,
doann gzeliklerinin seyrine dalmak iin bu tekkeler ta
mamyla uygundur. Byle bir ibadet merkezinin bahe
sinde, ya da balar arasnda v e dz bir ovada tarlalarda
oturup evreye bakarak Allah' dndren ve onun
Kendisini aa kard yaratc eserini grmek kolay
dr. Konumun dier evlerden uzakl, aynca Bektai ta
rikatnn zerinde kurulduu "smn" korunmas iin ge
rekli yaltm unsurunu da salar grnmektedir.
Tekkeler boyut ve ina itinas bakmndan birbirle
rinden farkldr fakat genelde ska da ayn binalar da
olan drt ksmlan bulunabilir.1 Birinci Mihman Evi'dir.
Bir ya da daha fazla odadan oluan bu yer hem konuklan
arlamak hem de gece yatrmak iindir. kincisi A
Evi'dir. Trenlerinde ok nemli olan ve bazan devasa
boyutlarda olan bir kazan burada bulunur. Hac bekta
Ky'ndeki Pir Evi'nde Kara kazan denilen ve kutsal birey olarak sayg gsterilen byk bir kazan vardr. Ti
ran'daki yeni dede tekkesine buna benzer bakrdan yapl
m bir byk kazan, Kahire'deki mehur Kaygusuz
Tekkesi tarafndan yaknlarda hediye edilmitir.2 Bu ka
zanlar genellikle yalnzca Muharrem ve Nevruz Ayini gi
bi zel durumlarda yem ek piirmek iin kullanlr. nss yalnzca ekmein yapld yer olmakla kalmayp
ayn zamanda kadnlarn mahali olarak hizmet veren ek
1) Ziya Bey'in a.g.y. No.13 makalesine bkz. pir tekkesindeki bu drt
evin bir aklamas iin Trkiyat Mecmuas 2. cilt s. 370- 374'e bkz.
Belirli Bektai merkezlerinin ayrntl aratrlmas, iit bkz. Wuzinger "Drei bektashi - Klster PRrygiens, Berlin 1913 ve Menzel "Das
Bektashi-kster Sejjid-i-Ghazi" Mitteulungen des Orientalischen Seminars XXVIII 1925, s. 92-125.
2) Bu tekke Kahire yaknndaki Mahattam Tepelerindedir ehre gidip,
buray grmeyen gezginler Msr'n en gzel yerlerinden birini kar
m olacaktr.

mek Evi'dir. V e nihayet, phesiz, trenlerin yapld

byk salon olarak en nemlisi olan Meydan Evi gelir.
LLSTRASYO N NO.2. Selman Cemali Baba v e bir
dervii Meydan'da gsteriyor. Baba ve dervii tipik ko
yun postlarnda oturuyorlar. Basamaklar Muhammed'in
tahtn oluturuyor; tepede kk bir Hseyni tac figr
var, evresini Oniki Imam'n ruhlarnn orada olduunu
ifade eden ralar kuatyor; ortasnda tac'a benziyen
ekliyle fitilli Kanun ra duruyor. Alt basamakta
ttslk ve glabdan bulunuyor. nnde zerinde kk
oval ekilli Kanaat Ta bulunan Meydan Ta duruyor.
Duvarlarda karakteristik resimler, iki teslim ta, bir palihenk ve bir cilbend vardr. Tahtn sa yannda rtl bir
tac tayan bir post vardr. Bu Gaip Postu'dur.
Bektailerin temel riteli olan Aynicem'i1 ayrntl
olarak anlamak iin bu Meydan Evi, badet Meydan, Ev
renler Meydan ya da Krklar Meydan denilen yeri mm
kn olduunca tam betimlemek gerekli olacaktr. Bektai

1) Bu szcn anlam ihtilafldr, iki szckten oluur. Arapa dinsel

tren anlamnda Ayin szc ve anlam zerine farkllklarn dodu
u cem szc. Erk. No.3 bunu cim, mim, ayn olarak yazyor ki bu
Arapa "biraraya gelme" , "bir grup" ya da "toplant" szcn olu
turuyor. Erk. No.2 ve 4 ve Bektai metinleri bunu yalnzca cim, mim
olarak yazyor bu durumda szck iki anlama gelebilir. Bunlardan biri
ran Piskdadiyan hanedannn drdnc kral olan ve arabn kefi ile
nevruz kutlamalar kendisine atfedilen efsanevi Cemid'in ksaltlm
biimi olan cem szcdr. Nevruz(Kamus ulAlam) . Ziya bey bu
anlamda alr. (Yeni Gn, Makaleler, No. 21. ubat 15, 1931) Ayni
cem, der, Cemid'le ilgili eski bir trendir. Aktr ki rak iilii bu
balant temelindedir. Kamus ul Alam aynicem szcklerinin Zerdt
zamanndan nce bir antik tren iin kullanldn yazar, te yandan
Trkiye'nin en yetenekli aratrmaclarndan biri, Bay Hseyin Pekta,
ki o, ocukluundan bektai tekkesi iinden bu ananelere ainadr, anlamnnn tamamen farkl olduunu ileri srmtr. O bunun, hem
Trke hem Farsa'dan trediini syler. Asl anlam "bolluk iinde
olmak durumu" , "toplanma" "bir insan okluu" olmaktr (Redhouse,
Zenher). Bu durumda yaplan gnderme, ikiye deil, birarada toplan
m insanlarn varlnadr.

yaam ve adetlerinin dier veheleriyle ilgili olarak ska

vurguladmz tek biimlilik eksiklii burada da kar
mza kar. Yazar bu meydann bir fotoraf ve plany
la kar karyadr ve hepsi birbirinden farkldr. Yazarn
inceleme frsat bulduu alt ya da daha fazla meydanda
birbirinin ayn olan iki tanesi yoktu. Bu nedenle, evren
sel, ya da en azndan genelde bulunan zellikleri bulma
ya almak, sonra da farkl meydanlarda farkl olan di
er zeliklere iaret etmek gerekecektir. Meydan her
zaman dik drtgendir ve genellikle dokuz metreye alt
metre ls civarndadr.1 Bir ucunda, ska da yannda
ieri girenlerin eiinden at giri kaps bulunur. Kar
uta basamaktan oluan zerinde on iki ya da daha
fazla ra bulunan kk bir taht vardr. Bu tahta yaygn
olarak "taht Muhammed" ya da sadece ralk denir. Bu
ralar arasnda ya da onlarn nnde, tepesi Bektai
dervi tac eklinde uzun ve altndaki drt kolu drt Kap'y temsil eden bir ra vardr; tepenin merkezinde bir
leecek ekilde uzanan 12 kvrm Oniki mam' temsil
eder; ve tam tepenin ortasndaki kabart Hakikat'in Mu1) Meydann sembolik dekoru iinde, bununla bantl en ilgin fakat
kark sorunlardan biri u yada bu biimde ska kullanlan saynn,
ncelikle 12 saysndan ok 8 says olmasdr. rnein, Rumelihisar
arkasndaki tepede kurulu ehitlik Tekkesinde girite tavanda 8 keli
bir yldz vardr. Meydan'n tavannda 12 keli byk bir yldz, onun
iindeki dairede ise 8 keli bir yldz vardr. Hac Bekta Ky'ndeki
merkez tekkedeki Meydan'n tavannda tahta kare paralardan yapl
m derece derece deien boyutlu ve her karenin ucunun sonraki ka
renin kenar ortalanna geldii sekiz tabakal bir figr vardr. Balm
Sultan trbesi 12 keliyken Hac Bekta'n trbesinin sekizgen bir bi
na olduu sylenir. Trk Yurdundaki makalerinde Baha Sait, sekizin
Sekiz imam sembol olarak bilinli kullanldn ve onikisinin ancak
Balm Sultan zamannda tanndn ileri srer, Trk Yurdu, cilt 4. no:
22, s. 325-326. Hac Bekta Vilayetnemesine gre birinci trbe I. Mu
rat zamannda (1359- 89) yaplmtr, zel olarak emir vermi olduu
sylenir:
Kubbeyi gl ve kavi yapn.
Fakat evresi sekiz cepheli olsun.
Sekiz imam (mam Hetum) akna
Kubbeyi padiahn niyetine gre yapm.

hammed ve Al nn birliini temsil eder. Bu uzun ran

kenarlarndan kan kk fitili vardr, Allah, Muhammed ve A liyi temsil ederler. Bu raa Kanuna ra de
nilir.1 Bazen bu ra yerine odann kar ucunda, zellik
le Ali'yi temsil eden Sirac mnir(Parlak k) denilen bir
k vardr. Tahtn bir yannda, zellikle cepheden bakt
nzda solda, Baba ya da Mrid postu denilen bir koyun
postu vardr. Oda ierisinde baka postlar da vardr, Ali
el Mrteza Postu, Seyit Ali Sultan Postu, Kaygusuz Pos
tu, Horasan Postu ve trende rol Baba ya da mritten
sonra gelen Rehber iin de her zaman bir post bulunur.
Bazan odann uzun kenarlarndan birinin ortasnda bir gi
rinti eklinde ocak ya da bazan Fatma Oca yada sadece
kre denilen bir yer vardr.
Hemen yukarda adlan verilen drt posttan yalnzca
Seyit Ali Sultan Postu ve Horasan Postu genel olarak heryerde bulunan eyler gibi grnyor, Bektai meydann
da her biri Bektai tarihindeki bir byk figrn sembol
olan oniki post olduu varsaylr. Bu oniki post2 aada
kilerdir:
1) Arnavutluk'ta bir baba bu ran adn Kanuni Sleyman'dan ald
n ileri srd. Kanuni'nin tarikat yesi olduuna baz Bektailer ina
nrlar. Dierleri terimin byle bir kkeni olduunu reddeder ve kaste
dilenin tarikatn kanunu olduuna dikkat ekerler.
2) Bkz. ilah. Fak. Mec. No. 19.5 s.69 n.l Miratl m ekasit, 270; Ziya
Bey, Bektailik No.17, Miratl Mekasit, s. 271'de farkl grevlilerin
oturduu post hakknda aadaki yky anlatr. Bir kere Cebrail,
Mikail, srafil ve Azrail kendilerini kibarca karlayan brahim pey
gamberi ziyaret ederler. Ksa bir sohbetten sonra konuklar kurban edi
lecek bir ko isterler ve brahim'in olu smail'i kurban olarak istedik
lerini belirttirler. Ibraim. tam bu istee uyacakken konuklar elini
tutarlar. Cebrail odadan ayrlr fakat hemen dner kendini tantr ve s
mail'in yerine kurban edilmesi iin Allah'n yollad kou sunar. Kur
ban yaplr. Sonra derisi yzlr ve her bir bacandan ekilerek aa
daki szler sylenir:
En byk sana derim Ey Ali!
En cmert sana derim Ey Ali!
Herhangi birkusurdan zgrsn Ey Ali!
En yce sana derim Ey Ali!
Arkasnda da u szckler yazldr: "Allah'tan baka tanr yoktur, Muhammed Allah'n peygamberidir, Ali Allah'n velisidir."

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Baba P o stu : Horasan Postu, Hac Bekta Veli.

A P ostu : Seyit A li Sultan
Ekmeki Postu : Balm Sultan.
Nakip Postu : Kaygusuz Sultan.
Atac (Y ad a At) Postu i Kamber Ali
Meydanc Postu : San smail
Trbedar Postu: Kara Donlu Can Baba.
Kilerci Postu : ahkulu Hacim Sultan.
Kahveci P o stu : ah azeli Sultan.
Kurbanc Postu: brahim.
Ayak Postu: Abdal Musa Sultan.
Mihmandar Postu : H zr.1

Yazann ziyaret ettii meydanlarn biri dnda dier

lerinde bu oniki posttan iaret yoktu. Ziya Bey'e2 gre,
byk tekkelerde kdemlerine gre derviler otururlar.
Yazara, modem zamanlarda Bektai tekkelerinin oun
da ritelde nnde ba eilen zel postlarn saysnn dr
d amayacak ekilde azaltlm olmas mmkn grn
yor.
Oniki Post'un yansra Aynicem'le balantl Oniki
Hizmet'in olduu da sylenir. Basl Vilayetname ya da
Hac Bekta Makalat'nda aklanan 40 Ykmllk ara
snda Tarikat kapsndaki3 nemli grevlerden birinin
"hizmet" olduu hatrlanacaktr. Bektai ananesinde,
meydandaki ritelle balant iinde uygulanan zel hiz
metler bizzat Ali'nin kendi ocuklarnn eitiminde ba
latt bir ananenin srdrlmesidir. Bu hizmetler oniki
tanedir ve A linin oullan, dostlar ve akrabalarna veri
1) Yukardaki liste Miratill Mekasit'e gredir. Hemen tamamen ilah.
Fak. Mec. sndaki ile ayndr. Fakat baz noktalarda Ziya bey'in verdi
i listeden ayrlr. Benim elyazmas Bektai Metinleri'mde bir Ayni
cem aklamasnda bir Odac var Atac yok, ve ayn kolleksiyonda di
er bir yerde Fahir name denilen bir elyazmasnda 14 post saylyor,
bir ayac (?) ve bir cihandar ilave edilmi. No.9da Miratill Mekasit 'ta
azeli, Ziya Beyde eyh azeli var.
2) Yeni Gn. a.g.y. No: 17. ubat 17,1931.
3) Bkz. s. 103.

len grevlere tekabl eder. Bunlar aadaki gibidir1:

1. Tarikat, mam Haan.
2. Ferra, imam Hseyin.
3. Hallk, Mehmet Hanefi.
4. Zakir, Abdssamet bin Ali.
5. Sofrac, Abdlvahit bin Ali.
6. ibriki, Selmani Farisi.
7.Skii meydan, Tayyip bni Ali.
8. Hadimi meydan, Abdlmuin.
9. Gz, Abdlkerim bni Ali.
10. Pervane, Abdullah bin Ali.
11. rac, Hadi Ekber bin Ali.
12. Bevvap, Abdllalil bin Ali.
Sradan tekke rneinde muhtemelen bu grevler
birletirilmitir ama teoride, en azndan her bir tren iin
bu grevlerden birini yerine getirmek zere bir kii g
revlendirilir.
Meydann tasvirine geri dnelim, genel olarak her
bir meydanda bir giri kaps, onun eii, bir taht Mu
hammed, onun zerinde Kanun ra ve oniki ya da da
ha fazla kk ra, bir ocak ve bir Baba ya da Mrit,
bir Rehber iin olmak dierleri Seyit Ali Sultan, Kaygu
suz, Horasan v.b lerinin yerlerini temsil etmek zere e
itli postlar olduuna iaret etmitik. Bazan illstrasyon
No. 2'de olduu gibi, Gaip Postu denilen ve zerinde si
yah sarkl bir Bektai tac bulunan bir post da vardr.
ralar ve tahtn nnde meydan ta denilen dikdrtgen
bir ta vardr ve bunun zerinde en azndan resimdeki
oda rneinde kanaat ta denilen oval bir ta vardr.
Meydann duvarlarnda II. ek'teki illstrasyonlarda
gsterildii gibi resimler ve yazlar vardr. Arnavutluk'ta
Kur'an'n Yasin suresi'nin basl olduu ve 19. surenin ba
ndaki ayn ayn duran harflerle yazld biimde basld
plakalar, yaygn olarak meydanlarn duvarlarnda bulu
nur.
1) ilah. Fak. Mec. 19. syf. 69. Ziya Bey a.g.y. No: 28 ubat 24, 1931

Meydann tam ortasna her zaman dar- Mansur ya

da sadece dar edinilir. Bu nedenle, burada durmak Enelhak demi olann ansna ilke iin yaam feda etmenin
semboldr.1Taht Muhammed'in n sol tarafndaki yere
Peymene2 denir.
Tekkeyi ve onun trenin geecei ksm olan mey
dan bylece tasvir etikten sonra, imdi toplantnn yap
laca gecenin olaylaryla ilgilenmeye hazrz. Muhteme
len haftalar nceden
nasip alacak aday, kendisinin
tarikata ait olma isteiyle ekildiini hissetmitir. yeler
tarafndan onaylanmtr, bir ak ya da aday olarak onun
ballk ve samimiyeti snanmtr. Her ne kadar aada
ki tasvirde nasip alacak olan bir erkek olarak tasarlanm
sa da bu talip'in bir erkek ya da bir kadn olabilecei ha
trlanmaldr. A yn trende bir kiiden fazlas da tarikata
giriyor olabilir.3 yeler iin uygun bir gece Baba tarafn
dan tayin edilir. Aday gndz erkenden tekkeye kurban
iin bir ko getirir. Kuramsal olarak tbent ya da ip ku
ak o gn kurban edilmek iin getirilen koun ynnden
yaplacaktr. Gerekte ise baka trl hazrlanm bir ip
muhtemelen daha uygun bulunmutur. Oysa gn boyunca
ko kesilmi, et ve dier yiyecekler hazrlanm ve eer
adayn maddi gc izin veriyorsa onun tarafndan salan
m, tm tekkeyi bir etkinlik ve bekleme havas sarmtr.
Tayin edilen zamanda, muhtemelen akam st, yeler
toplanmaya balar. Bir ya da iki gzc d kapy korur
ve ancak yeleri ieri alr. yeler meydana zel trensel
bir ekilde girerler. Mrit olacak Baba ilk olarak girer.
Oda karanlktr, k Kanun ra'nn fitili ya da sira1) Mansur'la ilgili lam bir aklama iin bkz. L.Massignon "Al-Hallaj
Martyr Mystque de L'slam"
2) Muhtemel anlam "ant yeri" dir. Hac Bekta'n Menakp Vilayetnamesinin elyazmas kopyasnda sz edilir.
3) Bir Baba bana fiziksel olarak salam olmayanlarn kabul edilmedi
ini syledi. Yani eer bir aday tek gzl ya da tek elliyse ne denli de
erli olursa olsun kabul edilmez. Her Bektai'nin nihai Hakikatin bir
yansmas olduu dnldnden eksikli olanlar yetersiz bulunur.

c Mnir'den gelir. Baba oturmadan nce postuna niyaz

eder. Niyaz, yere diz kp iki eli yer koyarak demeyi
pmekten oluur. Sonra dier yeler kdemlerine gre gi
rerler. Herbiri, girmeden nce, eiin nnde sol diz ze
rine kerek ellerini eie koyar ve herbir eli bir kez
pp eii aarlar, sonra Horasan postuna bir niyaz yap
lr, sonra Baba'ya1 ilerlenir, sa dizi, sol dizi ve yreinin
st plerek ona da bir niyaz edilir.2 Sonra o (herbir ye
.n.) kalkar, eilir, Taht Muhammed'e, Ali Mrteza postuna birer niyaz eder, sonra meydann ortasna gelir ve
dar'a bir niyaz eder. Sonra tayin edilen yerine gider, ora
ya oturmadan nce bir niyaz eder bylece toplam yedi ni
yaz edilm i olur.3
Bu arada talip bitiik bir odada kendisine Rehber ta
yin edilen kii tarafndan hazrlanmaktadr.4 Talip'in p
lak ayakla gelmesi istenir. Eer erkekse sradan kyafetini
1) Baba'ya yaklamann ritel ynteminin yle olduu sylenin nce
eller ve ayaklar aktr, kollar kavuuktur, eller st kollara getirilir, sa
ayak ba parma solun zerine getirilir sonra iki adm ileriye atlr,
durulur ve yana eilir sonra niyaz iin uygun yere ulalana kadar iki
adm daha atlr.
2) Sk sk, Baba nnde niyaz edilirken bir ha iareti yapldna ia
ret edilir.
3) Bu aklama u anda lm olan yal bir B aba'nn bana anlattklar
ve gsterdikleri izlenerek yaplmtr. Farkl tekkelerde dzenlemele
rin farkl olduunu bildiimden bu srecin tm tekkelerde ayn oldu
undan ok pheliyim. "Bu pir, Deniz-Umman'n erkndr" balkl
bir elyazmasnda verilen aklama, oniki posta oturan babalarn srayla
ieri girdiklerini ve herbirinin kendisinden nce yerini alm olanlara
niyaz ettiini gsterir.
Arnavutluk'taki Huruf-Bektai dostumdan Huruflik-Bektailik iliki
sini aklamasn istediimde, meydanda yedi konum olduuna (ocak
dahil), Baba'ya niyazn drt nokta, iki diz, gs venndekiyer, ze
rinde olduuna iaret etti. Yedi kere drt yirmisekiz eder, bunu gste
rerek, aka Huruf etkilerinin bulunmad bu ritelin yaps gerei
yinede Tanr'nn tezahrn 28 harfte bulan Hurufi yorumu iin bir te
mel ierdiini belirtti.
4) Her bir yola giri iin bir sahip ve bir musahip gereklidir. Kzlbalarda, her biri dier cinsten bir musahiple ancak evli iftlerin katlabi
lecei sylenir. Trk Yurdu, No:2 s. 332-35 Bektailerde Rehberiin
sahip olduu sylenir, ben bunu talibin sonradan musahip olduu ek
linde anlyorum. ZiyaBey'in makaleleri. No. 16

giyebilir, eer kadnsa beyaz ketenden bol bir elbise gi

yer. Ba aktr ve salar salnmtr, nk toka ya da
para, bak veya bir mcevher gibi dnyevi taklar yasak
tr. B ylece giyindikten sonra abdest almak zorunludur.
Talip adna rehber aadaki tercman okur. "Bismiah,
Allah Allah, iki dnya isteklerinden ve bu dnya ilerin
den syrlarak Tann'ya yaklamak iin gerek abdesti al
maya niyet ettim. 'Allah' oraya binin; yrmesi ve dur
mas Allah'n ismiyledir, Rabbin balar ve merhamet
eder' dedi."
Talibin elini ykamas iin su dkerken rehber unla
r syler: "Ey Tlib! T ezelden bu ana gelinceye dein
her ne kadar Tanrnn yasak ettiklerine el sundun ise
cmlesinden an olmak iin ellerini yuymak cenb-
resln snnet-i seniyyesidir."
Az iin su dkerken: "Ey tlip! Bu ana kadar a
zndan kan kfr ve hata gibi her ne olduysa onlarn
cmlesinden azn temizlemek iindir. Bu da Muham
med Mustafa'nn snnet-i erifesidir."
Burnu iin su dkerken: "Ey tlib! Bezm -i elest g
nnden bu ana gelinceye kadar kokladn ryika-i mekruhe def ve izalesi iin burnuna su vermek Muhammed
Mustafann snnet-i erifesidir.
Yzn ykarken: "Ey tlip! Ezelden bu ana gelince
ye kadar vukua' bulan bi-hayaln cmlesinden beri ol
mak iin yz yuymak cenb- Hakk'n farzdr.
Kollarn ykarken: "Ey tlib! Kk yandan bu
ana gelinceye kadar kol salm olduun Tann'nn yasak
ettiklerinin cmlesinden temizlenmek iin kollarn yuy
mak Cenb- Hakk'n farzlarndandr, yka."
Ban meshederken: "Ey Tlib! Ba a'znm merte
besi en yce olandr. Gvde insan tayc, ba: bilip anlaycdr. Akl ve fikir bata gerektir. Bu na dein er'-i
kadm ve akl- mstakym'in yani eski kutsal gelenek ve
dos doru akl'n tersine hareketlerde bulundunsa, btn
ilediin sularn cmlesinden ri veberi olmak iin ba
n meshedersin. Bu dahi Cenb- Hakk'n farzlarndan-

Ayaklarn meshederken: "Ey Tlip! Ezelden bu na

dein Tanr isteine aykr yanl yol ve ba kaldrmaya
gtrc yerlerde yrm isen cmlesinden temizlenmi
olmak iin ayan meshedersin. Bu dahi
Cenb-
Hakk'n farzdr."
Yz ve kollarn kurularken: "Ey tlib! Ervh- ezel
den ve "Nahn- kasemn" den bu na kadar ilemi oldu
un irk ve irkb- msiv'dan silinip pk olmak iindir,
yzn sil,"
Sonra talip, rehber tarafndan meydan kapsna gt
rlr, nce rehber sonra talip, diz kp ellerini ap ei
e koyarak nce sa sonra sol ve nihayet ortasndan pe
rek niyaz ederler. Bu niyazn mrit kapsnda tm
bbrlenme duygularnn krl iareti olduu sylenir.
Sonra kalkarlar, rehber talip'in solunda durur ve yzn
kapal kapya dnerek ok ar bal bir sesle Arapa "Ey
kaplar ac " der, mrit ierden cevap verir" Dorusu
Biz sana apak bir zafer salamzdr."1 Sonra rehber ta
libi meydana yneltir, her ikisi de eiin stnden ama
a dikkat gsterirler. Bilinen ekilde er adm ilerleye
rek, sa ayak baparma sol ayak baparma zerinde
olarak durup hafife ba eerek mrit'e niyaz ederler.
Talip oturur, mrit meydancya iaret eder, meydanc
yerinden kalkar, mrite bir niyaz eder, meydan tandan
buhurdan alr, ocaa gider, kmr ve tts koyar, sonra
Darida bir niyaz, ettikten sonra buhurdan meydan tana
geri koyar. Bu kez meydan ta'ndan glabdan' alr dar'a
gider ve aadakileri syler: "ber cemali Muhammed ke
mali imam Haan ve imam Hseyin Ali ra blent salavt"2 Sonra mrit'in ellerine glsuyu dker, ona bir ni1) Szckler aynen Kur'an 43: 1 'deki gibidir. Bu ayet Bektai meydan
duvarlarnda ok sk olarak plakalar eklinde bulunur. Yakup Kad
rin in Nur Baha'snn 2. basks s. 1189'de "fethan" szcm yeri
ne "baban" szc geirilmitir, aka balam onu, "zafer' yerine
"kap"y geirmeye yneltmitir.
2) Erk. N o:l, 2, 3 ve 4 hepsinde burada "ber" szc var. Bektai
Metinleri ve Bektai ilmihal inde so/k "pr" dr.

yaz eder ve orada hazr olan canlarn her birinin eline

glsuyu dker. Sonra Dar'a giderek kendi eline glsuyu
dkp yzne srer, yukardaki selm tekrar eder, bir ni
yaz daha edip glabdan meydan ta'na geri gtrr,
mrit'e tekrar niyaz edip oturur.1 Sonra rehber, Talip'i
ona aadaki nasihati verecek olan mrid'e yneltir:
"Ey talib! Bumahalle neden ve nasl geldiniz? Hakk iidp, Hakk bilip, Hakk grp geldiniz. Can, Siz Muhammed-Ali ve Oniki mam Efendilerimizin katarna katlp,
pirimiz Hazret-i Hnkr Hac Bekta Veli efendimizin er
kn - aliyyelerine girmek istiyorsunuz. Bu yol gtr,
melmet yoludur. Demirden leblebidir, kldan ince, kl
tan keskindir. Ateten gmlektir.Erenler buyurmular:
Gelme! Gelme! Dnme! Dnme! Gelenin mal, dnenin
cn.... Hakerenlerin vermi olduu pend ve nasihatlerle,
tlerle amel ve hareket edecekmisiniz?" T alip cevap
verir: "Allah eyvallah! Razyz."
Mrit, sonra rac'ya hitap eder: "Kalk eren
ler...Muhammed Ali ve Oniki mam ve Hazreti-i Pir
Hnkr Hac Bekta Veli Efendilerimizin erkn zre bu
canun ran uyar" rac ayaa kalkp unlar syler:
"Bismi ah, Allah Allah! Tann tarafndan yakn bir yar
dm ve zaferi mminlere mutula!2 Ya Muhammed, ya
Ali, meded ey Pir-i tanykt Hnkr Hac Bekta Veli.
Ber ceml-i Muhammed, keml-i mam Haan ve mam
Hseyn, Ali ra blende salvat." rac gayret kuan3
doladktan sonra Dar'a gider bir niyaz eder ve mritten
delil'i (bu ralan uyarmak iin hazrlanm kk bir
mumdur) alr. rac sonra tam ralann nne gider
ve bu tercman okur: "Bismi ah, Allah Allah!4 ra-
1) Erk. No.4'te sra byle verilir. Erk. No:3'te tts yakl glsuyu
serpme talibin odaya girmesinden nce yaplr. Erk. No:2'de glsy
ve ttsden hi szedilmez. Bu hizmeti benimle tartan bir Baba ken
di tekkesinde glsyu yada ttsnn hi kullanlmadn sylemitir.
2) Kur. 61:13
3) Muhtemelen tbent. Bkz. llstrasyon No. 10.5 madde.
4) Baz elyazmalar ah szc yerine Allah kullanyor.

Nr-u Muhammed Ali'den douptur ems ile mah Fakyr

bir zerre alam, destr Allah eyvallah. Ber cemli Muham
med, keml-i mm Haan, mm Hseyin Ali r blende salvat." sonra ralan Delil'le uyanr ve mrit'e gide
rek aadaki tercman okur:
"Bismi ah Allah Allah!
em-i tevfk-i hidayettir yzn,
Sret-i Hakk'tan irettir yzn.
Ehl-i tevhide bearettir yzn
Hacc- ekrm- ziyarettir yzn,
Kble-i erbb- taattir yzn,
Maz- Kur'ndan ibarettir yzn,
B- bdyet, b nihyettir yzn
Hem bidyet, hem nihyettir yzn,1
Ber- ceml-i Muhammed, keml -i mam Haan,
mam Hseyin, Ali ra blent-e salavat, "sonra Dara gider
ve aadakileri okur: "Bismi ah Allah Allah! Allah,
d o st, Hakk, Hu...Yanklar, uyanklar, Erenler, aklar, sa
dklar, haziran- ayn-l-cem ve skinna Ak...Ber cemli muhammed, keml-i imam Haan, mam Hseyin, Ali
R blend- e salvt. "Sonra Baba'nn rayla balaya
rak srasyla hepsini uyarr. Talibin rana geldiinde
aandakileri okur: "Bismi ah Allah Allah!Seyyit2 is sdt,
Muhibb-issdt,
lim-ssm -v-elhafyyat,Muhammed Mustaf r salvt...Ber ceml-i
Muhammed, Keml-i...Tm ralan uyardktan sonra
Peymene'de durur ve taht Muhammed'in solunda aa
daki tercman okur:" Bismi ah, Allah Allah!
erag-I Nur-u muhammed Ali
Ren olmu ezeliden ezeli
1) Yazar bunu Erk. No. 3 ve 4'ten alm. Erk, No: 1 byle veriyor. Biz
bunu sayn Bedri Noyan'n "Bektailik Alevilik Nedir" adl eserinden
aldk.(.n)
2) Muhammet'in soyundan gelen. Ehli beytin bir yesi.

Ayn-l-cem olup Kaanun-u evliya, Kaide-i

Hnkar Hac Bekta V eli mm Haan,
mam Hseyinden olduenvr- tecelli yat celi.
Ber-ceml -i Muhammed, keml-i....
Sonra1 dara gidip, u tercman okur: "Bismi ah,
Allah, Allah! n erag- fahr uyandrdk Hud'mn ak
na, Seyyid-il-kevneyn Muhammed Mustafa'nn akna
Saki-i Kevser2 Ali-yyel-Murtaza'nn akna. Hem Hatice,
Fatma hayr-n-nisa'nn akna. ah Haan, ahm Hseyn-i Kerbelann akna. Oniki sadr- vilayet pivann
akna. ardeh-i masum-u pak al-i abann akna. Hazret-i Hnkar- kutb-ul-evliyann akna. Haredek yansn
yklsn akaann akna. Bercemal-i Muhammed, kemal-i mam Haan, mam Hseyin, Ali ra blend-e salavat.. "Sonra canlar hep bir azdan" Rahman ve Rahim
Allah, Allah, Eyvallah." derler.
Sonra mrid aadaki ra glbankn okur: "Bis
mi ah, Allah Allah! Delil- Burtn m- garfbn, era- nen, Fahr-i dervian, zuhur-u iman, kuvvet-i abdalan, huzur-u haziran, selamet-i gaaiban.. Allah Allah...
Akamlar hayr'ola, hayrlar feth'ola, erler defola,
M'minler ber-murd ola, mnkirler mat ola, mnafklar
berbd ola Meclisler kd ola. Demler daim, Cemler kaaim ola. badetler sahih ve salim ola, srlar mestr, gnl
ler mesrur ola, Hnedn - fukar ma'mr ola.
Allah Allah! Allah, er Hakk Muhammed Ali cmle
mize mun ve zahir ve destgir ola, Zahirlerimizi ma'mr,
btnlanmz pm reyleye.
Allah erenler grh-u naciden, tanyka- msta1) Burada, Erk. No. 3'e gre, mrit, Kur'an 24:35'i okur "Allah gkle
rin ve yerin Nr'udur. O'nun nru, iinde k bulunan bir kandil yuva
sna benzer. O k bir cam iindedir, cam ise sanki inci gibi parlayan
bir yldzdr; bu , ne yalnz douda ve ne de yalnz batda bulunan be
reketli zeytin aacndan yaklr. Ate domasa bile, nerdeyse yan
kendisi aydnlatacak! nur stne nurdur. Allah dilediini nruna ka
vuturur. Allah insanlara misaller verir, O, hereyi bilir."
2) Bu szcn aklamas iin szle bkz.

kym'den ve ehl-i beyt-i Resl- Oniki mam- ondrt

masm-u pk Efendilerimizin katarndan didanndan, vi
salinden ayrmaya.
Allah Allah...Tc-l-rifn, gavs-l-vslm, mrid-i
slikin, Sultan-l-kya pirimiz, stadmz, melce-i melzimz, Hazret-i Seyyid Muhammed Hnkar Hac Bekta Veli (Kuddis-e srrahl -Ali v-el-celi) Efendimiz Haz
retlerinin himmet-i liye ve ruhniyyet-i celileleri meyyed ve mzahirimiz ola ikrarmz da rasih-kadam ve
sabit- kadem edip kt ilerde bulundurmaya. Merd'e, nmerd'e muhta eylemeye. Gzlerimizi grc, kalblerimizi tertemiz ve duyucu eyleye. Zevk-i vicdan, ilm- irfankeml-i hal- fthat- ksmet, kerem- inayet eyleye. Al
lah Allah! ra sahiplerinin ralarn parlak eyleye,
kurban sahiplerinin kurbanlar kabul ola. Allah erenler
namazlarmz, niyazlarmz, hizmetlerimizi, erkanlar
mz kabul ede. ler, beler1, Yediler, krklar inyet-i
seyyid-i kinat, sm- murtaz Ali, dem-i Pir Hnkr Ha
c Bekta Veli, ra- kaann-u evliy ebed ola. Erenler
gerekler, demine, devrnna keremine, Hu..."
Sonra rac delili "dinlendirir", Dar'a ve mrideniyaz eder, onu mride geri verir ve yerini alr. Mrid
yle der: "Destur, Ya Pir Hnkr Hac Bekta Veli kutbul evliya" Sonra Nad Ali'yi okur. "Nadi ali'yen mazharul
acayip tecidehu avnen leke f klli nevaip li- ilallah hacetihi kulu hemmin vegammin seyenceli, binu buvvatike ya
Muhammed ve bivelayetike ya Ali edrakeni ve aleyhi
mihvali." Sonra canlar niyaz ederken hep bir azdan
"Geree hu", derler.
Sonra mrit talipe dner ve aadaki gibi hitap
eder: "Erenler bizim yolumuzda rehber gerektir; kalk ve
rehberinin elini p." Talip bu emre uyar ve oturur, sonra
mrit rehbere aadaki gibi hitap eder: "Erenler! Bu
l)Be'e yaplan bu deinme allmamamtr. Genellikle Bektailerin
tinsel Hiyerariye gndermeleri, 3,7 ve 40'la snrldr. Oysa Erk.
No:4'te be vardr, muhtemelen Ehl-i beyt'in be yesini kastetmekte
dir. Muhammed, Ali, Fatma, Haan ve Hseyin.

can kendisine sizin rehberlik etmenizi istiyor. Kalk, erkn- Hazret-i Muhammed -Ali ve Tanykat- Hnkr Ha
c Bekta Veli zere bu can'n rehberliini yap" Rehber
kalkar ve unlar syler: "Allah, eyvallah! ahm...Tann
tarafndan yakn bir yardm ve zaferi mminlere mutula1
"Sonra Dar'a gider niyaz eder ve talip'i odann dna akanr bandan fasile ya da arakiye'sini 2 alr, mrite geti
rip yle der: "Bismi ah, Allah Allah! 'Biziz; dilersek
onlan benzerleri ile deitir veririz; (Kur. 76:28) ber ceml-i Muhammed, Keml-i imam Haan, imam Hseyin,
Ali r blend-e salavat" Mritten tbent alr. Dan
kar bu kua talibin boynuna koyarak aadakileri sy
ler: "Bismi ah, Allah Allah! 'brahim'in dinine uyanz'
de. (Kur: g: 135) 'Kim oraya girerse gvenlik iinde olur'
(Kur. 3: 9 7 ) 3" Talibin sa elini sa eline alr, kuan u
larndan tutarlar, eie niyaz edip tekrar meydana girer
ler; sol elleri yreklerinin zerinde ilerler Dar ve Horasan
postuna niyaz ederler, sonra Dar'da dururlar ve rehber bu
tercman o k u r:
"Arsa- Hakk'tadurub dr- iradette zm, Hk-i der
gh oluben secde-i vuslatta yzm her ne fermn olursa
h- mrvvette gzm, Muntazr lutfunuza izn-u icbette gzm. Berceml-i Muhammed, keml-i imam Ha
an, mam Hseyin, ali r blend -e salavat" Bir adm ile
ri atp rehber unlar syler: "Es-selm- aleykm eriat
erenleri."
"Es-selm- aleykm Tanykat pirleri: Bir adm daha
atar:
"Es-selam- aleykm Marifet kmilleri."
"Es - selm- aleykm Hakikat hlan v e ghlan..."4
1) Kur'an. 61: 13
2) Bkz. Illst. 10
3) Erk. No. 3 ve 4'te byledir. Fakat No: 3'te krmz mrekkeple y
le verilir: "Dorusu insanlar iin ilk kurulan ev, Mekke'de dnylar
iin mbarek ve doru yol gsteren Kabe'dir. Orada apak delliler
vardr, brahim'in makam vardr; kim oraya girerse, gvenlik iinde
olur." Erk. No: l'de bunu verir.
4) Erk. No: 1 son ikisinin srasn tersine verir.

Mrit her admda rehberin selamna karlk verir.

Sonra rehber mride hitap eder: "Bismi ah, Allah Al
lah! eli erde, z drda yz yerde, Hakk huzurunda, Mu
hammed Ali divnnda., Pirimiz Hazret-i Hnkr Hac
Bekta Veli meydannda Oniki mam ve ondrt ma'sm-u
pk efendilerimizin dostlarna dost, dmanlarndan rak
olmak kavliyle ve Hakerenlerin vermi olduu pend- na
sihat ile amel ve hareket etmek zere ba ak, yalnayak,
boynu bal erenler meydnnda pr-i tanykat Seyyid Mu
hammed Hnkr Hac Bekt V el Efendimizin taryk-i
nzeninine ikrr vermek isteinde., olu veya kz...nam
bir ko kuzulu kurbnmz vardr. Bu hususta ne fermn
buyurulur, getirelim mi? Allh eyvallh" Mrit erenlere
yle hitap eder: "Bismi ah, Allah Allah! Seyyidissdt, muhibb-is-sdt, huls-i mevcdt, Muhammed
Mustaf r salvt, Pirimiz Hnkarmz Hac Bekta Veli,
muhibbi-i l ve ashb, ehl-i eri'at ve sahib-i tanykat er
leri, ma'rifet kmilleri ve hakikat klan ve ghlan erk
n zere bir mnis m'min k boynu bal erenler m ey
danna gelmi, kul ve kabul olm ay diliyor. Bu hususta
erenlerin re'y-i ma'rifetini taleb eyliyor.Bu cndan rz
msnz? " Erenler niyaz ederek cevaplarlar: "Allah eyval
lah" mrit ekler; "Dervi-i dervian, kabl- makbln...
Kerem-i evliy, himmeti Hazret-i Hnkr Hac Bekta
Veli, gerek erenlerin demine Hu..."1
Sonra rehber aadaki tercman okur: "Bismi ah,
Allah Allah! "'phesiz Allah ve melekleri peygamber
Muhammed'i verler; ey inananlar! Siz de Onu vn,
Ona salt ve selm getirin.2" Sonra rehber, talip'e mrit'in eteinin sa tarafn sol eliyle tutturtarak onu mrite teslim eder. Bunu yaparken yle der: "Bu mrit ete
idir" Sonra rehber bir elini Talip'in srtna koyar, dier
eli de onun nnde yerdedir, mrit sa eliyle talip'i alr
1) Erk. No.4'te byle veriliyor. No.3'te son szckler terstir, dervie,
dervian kabul makbulan, bazan Erk. N o.l'de olduu gibi, mrit tara
fndan bir resmi onay konumas olan Honudiyet yaplr.
2) Kuran : 33: 56

ve aadaki szleri syler: "Femn- Celfl, kurbn- Ha

lil, delil-i Cebrail, tekbir-i smail...Allah- ekber Allah
Ekber, l lh-e illllh, Allah- ekber Allah ekber ve lilh, Ve l ilah-e illllah- ekber... V e l havl-e ve l kuv
vet -e ill billh-il ali -yyl -azim." Sonra mrit talip'in
sa kulana aadaki telkin'i fsldar: " Balama ve
yarl gama dilerim. Balama ve yarl gama dilerim. B
tn sulanma Byk Allah 'tan balama ve yarlgama
dilerim. Btn sularm iin bilerek veya bilmeyerek,
yanllkla, ak veya gizli olarak ilediim btn sula
rm iin... Bilinen ve bilinmeyen, bilerek veya bilmeye
rek ilenmi btn sularm iin tvbeler olsun. Tanrm.
Sen gizlileri bilici, ayplar rtc ve sulan balayc
sn. Ey talip! Allh, Muhammed, Ali ve Oniki Imam'a
iman getir. Mezhebini bir bil. Hakiki mridini Ali, reh
berini Muhammed bil. Yalan sylem e, haram yeme. Gaybet etme. ehvet- perest olma. Eline, diline, beline sahip
ol. Kibir ve kin tutma. Kimseye hased etme. Grdn
rt, grmediini syleme. Elinle koymadn eye yap
ma. Elinin ermedii yere el uzatma. Sznn gemedii
yere sz sylem e ibretle bak, hilm ile syle. Ke iz
zet, bye hrmet eyle. krrn saf eyle. Hakk' znde
mevcut b il1, erenlerin esranna gah ol2 Mridin Ali, reh
berin Muhammed'dir.3 M ezhebin afer, gruhun naci,
Pirin Hnkr Hac Bekta Veli'dir. zn bu yolda bylece sabit kadem eyle. Evveli hu, Ahin Hu...."
Sonra mrit tac alr ve yle der: "Bismi ah, Al
lah Allah! Tac, mucizevi yolculuk Mira' ve minber'i ve
Burak'4 takdir eden Alah'a hamdolsun, Efendimiz Mu1) Son birka satr masum grnsede, Bektailik'in radikal srr bu
szcklerde aktarlr, telkin- olduka ortodoks bir ekilde balar ve
Tann'nn insanda tezahr ettii savyla biter.
2) Bu, canlar arasnda isel dini deniyimlmerin paylalmasn tevik
etmek.ya da tarikatn srlarnn ancak yeler arasnda konuulabilecei
anlamna gelebilir. Muhtemelen yola girene iki fikir de aktarlyor.
3) Erk. No.4'te byledir. No:3'te mrit Muhammed ve rehber Ali'dir.
4) Mucizevi yolculuunda Muhammed'in Mekke'den Kuds'e zerin
de gittii at.

hammed ve Ehl-i Beyt'e vgler olsun! Kulu Muhammed'i bir gece Mescid-i Harm'dan, kendisine bir ksm
ayetlerimizi gstermek iin, evresini mbarek kldmz
Mescid-i Aks'ya gtren Allah'n an ycedir. Dorusu
o, iitir ve grr.'1 Elif, lam, mim Allah, Ondan baka
tann olmayan,'2 Ondan baka her ey yok olacaktr; h
km O'nun dur; O'na dndrleceksiniz'3 Allah Allah!
ehli beyt'in sim , arifler tac, ermiler gavs'4 kutb-ul evli
ya, kl m b et, Horasan Niabur'dan Hnkr Hac Bekta Veli, Allah byktr, Allah byktr. Allah'tan baka
tanr yoktur. phesiz Allah byktr. Allah'tan baka
tann yoktur. phesiz allah byktr. Allah byktr.
phesiz vgler O'nadr. Havalet Ya ah, Pirler, H,
Dost" Tac' talip'in bana koyar, srtn kez okar ve
unlar syler, "Destur Ya ah- Oniki imam , Gerek
Mrit, geree H. " sonra tbent'i alp dm5 atar
ken Kur'an'n 112. suresi olan Ihlas sunesi'ni okur: "De ki
O Allah bir tektir. Allah her eyden mstani ve her ey
O'na muhtatr. O dourmam ve domamtr. Hi bir
ey O'na denk deildir. "Sonra talip'in beline tbent'i do
larken mrit unlar syler. "Ey inananlar! Sabredin,
dmanlarnzdan daha sabrl olun, cihda hazr bulunun,
Allah'a kar gelmekten saknn ki baarya eriebilesiniz. 6' Allah byktr. Allah byktr.Allah tek tanrdr.
Allah byktr ve O'na hamdolsuri. Havalet y ah- evliy, Hu dost." Sonra mrid Talip'in elini alr (sa elin
parmaklarm tuttuu baparmaklarn ak olup birletiril

1) Kur'an. 17: 1
2) Kur'an. 3 : 1 - 2
3) Kur'an 28: 88
4) Tann'nn dnyadaki velilerinin bana kutup da denir.
5) Her ne kadar aadaki ritilelde aklanmasa da bu il dm, her
hangi bir eyi almak yada yanllkla almaya kar elba'n; yalan ve
iftiraya kar dilbam ; ve cinsel iffetsizlie kar bel ba'n temsil
eder. Bkz. llst. No. 10.
6) Kur'an 3: 200

dii sanlyor)1 ve yle der: "Bismi ah 'Ey Muhammed!

phesiz sana ba eerek ellerini verenler, Allah'a ba
eip el vermi saylrlar. Allah'n eli onlarn ellerinin s
tndedir. Verdii bu szden dnen ancak kendi aleyhine
dnm olur. Allah'a verdii sz yerine getirene, Allah
byk ecir verecektir,2 Allah, byktr, doruyu syler.3
Ey Talip! Didar Allah'ta verilen pend- nasihati aldn
kabul ettin mi? "bu soru kez sorulur, talip her keresin
de "Allah, Eyvallah" der. Sonra Mrit yle der: "Haydi
var rehberinin rzsnda ol. 'phesiz Allah ve melekleri
Peygamber Muhammed'i verler; ey inananlar! Siz de
Onu vn, Ona salt ve selam getirin!"4
Talip ve rehber kalkp Dar'a giderler ve bir niyaz et
tikten sonra rehber aadaki tercman okur: "Bismi
ah, Allah Allah!:
Hamd lillah kim men oldum bende-i
Hss- Hud
Cn- dilden ak ile hem ker-i l-i ab
Rh- zulmetten kp doru yola bastm kadem
Hb- gafleten uyandm cri gzm kldm ku
Onikimm bendesiyim men gruh-u nciyim.
Yetmiiki frkadan oldum beri dhi cd
Mezhebim Hak Ca'feridir gayrlardan el yuydum5
Pirim, stadm Hac Bekt- Kutb-ul-evliy
Hak deyip el baladm, ikrr virb ermilere
Mridim oldu Muhammed, Rehberimdir Murtaz
Ber-ceml-i Muhammed, keml-i imm Haan,
1) Erk. No.3 rehber'in elinin mrit ve talip'in arasnda olduunu sy
ler.
2) Kur'an 48: 10
3) Buraya kadar Kur'an sureleri de dahil yaplan alntlar Erk. No.3'te
ihmal edilmitir. No: 4'te Arapa olan sure cmle cmle evrilmi ve
duruma uygulanna aklk getirilmitir. Bunun dnda ikisi de bura
daki gibidir.
4) Kur'an 33: 56. Bu alnt Erk. No 3'te yoktur.
5) Erk. N o.l "gaynlar batldr" der.

mam Hseyin, Ali r blend-e salvt.

Allah, Allah, Eyvallah."
Sonra mrit, u glbankla1 cevap verir: "Bismi
ah, Allah, Allah! Fahriniz mezit ola, menziliniz pak ola,
dileiniz feth ola, Er hakk Muhammed Ali, Oniki imam,
Ondrt masum-u pak Efendilerimiz yr ve yaveriniz ola.
Kuvvet-i kermet, Himmet-i hsn nazar eyleye. Hakk
erenler artp drmeye. Merde, nmerde muhta et
meye. Dnyevi muradlann, uhrev maksdun Hsl ve
myesser ola. Kerem-i evliy, dem-i Hazret-i Hnkr Ha
c Bekta Veli, geree Hu..."2
Sonra talip v e rehber, mrite varp niyaz eder ve
rehber unlar syler: "Douda Bat'da Alah'ndr. Hangi
tarafa dnseniz Allah'n yn orasdr"3 mrit yle ce
vap verir: "ehreleri yzlerindeki secde izinden belli
dir."4 Sonra talip orada bulunan erenlerin herbirine niyaz
eder sonra mrit'in postuna niyaz eder.5 Rehber o srada
kulana unlar fsldar: "Ey tlib-i ddr- lhi! Bu pos
ta Ahmet Muhtar postu derler; tm mmin erkek ve ka
dnlar bu durakta niyaz ederek Hakikat'e ularlar." Niyaz
eder ve rehberin postuna giderler. Rehber yle der: "Ey
tlib-i ddar- ilhi! Bu posta Ali postu derler. Bu, eriat,
tarikat, marifat, hakikat'in ilk kapsdr. Bu makama ge
linmedike yol bulunamaz. Bu rehber makamdr; Hakk'a
eritirici makamdr." Niyaz eder ve Horasan Postu'na ge
erler. Rehber yle der: "Buna Horasan postu derler. Bu
Pirimizin Horasan'dan getirdii posttur. Pir'imizin postu
Hakka'a eritirici makamdr." Niyaz eder ve zerinde ralar bulunan tahta gelirler, rehber yle der: "Buna

1) Erk. No: 3. ve 4'te byledir. Mrit tarafndan sylenenlere glbank, rehberce sylenenlere tercman deniliyor..
2) Erk. No: 3'te bu glbank buradakinden olduka uzundur.
3) Kur'an 20 115
4) Kur'an 48: 29
5) Erk. No: 4'te herkesi selamlamak postlara ziyaretten sonradr.

Erenler meydannda Kanun ra derler. Bunun nda

aydnlanan tm canlar ilahi Hakikat'in gzelliine varr
lar. Bu, Hakk'a eritici makamdr." Niyaz ederler ve Dar
makamna gelirler, rehber yle der: "Buna Dar- Mansur
derler. Bu makama gelinmedike erilemez. Bu Hakk'a
eritirici makamdr.1 Sonra rehber meydan iin unlan
syler.: "Buna meydan derler, Muhammed Ali meydan.
Bu makamda el ap ikrar getiren tm m'min erkek ve
kadnlar Hakk'a erimitir. Bu makam ibadet makamdr,
essalatu miracl mmin'dir. "Bir niyaz ettikten sonra
Dar'a giderler ve rehber bu tercman okur: "Bismi ah,
Allah Allah!
Kerem bbnkad etmi eha her d ser grdm.
Muhammed Mustafay dest-gir-i her ged grdm.
Gelip ayn el yakyn ah- vilyet piv grdm.
zm cmle ihvn ile fitaht-il-liv grdm.
Ber ceml-i Muhammed- Keml-i mam Haan,
mm Hseyin Ali rblend-e salvat."
Rehber ve talip sonra mrite, ralara, Horasan
Postuna ve meydana niyaz ederler, talip yerine oturduk
tan sonra talip ve rehber birbirlerine niyaz ederler.
Sonra rehber Dar'a gider ve u tercman okur; "Bis
mi ah, Allah Allah!
Hud hakk kabul et hizmetim ey h..
Bi hakk- Al-i abAl-i dergah
Hseyin-i Kerbel nru hakkyn
Bu hizmetten ayrma ey gani ah.
Erenlerinden hakl hayrl himmet, ey'enlillah.
H dost, Allh eyvallh!"
Buna mrit aadaki glbankla cevap verir:
"Bismi ah, Allah Allah! Niyaznz, namaznz, hiz
metiniz kabul ola. Hakk'n derghna yazla, Er Hakk
1) Erk. No:3'te A, Ekmeki, Kre ve Meydan Ta makamlarna da
ziyaret vardr.

Muhammed Al, oniki mam, Ondrt ma'sum-u pk Efen

dilerimiz yr ve yaveriniz ola. Kuvvet-i kermet, Himmet-i hsn- nazar eyleye. Hakk erenler artp drme
ye. Merde, nmerde muht etmeye. Dnyevi muradlann,
uhrevi maksudun Hasl ve myesser ola. Kerem-i evliya,
dem-i Hazreti-i Hnkr Hac Bekta Veli, geree Hu...."
Bylece rehber de yerini alr.
Sonra mrit racya hitap eder: "Erenler kalk Seyyid-i hed Efendimiz Hseyin-i Kerbel iin sebil1 ey
le der. rac kalkar ve niyaz ettikten sonra meydan ta
ndan2 ebeti alr, mritten balarken yle der:
"Sekahum ya Hseyin" Mrit yle cevaplar: "Hseyine
Tanr selam, Hseyin'in katiline Tann'nn lneti olsun."
Ayn ekilde herkese erbet datlr, sonra rac dar'a
gider, kendisi de ier ve u tercman okur:
"Bismi ah, Allah Allah!
Cn- batan gemiimiz biz Rm erenler akna
Cn gzyle dem be dem Hakk' grenler akna.
Kerbel-y det-i gamda cn verenler akna
Ol Yezid elinde tene-leb kalanlar akna
Gzlerim yn sebil ettim immlar akna."
Sonra mrit aadaki glbank okur: "Bismi ah,
Allah Allah! heda-i Kebel, Evliya-i Kerbal, Asfiya-i
Kebel, ruhlar nee dolu ve mutlu olsun, efaatleri, zi
yaretleri, kolay olsun; bizi yzlerinden, katarlarndan
ayrmasnlar; onlara seslendiimizde sesimize cevap ver
1) Szck anlamyla sebil, ncelikle yol ya da iz anlamna gelir. Ka
musu Trki anlamn "Karlksz vermek" olarak verir. Burada Al
lah'n ynnde yrmek iin hayr amacyla karlksz yaplan her
hangi bir hizmet kastediliyor.
2) Kullanlan kap genellikle kalaylanm bir bakr ksedir, ve oun
lukla oymal ve 20 santim ap civarnda olur. Bu tren srasnda keyif
verici iki iilip iilmedii konusunda bulgular farkl farkldr, zel
gven duyduurn bir kaynak trenin bir paras olarak normal bir er
bet verilebileceini ve tren hizmeti bittikten sonra mecliste isteyenle
rin rak iebileceini syledi. Baka bir otorite ise raknn her zaman
bu trenin bir paras olarak kullanldm syledi.

sinler, Allah Muhammed Ali, Efendilerimiz Oniki imam,

ondrt masum-u pk bizleri gzetsin, Efendimiz Pirimiz
yardmcmz olsun, ayetin dedii gibi ienlere iman
olsun; "Rableri onlara tertemiz iecekler iirir."1, gittikle
ri yerde ac ve elem olmasn; ehitlerin efendisi, Pirimi
zin hkm, Velilerin inayeti, akna, gerek erenler demi
ne Hu!" Sonra rac erbet ksesini yerine koyar, niyaz
eder, oday sprr ve u tercman^ okur: "Hud hakk
kabul et hizmetim ey ah, bi hakk- l-i ab ve l-i der
gh. Hseyn-i Kerbel nru hakkyn, bu hizmetten
ayrma ey gani h. Erenlerden hakl hayrl himmet,
ey'en lillh, Allah, eyvallh!" Mrit u glbankla kar
lk verir: "Cmle hizmetin kabul ola Muradn hasl ola.
stein fethola. Seyyid-i ferra Efendimizin hayr him
metleri zerine sayebn ola. Er Hakk Muhammed Ali,
zhir btn yar ve yaverin ola. Hazret-i Pir Efendimiz
dest girin ola. Dem-i Pir, Kerem-i evliya, gerek erenler
demine H diyelim.. Hu!"
rac sprge v e fara, sprmeyi bitirerek kald
rr, meydan ve mrit'e niyaz eder ve yerini alr; bundan
sonra mrit aadaki glbank okur:
"Bismi ah, Allah Allah! Akamlar hayr'ola, hayr
lar feth'ola, erler d ef ola. Mminler bermurad ola. Mn
kirler mat ola. Mnafklar berbad ola.
Allah Allah! Demler dim, cemler kaaim, ibadetler
sahih ve salim ola. Gnller d ola, Meydanlar bd ola,
Meclisler kd ola.
Allah Allah! Er Hakk Muhammed Ali cmlemize
muin ve zahir ve dost-gir ola. Oniki imam ve ondrt ma
sum-u pkn Efendilerimizin hayr himmetleri zerleri
mizde hzr ve nzr ola. Heme iltifat ulylan ve
rhniyet-i liyeleri yr ve yverimiz ola. ardmz
demde feryadestlerimiz ola. Muhabbetleri dim ve kaaim
ola.
Allah Allah! Nazar- erifleri zahirlerimizi mamur,
1) Kur'an 76:21.

btnlarmz pr-nr eyleye. Hazret-i Hakk Veli-i Mutlak

riitbe-i 'lln der-i sahra-y Maher b-ehdn- Kerbel
cmlemizi har- cem eyleye.
Allah Allah! Tc-l rifn, gavs-l-vsln, Sultn-lkyn, Primiz, stdmz, melce-i melzmz Hazret-i
Seyyid muhammed Hnkr Hac Bekta Veli-yi Horasaniyyun-Niaburi kaddes -Allh- srrah-ul-l vel-celi
Efendimiz Hazretlerinin himmet-i ulylan ve nhaniyyeti lleri zerimizde syeban ola. Slkunde sbit-kadem
idb kt ilerde bulundurmaya. Nmerde muhta ettir
meye. Zevk-i vicdn, ilm- irfn, keml-i hl, ftht-
ksmet kerem ve inyet eyleye.
Allah Allah mefhr- ehl-i iman Hazret-i Balm Sul
tan, Sar smail Sultan, Cemaleddin Sultan, Hacim Sul
tan, Seyyid Ali Sultan, Abdal Musa Sultan, Kaygusuz
Sultan, ahkulu Sultan, Mansur Baba Sultan'lann him
metleri, hzr, kermetleri bhir, vilayetleri nzrmz ola.
Bu yoldan gelmi gemi Halife v e Baha'larn ruhlar ad
ola. Burada olan tm Halife ve Babalar muinimiz ola.
Burada olan olmayan Muhib ve aklar maksuduna ermi
ola. Demi devranlar ebed ola.
Allah Allah! Erknlarmz tamm, meydnlarmz
ber-devm, bendegn Al-i ab bekm ola. ikrarlarmz
sf, imnlarmz hlis fahirlerimiz mbarek ola. Ahvali
miz sadk, eflimiz salih ola. ler, Beler, Yediler, Krk
lar, Nur-u Muhammet, Kerem-i Ali, Hac Bekta Veli
gerek erenler demine H."2
Bu glbankla resm hizmet bitmi olur. Akamn ge
ri kalan, genellikle gecenin ge saatlerine kadar toplum
bir ekilde iki iip yemek yenilerek geirilir.3 ki belirli
1) Erk. No. 3 burada verilen isimler yamsra Bektai olmayan baz
isimleri de vermektedir. Muhyiddini Arab, ehabeddin Shreverdi,
emsi Tebriz, Celaleddin Rum, brahim Ethem ve dierleri gibi.
1) Erk. No.4'te en son da Naf Baba iin bir dua vardr, bu Naf Baba
muhtemelen 1911 de len Rumelihisar ehitlik Tekkesi babas me
hur Naf Baba'dr.
3) Bunun tasviri iin Ziya Bey'in Yeni Gn No.21'deki makalelerine
bkz.

bir ekilde sunulur, kadeh tayan niyaz eder, Baha'nn

iki dizini per, kadehi baparman kenarndan uzatarak
sunar1, Baba kadehi ayn ekilde alr ve kadehi sunan Ba
ha'nn baparman per, Baba da onu per. Baba kadehi
bir sre gsnde tutar ve gzlerini kapayarak orada bu
lunmayanlar iin bir dua mrldanr. tikten sonra kadeh
geri verilir ve ikinci bir saki ona meze sunar. Bunu Ba
hann azn silmesi iin peete sunan nc bir saki iz
ler. Ayn ekilde orada olan herkese hizmet edilir, turlar
kez yapldktan sonra iinde rak ve meze olan kk
tepsiler gruplar oluturan yelerin nne verilir. Onlar yi
yip ierken mzisyenler telli alglarla nefesler alar ve
sylerler. Sonra isteyenler bir erkek ve bir kadn ift ola
rak yaplan sem a ca kalkarlar. nce Baba'ya gider niyaz
eder ve sonra, odann merkezine giderek, eitli figrleri
olan danslarn yaparlar. Ziya Bey'in aklamasna gre3
ilk figr vcutlar giderek artan bir hzla ritmik olarak sa
a ve sola emektir. kinci figrde sol ellerini gslerini
zerlerine koyarak hafife eilir sonra vcutlarn eer
ken kollarn da sadan sola ve geriye sallarlar. nc
figrde devrederler. Oday birka kez dolatktan sonra
oday her dnlerinde mziin hzland ve ykseldii
drdnc figre geerler. Ziya Bey dans ellerin ritmik
hareketleri ve vcutlarn salnmasyla uyumlu ve gzel
olarak anlatr. Danslarn davranlarnda ak sak ya
da yakksz hibirey olmadn syler. Aslnda, orada,
en kk bir yakkszla mdahele edecek bir gzc
vardr. Ziya Bey'e gre bu dans Trklerin amanist oldu
u eski gnlerden kalan bir gelenektir.4 amanlar tarafn
1) Sylendii zere, sanki ortodoks mslman iin yasa d olan, t
ren esnasnda iki iiliini niteliksiz bir seyircinin gzlerinden sakla
mak ister gibi yaplrm.
2) Sema szcnn anlam iitme"dir. Telli alglarn namelerini,
sylenen nefesleri duymann dngsel bir dans isteine yolat anla
mna gelir.
3) Yeni Gn, No.22. ubat 16.1931.
4) amanizm iin bkz. Czaplicka "Aboriginal Siberia" IH. S. 237deki
dans tasvirine baknz. amanizmde amann dans etmesi gibi Bekta

dan dinsel trenlerinde kullanlan eski baz figrler bu

gn Anadolu'nun birok yerinde hl kullanlmakta ve
bunlara halay1 denilmektedir.
Saf tarafndan yazlm Sakiname adl ok tannan
bir iirin, Aynicem sonrasnda ve biraz nce tasvir ettii
miz toplumsal zaman ncesinde rehber tarafndan okun
duu sylenir.2 iir aadaki gibidir:
G el ey sakii vahdet sun payale3
Sekahum rabbuhum man tahuran4
Hayat ersin lebinden ehli hl
Sekahum rabbuhum man tahuran.
Dudan erbetinden kana kana
ip klarn vaslna kana
Yrekler nice bir frkatla yana
ip klarn vaslna kana.
enler bir kadeh cam aliden
ilik'te de bazan Baba tek bana dans eder." Eref olu al haberi" ek
linde balayan nefes, Babalarn ska dansettii bir nefestir. Howorth,
"Mongols"da amanizm konusunda iyi bir aklama verir.
1) Ziya Bey tarafndan yaplan bu sema yorumu, bugn Trkiye'de
yaygn olan Bektailik'i mmkn olduu kadar slam ncesi gemie
geri gtrme modem eilimiyle uyumludur. Gerekte ilk Bektailik'in
gc, muhtemelen eitli gruplara tamdk gelen adetleri uygulamasndandr. Sema, aman adetlerinde olduu gibi slam mistisizminin de
kabul ettii bir uygulamadr. Sahrwardi'nin "Awarif ul M aarifi bu
dans Sufizm'de uyguland ekliyle aklar. phesiz Mevleviler'in
dans da sema'nn slam adetlerindeki nde gelen bir rneidir. Muhte
melen hem amanizm ve hemde Sufizm de, dansn kkeni, genel ola
rak gzlemlendii gibi mzik ve ritmik hareketlerin i ruhsal durumda
yaratt etkilerden gelmektedir.
2) Bana bu Sakiname'nin yalnzca Nevruz hizmetinde kullanld sy
lenmiti, fakat bir Bektai Babas, bunun, her aynicem sonrasnda reh
ber tarafndan okunduunu syledi. Bu iir deiik ekillerde elkitaplanmn drdnde de bulunuyor.
3) Drt versiyon da belirli llerde farkl olduundan bu versiyon
sesli harflerin buradaki gibi yazld Erk. No.l'den alnmtr. Bu ii
rin Erk. No.2'deki nc dizesinde "lebinden" yerine "elinden" var
dr. Erk No.3 szc tamamen atlamtr.
4) Kur'an 76:21. Maan szc, vezin uyumu iin kur'an'daki araban
szc yerine kullanlmtr. Drt el kitabnda da byledir.

Vururlar dem ezel Kalu Beladan.1

Bize erkndr ibu mey Veliden
Vururlar dem ezel Kalu Beladan.
Deminden ehli diller mest medhu2
Olup derya heft sa eder co
Ezelden eyledi k o l badeyi nu
Olup3 derya heft sa eder co.
Gtrsn ehli dillerin hicabn4
Ayan etsin gnller mahtabn
Getir meydana ol kevser arabn
Ayan etsin gnller mahtabn
Kulun Saf olup aknla mecnun
Sebil eyler gznden eki purhun
Yeni devir eylesin ol cam glgn
Sekahum rabbuhum man tahuran.
Nasl ki vcudu sallayp Allah'n adn yksek sesle
tekrarlamak ve ona vgler sylemek, vecd hali yarat
mak iin Rufai tarikat'nn karakteristiiyse; ve nasl ki
Mevleviler bunu ney ve kudm eliinde dnerek sal
yorlarsa, ayn ekilde Bektai de, ayin ruhu iinde Tan
ry yaradl balamadan nce5 ikrr ettiini ileri srer,
1) Kalu beli, Kur'an'da ok sk kllanlan bir ifadedir; 6:30, 7: 171,40:
53, 57:13, 67:9. "Bela" szc Kur'an'da Hakk' ikrarda ok ge ka
lndnn bir iareti olarak negatif bir soruya olumlu bir cevap verilir
ken srekli kullanlmtr, 6:30'da olduu gibi: "Onlar, Rablerinin hu
zuruna karldklar zaman bir grsen! Allah: 'Bu gerek deil mi?'
der; onlar, 'Evet, Rabbimiz hakk iin gerektir' derler. Allah da 'y
leyse inkr etmenizden tr azb tadn' der." te yandan, Bektailer
Allah'n Hakikat'ini ezelden beri tanmlardr. Bezmi elest'te (sayfa
112) Tanr lende sorar. "Senin Efendin deil miyim", orada bulu
nanlar "Evet" derler.
2) D biimden ok isel deneyimle ynlendirilenler.
3) Erk. No.4'te "iip".
4) Szlkte hicap szcne bakn.
5) S.112'de Elest lenine bkz.

ite Bektai'nin arap ya da rak ierek bir mhsal k eyif ha

li yaratmak iin karakteristik erkn ve treni de budur.

6* A

h l a k y a a m

Btn tarikatlar gibi, Bektailik'te sistemine ikin

olan belidi ahlaki tehlikelerle karlamak zorunda kal
mtr. Mrit ya da eyh ile ilgili aklamada bu tehlike
lerin en bynn ne olabileceine zaten iaret edilm i
tir. Eer mrit samimi ve yetenekliyse etkisi de ona gre
iyi olur. yi niyetli fakat cahilse etkisi belirli lde kt
olur. Hemen tm dervi tarikatlannda ska olan bir ey,
mrit'in kendi sisteminde ok bilgili olabilirken, gerek
kltre sahip olmamas ya da gnmz dnyasnn bilim
dedii herhangi bir kavrama sahip olmamasdr. Etkisi bir
ynde iyi dahi olsa, byle bir adama bir ka yz izleyici
zerinde tinsel yetke vermek, dier ynlerde zararl ola
caktr. Geen yzylda Trkiye'yi ziyaret eden en keskin
gzlemcilerden biri, dervi sistemi altnda toplumsal iler
leme hatta bireyin ahlaki ilerlemesinin mmkn olmad
n gm tr. "Dervilerin eyhi" diye yazyor Ubicini1,
"Yasa yoktur diyor. 'Aslnda yasa benim. Benim emretti
im herey iyidir, yasakladm herey ktdr. Eer ben
emredersem annenizi ve hkmdar bile ldrmelisiniz,
nk benim hkmm Allah'n hkmdr. Ubicini, ule
mann belki hkmetin reform programyla uzlaabilece
ini hissediyor. "Fakat hakim glerle lmcl bir mca
deleye girimi. Dervilerle byle bir sonuca asla
eriilemeyecektir."
Kutsal grlen ve birok izleyicinin hayatlar zerin
de tinsel yetkeye sahip, fakat ska da cahil olan bireyle
rin yaratt ahlaki sonularn yansra Bektai tarikat
iinde zel bir ahlaki tehlike de vardr. Gizlilii, kadnla
ra salanan toplumsal zgrl, keyif verici ikilerin ritel kullanm, daha nce iaret edildii gibi, toplumsal
1) Letters on Turkey, 1856,1, l.

etkinliini ve kendi poplaritesini gelitirmek isteyen bir

Baba varsa, salanan bu ayrcalklar suistimal etmek iin
gelenlerin kabul edilm esini kanlmaz klacaktr. Byle
bir Baba kt bir n yayacaktr ve tarikat dndaki Snni
mslmanlann doal dmanlklar nedeniyle, bunlar bu
ahlakd davranlar yaymak ve abartmakta istekli ola
caklardr.
Yine de btn tehlikelere karn, hem Trkiye ve
hem de Arnavutluk'ta ki Bektailer, iinde yaadklar
dinsel ve etnik gruplardan daha stn bir ahlaki yaama
sahip olmulardr. Onlarn sahip olduklar fikirler bilin
meden, onlarn ahlakna ilikin drst bir deerlendirme
yaplamaz ve makul bir yaklam getirilemez. Bektailik'in ahlak ideali, Fevaitname1 adl Farsa bir kitapta
baka hibir yerde olmad kadar iyi ifade edilmitir.
Bektai Erkn ve Adetleri aratrmamz bu kitaptan, ken
di tanklklarn vermek iin Bektailerin bizzat Hac
Bektaa ait olduuna inandklar birka sz alarak ka
patyoruz;
"Tann sm m kutsasn Hac Bekta Veli demitir ki:
Herzaman Allah'n korumas altnda olmak istiyorsan
aadaki tleri gnlnden karma: Tann'ya sadakatle
davran, O'nun yaratklanna adil ol, byklere itaat, k
klere efkat gster, dmanlara cesaretle, dostlanna
bal, kendine edebli, dervilere zgrlkle, okumulara
tevazu ve cahile kar sessizliini korumakla davran.2
1) Yazar bunu Arnavutluk Tiran'dan dostu Stilo Bey elo'ya borlu
dur. iinkU o kibarca, Yazarn grd bu kitabn tek kopyasndan
kopya kararak gndermitir, Bay CamLde Farsadan Franszcaya
evirmitir. Metnin yan ya da kkenini belirlemek iin eletirel bir
alma yapmak frsat olmamtr. u sylenebilir, baz bilgili Bekta
iler, bu kitab Pirin gerek retilerinin bulunduu en otantik kay
naklardan biri olarak gryorlar. Bu fikir eletirel olarak dorulansa
da dorulanmasa da, ahlak deeri, isel bir etki olarak iyinin yannda
kalyor. Kitabn tm eletirel bir alma ve tam bir eviriye deer
grnyor. Buradaki alnt, Farsa metin temelinde Franszcasndan
yaplmtr.

Kutsal Hac Bekta Veli, Tanr sm n kutsasn, bir

kez Tann'nn, Tanrnn selam zerine olsun Musa'ya
yle dediini syledi: 'Ben be eyi be eyin iine koy
dum; onlar baka yerde arama nk bulamazsn: nce,
bilgi ve bilgelii ala koydum; onlar toklukta arama.
Zenginlikleri azla yetinmeye koydum; onu hrsta arama.
Mutluluu bilgiye koydum; onu cahillikte arama.1
Doru rehberlik etmek amacyla Hac Bekta Veli
yle demitir: Peygamber, Tanr onu kutsasn ve huzur
versin, yle demitir: 'Ancak kendini bilen Allah'n bi
lir'. imdi bu ilkeyle uyumlu olarak yle sylenebilir:
Allah'n kutsall iinde bilen kendi kulluunu bilmiin
kendini sefalet iinde bilen Tanrsn zenginlikleri iinde
bilir; kendisini hor gr iinde tanyan kii, Tanrsn sa
dakati iinde tanr, kendini yetersizlii iinde tanrsa,
Tanrsn yetkinlii iinde tanmtr; ve kendini tevazu
iinde tanyan Tanrsn byklyle tanmtr; Ve kim
kendi lmlln bilirse Tanrsnn lmszln
bilmi olur.2
Saygdeer Hac Bekta Veli, Tanr srrn korusun
yle demitir: Bir kere birisi brahim Ethem'e sormutur:
Byle bir hkmdarlk ve onun menfaatlerini kendi zgr
iradenle nasl terk edebildin? O da cevap vermi: Holansam da holanmasam da bu dnyann geeceini biliyo
rum, o beni terketmeden ben zgr irademle onu reddet
tim.3
Tanr muzaffer sm n kutsasn Hac Bekta Veli y
le demitir: Eer biri sana benim ne demi olduumu so
rarsa ona unu dediimi syle : N e zaman kalkarsan hiz
met iin kalk; eer konuman gerekiyorsa bilgece konu;
oturacaksan, saygyla otur.4

1) Faide, LXIV. Benim elyazas kopyamda 5 ey yok.

2) Faide, LXin.
3) Faide, LXVII.

Bi^n talimat almak iin bir dervi Hac Bekta V el'ye aadakileri sormutur: Tann dedi: smail peygam
ber ya brahim peygamberle hacca gidebilecek kadar
olduunda, brahim yle dedi: Oh, olum ryamda seni
kurban olarak ldrmem gerektiini grmtm. imdi
ne dnyorsun! Peygamber smail yle dedi: Ya kar
deim sana buyrulduu gibi yap beni sabr iindekilerden
olarak bulacaksn. Birbirlerini kucakladktan sona, smail
kurban edilmek zere uzand, O srada Tanr onlara ses
lendi: Ya, brahim, Senin ryan doruladk; imdi bak
iyi davrananlar nasl dllendireceiz! te ak bir ka
nt. Sana byk bir kurban gndererek smail'in fidyesini
deyeceiz.
Kuran'dan bu ayetlerin gerek anlam nedir? Hac
Bekta Veli yle cevaplar: brahim peygamber gerek
baba olan Ruh'a yaplan bir antrmadr; ve smail pey
gamber ruh ile akl arasndaki yree benzetiliyor; ve ba
m elek Cebrail de yrek ile dnyevi nh arasnda yarg
olan akla benzetiliyor. Kurbanlk hayvan, grnts ve
tinsel istekleri yok edilmesi gereken dnyevi ruh olarak
aklanabilir, aksi halde Hakk' arayan, amacna ercmeyecektir.1

V. BLM

BR BEKTA
S ual ve
C evapnam es

x x a d a k i, "Muhibana Lazm Olan Baz Sual ve

Cevap" balkl bir sual ve cevap namedir. Bu, Babalarn
kulland elyazmas defterlerde ska bulunan sual ve ce
vap namelere bir rnektir. erii retiler ve Adetler b
lmlerinde verilen materyelin tekrar olsa da, buraya ken
di temel fikirlerini Bektailerin nasl formle ettiklerini
gstermek iin eklendi1;
Sorarlarsa: Yolun ka ahkm vardr?
Cevap ver: Altdr, marifet, sahavet, sadakat, yakn;
tefekkr, hakk znde bilmek.
Sorarlarsa: Yolun namaz nedir?
Cevap: Mrit'e gtrmek iin ham eyleri piir
mek.2
Sorarlarsa: Yolun abdesti nedir?
Cevap: Tm kt huylan brakp, vlecek nitelik
lerle donanp, her zaman temiz kalpli olarak mrit'in ete
ine yapmak.
Sorarlarsa: Yolun oncu nedir?
Cevap: Yalan ve zararl bir ey sylemekten kan
mak.
Sorarlarsa: Yolun hacc nedir?
Cevap: Mrit'in kalbine girmektir.
Sorarlarsa: Yolun zekt nedir?
Cevap: fakr fena'dr.
Sorarlarsa: Kelime-i tayyibe (iyi sz) nedir?

1) Erk. No. 4. s. 15-22. Bektai Metinleri'nde sual ve cevap name 84

sayfa kaplyor, 113 sayfalk benzer bir kitabn ad Fahimame'dir. Ayn
sorulara benzer ekilde cevap veriliyorsa da ayrntlar ok farkldr.
Metin evrildiinde grlecei gibi bir Bektai-Hurufi metnidir.
2) Muhtemelen, bunun anlam muhtemel adaylarn daha ileri bir ei
tim iin Babaya gtrlmeden nce hazrlanmasdr.

Cevap: lahi Hakikat'i tmyle ikrar etmek.

Sorarlarsa: Vcut, ba, sa, aln, kalar arasndaki
mesafe, gzelliin, sezgisel akln, fikrin, szn, nefesin,
dilin, kalbin, cann, gvden, omuzlarn, ellerin, ayaklarn,
boazn ve kann ne?
Cevap: Gvde yer ve gktr, Muhammed Ali anla
mna gelir. Ba En Yce Taht, be harfinin noktasdr.
Uzun salar aalardr. Aln Levhi Mahfuz'dur. Kalar
arasndaki mesafe "Aralan iki yay aral kadar belki da
ha da yakn oldu." (Kur. 53:9) Yz, Cemalullah'tr. Akl
Cebraildir. Fikir Azraildir. N efes, srafildir. Kan Mikaildir. Sz Kelamullahtr. Dil Ali'nin Zlfikndr. Kalp
Beytullah'tr. Omuzlar Musa'nn Sina Da'dr. Eller
Kudretullah'tr. Ayaklar Kuvvetullah'tr.
Sorarlarsa: Neredeydin? Nereye gideceksin?
Cevap: eriat'te, lemi ervah'taydm. Haktan k
tm. Dnyaya geldim. Tarikat'ta, Adem'deydim. lerden
ktm. Yedilere geldim. Krklara gideceim. Marifet'te
Nur'daydm. Babamdan ktm. Anneme geldim. Nur-u
lahi'ye gideceim. Hakikat'te Ali'nin nurundaydm, be
harfinin noktasnda. Ayn harfinden ktm. Lam elif
harflerine geldim. Ye harfine gideceim. Ye harfi 28 har
fin sonuncusudur. Noktalan Muhammed Ali'nin iaretle
ridir. nk tek noktas olsayd, bilinemeyecekti. Nokta
dan var oldu. Noktay aklamak iin varoldu. Yoksa
ou kaybolacakt. Bu 28 harfin sim insann gzelliinde
sakldr ve insann mkemmellii Muhammed Ali'nin g
rndr. Bu harfler drt pir olan peygamberlerin ve eh
li beyt'in iaretleridir ve insann yznn gzelliinde
gizlidirler. Ve yine insann yznde 4 Kap, 4 nefes, 4
ruh, 4 sz, 4 Melek, 4 kitap ve 4 harf vardr. Hepsi 28
eder. 7 siyah izgi, 14 beyaz izgi ve 7 Halil kl yine 28
yapar. Bunlar 32 harf ve iki sultann iaretidir. V e tm
varolu bu 32 harftedir, ve bunlar araclyla bilinir,
bunlar aracl ile konuulur. Ve bu 32 harf Muhammed

Ali onun ailesi ve ocuklar ile balantldr. V e tm bun

lar bir insanda mevcuttur, onun izgilerinde kendi gzel
liini gsterir ve hamei kudret eliyle yazlmtr. Hereyden nce, sa, iki ka ve drt kirpik yedi eder.1 Onlar
insan ortaya karan bir sradadr. Hatta namazdaki re
ktlar dahi insan aklar. Namaz e ayrlr, salat- hazar,
salat- sefer, salat- cuma; salat- hazar 17, salat- sefer 11
ve Cuma namaz 15 rekttr. Toplannca sefer ve hazar
namazlar, 28 harfi iaret eden 28 saysn verir. Hazar ve
Cuma namazlar toplanrsa 32 harfi gsteren 32 says el
de edilir.
Bylece namaz da insann yzndeki 28 ve 32 harfe
iaret ettii iin, insana secde ediniz. Bu nedenle gndz
namazlarda Kuran sessiz okunurken, yats namaznda in
sann gzellik ve mkemmellii grlemeyecei iin
Kur'an'n yksek sesle okunduu sylenir. Yani gece ce
halet karanl ve gndz mistik bilgi anlamndadr,
kur'an okuyan imam karanlk iindekilere hitap eder ve
yle der: Ey sen kr, Hakk' gr. Brak onu gstereyim.
Oysa kta olanlar iin grnr olduundan, onlara hitap
etmek gerekmez, sonu olarak Kur'an sessizce okunur.
Ayaa kalktnda elif olur.
Eildiinde bir dal kar.
Secde ettiinde bir mim ekillenir.
Yani sana insan kavraman sylyorum,
Ayakta, oturan, anlayan insan;
A gzlerini onlar hep insan gsterir.
Ve bununla uyumlu olarak, insan kendini tanmal ve
Tannnn emrini tayabilecei iin insan nnde secde
etmelidir.
Sorarlarsa: Niin Mrit'e teslim olunmal ve onun
kulu olunmaldr?
1) Bu noktada insann yznde Ehli Beyt'in tm yelerinin nasl ak
land aynitl olarak verilebilirdi, fakat bu daha nce yapld.

Cevap: Mrit mridine karanln yolundan k

ve selamet yolunu gsterir ve sonra can huzura knca
ona ruh verilir, onun Hakikat'a ulamasn salar.
Sorarlarsa: Nerede ballk sunup ikrar verdin?
Cevap: Erler meydannda, Pir nnde, Muhammed
A li divannda ikrar verdim.
Ya da: krar verirken elin, kafan, gzn, kulan ne
redeydi?
Cevap: Elim bamdayd; bam rehberimin elindey
di, gzm erenler erkmndayd kulam Pirin nasihatini
dinliyordu. krarm Muhammed A li, Oniki mam ve Ondrt Masumu Paktayd. Ben dar'daydm, yzm yerdey
di, gzm erenler yolundayd.
Sorarlarsa: eriat, tarikat, marifet, hakikat szckleri
ne anlama gelir?
Cevap: eriat slamn koullarm yrrle koymak
tr. Tarikat'n be harfi vardr. T'nn anlam talep; re'nin
anlam riyazet; ya Hakk'a seslenilen harftir; kafin anlam
kanaat; ta'nn anlam tesellm'dr. Yani tarikat Hakk'
aramak, armak, sonra onu bulup huzur ve kanaat elde
etmek ve benlii teslim etmektir. Marifet'in de be harfi
vardr. Mim, marifetullah demektir. Ya, akl kmil ve il
mi ledun demektir. Yani mim'in anlam Muhammed ve
ya'nn anlam Ali'dir. Onlan bilmek anlamna gelirler.
Fa'mn anlam Tann'da benliin yok edilmesi, fenafillah
demektir. Ta, tvbe anlamna gelir. Hakikat'in de be har
fi vardr. Ha, hell ve haram' ayrmak anlamna gelir.
Kaf, kyam anlamna gelir. Ya, bir yol kardei iin her
bakmdan olanakl yardm anlamna gelir. Dier kaf,
Hakk'n hereyde kaim olduu anlamna gelir. Ta, Tann'dan baka hereyi terketmek, terki ma siva, anlamna
gelir.
Sorarlarsa: Tarikat'n yaps nedir?
Cevap: Uranda metanetle durmak. Tarikat'n alt

makam vardr; tvbe; kyam; zhd; takva; kanaat; uzlet.

Sorarlarsa; Kafanda, kanda, gznde, burnunda,
kulanda, aznda, gsnde, elinde, dilinde, belinde
ayaklarnda ne var?
Cevap: Bamda tac devlet, kamda kalemi kudret,
gzmde, nuru vilayet, kulamda bang Muhammed,
burnumda buya cennet, azmda iman, gsmde
Kur'an' hikmet, elimde desti hay, belimde kemeri hida
yet, dilimde ikrar, ayaklarm da hizmet, arkamda ecel
nmde nasip var.
Sorarlarsa: eriat, tarikat, marifet, hakikatta kimin
oluydun?
Cevap: eriat'te babam Adem, annem Havva'yd, tarikat'ta Yol'un oluyum; marifet'te mkemmelliin olu
yum; hakikat'te babam gk annem toprak.

VI. BOLUM

B e KTALKN
D ier
NANLARLA
LKS

u alma boyunca Bektailik'in bileik, eklektik bir

inan ve adetler sistemi olduu defalarca sylenmitir.
13. yzylda bir halk dininin doal gelimesi olarak ba
lam, zaman zaman yeni unsurlar eklenmitir. Her bir
unsur ve her bir ananeyi alp kaynana kadar izini sr
mek ilgin olacaktr. Byle bir ilem verimli olduunu
kantlamtr. Yine de sk sk yalnzca dsal benzerliklere
dayanan yan yollara srkleyebilir. Ayn fikir ya da iba
det biimi ska farkl zaman ve yerlerde bamsz kken
lere sahip olmutur. arpc bir benzerlik noktas bir ba
mllk ilikisine kant oluturmaz. Yine de byle
benzerlik noktalan her zaman byk propaganda deeri
ne sahip olabilir. 12 mam, 12 Havari ve srail'in 12 kabi
lesi gerei, sembol ve terimleri ifte anlaml olan bir sa
vunucu iin hem Mslman hem de Hristiyanlan
kazanabilecei zengin bir frsat sunar. Farkl sistemlerde
iki ya da l kayna olan bir anane kolaylkla ortaya
kabilir. Onun ekim gc eitli ynlerde ilikiler kurma
yeteneine gre artar. stilac gebe Trk iin aynicem
aman ibadetindeki sr, len ve yu'da kendi modelini
bulmu olabilir;1 yalnzca ksmen Hristiyanlam yerli
Anadolulu iin bu Cemaat Ayininin ak bir geliimi
olarak grlm olabilir. Kadnlarn kabul edildii top
lumsal zgrlk hem slam ncesi Trk toplumsal anane
sinden hem de Hristiyan uygulamasndan gelmi olabilir.
Ky Alevileri'ni yakndan aratran Dr. White, onlarn bir
btn olarak Hristiyanlara kar dosta davrandn bul
mutur. sa ile Hristiyanlara ve Ali'yle kendilerine olan
da Tann'mn ortak bir tezahrn grrler.2 Bir inan ya
da adetin ikili bir kkeni olmas olaslna iaret edi
sonsuza kadar devam ettirilebilir. Yine de gerek kken
hl baka bir yerde olabilir. Fakat zaten bilinen bir ben
zerlik noktas, 13. yzyldan itibaren Anadolu'nun top
1) Fuat Bey'in Milli Tetebbler Mecmuasndaki Tllrk Edebiyatnn
Menei makalesinde bunun bir tasviri yaplmaktadr. C. 2. No.4. Eyll
1331.
2) Contemporary Review, Kasm 1913, s.697.

lumsal ularnda birbirine kanm farkllklar ieren

yzbinlerce insan kazanma hedefini kolaylatrmtr.
Bu nedenle, bu blmde biz Bektailerin inan ve adetle
rinin dier inanlardaki adet ve inanlarla benzerlik nok
talarn gstermekle yetineceiz.
1. Ky A levileri
Alevilerin ky gruplarnn diniyle Bektailik'in birli
ini ska vurgulam bulunduumuz iin, burada bu ili
kiyle balayp ksaca iki grubun ortak olduu baz nokta
lan vereceiz.
Her ikisinin de esas treni aynicem ile balayacaz.
Bu, ikisinde de, ok arpc benzerliklerle dzenlenmi
bir meydan da toplanr. Trk Yurdu'ndaki1 makalelerinde
Baha Sait Bey, ritelin ortak temelini tasvir eden izimler
verir. ki meydan da her iki tarafa sayg gsterilen eie
sahiptir. Her ikisinde de ocak vardr, srekli yanan ve bazan ortaklaa ra Ali denilen bir ra vardr. Sonra
her ikisinde de dier ralarn bulunduu bir taht ve bir
ra uyarma hizmeti vardr. Her ikisinde mrit ve reh
ber makamlar iin zel postlar vardr. ki durumda da
gzcler bulunur. Her iki grupta peymane terimini ve
yerini bilir. Her ikisinde de oniki hizmet2 vardr. Her iki
grup da ritellerinde Trke kullanr, glbank ve terc
man terimleri kullanlr. Her ikisinde de telli sazlar eli
inde yaplan sema vardr (M evlevilerde olduu gibi ney
kullanlmaz). Her iki grup nefes sylemekle kalmayp en
poplerleri Hatayi ve Turabi'ninkiler olan ayn nefesleri
sylerler. Her ikisinde de trensel bir ekilde sembolik
iki, dem'i datan sakiler bulunur. Her ikisi iin de ikrr
treninde sahib ve musahib gereklidir. Her ikisi de kadn
larn eitliini tanr.
Aynicem'e ilaveten iki grupta da Muharremde ben1) Cilt 4. No.22. Ekim 1926, s.326, 327.
2) Hah. Fak. Mec. 5. Y. No. 19, s.69.

zer oru, Nevruz da benzer hizmet, ba okutmas ya da

mafireti znup yani bir gnah balanmas hizm eti var
dr ve her ikisinde de sert bir ceza olarak dknlk uy
gulanr.

,
Trenler ayrntlarda fakllasalarda, temelde ortak
tr. Her iki grupta ayn kitaplar kullanr: Faziletname,
Hsniye, Noktatl Beyan, Hutbetl Beyan, Miratl M ekasit, tm bunlarn da zerinde Hac Bekta Veli'nin iki
Vilayetname'de bildirilen anane ve szleri.1 Genelde tm
ky gruplan, Kzlba, Yrk ve Abdallar Hac Bekta
Tekke'sinde oturan elebilerini otoritesini tanrlar. epni
ve Tahtaclar merkez tekkenin otoritesini tanmasalar da
Hac Bekta Veli'nin ad ve ruhsal nderliine Bektailer
kadar sayg gsterirler.2
Her iki grup da Ali ve Oniki mam konusunda ben
zer inanlara sahiptir. Her ikisi de Muhammed Ali sz
cklerini sanki bir kiiymiesine birletirirler. Yine her
ikisi bu kiliyi Allah'la birletirerek bir l olutururlar,
Tahtaclar arasnda bunun bir sembol olarak kaz aya
taklr.3 Her iki grup ta kendilerini Cafer Sadk mezhebin
den kabul eder. Harfler ve saylara zel anlamlar veren
Huruf etkileri her ikisinde de vardr. Ayn ya da ok ben
zer Nad Ali duas her ikisinde de kullanlr. Pir trbeleri
benzer roller oynar ve gm velilerden istenen yardm
lar ayn tavn yanstr. Her iki grupta ayn byk kiilere
sayg gsterir, Muhammed ve Ali'nin dostu Selmani Fari
si, Ali'nin seyisi Kamber; Kk Asya'da u savas
olan Seyit Battal Gazi v.b.
Bunlar her ne kadar onlarn benzerliklerini tam ola
rak ifade etmese de, temelin hem rgtl Bektailer hem
de ky gruplan iin ne denli ortak olduunu gstenneye
yeterlidir. Bektailer ky gruplainna tepeden bakar ve on
lara Sofular derler. Oysa fark yalnzca kent ii ve kyla-

1) ilah. Fak. Mec. 4. Yl No.15 s.78.

2) a.g.y.no.20, s.64,65.
3) a.g.y. no. 13, s.77.

nnda kurulan tekkelerin imparatorluun giderek daha

fazla st snf yesini ekm esi gibi bir incelmitik fark
dr. Bir Bektai tekkesinde yelie kabul gnlldr, her
bir birey kendi inisiyatifiyle katlr, oysa kyde, uygun
yaa ulam kadn erkek herkesten erkndan geip dahil
olm as beklenir.

2. Snni tslam
D insel bilgiye alan eriat kapsyla ilgili tm tar
tma, snni slamn Bektai yaam ve dncesinde oy
nad role bir gstergedir. Muhammed dudaktan ve p
hesiz kalpten onurlandnlr, fakat Ali kalplere taht
kurmutur. Kuran grld gibi srekli alntlanr fakat
her zaman zel bir yorumla birlikte. Snni slam, Bektai
inancnn esastaki ii ve panteist kimliini rten bir cb
bedir.

3. ii slam
slam dncesinin bu kolunun oynad rol zaten
aktr. Oniki mam'n adlannn bilinmesi hepsi iin te
meldir. Ali'ye velilerin ba olarak sayg gsterilir. Yeri o
kadar yceltilmitir ki Uluhiyet'inin reddi takiye phesi
uyandrr. iilerden dahi an olarak Ali ve oullar iin
Muharrem'de yas tutar ve Nevnz'da Ali'nin doumunu
kutlarlar. Tevell v e teberr iir, nefes ve ikrr treninde
fiili talimat olarak, kuvvetle retilir.

4. amanizm
phesiz baka benzerlik noktalan da bulunabilecek
olsa da Bektailik'in A syagil temelin eski inan ve adetle
rine benzedii yedi nokta vardr.1
Birincisi: ibadete peesiz kadnlarn katlm.
1) Bu ilikinin en iyi aklamas iin Fuat Bey'in "Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres Mystiques Musulmans" stanbul,
1929' baknz. Yukardaki ereve bu almadan alnmtr. Fuat Bey'in
monografisindeki notlar daha fazla bilgi iin aynntl kaynaklar verir.

kincisi: Mistik ilahiler, nefeslerin amanlann sihirli

szlerinin yerini tutmas.
ncs: Sema'n amanlann vecd danslarna ben
zemesi.
Drdncs: Aynicem'de koyun ya da ko kurban
edilmesinin Asyagil Trkler arasndaki sr kurban edil
mesini hatrlatmas.
Beincisi: Veliler tarafndan gsterilen insan kua
dntrmek, umak v.b. gibi mucizeler, in Trkistan'ndaki veli yklerine ok benzerler.
Altncs: Dier veli efsaneleri, Bektailik'le, Tibet
ve in Trkistan yoluyla amanizme giren Budist etkisi
arasnda bir folklor tr ortakl gsterir.
Yedincisi: Kutsal yerler, zellikle de kutsal aalar
her ikisi iin de ortaktr. Tekil Bektailer iin, rnein iki
boynuzlu tac giyen, kulara binerek seyahat eden, sakal
n tra edip uzun byk brakan Barak Baba ak bir etkiye
sahiptir.
Daha nce zaten eie saygnn Orta Asya M oollannnkine tpatp benzer bir tavr olduuna dikkat ekm i
tik.

5. Yeni Platonculuk
Bektailik ve genelde slamdaki tasavvufun mistik
felsefesi byk lde Yeni Platonculuk'un bir mirasdr.
Bir en yce bilinemez Tann kavram, kendisinden teza
hr eden farkllam varlklar dnyasna yol aar; nce
akl kl'n ve sonra da nefsi kl'n ortaya kmas Plotinos'un. Mutlak, Ruh ya da Akl ve Nefs lemesinin yan
smalardr. Hatta Bektailik ve genel olarak slam misti
sizmi bu ananeyi Tann'nn azna yaktrr: "Gizli bir
hzineydim, bilinmeyi istedim", bu szn Yeni Platonculardan kaynaklanm olduu sylenir.1 De Boer'e gre
"Kendisini bilen Tann'sn bilir" hadisi2 "Platon'cu Alci1) Encyc. of. Isl. "Khalk" maddesi.
2) Encyc. of. Rel, and Ethics, "Soul" maddesi.

biades'te bulunan bir fikrin baaa edilmiidir; Araplara

Yeni Platonculuk araclyla ulamtr." (s. 129). Bu ha
dis, bni Sina'nn "Prense Hediyesinde v e muhtemelen
Bektailer ve Trkiye'nin dier mistiklerine kendisi dolaym yla getii Muhyiddini Arabi'de bulunur. lahi
Hakkn grnmn rten hicap kavram, tensel istekleri
aarak sadece duyularla alglamann tesine geip tinsel
dnyaya kar bir uyankla ulamann zorunluluu, ve
bireyin iinde kendi benliini yitirerek, fena2, Tannda
varolmann, baka, dayanlmaz duygusunu elde etmesi d
ncesi, hep Muhyiddini Arabi ve Celaleddini Rumi'nin
yazlan yoluyla Bektai'ye aktanlm Yeni Platoncu ifa
delerdir. Pitagoras'n "ruh lmszdr; yani dier tr ya
ayan varlklara dntrlr; varolan hem eyse belirli bir
devir devriminde yeniden doar; hibir ey mutlak olarak
yeni deildir, ve bu nedenle tm canllar birbirlerine ak
raba gibi davranmaldr3, fikri, Bektai dncesinde u
ya da bu ekilde yansmasn bulmutur. Bir ok Bektai
tarafndan inanlan ruh g (tenash) dncesi de Pla
ton ve Plotinus'ta bulunur.4 Platon'da, Mrit retisi ba
lnda anlatlan, bir kitabn onu yorumlayacak yaayan
bir retmen olmadka anlalamayaca dncesi de
bulunur.5 Oysa bu dnce "retmensiz bir insan ey
tann mridenden baka birey olarak dnemeyen"6
herhangi bir Doulu iin ok karakteristiktir. nsan K
mil ve Krk Abdal'n Tinsel Hiyerarisi dncelerinin
kkenleri de Platon'dadr.7
Basra'nn nanl Biraderleri, "Encyclopedia o f Sci1) Fususill Hikem, Kahire, 1321, s.47.
2) Terimlerin Bayazid Bistami'deki gerek kkenleri iin Szlk'te fe
na szcne baknz.
3) Inge, 'T he Philosophy of Plotinus" II, 6.
4) Augustine "City o f God", Kitap X, 30; Phaedrus, 248, 249; Inge
a.g.e. U, 32.
5) Bkz. Loeb, Phaedrus, s.553, 563.
6) D eB oer "Philosophy in slam" (1903), 28.
7) Phaedrus, 249,246.

ences"leri araclyla birok noktada sonradan Bektailer

arasnda grnecek Yeni-Pitagoras' ve Yeni-Platoncu
yapdaki grleri retmilerdir. Ruhani retmene tam
itaat, drt aama yoluyla hakikate ilerleme deneyimi, ru
hani bir anlamda Kur'an'n kuru ifadelerini yeniden yo
rumlama hakk, Tann'dan iezahr edi ve ona nihai d
n, bunlarn tm arpc bir benzerlik iinde iki
sistemde de bulunur. Hatta, Tann'nn yapsnn 28 harfte
aa kt ve bu saynn bir 4'n bir 7 ile arplarak el
de edilii gibi Hurufilikle balantlanan fikirler bu Bira
derlerin retilerinde bulunabilir ve belki de bunlar en
azndan bir lde Fazlullah'tan bamsz olarak Bektailer'e ulam olabilir.1

6. Hristiyanlk
Hristiyanlk rneinde bir bamllk ilikisinden
emin olmak kolay deildir. Benzemenin ok fazla oldu
u birok durumda gerek kken baka bir ynde olabi
lir. Hatta fikir benzerlii sonradan Hristiyanlan ekm eye
etkili bir hizmet sunmu ve onlarn tarikat iinde kendile
rini yuvalarnda hissetmelerini salam olabilir. Bu ne
denle aadaki benzemeler listesi, kken zerine bir tez
ileri srlmeden fakat yalnzca Bektailik'te dsal olarak
Mslman, ama isel olarak Kk Asya ya da Arnavut
luk'ta ki ilkel bir Hristiyan tipi iin, eski inan ve adetle
rini slamn grnte kabln zorunlu gstermi olan
dsal durumla uzlatrmasn olanakl klabilen semeci
yapda bir sistem bulunduunu gstermek iin verilmi
tir. Bu yolla yalnzca Grek ve Amavutlar deil, fakat bir
zamanlar Nasturi Hristiyan olan milyonlarca Trk'n to
runlar da Bektai sistemi iinde eritilmitir.
lk olarak, Bektailerin adetleriyle, Dou Kilisesince
uyguland ekliyle yedi ayin arasnda arpc benzerlik
ler bulunur.
1) Vaftiz, nceden ilenen tm gnahlarn silinm esi
1) Bu Biraderlerin iyi b ir izah iin bkz. De Boer "philosophy in s
lam" 81-96.

nin ve onlardan arnmann bir iareti olarak aynicem n

cesinde yaplan abdest erknna ok benzer.
2) Batnn konfrmasyon ayininin edeeri olan mu
kaddes mesh ya srmek ya da yalanmak, ikrar ayinin
de gl suyu srnlmesinde benzerini bulur.
3) Aai Rabbani; yalnzca sa'nn lmne sembol
olarak ekmek ve arap kullanlmas ile Hseyin'in aclar
nn ansna aynicem'de kullanlmalar bakmndan deil,
fakat iki durumda da yalnzca onaylanan ve yelerin tre
ne alnmalaryla da birbirlerine benzerler.
4) Keilik, mcerred Babalara denk der. Keiin
tinsel otoritesi ve zellikle de manastr bann kei ze
rindeki otoritesi mrit olan Baba'nn tinsel otoritesi gibi
dir!1 Mcerred olarak tam teslim olu iareti iin kpe
taktrma erkn, Yahudiler arasnda yaam boyu gnll
kleliin iareti olan benzer bir erknn bulunduu T ev
rat'n Beinci Kitab XV. 17'den Balm Sultan'a gemi
olabilir. (Balm'n annesinin bir Hristiyan olduu hatrla
nacaktr.)
5) Gnah karma, Ba okutmak ya da Mafireti z
nup hizmetine benzer. Hristiyan Kilisesi'nce uyguland
ekliyle aforoz da Bektailik'te dknlk ile benzerini
bulur.
6) Bir rahibin huzurunda kylan nikah Baba tarafn
dan kylan nikahta Bektai uygulamasndaki karln
bulur.
7) Yedinci ayin, Yalanma'nm* Bektailik'te bir
benzerini bulumadm. kinci olarak sa'nn Ulhiyet'inin
zikrediliinin Bektailer tarafndan yalnzca Muhammed'e deil fakat Fazlullah'a da yaplan bir gnderme
1) Prof. Levonian, Rum Ortodoks Kilisesi'nde bir Rum Manastrnn
bann kei zerinde tpatp mrit'in otoritesi tanmlanrken kullan
lan terimlere uygun bir otorite uyguladna dikkatimi ekti. S. 101.
n.l.
* Unction, Redhouse szcn karln yle veriyor: Y a srme;
ya srerek takdis etme; bedene srlen ya; teskin edici ila veya
madde; sylenen szde dini heyecan uyandrma hasiyeti, s. 1119 (.n.)

olarak yorumlandna daha nce iaret edilmiti. Exodus

XXVI'daki adr Tapnak, Bektai-Hurufi iin zel bir
anlama sahip olduu eklinde aklanmt. Onun 28 kubitlik 11 perdesi ve 50 kvrm, Musa ve Fazlullah arasn
da bir balanty kantlamak iin gsterilmiti.
Arnavutluktaki meydan duvarlarnda Kur'an'n 19.
suresinin balad ayn ayn duran Arap harflerinin byk
boydaki basklarndan daha yaygn olarak bulunan bir re
sim yoktur, ve bu iri harfler Isa'nn doumu ve ilk yllar
n Muhammedi tarzyla anlatan tm sureyi oluturacak
bir yaz eklinde dzenlenmitir.
Birok ekilde ve zellikle de teslim ta'nn 12 k
esiyle temsil edilen Oniki mam'n ayn zamanda 12 Ha
variyi temsil ettii Bektailerin kendileri tarafndan da
sylenir, llstrasyonlar zerine blmde bir yorumun da
srail'in Oniki Kabilesi olarak verildiini greceiz.
sa'nn Bakire'den douu Balm'n doum yksn
de bir benzerini bulur.
Hac Bekta'n kendisi de biroklar tarafndan St.
Haralambos'un dirilii olarak grlr; ve Bekta'n uygu
lamalarnda ncil anlatsna paralellikler gsterilerek en
azndan baz Hristiyan balantlarna destek bulunabilir.
Menakp Vilayetname'de Bedahan halkna kar M u
sa'nn Firavuna yapt gibi belalar kullanr. Fakir bir ka
dndan yiyecek dn alr ve yalnzca onunkilerini Eliyah
yksnde olduu gibi eksilmez klar. Tatan su kanr
ve San Saltk' misyoner olarak gnderirken sa'y hatrla
tan bir dil kullanr: "Her kande isen biz sana yoldaz."1
nsann Tann'ya ulamak iin yeniden domas ge
rektiini savunurken, Virani Baba Yuhanna benzeri bir
dil kullanr. Dr. White Bektailerin tavan yemeyi reddet
melerinin Leviticus XI, 6'ya uyduunu savunur.2
1) El yazmas kopya 75 b.
2) Contemporary Review, no. 1933, s.697. Yine de yazar burada ne
densel bir iliki olup olmadn sorguluyor. Bektai tavan yemekten
uzak durmann fazlasn yapar. Tavandan irenir, ona dokunmak, hat
ta grmek dahi istemez. Lev. XI: 4'te deve yenilmesi de yasaktr, fakat
Bektailer arasnda bu hayvana kar byle bir tavr yoktur.

lkel trde Hristiyanlar iin Bektailerin, Allah, M u

hammed ve Ali lemesi, dier ve iinde bulunduklar
zamanda, daha gvenli adlar altndaki Hristiyan lem e
si gibi grnm olabilir. zellikle mcerred Bektailer
arasnda tekke baz bakmlardan bir manastra benzer.
Elifi tac dikkat ekecek kadar Piskopos tacna benzer.
Tibentte bir Hristiyan keiinin kuana ok benzer.
Dostane bir Baba'nn merakl Hristiyanlarn dikkatini bu
benzerlik noktalanna ektii, onlar tarikata kazanp H
ristiyan nderlikleriyle balantlarn kestii, onlarn da
Bektai Tarikat'nn ritel ve sembolizmi iinde kendile
rini yuvada hissettikleri kolayca dnlebilir. Eer 13.
yzylda yalnzca yzeysel olarak Hristiyanlam K
k Asya halkn dnrsek, bu sre zellikle kolay
olacaktr; zaten bu halkn byk bir ksm, Sir William
Ramsey'e gre kken olarak karakter ve dilleriyle Eski
Trklerle akrabayd.
Daha ileri aratrmalara konu olabilecek baka ben
zerlik noktalan da vardr. Zerdtilerin dinsel yaama
adanma sembol olarak kullandklar kuan tbent ya
da kamberiye zerinde herhangi bir etkisi olmu mudur?
Bektailerin, mzik, dans ve arap ime yoluyla vecde
ulamalanyla Trakya'nn arap ve dinsel vecd tanns Dionisos'un herhangi bir ilikisi var mdr? B yle sorulann
bilimsel olarak aratrlmas u anda mmkn grnm
yor. Bunlar daha ok tahminler alanndadr. Fakat bunlar,
daha ok, Bektailik'in, o yorulabilir 13. yzylda, nasl
olupta, bir ormanda neredeyse saysz bitki trnn yeti
tii kadar doal bir ekilde, bir halk dininin geliiminde
ifade bulduu ve yzlerce ynden onu etkiledii hakkn
da baz fikirler vermeye yarar.1

1) Bu yzyln ilk yllarnda Hristiyan olsun Mslman olsun As

ya'nn tm halklarnn eitli atalardan kalma inan ve adet unsurlarn
da nasl etkilendiini grmek iin G.E. White'n "Survivals of Primitive Religion among the People of Asia Minr" makalesine baknz.
Transactions of the Victoria Institute, XXXIX (1907) s.146.

II. KISIM

TERMLER SZL

B u r a d a k i terimlerin seim i ve anlamlarn zellikle

Sadettin Nzhet'in Bektai airleri'ndeki Lgate'ye v i
Abdlbaki (Glpnarl .n)nin Kaygusuz'una borluyum.
Yorumlarn byk lde eviri olduu yerlerde kaynaa
B.. ve K. harfleriyle iaret edilmitir.
ABDAL Tasavvufta kullanld haliyle bu sz
ck ruhani hiyerariye bir gndermedir, Arapa bedel
szcnn ouludur, fiziksel bir durumdan ruhsal bir
duruma geebilenleri ifade etmek iin kullanlr. Yalnz
ca dervi anlamnda da kullanlr ve bu anlamda Kalen
der ve Ik'la eanlamldr. 13. Yzylda Abdalan ya da
Rum Abdallar denilen az ya da ok rgtl bir grup orta
ya kmtr. Kaygusuz Abdal bu gruptandr. Terim Bek
tai iirlerinde sk sk kullanlr, B.. 196, 231, 42, 79.
Szck Bektai adlarnda da ska kullanlr, Abdal M u
sa, Derun Abdal, Kalender Abdal, Kazak Abdal, v.b. lk
Mutasavvflarda Fuat Bey, Abdallarn Babai mezhebinin
bir kolu olduunu syler. Abdal szc zerine 33 say
falk nemli bir madde iin Kprl'nn Halk Edebiyat
Ansiklopedisi'ne baknz.
A BI-H AYA T, "yaam suyu." - Hzr, lyas ve s
kender, tehlike ve basknn hkm srd bir blgeye
bu suyu aramaya giderler. skender korkar ve vazgeer.
Hzr ve lyas gider, kayna bulup, sudan ierek lm
szlk kazanrlar.
Tasavvufta bu Hakka ilikin deneyimsel bilgiye ya
plan bir gndermedir. K. Hzr szc.
ADEM , vcut'un zdd, "yokluk". - ki tr vardr
izafi ve mutlak. Mutlak yokluk durumunda, hem yoktur
ve hem de varolu olasl yoktur. zafi yoklukta, dsal
bir varl yoktur fakat nasl ki aa tohumda bulunuyor
sa yle bir potansiyel varolua sahiptir. B..
AHSEN-1 T AK VM , Kuran 95:4'ten alnan bir te
rimdir. "Biz insan en gzel ekilde yarattk." Bu "en g
zel ekil" insann biimidir. En yetkin biim o olduuna

gre Hakk'n grnm onda olmaldr. Allah insan bii

minde aa kar.
AKIL, akl eer zihnin sradan anlamyla kullanlr
sa Hakk bilemez. Fakat o ayn zamanda Yeni-Platoncu
dncedeki "nous" anlamnda da kullanlr, bu durumda
ancak sezgisel bir anlayla Hakk' tanyabiliriz. Akl'n
derecesi olduu sylenir:
Birincisi Akl maa, "varln akl, akln en dk
dzeyi, bununla doadaki eyler bilinir."
kincisi Akl mad, "ahiret akl, zihin mistik ilimle
terbiye edildiinde alemi ehadet (grnr dnya)'in te
sindeki eyleri anlayabilir."
ncs Akl kl, "evrensel akl, lahi Biriik'ten
ilk byk tezahr ve peygamber ve velilerin sahip olduu
kutsal eylerin sezgisel kavran." B.. AKLI EVVEL ve
A K L I K L , "evrensel akl", Mutlak'tan tezahrn ilk
aamasdr. Yeni-Platoncularn "nous"u. Bu aamada va
rolu kendi niteliklerini ve adlarn kapsayc bir ekilde
anlayacak lde farkllamaya balar. Bu aamann bir
ok baka ad da vardr: Vahdeti Hakiki, Taayyn Ev
vel; lmi Mutlak, Hakikati Muhammediye.
AK PINAR Hac Bektan Hac Bekta Kynde
mucize gsterdii bir yer. B..
AK YAZILI- Rak.
A LLA H -M U H A M M ED -A L, Hristiyan lem esi
ne benzer bir leme. Bu lemede tem el figr Ali'dir.
luhiyet Ali'den baka bir yerde aranmamaldr (yine de
muhtemelen takiye olarak Ali'nin luhiyetinin reddedil
dii kaynaklar vardr, Hutbetl Beyan 69. Szck s. 145).
Muhammed fenafllah'a ulamtr nk Ali'ye hrmet
gstermitir; bu nedenle Muhammed, Ali ve Hakk' ayn
ayn grmek, yalnzca Hakikat'n gerek anlamn yanl
anlamaktr. B..
A L E M E RVAH Ruh aleminde farkl yaratkla
rn dzeyleri daha nce ifade edilmiti. Buradaki ruhlar
renksiz ya da biimsidir, zaman ya da mekn bilmezler
nk daha vcut bulmamlardr. Buras Hakkn hem

bilinliliinin hem de z bilinliliinin bulunduu bir

muhayyile alemidir.
ALEM ITLA K , Ltaayyn (ayrm szlk)e edeer
bir terim.
LEM E K BER , ALEM K B R A , Mistiklere j re lem ikiye aynlr, lemi^Ekber (Byk Alem ) ve A le
mi Asgar (Kk Alem). lemi Ekber v e evren lemi
Asgarda insandr. Fakat hakikatte, tohum ya da tan
aata bulduklar gibi, evren son u ve ^amacn insanda
bulurt bylece bu bak asndan nsan lemi Ekber'dir.
LEV , Aliyi meru imam tanyp Peygamberi izle
yen ya da Ali'ye zel bir ballk duyanlar iin kullanlan
genel bir terim. Tm tarikatlar kendilerini Muhammed'in
u ya bu arkadana balarlar. Naki ve M evlevi tarikatla
r Bekri'dir yani gelenek olarak Ebubekire balanrlar.
Anadoludaki dier tarikatlar Alevi'dir (B..) Tarikatlar
arasnda genellikle Ali'ye gl bir ballk ve sevgi var
dr. Bektailer ilk Halife'yi tanmazlar v e kendi yolla
rnn yalnzca Ali'den geldiine inanrlar. Bazlar manevi
feyzin Muhammed'den Ali'ye deil Ali'den Muhammed'e
geldiini sylerler. Mira yksnde Ali'nin Muham
med'den ncelikli grldn grmtk. Muhammed
Peygamberlik Sm'na fakat Ali de Velayet m'na sahip
tir, ve kincisi birincisinden stndr, nk, birincisi
yalnzca Allah'n mekanik olarak tannmasyken kincisi
onun gizli anlamnn kavranlmasdr.
AL ABA zellikle, Muhammed, A li, Fatna,
Haan ye Hseyin'e yaplan bir atftr. Anane, bir gn
Peygamberin torunlar Haan ve Hseyin'i yamurdan
korumak iin abasn at ve adn buradan geldii ek
lindedir. Bektailerin kendilerinden szederken genel
olarak ve ska kullandklar bir terimdir. ehitlik tekke
sinde Mustafa Baba'nm mezar tanda yle bir atf var
dr, Tariki Abdalandan bendei Ali Aba.
ALLAH EYVALLAH Gl bir ifade, hemen
hemen bir onay yemini olarak kullanlr. Aynicem tre
nindeki sk kullanlna dikkat ediniz.

A N SIR Toprak, su, hava, ate drt unsun. Bu

. drt unsurun karmndan " ocuk" (mevalidi selase)
yani mineral, bitki ve hayvan alemleri varolur.
ANK A Sradan halka gre, bu, K af danda yu
vas bulunan, vcudu olmayan fakat bir ad olan Simurg,
Hm ve Devlet Kuu da denilen mitolojik bir kutur.
Mistiklere gre ise ancak zihinde biimlenen varoluta
hibir ayrmlamas olmayan kaostur. K.
ARF Deneyim yoluyla lahi Hakk'm zn tat
mann zevkini bilendir.
ARAK YE krar ayininde talipin giydii beyaz
balk.
ARAZ Kendi bana bir varl olmayan bir cev
here ihtiya duyan. Vcudu Mutlak cevher, ve onun tm
tezahr ve grnmleri de "araz"dr.
ARI "Hakikati arayan"n bir sembol.
A RSLANLIEM E Hac Bekta Tekkesinin av
lusunda girite sa kede iinde azndan su fkran bir
aslan heykelinin bulunduu byk bir havuz vardr. Bu
su Bektailer iin Mekke'deki Zemzem suyunun yerini tu
tar, ykanmak ve imek iin tm dier sulardan ncelikli
dir. B..
AEV Hac Bekta Tekkesinin yaplarndan ve
herhangi bir tekkenin olaan ksmlarndan biri. Herhangi
bir tekkede sadece yemein piirildii bir yer olabilir.
Hac Bekta Tekkesinde, Aevi Babas, Dede'den hemen
sonra gelir.
AIK Bektailik'te tarikata inanan fakat henz
ye almam kiiler iin kullanlr. Aklar mzikli ve ar
kl sohbet saatlerine katlabilir fakat gerek ritellerde
yer alamazlar. B..
A K I N Y A Z O LSUN Hem M evleviler hem de
Bektailerce kullanlan bir ifadedir. Baba'ya "tabanlarn
ak niyaz ederim" diyerek selam verilir. B..
AK OLSUN Bir selam biimi. dlnz lahi
Ak olsun demektir. Bu selama cevap olarak akn cemal
olsun denir; eer sonra hitap edilen cemalin nur olsun ce

vabn verirse ona Nunn ai nur olsun cevab verilir.

B..
A T EV Hac Bekta Tekkesindeki yaplardan
biri. Burada tekkenin ve konuklarn atlarna bakanlar ka
lr.
AYAKI Hem M evlevi hem de Bektailer ara
snda kullanlan bir ifadedir. Yeni ikrr etmi ve bu ne
denle mtevazi bir hizmete verilmi olanlar iin kullan
lr.
AYAK M H RLEM EK - Sa ayak baparma
nn sol ayak bapanna zerine konularak ayakta durul
mas. Baba huzurunda bir sayg iareti olarak byle du
rulmas beklenir. M evleviler ve dier tarikatlarda buna
N iyaz denir. B..
A Y N EL Y A K IN Allah'n birliini ilham alm
bir igr deneyimiyle kavramak.
AYN CEM Bu, Bektai ve Kzlbalarca temel
trenlerine verilen addr. Yola girite ya da len birinin
ansna yaplrd. B..
AY N E Ayna. Hem Tann'y gzelliiyle yans
tan grnr varolu evreni ve hem de Tanr'nn en yksek
yansmas olan nsan- Kmil iin kullanlan bir szck
tr. Tann kendi yetkin biimini bu aynada seyreder.
B AC I SULTAN Mcerred Bektai dervi and
kabul edilmi kadnlara verilen bir and. Yeni Gn,
N o. 14.
B A D E Taze zmden yaplm arap, kadeh an
lamyla da kullanlr. Tasavvufta hem Tann'y tanma z
lemi hem de onu tanmann zevkindeki ilahi ak anlam
na gelir. Bektailer szc hem sembolik hem de
szck anlamyla kullanrlar. B..
BADEFRU Szck anlam olarak "arap satcs"dir, mistik dilde mrit anlamnda kullanlr.
BAK A Szck anlam "srekli varolmak"tr, bu
szck zellikle fenafllah' izleyen Bakabillah ifadesinde
kullanlr. Kii kendi yaptklan ve niteliklerinin bilincine
sahip olup, egosunu yok ettiinde Hakk'la birlik iinde

devam eder gider.

BAL lahi Hakikati temsil eden bir konuma
sembol. A n ya da talipin arad.
BALM EV Hac Bekta Tekkesinde mcerred
Babalarn yaad bir yap.
BASRET "Gr", yani tinsel gr, grngnn
arkasnda yatan temel hakikati yrekten grme gc.
BAO K UTM A K Bir tvbe hizmeti.
BELBA LAM AK Tam bir ye, muhip olmak
iin itaat iareti olarak bele tbent sarmak.
BELO LU Olaan anlamda bir oul.
BERAT Szck anlam "Masumiyet" ya da "Su
tan azade olmak", meleklerin indii ve dualarn kabul
edildii aban aynn beinci gecesinin ad. Mistik dilde
araycnn, salik, mistik yolculuunda Hakkn kendine
grnd noktaya ulat an iin kullanlr. Ska "Kadm Berat" ifadesinde kullanlr.
BERRAN "Yabanclar", Bektai olmayanlar.
B..
BERZAH Bu dnyayla sonraki arasnda geici
bir aama. Olumlayc ya da reddedici olmadan duraksayc bir anlamda kullanlr. zellikle lemi Berzah ifade
sinde kullanlr, baz mistiklere gre nhlar burada lm
den sonra gvdesiz fakat hl z-bilince sahip olarak bir
sre kalrlar. A'maki Hayal adndaki Bektai kitabnda Pitagoras, lemi Berzah'ta kafasn kurcalayan sorularla ve
yaz yazmak iin malzeme isterken resmedilmiti.
BEY TU LLAH "Allahn Evi", Tasavvufta nsan- Kmilin yreidir.
BEZRG N Szck olarak "tccar", aslnda ili
kiden fayda grlecek Kmil mriti, ya da sohbetinde
mistik bilgelik mcevherleri saan arifi kastetmektedir.
"Grdm bir bezirgn yem enden gelir." B.. 374.
BRLK DRLK Hakkla birlik anlamnda bir
lik ve yaam birbirinden ayrlmaz. Glbanklarda "Allah
erenleri birlikten dirlikten ayrmaya." cmlesi vardr.
BSM AH Ortodoks "Bismillahirrahmanirra-

him" ifadesi yerine ah'n Ali olduu bu ifade kullanlr.

B U D E L A Bedil'in oulu, mistiklerin ruhani hi
yerarisinde belirli bir gnbun addr. Buna gre, 40 Ab
dal, 7 budela, 4 evtat, 3 mukab ve 1 kutup ya da gavs
vardr. Szck bazan babo derviler iin kullanlr bazan da deli ya da gerizekllar bu nvan taknrlar ya da
halk onlara bu ad verir.
BU R C U E SE T Zodyak'n Oniki Burcundan biri.
Zodyak'n insan vcuduyla ilikisinin nem i dikkate aln
dnda, burlarn insana getirildiini deil, insann bii
minin "Gklere Bur insannn yz hatlarna yansdm"
dnmek dorudur. Bu, eskilerle ortak olarak Bekta
likte uygulanan bir fikirdir ve "Astronomik ya da astrolo
jik vurgular dnda" psikolojik nemi asndan dnl
melidir. Adlar, yerleri, iaretleri ve anlamlaryla 12 bur
aadaki gibidir:
1. Hamel, Ko, insann ba, spiral boynuzlu ve ka
ranlk ormanlan zorlayarak aydnla giri yaratmak iste
yen bir kola sem bolize edilir.
2. Sevr, Boa, boyun, boaz, cokusal itkilerin bi
im bulduu ya da yaratc dalgay boduu yer, boynu
gl boayla sem bolize edilir.
3. Cevza, kizler, kollar ve omuzlar, sa zihin, sol
duygular tarafndan ynetilir, ikiz erkek kardelerle sem
bolize edilir.
4. Seretan, Yenge, gs, ileri ya da geri gidebilen
yengele sembolize edilir, kalbin duygularnn yararl ya
da zdd ynde etki yapabilecei gibi.
5. Eset, Aslan, kalp ya da srt, aslanla sembolize edi
lir, benlik ve yrtc gdlerin ortaya k.
6. Snble, Baak, Karn boluunun ortasnda e
itli yerlere yerletirilir.
7. Mizan, Terazi, bbrekler, yarglamay, iyiyi kt
den ayrmay sembolize eder.
8. Akrep, cinsel organlar, bir ylanla sembolize edilir.
9. Kavs, Yay, kalalar, insan gvdesini dik tutan
kaslar, bir oku ile sembolize edilir.

10. Cedi, Olak, dizler, gl bir fiziksel itki rnei

olarak bir olakla sem bolize edilir.
11. Delv, Kova, nbacak, koval bir saka sembol
dr, dirilii, ruhsal dalgadan dirilii temsil eder.
12. Ht, Balk, ayaklar, srt srta iki balkla sem boli
ze edilir ve organik yapnn ilk biimlerini temsil eder.
BT Szck anlam Tann'y temsil eden putlar
dr, tasavvufta eitli anlamlara gelebilir.
1. Mridi Knil.
2. nsan Allah'a ulamaktan alkoyan herey. A l
lah'tan baka herey, msv.
B T H A N E Bektailerce Tann'nn kutsamasnn
heryerde bulunduunu gstermek iin ska kullanlan bir
terim. lahi Hakk her yer kadar Bthanededir.
CM "Kadeh", Tann'nn zatnn tezahrnn bir
iaretidir.
CAN zellikle ikrr treninde nasip alan mrid
iin kullanlr. Tm derviler iin de kullanlr.
C EL L Tann'nn sert niteliklerini, kzgnl ve
gcn anlatmakta kullanlr.
CEM L Tann'nn merhamet ve efaati gibi ince
zellikleri iin kullanlr.
C EN A ZE Talipler abdest alarak iki rekt namaz
klarlar, buna cenaze namaz denir "bu lmeden nce l
m" ifade eder ve eriate duyulan ykmllklerden kurtanr.
C EV H ER , "tz", kendi bana vanolabilen. Vcudu
mutlak cevherdir; dnya arazdr, nk mutlak'a baml
dr.
C EZBE, "ekim, Tann'nn ruhunun yaratn gn
ln ekmesi, bylece birey bir ruhsal seyre ekilir.
CFR , "Fal ilmi". Ene. of Isl. Djafr maddesi. Cifri
Ali adl bir kitabn Bektailerce kullanlan kitaplardan bi
ri olduu sylenir. Onun Aliye vahyedilen ve gizlice so
yuna geen bir kitap olduu varsaylr. Bilgili eyhlerin
oradan rendii ve bu nedenle fal uygulayabilecekleri
varsaylr. Haim Baba'nn "Ankai Marik" "Cifri blm

ler" ieren bir kitaptr v e Bektailer arasnda kullanlr.

(Bektai ve Tasavvuf Metinleri, s.23-64).
AR DEH M A SU M PA K , Ondrt Masumu Pak,
nanlar Blm'ne baknz.
, "ham", henz terbiye edilmemi ve hazrlan
mam bir can', Hakk'n deneyimsel bilgisini edineme
mi olan ifade eder.
IPLAK , zellikle m evleviler arasnda kullanld
sylenen bir ifadedir, msv, yani Allah dndaki hereyden soyunmak anlamndadr.
IR A , "mum ya da meale"; sadece aynicem'de
nhun aydnlanmas ve uyanklnn bir sembol olarak
kullanlan ra deil, fakat evde ve mutfakta kullanlan
ra da her gece nhun hakikati yaamasnn bir sembol
olarak "uyarlr". Bu sembol, Muhammed'in Tann'dan
gelen ilk k olmas ansnadr. Eer "Nur-u Muham
med" olmasayd herey karanlklar iinde kalacakt. (Erk.
N o.4 s.206).
IR A C I, Aynicem hizmetinde ralar "uyarmak"la grevlendirilen kii. Bu grevi genellikle rehber
yapar fakat bazan bu greve zel bir kii atanr.
IRA D N L E N D R M EK , Sndrmek ifadesi
yerine kullanlr. ra, flemek yerine elle sndrlr.
Ikrr ayini gecelerinde ralarn sndlmeden yanma
sna izin verilir.
IRA U Y A N D IR M A K , Aslnda, mumlan yaka
rak tekke'yi amak anlamna gelir. ra uyarmak ifadesi
de aynanlamda kullanlr.
DR, Draac'nn ksaltlm; iki anlam vardr.
Mistik iirlerde Mansur el Hallac'n lm kastedilerek
szlk anlamyla kullanlr. Bektai ritelinin teknik di
linde meydann ortas anlamna gelir.
DED E, rgtl Bektailer arasnda bu, eskiden Ha
c Bekta'ta oturan imdi Tiran'da bulunan ba Baba'nn
nvandr. Aleviler arasnda sradan Baba anlamnda kul
lanlr.
DEDE B A I, Hac Bekta Tekkesi yaknnda bir

zm ba. Burada daha nce bir Baba'nn dervileriyle

birlikte yaad bir dergh vard.
DELL, Szlk ardam "rehber", Bektai ritelinde
ki kullanm, ralarn uyarld ra yakc kk
mumdur.
DEM , Bazan nefes, daha sk da, bir zamansal dnem
anlamna gelir, zellikle pirin arifler zerindeki ruhani et
ki ya da hkm dnemine yaplan bir atftr, arap ya da
rak anlamna da gelir. Demlenmek arap imek; demli
olmak serho olmak anlamndadr.
DERV, Nasip alarak muhip olann ikinci bir dere
ceye geip tac giym e hakk elde etmi olmas. Genellikle,
dervi olanlar tekkede yaarlar.
DESTU R, "izin". Bir nefes sylemeden nce bir
Bektai izin istemek iin Destur diyecektir. Baba Eyval
lah diyene kadar sylem e serbestisi yoktur. B..
DEVR, "dnm" ya da "evrim"; lahi Hakk'tan
Alalan Eri (Kavs-i nzul) yoluyla alalp sonra yine nsan- Kmil eklinde Tanrya dnen varolu emberine
yaplan bir atf.
DEVRE ARYE, Ykselen eri (Kavs-i Uru),
Msri N iyazi bu adla nl bir iir yazmtr. Bek. ve Tas.
Met. 421-449. renebildiim kadaryla bu iir yalnzca
elyazmas olarak vardr.
DEVRE FERYE, Alalan eri (Kavs-i Nzul)
ve Haim Baba'nn nl iirinin ad. 1871'de baslm bir
tabasks vardr.
DEVRY E, "evrimsel", Tann'dan uzaa yaylan ve
yine ona dnen tezahr evrimini anlatan herhangi bir ii
rin ad.
DO LU, Bir bardaktaki rakya atftr. Ayrca Tann'mn deneyimsel bilgisine ulam birisi, bir arif, iin de
kullanlr.
"Akn dolusunu tutar destinde."
Kul Himmet B.., 208.
DK NLK , "Toplumla iliki kesme.
DUV AZDEH M AM , "Oniki imam .

E H LH A K , EH LH AL, Kendi ilerinde ilahi teza

hrlerin bilincine varm olanlar.
E H LK A L , eriat'te olup Hakikat'in gerek zn
bilmeyenler. B..
E LA LM A K , Dervi olmak ya da bir mrit'e ba
lanmak. B..
E L ETEK TU TM A K , Biim sel olarak yola katl
mak, gerek olarak krr Treninde son aamalarda talipin mritin eteinden tutmas.
ELF NEM ET, Kuak alna bele sarlan elbise ku
a. B.. .
ELF SU M A T, Dervilere yolculuklarnda verilen
bzlerek kuaktan sarktlp tanan deriden sofra rt
s. Bu terimi M evleviler de kullanr. B..
ELF TA C , Bektai balnn ilk biimi.
ENELH A K , "lahi Hakk benim" Mansur el Halla
tarafndan kullanlan nl ifade. Mahmudu ebsterinin
syledii zere "lahi Hakktan baka bir gerek varolu
olmadndan, O Tann'dr ya da Ben Tann'ym demek
aslnda ayn eydir." B..
E R B A N , ruhsal terbiye iin krk gn bir odaya ka
panmak, buna ile de denilir. K.
E R E G , Babann kabul ettii herhangi bir kii
ya da dervi. B..
ERENLER, "ermi olanlar" , bir ya da daha fazla
tarikat yesi iin kullanlr.
ERENLER CELLA DI, Hacim Sultan iin kullan
lan bir nvan. B..
E R EN LER DEM, aynicem'dekilerin uygulad
erkn ve muhabbet.
ERK N, Batni mezheplerde gzlem lenen trenler
ve ritel.
E RK E , ya da sadece Kek, yeni nasip alm
erkekler iin dans ettiklerinde kullanlr.
EK, Adetler zerine Blm'de Tabular ksmna
baknz. Bu, Ali olan kapnn bir semboldr. Genellikle
meydan kapsnn zerinde Muhammed'in hadisleri var

dr. "Ben ilim ehriyim, Ali onun kapsdr." Bu nedenle

eik, mistik k ve bilgiye giriin bir semboldr.
ETH EM TAC, Drt plili balk, brahim Ethem'in
mistik yaam srdrmek iin dnyevi tatan vazgeiinin
ansna dnyevi eylerden uzaklama semboldr. Bu n
l mistik iin bkz. Smith "Early Mysticism in the Near
and Middle East" s. 178.
EYVALLAH , Birok tarikat tarafndan, fakat zel
likle Mevlevi ve Bektailerce itaat ve olumlama anlamn
da kullanlr. B..
EYVALLAH K APUSU, Arakiye giyen bir kii n
ce Hanba ve sonra da Dedebanda bir sre hizmet
eder; bu dervilik andna hazrlktr. Bu hizmete balad
nda ona "Eyvallah kapusuna girdi" denir. B..
FAH R, Szck olarak "onur, an"; her tr Bektai
ssnde kullanlr. B..
FAK R, "Ben" szc yerine kullanlr.
FAK R, Fenafllah, Tann'da bireysel bilincin yokedilmesinin tezahr ediidir. Fakrufahri "Fakirlik benim
onurumdur" ifadesi daha ok kullanlr. Burada yaplan
atf, maddi fakirlie deil, fakat bir kiinin tm kiisel ni
telik ve etkinliklerini Tann'da yok ettii gerek fakir lige
dir. Maddi servete sahip biri bile, hakiki bir fakr iinde
olabilir, "kendi mlknn klesi deildir; o mlkn ken
dine kle yapar." Bylece fakr, Tann'ya mistik bir ykse
lite ruhun, Muhammed ve Ali ile bir olaca bir makam
olur. Virani Baba, Risale, s.7.
F A R K , Birlii oklukta ve okluu birlikte tasavvur
etmek. B..
FASILA, Arakiye anlamnda baka bir terim.
FENA, szck olarak "yokluk, yok olma". Mistik
dilde atf, baka szcnde "dncemizi Tann'da sr
drmek" olduu gibi, burada "grngye ait dncemizi
yok etmek" ile ilgilidir. Nicholson, Congress for the Hist.
o f Religions, Oxford, 1918, I, 297. Fena fillah aamas
geildiinda baka billah aamasna gelinir. Tm tarikat
larda ortak olan bu terminoloji, anlaldna gre ilk ola

rak bir reti olarak Bayazid Bistami (lm. 875) tarafn

dan kullanlmtr. (Smith, Early Mysticism, s.242.) Bkz.
Fahr.
FEYZ, "Tann'nn bol kutsamas"; isel bir fayda e l
de edildiinin tinsel ya da manevi deneyimlenmesi. Bir
kiinin mrit'inin tinsel gcnn doruluunun deneyimsel olarak onaylanmasndan tinsel nee ve tatmin bul
mak anlamnda ok kullanlan bir szcktr. Feyz alan
mritini bulmu olur.
FIRK A N A C Y E , lahi Hakk'n srlarna ancak
Bektai olanlarn erebilecei savyla, Bektailerce kendi
gruplarna verilen bir ad. Dier batini gruplar da bu teri
mi kendi yollan iin kullanrlar.
FUK ARA , Yol yeleri iin kullanlan bir terim.
G AYRET K U A I, krr ayininde kuanlan tbent'in dier bir ad.
G E R EK LER -G ER EK E R E N L ER , kuramsal
olarak lahi Hakk'la bir olduklan deneyimine erimi
olanlar...
GL DESTES, Bektai nefeslerinde deiik yer
lerde bulunan bir ifade. Kkeni Ali'nin lmek zere oldu
unu farkettiinde syledii szlerdir: "Selman, bana bir
deste gl getir." Ali desteyi alr ve lr. yk llstras
yon la ilgili anlatld gibi deve, deve srcs ve Ali
olan tabutla devam eder. B..
G RUH U NAC , bkz. Frkai Naciye.
HABBE, Bektai tarafndan kullanlan kristal tebih,
Ondrtl olduunda Oniki mam, Muhammed ve Fat
ma'y temsil eder.
H A BL LM ETN , "gl ip", yani Kur'an ve eri
at. Kur'an 3:103 "Toptan Allah'n ipine sarln". Bir ha
diste yle denir: "Kur'an Allah'n ipidir." B..
H A K VERE, "Yok" anlamnda kullanlan genel bir
ifade.
HAL, Mistikler arasnda genellikle bir dinsel vecd
hali iin kullanlr.
H A N BA I, Hac Bekta Tekkesi yaknndaki bir

zm ba.
H ARABAT, Farsa "meyhane", Arapa harabeler
anlamna gelen szckten tremitir. Mistikler arasnda
Tann birliini vurgulamak iin kullanlan bir terimdir.
Tekke iin de kullanlr.
H ATEM , "mhr". Bir Bektai ananesinde Muhamme Ali'ye bir mhr verir. Sonra Muhammed Mucizevi
Yolculukla ge kar. Sonra bir mrit postuna otumu
olan Ali tarafndan ynetilen bir cemaate rastlar. nce
Muhammed Ali'yi farketmez fakat sonra mhr gster
diinde ali'ye hmet gsterir. Bu bakla Bektailer ara
snda Ali mrit, Muhammed ise Rehber olarak grlr.
B.HAYDA R, "aslan", A li iin yaygn olarak kullanlan
bir ad. _
H CAP, Maddi biimlerin zerinde, lahi Hakk'n
tezahrlerini almay engelleyen bask.
H LAFET, Hac Bekta Veli'nin resmen onaylan
m temsilcisi ve halefi, ilk olarak halifeler bizzat Hac
Bekta tarafndan atanmtr, daha sonra Pir Evi'ndeki ba
Baba tarafndan atanmlardr. Daha nce bunlar alt ta
neydi, Msr, Seyit Ali Sultan, Abdal Musa, Drbali Sul
tan tekkeleri, Kerbel ve Rumeli Hisan'nda bulunurlard.
Daha sonra Merdivenky'e de bir tane atanmtr, dier
tekkelere de sonralar atamalar olmutur. B..
H IZIR, Yaam suyundan itii sylenen mitolojik
bir varlk. Bir ykye gre Hzr karada Ilyas denizde s
kntda olan insanlarn yardmna giderler. Ylda bir, Hdrellez gecesinde bir gl aacnn dibinde buluurlar ve
sonra yine insanla hizmet etmek zere ayrlrlar. K.
Encyc. o f slam, Khadirmad. "Primitive Religions amang
the People o f Asia Minr" s. H'de Dr. White Trkiye'de
hemen her yrede "Hzrellez" denilen bir yer bulunduu
na iaret eder. Anadolu'da genel olarak, Hzr, St. George'la zdeletirilir ve Mslmanlarla Hristiyanlardan
ayn derecede sayg grr.
Kadnck'n Hac Bekta'n mucizevi etkisiyle doan

ocuklarndan birinin ad Hznllah'tr. HULL, "cisim

leme", genel olarakmslman panteist mistiklerince ka
bul edelemez olan retidir, nk "Allah'tan baka"
kimse yoksa hull'dan szetmek dahi bir elikidir. Fakat
Bektailik'te Tann'nn bata Ali, Oniki Imamve Ondrt
Masumu Pak olmak zere zel bireylerde zel grnm
leri olduuna ilikin kesin bir inan vardr. te yandan
Muhyiddini Arab, sa'nn Tann olduunu sylemenin ta
mamyla doru olduunu sylerken, Tann'nn sa oldu
unu sylemenin yanl olduunu nk Tann'nn belirli
bir tezahre smayacan syler. (Khaja Khan. "Wisdom o f the Prophets, s.90) phesiz bu fikirde, Bektai
ler dier mslman mistiklerle ayn fikirde olacaktr.
H UM H AN E, "meyhane", mistik edebiyatta tekke
ya da feyz kayna anlamnda kullanlr. B..
H SEY N TAC, Bir Bektai derviinin olaan oni
ki dilimli tac.
BN VAKT, "zamann olu", zamann deerini ve
denetimini bilen, ve bu nedenle tm yetkiyi Hakk'a tes
lim edip itaat eden. Zaman denetleyen byle birine bni
Vakit denir. B..
K LK , Yarat Hakk'tan ayn birey gibi grmek,
mistikin gznde bu bir irk eylemidir, tanndan bakas
na ibadet etmektir.
K RAR, Yola giri treni, krr Ayini'nde inanlan
olumlamakta kullanlr. Nasip szc de ayn anlamda
kullanlr.
LM YAK IN, Sezgisel akln bulgusu yoluyla gelen
"kesinlik bilgisi".
IIK, Szck olarak "k ya da dervi", bazan Bek
talie yeni giren iin kullanlr, fakat daha sk olarak
Kzlba v.b. ky gruplan iin kullanlr. Ahmet Refik'in
Rafzilik ve Bektailik'te toplad hkmet dkmanlannda terim srekli olarak sapkn mezhep yesi anlamna
kullanlr. Bylelerinin Bektailerle ilikisi ok aktr.
K ALEN DER, szck farkl anlamda kullanlr.
Birincisi, Hac Bekta Veli nin ada olan bir spanyol

Mslman Kalender Yusuf Endlsi tarafndan kurulun

tarikatn yelerinin addr. Tarikatn be temel koul ya
da gereklilii vardr:
1) Kalp temizlii,
2) Nefsin tinsellii,
3) Dnyevi pisliklerden arnmak,
4) Zektlarla yaayarak Mslman aleminde srekli
seyahat.
5) Tann'nn beenisine ulamak iin vecd ve mistik
aydnlanmada olduu gibi kesin ve kat bir sadelik uygu
lamak.
kincisi, fazla almasyla sekinleen derviler iin
kullanlr. ncs, szck zamanla gzden dm ve
kendi isteiyle kutsallk maskesi altnda dolaan sefiller
iin kullanlmaya balamtr. Onlarla ilgili bilgi ve ilk
aamalarnda Hindu Sadhus'ta oynadklar rol hakknda
bkz. Kprlzade Fuat Bey'in Trkiye Tarihi, s.198. lk
gnlerde Kalenderi, Haydari, Abdal ve Bektai szckleri
eanlaml olarak kullanlrd. (Anadoluda slamiyet, No.5
s.407, n.I.) Vambery, "Travels in Central Asia" s. 178 ve
267de genelde dervilerin kald yere Kalenterkhane
der, hatta Dilenci Han'nn eanlamlsn dahi kullanr.
K ANUNIRA I, Muhammed tahtnda daha kk
ralann arasnda duran, Hseyni Tac eklindeki fitili
bulunan uzun ve merkezi ran ad.
K AM BERYE, Ali'nin seyisi Kamber'in ansna ta
klan kuak.
K AZAY A I, Ky Alevileri ve zellikle Tahtaclar
arasnda kullanlan ve pannayla Allah, Muhammed,
Ali lemesini temsil eden bir iaret. Bu iaretin Tahtac
lar iin han Hristiyanlardaki nemi kadar nemli oldu
u sylenir. lh. Fak. Mec. No. 12, p.62.
KEM ERBESTE, "dmlenmi", nasip alan talipin
beline sanlan tbent'e el, bel ve dil iin dm atlr.
KESRET, szck olarak "okluk", mistik dilde yal
nzca tek olandan aynmlanmaktr. Nasl ki denizde dalga
lara bakp beyazlklar ve kpkleriyle okluktan szedi-

lebilir fakat ayn zamanda hepsinin tek bir denizin teza

hrleri olduu farkedilirse, panteist mistik te evresinde
ki dnyann tm deiik biimlerinde Tek'i grr.
K EVSER, Cennette bulunan, uzunluu Yemen, ge
nilii San'a ve Aden arasndaki mesafe kadar olan, ev
resinde gkteki yldzlar kadar ok kadeh bulunan, suyu
buz kadar souk, bal kadar tatl, suyundan ienlerin bir
daha asla susamayaca bir havuz. Kyamet gnnde bu
suyun datcs, saki, Ali olacaktr. Aynicem'de iilen
erbet Kevser'i temsil eder. Bektailer iin kavramn ta
mam kayna Ali olan rfan- Muhammed'i temsil eden
bir meseledir. K.
KLER EV, Hac Bekta Tekkesi'ndeki yaplardan
biri. Ayrntlar iin Hamit Zbeyr'in Trkiyat Mec.
Il'deki makalesine baknz.
K IRK BU DAK , Meydan'n merkezinde duran 40
kollu bir ra, yalnzca Nevruz ve 10 Muharrem trenle
rinde kulland sylenir. Tekkelerde byle bir ra na
diren bulunur, Merdivenky'n yuvarlak meydannda bu
lunan ok mehurdur.
KIRKLAR, Ruhani hiyerarinin bir paras olan 40
veliye verilen ad. Bkz. Abdal. Bektailer arasnda, Fat
ma'nn evindeki ananevi toplantlara katlp Ali'den feyz
alanlar iin kullanlr. Ananeye gre bir toplant srerken
Muhammed kapy alar. eriden kim olduu soruldu
unda cevaplar, "Muhammed". Ona ieride Muhammed
iin yer olmad bildirilir. O da kapy tekrar alar ve bu
kez "Fakirim" diye cevap verir. Aynicem'e ancak o za
man kabul edilir. Ali zm suyu datmaktadr, "Muham
med alr ve ier, bir anda gzleri alr ve Ali'de lahi
Hakk'n tezahrn grerek ona hrmet gsterir. O zama
na kadar Muhammed yalnzca Peygamberlik zelliine
sahiptir. O andan sonra sim velayet sahibi de olur. B..
(Bkz. Velayet.)
KIRK M ECLS, M EYDA NI, ER BET, Bektailerin ritel meknnda toplanp Kevser'in sembol olan
trensel ikiler imelerine yaplan bir atftr.

K IZIL D E L , arap anlamna gelir, B.., 385. Bek

tai ananesinde Dimetoka'da bir tekkenin adm ondan al
d Kzl Deli adnda erken bir Bektai vardr. Kiful
Esrar s.25'te Kzl Deli'den nl Bektai nderlerinden bi
ri olarak sz edilir. Onun adn tayan tekke 1826'da II.
Mahmut tarafndan yok edilir. (Bkz. Jacob, D ie Bektasch:
jje, s.28.) B..'de s.213, 248, 290 ve 393'teki iirler bu
ananevi kahramana atflar yapar. Sayfa 132'de Dimetoka'nn gneyinden Merie akan ayn adl bir nehirden szedilir. Corafya lgat, Kamusu Trki.
K O Y U N , K URBAN, Talipin boynunda tbentle
mtevazi itaat'nn iareti olarak mrit'in huzuruna ka
rlmas anlamna gelir.
K U R 'A N , Konuan Kur'an, Kur'an' natk olan Insan- Kmil. Yazl Kur'an'a Kur'an' samit (Sessiz
Kur'an). denir. _
L M E K N , "meknsz", lahi Hakka erienler iin
hem zaman hem mekn yok olur, yalnzca n daim kalr.
Bu nedenle Bektailer Tann'yla birlik lkesinden szederler. B.. s .7 7 ,4 2 0 ,4 2 7 .
M E N G , Mcerred Bektai dervilerince taklan
at nal eklinde kpe.
M EST, "serho", bundan arap imenin sonucu olan
bir sarholuk kastedilmez, bu terimle ilahi Hakk'n gerek
znden tatm olanlarn durumu kastedilir.
M EVLI, Efendi ve kle demektir. "Ben kimin
efendisiysem, Ali de onun efendisidir" hadis'i "Ben kimin
klesiysem Ali de onun klesidir" eklinde evirilebilir.
Bektailer kendilerine mevl derler. B..
M E V T , "lm" istekleri ldrmek anlamnda kulla
nlan bir szck. Hrs ve haz'dan kurtulmu birinin lm
olduu sylenir. Szck "lmden nce lmenin" srrna
atftr. Bektailerin eline, beline, diline doru olma fikri
bu lmdr. B..
M EY D A N , Tarikatn trenlerinin yapld yer.
M E Y D A N C I, Meydan temizlemek, sprmek,
postlar dzenlemekle grevli kii.

M EYH ANE, Tekke ya da dergh iin kullanlan bir

szck.
M H M A N EV, "konuk evi", Hac Bekta Tekke
sindeki yaplardan biri. Sradan bir tekkede bu yalnzca
bir odadan oluabilir.
M M DUA SI, mim duas yledir: Kirpiklerinde
mim duas yazlm. B.. 226, Kul Himmet tarafndan
ifade edilen fikre yaplan bir atftr (B.. 223). Mutlak
Birlik'ten kaynaklanan ilk mada Ali ve Muhammed'in
ba harfleri yazldr. Bu nedenle mim duas Nur-u Mu
hammed'in bir tezahr olacaktr.
M UHP, "yakn dost", Bektailer arasnda teknik
olarak nasip alm olanlar iin kullanlr.
M U SA H P, Yol arkada, birlikte nasip alm olan
lar iin kullanlr.
NASP ALM AK , Tarikata girmek.
NAZAR IM , Bektailerce birbirlerine hitap ederken
kullanlr. M evlevilerde ise "Nazarn" denilir.
NYAZ, Aynicem'de Baba ya da sembolik bir yerin
nnde saygyla eilmek. Baba'ya yaplan tam niyaz diz
lerini, gsn ve nndeki yeri pm eyi gerektirir. Ola
an haliyle niyaz eller yerde olarak ne eilip nndeki
yeri pmektir.
PA LH EN K , Kuaa taklan 12 keli byk ta.
PERVAZ, "uu", sema ya da dans iin kullanlan
bir terim. (Trk Yurdu, Cilt IV. No.22 s.356.) Vilayetname aynicemde ikiler iin kullanlan sofraya pervaz sof
ras diyor. E.Y. 55 b, 56 a.
PE YM ENE, Meydanda Taht- Muhammed'in so
lundaki yer.
PR- M U G A N, ilk olarak Yal Adam ya da atee
tapanlarn Pir'i iin kullanlmtr, sonra Zerdtiler ilk
gnlerinde meyhaneci olduklarndan ran iirine meyha
neci anlamnda ortak bir terim olarak gemitir, srad
mslmanlar sk sk bunlara urard. Bektailer arasnda,
mrid, ruhani nderlerinden bir kutsal ey olarak arap
ald iin Mrid-i Kmil'e eanlaml nc bir anlam

kazanmtr.
POSTNN, Posta oturan, yani tekke ya da derg
hn ba olan Baba.
RUM ERLER, 14. yzylda Bektailer iin kulla
nlan bir terim. B..
SAFANAZAR, anlam "iyiletirici bak" olan Vilayetname ve Bektai iirlerinde ska kullanlan bir terim.
Vilayetname 56'da kalabalklar "Safanazar ve himmetini
almaa" gelirler.
SELM AN, Gnll sadakalarla yaayp, ba ta
syla dolaan gezginci Bektai dervileri iin kullanlan
bir terim. Dervilerin bu ie mritlerince gnderildii,
dorudan dilenmenin yasak olduu sylenir. B..
SRACI M NR, "parlak k", aynicemin banda
yaklan tek ran ad. Bunun kanun ra yerine kulla
nld aktr.
SEYF TA C , Drt dilimli Ethemi Tac'n baka bir
ad.
SULTAN, g ya da yetke anlamna gelen Arapa
bir szck. lk Bektailerde velilere bu nvan vermek
ok yaygnd, Balm Sultan, Seyit Ali Sultan v.b. Bektai
Metinleri s.236'da, bir Bektai'nin grevlerinden biri ola
rak lahi Hakk unutmamak saylyor, btn ktlkler
onun unutulmasndan geldii iin, ancak onu unutmayan
bir gerek erenlerden ve g ve yetkenin znelerinden bi
ri, dier bir deyile Sultan olabilir. Bkz. R ose, s.219-221.
SEYYAH VERM EK , mrit tarafndan bir ceza ya
da ruhsal uyarmann bir arac olarak uygulanan bir mey
yide.
SIRRO LM AK , lmek. Baz Bektai velilerinin, r
nein Viran Abdal'n yaarken aniden mekn deitirdii
sylenir. B..
SOF, Bektailerce Snni fanatik iin daha ok aa
layc olarak kullanlan bir terim. B.. 121, 346, 347.
SOFU, SOF YAN, Bektailerce ikrr ayininden
gememi Alevi, Kzlba v.b. iin kullanlr.
SREK, Ky Alevilerinin ritel ve ikrr ayinleri

iin kullanlan bir terim. "Yol, bir srek bin bir."

RK , "puta tapma ya da ok tannclk", Tann'ya
ortak atfetme anlamnda Bektailer ve dier panteist
Mslman mistikleri iin "hakk halktan ayr grmek"
irktir.
TAHTI M U H A M M E D , Aynicem'de ralarn yer
letirildii basamaklar. Tm tekkeler bu terimi kullan
maz, bazlar yalnzca "ralk" derler.
T A K Y E , "gizlenme", ia retisinin bir paras o l
duu sylenir. B.. Bektailik'te ok nemlidir. "Grn
dn gibi olma, olduun gibi grnme". Bu zellikle
Snnilerle ilikiler iin dorudur. pheden kurtulmak
iin baka bir tarikattanm gibi gzkmenin dahi doru
lanmas iin Ku^an 2:195 "Kendinizi kendi elinizle tehli
k eye atmayn" yeterli onay olarak gsterilir. Takiye ilkesi
gerek inan ve adetlerin aratrlmasn zorlatrmakta
dr. Bektai olmayanlarla kiisel sohbetler hemen hemen
kesin olarak takiye rengi tar. Herhangi bir tarafsz Bek
tai'nin kabul edecei gibi Miratl Mekasit gibi basl bir
kitap takiye ile yazlmtr.
TALP, Bektai olmak isteyen herkes ve zellikle
de ikrr ayinine alnan kii.
T EB E R R A , Ali'ye hrmet gstenneyenlere, ilk
Halife ve onlara sayg gsterenlere sevgisizlik, tiksinme
hatta nefret duymak. Teberr'y desteklemekte Kur'an
3:63 "Allah'n lnetinin yalanclara olmasn dileyelim"
kullanlr. Virani Baba (basl Risale s.71) aka bu aye
te atfta bulunarak onlan lanetlemeyenlerin Yce Allah
tarafndan lanetleneceklerini syler.
T EC D VUZU, Baba's len bir kiinin yeni bir
Baba'ya balanmas.
T EN A S H , Ruh g, nanlar zerine Blm'de
lm konusuna baknz.
T E R C M A N , Genellikle aynicem'de rehber tara
fndan okunan dua.
T E V E L L A , Teberr'nn zdd, Ali ve ailesine sayg
gsterenleri sevmek.

T B E N T , krr ayininde taklan yn kuak.

VELAYET, "hkm sahibi olmak ya da sorunlardan
kurtarc yetkeyi denetlemek." lahi Hakk'la tam birlikte
ve nsan- Kmil olmaya ykselite bir makamdr. Tm
peygamberlerin ilmini bilmeyi ve Hakk'n nitelikleriyle
karakterize olmay gerektirir. Makamat Evliya, ikinci
bab. ah Velayet, Ali'dir.
YETM K M LLET, Bu terim Muhammed'in
bir hadisinden alnmtr: "mmetim 72 cemaate blne
cektir; biri dnda ki onlar gerek mminlerdir, hepsi
iin cehennem kanlmazdr." Daha fazla bilgi iin bkz.
Mrs. Seelye. "Moslem Schisms and Sects", "Al Fark Bainal Firak"n ksm bir evirisi. 72 m illet bakmndan Bek
tai dncesi kesin bir ilerleme gsterir. Aynicem ikrr
treninde, talip yalnzca bir mezheb tanr, Cafer Sadk'n
kini; dierlerini reddeder ve tm 72'sinden ayn olduunu
vurgular. Bu ilerlemenin Tarikat aamas retisidir. Ha
kikat aamasnda kiinin 72 m illetin eletirisinin zerinde
olmas vurgulanr. Yani mistik yol, hakikatin tm dier
yollan dlanarak balar ve Hakikatin deneyimlenmesiyle
tm bu farklarn grmezden gelinebileceiyle sona erer.
Yunus Emre yle der: "Yetmi iki millete sevgiyle bakamayan Hakikat'e kar asidir." ilk Mutasavvflar, s.339.
Y O L O L U , Nasip alarak Tarikat'n Babas'nn o
cuu olan kii.
Z L FK A R , Ali'nin iki ulu klc. Ali szc ya
zlrken dahi son harf bu klca benzetilerek yazlr. E l
yazmas Risalet el eyh Mustafa'nn balnda byle ya
zlmtr.
ZLF, "sa kvrm" Tann'nn ycelii ve gcn
temsilen kullanlr, bazan aynmlanma ve okluk'u temsil
iin de kullanlr. B..
ZN N A R , "kuak" mistik dilde hizmet ve itaat ia
reti olarak kullanlr.

LLSTRASYONLAR

Bu Ek'te Bektai tekkelerinin duvarlartnda kullan

lan orjinal tablolarn, giysi ve trenlerinde kullandklar
sembollerin reprodksiyonlarn sunmay hedefliyoruz.
Bunlarn nemlerini zellikle aklamak istiyoruz, nk
bunlarn, almamz boyunca kullanlan terimleri grsel
olarak aklayabileceini dnyoruz.
llstrasyon No. 3: Mustafa imzal ve 1321 (1902)
tarihli kk (12 in x 9.5 in) bir levha. evirisi; Efen
dimizin nuru'nun tezahr, Ali'nin srlarnn mihrab', yo
lun erkannn Pir'i Hac Bekta Veli.
llstrasyon No 4: (Bir Bektai Babasnn bana
dn verdii ojinalinden fotoraf). evirisi: Yce
Tann sm n kutsasn Pir Seyit Hnkr Hac Bekta Veli.
llstrasyon N o 5: (Bir Bektai Babasnn bana
dn verdii orjinalinden fotoraf). evirisi: (stte)......
(Altta): Ya hu.
phesiz bu Haan ve Hseyin'in lmne yaplan
bir gndermedir. Gz, burun ve az izgilerinin Ali
szcn oluturduuna ve ye'nin kuyruunun Ali'nin
iki ulu klc Zlfikr'a iaret ettiine dikkat edin.
illstrasyon No 6: Bu, Bektai Allah-MuhammedAli lemesini gsteren gzel bir kompozisyondur. Ali
szcnn lemenin dier iki szcne kyasla boyu
tu ilgi ekicidir. Tepede Hseyni tac vardr. 12 dilimlidir
ve bu dilimler tepedeki, Hak' yada Bektailerin akla

d ekliyle Allah-Muhammed-Ali lsnn birliini

temsil eden dmeden karlar. 12 dilim phesiz 12 imam temsil eder, yine de Bektailer Hristiyanlarla ko
nuurken bunun 12 Havariyi de temsil ettiini sylerler.
Genellikle, tac alt ksmnda eriat, tarikat, marifet, haki
kat drt kapsn temsil eden drt ksma blnr. evre
sine dolanan sark genellikle yeildir.
Tacn altnda Bektai tarikatnn en yaygn sembol
olan Teslim Ta vardr. Bu, daha sonraki illstrasyonlar
da da greceimiz gibi boyuna taklr. ki trl olabilir;
beyaz ya da krem rengi mermerden ve krmzms kahve
rengi cilal, ya da kristal. Birincisine Hac Bekta Ta de
nir ve Hac Bekta tekkesi yaknndan karlr. Anane-ye
gre Hac Bekta Veli bir dman tarafndan zehirlenir.
Bunu farkeder ve yiyip itiklerini kanr. Bu kanlara
tataki rengi verecek olan bir damla kan da karmtr.
Kristal ise Ali'nin trbesinin bulunduu N eceften karl
d varsaylarak bu ad alr. 1933'te Amavutluk'a yap
tm gezide grdm talarn hemen tamam kristaldi.
Bu ta hakkndaki Bektai aklamas, Musa'nn mu
cizesini hatrlatr. O, srailoullar'na ekmek ve bldrcn
verdikten sonra ondan su istemilerdi. O'da kayaya vur
mu, kayadan 12 kaynak km, her bir kabile de kendi
kaynandan imiti (Kur. 2: 57). Bu kaynaklan iaret
eden ta Tann'ya tam teslimiyetin sembol olarak taklr.
Bu 12 keli tan her zaman st ve altnda iki tala
daha takldna dikkat edilmelidir. Bu l, muhtemelen
Bektai lsn temsil etmektedir.
Sada ve solda ters olarak, sava baltas olan teber'in
ulan vardr, bu Seyit Ali Sultan gibi ilk Bektai sava
larnn ansna taklr. Daha nce trenlerde kullanlsa da
yakn gemite kullanm d kalmtr ve imdi sadece
meydan duvarlarnn sslerinde kullanlr. Teber'in bir
resmj iin 10 numaral llstrasyona baknz.
llstrasyon No. 7: Bu 18x12 inlik, siyah, yeil ve
krmz renkli ereveli bir resimdir. Merkezdeki Hseyni
tac'dr. Byk hadlerle Fatma ve Ali szckleri, Tan-

tac'dr. Byk harflerle Fatma ve Ali szckleri, Tann'nn tezahr olarak Ali'nin yz, Eyvah, Hasan'm,
Hseyinim szckleri vardr. Bektai resimlerinde h e
men her zaman bulunan Ali szc, Zlfikr'm resmiyle
bitiyor. Sa st kede Ya mam Haan er Rza ve sol st
kede Ya Kerbelann mam Hseyini szckleri vardr.
llstrasyon No.8: Bu da No.7'de olduu gibi er
eveli, 18x12 in llerinde, yeil, krmz ve siyah
renkli A li szcn v e tac gsteren bir resimdir.
ralann saplan maallah szcn tar; altta u be
yit vardr:
Sen mesut bir birliin ve zlfkarn efendisisin Ya
A li,
Cesurlar ah, Allah'n aslan sensin ya kahraman
Ali.
Altta sada: Ya mam Haan er Rza; ortada Ya Muhammed, Ya Fatma; Solda: Ya mam Hseyin.
llstrasyon No.9: N o.7 ve No.8'e ok benzer, bu
da 18x12 in, ereveli bir resimdir. Ali szcn, Tac
ve Teslim Ta'n gsterir. Aada, No.'deki dizeler
vardr: sa stte Haticet l kbra; sonra: mam Haan er
Rza; sonra mam Hseyin, Kerbel ehidi ve sol st k
ede Fatma tzzehra yazlan vardr.
llstrasyon No.10: Bu, tarikatn baz yaygn sem
bollerinin bir fotorafdr.
N o .l: Bunun Bektai tarikatyla zel bir ilgisi yok
tur. Bu bir srt kaycsdr ve eyhlerin ska kulland
aletlerdendir.
No.2: Kamberiye. Ali'nin seyisi Kamber'in ansna
kullanlr.
No. 3: Bir tebih. blm kk talarla ayrlr.
Mslman tebihlerinde tane says genellikle 99 olm as
na karn, iiler sk sk 100 taneli kullanrlar.
No.4: Hac Bekta Ta'ndan bir Teslim Ta.
No.5: krr ayininde kullanlan ve o gn kurban edi
len koyunun ynnden yapld varsaylan tbent.
dmn eli, dili ve beli balamaya iaret ettiine dikkat

edilmelidir. Erk. No.4. aadaki aklamay verir (ss.

204-206): "Cafer Sadk'tan gelen bir sze gre tbent sa
br iaretidir.
Kuan kkeni yledir Hiam, efendimiz mam
Muhammed Bekir'i asmaya alrken boynuna yay kirii
ya da ipi kez doluyor ve dar'a srklemeye balyor.
O, Allah'n adn sylediinde ipte bir dm beliriyor ve
dolaysyla ip sklamyor. Peygamberin ismini syle
diinde ikinci bir dm beliriyor sonra da veli ad syle
diinde nc bir dm beliriyor ve onu ldremiyor
lar. Daha sonra Ayar adl bir mmin bu olay reniyor,
bir ko istiyor ondan bir tbent yapyor dm atyor
kou ayandan balyor ve ldryor. mam'n byle
yaptn anlatyor, kun ayan zyor kua kendi
boynuna doluyor ve mamn hapsedildii hcreye gidi
yor. Orada kapda Mansur'un dara ekildii gibi kendini
asyor ve lyor. Yezidi ad verilen dmanlar boynun
dan kua zp hcreye girdiklerinde imamnda o anda
lm olduunu gryorlar (sonsuzlua kavumu
olduunu). Ayar'n kardei kua geri istiyor ve alrken
ad syleyerek beline doluyor. Bu nedenle tbent dar Mansur'u kabul etmenin kutsal adlara ahadetin ve Kut
sal yasalarca kirli sulardan selamet bulmann kabulnn
iareti olarak grlyor. (Menahii irkap). dm at
mak, eli, beli ve dili balamak oluyor. Bu sze sadk ka
lnacann ikrar oluyor. dm, ad ve mhr
vardr. Tbent'in batn anlam mmin ve eytan arasnda
ki nefrettir. Bu nedenle mmin eytann ilerine kar te
tikte olmaldr."
No.6: Nefir ya da boynuzdur. Bu Rose'da (94, 191
v e 203'te) "liffer" ya da luffur" denilen aratr. Modem
alarda bunun kullanl temelde duvar ss olaraktr.
Bir Baba bunun eskiden bir yenin dkn ilan edildiini
bildirmek ve gezilerde vahi hayvanlara kar korunmak
amacyla kullanldn syledi. Kendisi de onu yalnzca
ilgin bir gzlem olarak alnmas dnda duymamt.
Brown'm buna Allah'n adlarndan biri olan ve ok mu-

habbetli anlamna gelen Vedd dendii ve yeleri dinlen

meye armakta kullanld yolundaki sav (Rose, 203)
muhtemelen dorudur. Tahsilli bir eyh bana bunun Ka
diriler dnda tm tarikatlarca kullanldn sylemiti.
No.7: Dervilerce kullanlan ve Haydariye denilen
bir yelek. Kol kesimlerinin Ali szcnn balangc
eklinde olduuna dikkat edin.
No.8: Palihenk, teslim tana benzer fakat ondan
daha byktr. Hac Bekta tandan yaplmtr ve tes
lim tana ok benzer. Fotoraf ekilen tan ortasndan
deerli bir ta sklmtr. 13 numaral illstrasyonda
taklan taa baknz.
No.9: Teberdir. Yolculuklarda korunma iin kullan
lr, fakat son yllarda yalnzca Bektailerin, OsmanlIlarn
ilk gnlerindeki seferlere katlmnn ansna ss olarak
kullanlr. Bu teber 1782 tarihi ve Ahmet Baba adn ta
r, Ali ve Allah szckleri fotorafta bile okunabilir.
No 10: Habbe denilen kristal bir tebihtir. Allah'
temsil eder ve 32 nolu illstrasyonda olduu gibi birka
tane taklrsa 12 mam, Muhammed ve Fatma'y temsil
eder.
No 11: Sadaka kasesi ya da kekl. Bektailikte do
rudan sadaka dilemenin yasak olduu sylenirse de bazan mridi tarafndan gnderilen ve Selmani denilen bir
mridin yola karak dorudan istemeden sadaka topla
yabildii de sylenmitir. (Baha Sait, Trk Yurdu, 1927,
cilt V, No.28 s.327.)
No. 12: Bir kahve fincan ve taba. Tabak teslim ta
fincan da Hseyni tac eklindedir. Bu sembollerin kulla
nm amac hediyeliktir, yoksa zorunlu bir trensel anlam
yoktur.
No. 13: Tac ekli verilmi ve genellikle Aynicem'de
taht- Muhammedin zerine konulan bir tahta. 2 numara
l illstrasyonda benzer fakat daha kk bir ekil gr
lebilir.
No. 14: Bu, mehur bir babann ondan devralan ev
ladnn, tekkenin adnn ve Baba olu tarihinin yazl bu

lunduu byk bir kristal mhrdr. Mhrn ortasnda

Hseyni tac ekli vardr.
No. 15: Bu, iilerin de secdelerinde kullanp alnlann dedirdikleri trden bir secde tadr. Ta, Ali'nin
Kerbela yaknndaki trbesi civarndan alnan topraktan
yaplmtr ve tedavi edici zellii olduuna inanlr. Bu
tan zerinde izikler vardr. Bunu satan Baba, bu tr to
pran Muharrem orucunda oru bozarken suyun iine
konulduunu ve i hastalklarnda da kullanldn syle
di.
No. 16: Talip tarafndan aynicem'de giyilen arakiye.
llstrasyon N o .ll: Bu, Ali'nin kutsal nemi temel
retisini hem talibe ifade eden hem de zellikle Snni
ortodoks yabanclardan saklayan bir sslemeye ok il
gin bir rnektir. Prof. Hseyin Pekta'a okunan bu ta
bloda yazlanlann tercmesi aadaki gibidir: Ali esedullah sifaturrahman ve Ali Rabb.
llstrasyon No. 12: Daha nceki ekle benzer bi
imde Ali burada yine Allah'n aslan olarak ifade edil
mektedir. unlar okunmaktadr: Bismi Esedullah vechullah elgalib Ali bni Ebu Talib.
llstrasyon No. 13: Bu, Ali blmnde anlatlan
ananeyi ifade eder. Ali lmeden az nce iki oluna vcu
dunu ykamalar ve gmlmeye hazrlamalann sonra
peeli bir fakirin gelip kendisini alacan syler. Oullar
itaat ederler ve babalarnn vcudunu gtren yabancy
gzlerler. Meraklarn yenemeyip peinden koar ve kim
olduunu sorarlar. Peesini kaldnnca grrler ki fakir
Ali'nin ta kendisidir.
llstrasyon No.14: 18 1/2 x 14 1/2 inlik ereveli
bir resimdir. Muhammed ve Ali szckleri iie gem i
tir ve ters de yazlmtr. Kk madalyonlarda Ali'yi iz
leyen onbir mamn adlan vardr. Merkezin hem en altn
daki yazda yle denilmektedir: Allah'n peygamberi,
Allah onu korusun ve huzur versin yle dedi: Ali benim
ve ben O'yum, Huzur iinde olsun yle demitir Ben
ilim ehriyim; A li onun kapsdr.

izenin aadaki imzas yledir: Fakir, Al-i Aba

muhibi, el eyh Mehmet Muhyiddin ibn el eyh es Seyit
Mehmet emsl Kadiri. Yl 1817.
llstrasyon No. 15: Tuval zerine 36x24 in l
lerinde byk bir levha. Byk harflerle dz v e ters ola
rak Ya Ali szckleri, kk harflerle de byk harfleri
oluturacak ekilde gzel bir kompozisyonla Muhammed
ve Allah szckleri yazlm. Ya Ali Kuran'n Ya ile ba
layan 76. suresi kullanlarak sadan balayarak yazlm
ve solda Zlfkar'n ularyla bitiyor. Allah szc ise
aynicem erknnda karlatmz "Kandilin tazimi"nden
oluur. Kur.24:35.
Muhammed szc Kur. 48: 29'un dzenlenme
siyle yaplmtr. Bu alntda Bektai bak asndan en
nemli ksm muhtemelen urasdr: "Onlar, yzlerindeki
secde izi ile tannrlar." nk bu ksm Hakk'n insann
yznde yansdna Kuran bir destek gibi grnr. "te
bu, onlarn Tevrat'ta anlatlan vasflandr. Incil'de de
yle vasflandrlmlard: Filizini karm, onu kuvvet
lendirmi, kalnlam, gvdesi zerine dikilmi, ekincil
erin houna giden ekin gibidirler" cmlesinde ncil'den
sz edilmesi ve aynca Markus 4: 28'e olan byk benzer
lik, retinin mslmanlara olduu kadar hristiyanlara
kar da propaganda deeri kazanmasna yolaacaktr.
Yukarda Kur. 42:23'den bir cmle vardr: "De ki
Ben sizden bana kar yaknlara sevgiden baka bir cret
istemem." (.n. Bu kritik ayeti Birge, ngilizce olarak
yle veriyor: "Say: For this I ask no reward of you, save
the love of my kin." Bunun tam evirisi yle olabilir;
"De ki: Bunun iin ben sizden yaknlarma sevgiden ba
ka bir cret istemem.")
Yukarda ortada u cmle var: "Celle ahane hu."
Siyah harflerle sadan sola Haan ve Hseyin adlan ya
zlm , Muhammed adnn altnda Fatmatzzehra ad ya
zl; bylece Allah adyla birlikte A l-i Aba'nn be yesi
nin ad yazlm oluyor, Muhammed, Ali, Fatma, Haan
ve Hseyin. Bu beli bazen bir elin ak be parmayla

ifade edilir buna da Penei Ali Aba denilir.

Bu tablo Salih Hulusi imzal ve 4 Muharrem 1908
tarihini (1326) tayor.
llstrayon No.16: 19x17 in llerinde, mukav
vaya yaptrlm bir tablo. Byk siyah harflerin evirisi
yle: "Ya Medet, huzur iinde olsun Mazlum-u Kerbela
ah Hseyin. Mehmet Hamdi imzasn ve 1888 tarihini
tayor. Bu dikkat ekici tablonun en ilgi ekici yan sa
ve sol kelerde bulunan ve ortalarna Muhammed ve Ali
szcklerinin yazld iek desenleridir. Ancak dikkatli
bir inceleme bu sslemenin her bir noktasnn gzel bir
Arap yazsyla oluturulduunu ortaya karabilir. Ssle
meyi olutururken solda Kuran'n 76. suresi kullanlm.
Bu llstrasyon No. 15'te kullanlan suredir ve mehur
"Sekahm Rabbhm araben tahuran" cmlesini ierir.
ekli tamamlamak iin 12 imam ven bir ifade de vardr.
Sa kede ssleme Kuran'n 36. suresi yani mehur
Ya Sin suresinin bir dzenlemesiyle oluturulmutur. Ar
navutluk'ta drt meydann duvarlarnda bu surenin byk
Ya Sin harfleri oluturacak ekilde yazlm renkli bask
levhalarn grdm. "Adn Muhammed'in verdii syle
nen" bu sure, "Kuran'n kalbidir" (Rodwell). Onun ilk 39
ayeti iiler iin ok nemlidir (bkz. Donaldson Shi'ite
Religion, s. 182). Trke olarak 20 Ocak 1932'de Kuran
okunduunda kamu nnde ilk olarak bu sure okunmu
tur.
Al Beidawi'nin naklettii ve Sale'in evirdii hadisi
aklmzda tutarsak Kuran'n 76. suresinin Bektailer ve
iiler iin ruhan nemini anlayabiliriz. Bu, Mu
hammed'in torunlar Haan ve Hseyin ile ilgilidir; bir
gn ikisi birden hastadr ve dier kimselerle birlikte pey
gamber onlar ziyaret eder ve Ali'den oullarnn iyile
mesi iin Allah'a bir adak adamasn diler: bunun zerine
Ali, Fatma ve kadn hizmeti Fidda iyilemeleri duru
munda gnlk oru adarlar; onlar da iyileir. Bu adak
ok kat bir ekilde uygulanr, birinci gn evde yiyecek
birey yoktur ve Ali, Hayber'li bir Yahudi olan Sime-

on'dan lek arpa dn almak zorunda kalr, Fatma

bir leinden orularn bozarken yemek zere 5 ekmek
yapar: ama fakir bir adam gelir ve btn ekmeklerini ona
verirler, geceyi sadece su ierek geirirler. Sonraki gn
Fatma yine ayn amala bir leinden daha ekmek ya
par; fakat bir ksz yiyecek dilenir, bu kez de ona verir
ler ve ikinci geceyi de birincisi gibi geirirler; ve nc
gn ayn ekilde tm yiyeceklerini a bir esire verirler.
Bunun zerine Cebrail sz geen sureyle iner ve Muhammed'e Allah'n kendisini ailesinin faziletleri nede
niyle teb-rik ettiini syler.
llstrasyon No. 17: Drt paral ok eski bir resim
den ekilmi ve bana Robcrt Kolej'den Hseyin Bey tara
fndan dn verilmi bir fotoraftandr. Bendeki kopya
sonradan tpatp ojinali gibi renklendirilmitir.
Tepede u szckler vardr: Yce Allah dedi ki: Bismillahirrahmanirrahim. O'nun hak olduu meydana
kncaya kadar varlmzn belgelerini onlara hem d
dnyada ve hem de kendi ilerinde gstereceiz (Ayetin
sonuna kadar). (Kur. 41:53.)
Sa tarafta teslim tann altndaki madalyonda un
lar yazl: imdi gel ey ilahi ak talibi: phe yoktur ki
arifin kutsal vcudu Allah'tadr ve nsan- Kmil onun En
Mkemmel Kopyasdr. Hepsinden nce yedi tabaka var
dr. Topran tabakalar gklerin tabakalarna denk der.
Damarlar rmaklardr; kemik ilii madenleri temsil eder;
byk kllar aalardr; kk kllar bitkilerdir; znts
bulutlardr; gzyalar yamurlar; teri idir; kutsal ko
numas Anka'dr; iyi ileri meleklerdir; anlamsz ileri
hayvanlardr; Yce Allah tm adlan Adem'e tekrar etmi
ve retmitir. Bizim yaratm olduumuz sure ve ayetle
rin sembol dahi insandadr. (Yukardakine benzer bir
ifade iin Donaldson'un Meclisi'den Shi'ite Religion
iinde yapt eviriye bkz. s.313-314).
Soldaki madalyonda u szckler vardr: nsann
doasnn trleri vardr. Kt karakteri vahi hayvanlar
dr; ehevi yaps eytanlardr. Genlii bahardr; olgun

a yaz ortasdr; yall gzdr. Endie ve sknts si

temdir, cezalandrma ve ac ekme de ka benzer. ehevi
igds Deccal'dir; yce ruhu sa'dr; hayvani can
"dnyann canavan"dr. Hastal dnyann sonunun ia
retidir; az tvbe kapsdr; uykusu lmdr; uyan ye
niden dirilmedir. Bunu Allah'n szyle kyasla (Kur,
89:6, 8): "Rabbinin, hibir memlekette benzen ortaya
konmayan stunlara sahip rem ehrinde oturan d mille
tine ne ettiini grmedin mi?" Allah'taki arif bu ayetin i
anlamlarn bilendir ve Allaha o ulaacaktr.
Yaz dnyann gklerin basit bir kopyas olduu yo
lundaki kadim fikri yanstacak ekilde bir insan biimi
oluturur (Sir William Ramsay bu fikre "eski Anadolu
kavram" der. "Asianic Elementsin Greek Civilisation" s.
55-56) ve insan vcudunda oniki bur bulunacaktr. ifte
balk, ylan ve aslan, Balk, Akrep ve Aslan burlarnn
allm iaretleridir ve bunlarn yerleimleri antik dou
bilgilerinde, William Blake'in iirlerinde eskiden bat
devletlerinde yaygn olan ifti'nin Yllklarnda olduu
gibidir. Bu temel burlar fikrine, tm evreni kapsamak
abasyla daha ileri ayrntlar ilave edilir ve harflerin uy
gulanmasnda kesin bir Hurufi yorumu etkisi vardr. Bu
tablo zerine bir bilim adamnn dedii gibi: Bu BektaiHurufi'nin corafyasdr. (Bundan daha basit fakat te
melde buna benzer bir ekil 1290 tabaskl Virani
Baba'da bulunacaktr).
Hemen hemen srekli yaplan Arapa szcklerin
hatal yazlm eviri sorununu bytmektedir.
Ayaklardan balayp yukar doru karsak, baara
bildiim kadaryla evirisi yledir:
Sa ayak: Balk burcu, Jpiter, t harfi.
Sol ayak: Balk burcu, Jpiter, t harfi.
Sa ayak bilei: Kova Burcu, dal harfi.
Sol ayak bilei: Kova Burcu, zal harfi.
Sa diz: Olak Burcu, Satrn, re harfi.
Sol diz: Olak Burcu, Satrn, ze harfi.
Sa diz st: Kzl Elma Da (Roma).

Sol diz st: (okunamyor).

Sa st bacak: kzn yeri (Burada Kuran'daki su
reye ve 260. ayete mulak bir gnderme var). Dad harfi.
Sol st bacak: Boa burcu; Satrn gezegeni. Sad
harfi. Ylann bann hemen st: Akrep burcu; Mars
gezegeni. "Nun, Kalem ve onunla yazlanlar" (Kur.
68:1). Bu Lam e lifin simdir ve "Gaybm anahtardr, on
lar ancak o bilir." (Kuran 6:59'a benzer fakat biraz farkl
dr.)
Aslann sa aya evresindeki ember: Denge A y e
ti? Verili adlarn tanm?
Aslann ayann st kesindeki ember: Byk ok
yanus denizi ve gklerle yer arasndaki alem; nesnel ve
znel yap. norganik tz, hayvan, bcekler, kular, balk
lar ve Mminlerin Cenneti. dris Peygamberin sim ;
Alalma ve Ykselme.
Onun zerindeki ksm: Vens gezegeni, Cavidan;
eref, gzellik, yalan, dedikodu, byclk ve hile dolu
cadlk, evrimin deiimi.
st ksm: srafil'in sim ; Olak burcu; yedinci kat;
(okunamyor).
Sa taraftaki ksm: Omuz kenarlar; Kaf Da; Pey
gamberlik mhr; Cebrail, Mikail, srafil ve Azrail anla
mnda "De ki O Allah'tr" sim . Yani onlarn kanatlan ve
dnyann alt ksmnda ve ieride ne varsa; ve Maher
Gn toplant yeri ve gaflet yeri.
Sol alt kenarda daire iinde: Baak burcu, beinci
kat, Musa peygamberin gs; Nuh ve brahim'in sim ;
smail'in kurban, ehevi zihin; Jpiter'in yaknlan; bilgi
nin, mtevaziliin, sabnn, kanaatin, ar ve onurun yce
lii; Kuzey Asya blgeleri; astronomik gzlem yeri.
Sa ve sol st kelerdeki kk daireler zerindeki
blm: Sa daire-Yenge burcu; sol daire-sad sin in
harfleri.
Arada: Aslan burcu; drdnc kat yani gne. Cesa
ret, fke, iddet, g, hayvani can, insan ruhu, iman ve
inan ye.i; Allah sznn sim ; dnya lkeleri, dnyann,

dounun bo ksmlar.
Yukar ksm, boynun altndaki ikinci daire: lahi
n ve merhametli olann yeri; Eyp peygamberin sim ,
nc kat; direndii zaman ehevi zihin ve itaatkar ruh;
dindarlk yeri; hakiki gl ve cavidan. Levh-i mahfuz. Ku
zey Msr ve am.
Boynun hemen altndaki ksm: Latif yer, boaz
(hulkum); Vens katnn sedef yan; ehvetin ban; ka
dnlarn evlilii; tavn munkalip zhd birle olur, refah ve
dnya yasalarnn yeri, harika ilgin ykseliin yeri; za
fer, efkat, merhamet, incelik, ekicilik, cmertlik ve
gnah yeri.
Boyun: Sada-Nester (Setr) burcu, bat, huzur iinde
olsun, kutsal peygamber. Ortada -Aa Nil, Amu Derya,
Frat; Hadice'nin yeri, Meryem'in yeri. Huzur iinde ol
sun Yakup peygamberin Setr'i. Dou. Aada ortadaFatma'nn yeri.
ene: be, te harflerinin erisi (zevrak), ayn devrimi,
dnyann ortas, Cebrail ve deneyimsel bilginin yeri, ilahi
g (ceberut)'un hzinelerinin bilgisi (marifet). ene ucu
boyunca sadan okununca: sa'nn, huzur iinde olsun,
Feyzi Lokman'n bilgelii.
Byk: Ali szc ve tersten yazl, Zlfikar'n iki
ucu byn ularn oluturuyor.
Ortada: Tercman. Zlfikarn sa ve sol yanlarnn
zeri: Setri heyet, yz rts.
Sa gz alt ve yan: lahi Hakk Yahya peygamberin
sim ve gzelliidir. Eer bir ak teki dnyann zevkine
ve ayrlk ve felaket akna ve gne ve atein yakcl
na istekliyse bu Tann'da varoluun devamyla sonulana
caktr... vechi dimak ve teki dnyann hazna. Gzn he
men alt: ayn harfi. Sa yanan ucu: Mecdid.
Sa ka alt: Azrail'in ihtiam Hseyin'i fethetti.
Kalarn aras: Mihrab.
Sol ka alt: Cebrail'in gzellii Hasan' yaratt.
Sol gz alt: Dnya kat; dnyevi hazin gzellii,
onun a; kim ki tatmin ararsa gklerin en st katna

kar, cennetin hazlarna, Huriler, Glmanlara ve Tann'da yokolur.

Sol yanak alt: Huzur iinde olsun adil peygamber,
Mahre.
Sa kvrmlar, sadan sola srayla, kafa izgisi d
nda dokuz ksmi daire: Birinci daire: Fazilet, Ko Bur
cu, Mars gezegeni; Mikail ve Cafer Sadk'n srlan; ku
lak. kinci: Tann'mn vekili Akln yeri; nesnel evreni bilir.
nc (okunmuyor).
Drdnc: iyi haber umuttur. Ayrlk, blnme,
znt, nee, ak. Beinci: Bu, mtevaziyi, tiran, lev
hay, kalemi, 9 kat, taht, dnyay, by, k bilir.
Altnc, yedinci ve sekizinci (okunmuyor). Dokuzuncu:
Muhammed Mehdinin ve kizler Burcunun fazileti; ku
lak, Mikail'in sim , K o burcu, Mars gezegeni, Ya Hu.
Sa kol, yukardan aa okuma: K af Da'nn Simurgu. Merkr gezegeni, ikizler Burcu. Sol el, yani bat
yan. Kaf, nun harfleri; gkkua. Yenge burcu; gne
in kuzeybats ve elin aas. Gizli gcn eli kalkandr;
Ali'nin sim ; Huzur iinde olsun lyas peygamber. Tanr,
el, sz yazlmtr.
Sol kol, aaya doru: Semender'in ota (Atete
yaayan efsanevi Salamander), sa yan. Kaf, nun harfle
ri; Ok burcu. Merkr gezegeni, ikizler burcu; Sa el yan,
dou peygamberlik. O Tanrdr. Yenge burcu; Kuzey,
gne, ay, gk. Kaldrlm el; Muhammed'in sim , Hzr
Peygamber; onun elleri zerindeki Tann'mn elidir v.b.
Tann'mn adna, C elle ahaneh (Szlkte Brc eset
szcne dann).
llstrasyon No.18: 18x21 in'lik ereveli bir re
simdir. Yukardaki gibi bu da ya hafzada kald gibi ya
zlmtr ya da Arapas pek iyi olmayan biri tarafndan
dikte ettirilmitir, nk szckler Arapada olmalar
gerektiinden ok Trklerce okunduu ekilleriyle yazl
mtr. Yukar ortadan balayp okuduumuzda, benim
yapabildiim kadaryla evirisi yledir: Tann'mn gerek
doasyla (zat) insannki arasnda ve Tann'mn bilgisiyle

insannki arasnda bir iliki vardr. Benzer ekilde Yce

Kalem'le insan ruhu arasnda gzellik ve ayrntlar bak
mndan bir iliki vardr; Levh-i Mahfuz'la insan kalbi; ar
ile insan vcudu; krsi ile insan nefesi arasnda bir iliki
vardr. Ve bunlarn her biri ilikide olduklarnn bir ay
nasdr. Yce Kalemdeki herey nsan- Kmil'de vardr;
Levh-i Mahfuz'daki herey insann kalbinde vardr, Ar
taki herey insann vcudunda vardr; Krsideki herey
insann nefesinde vardr. Bu nedenle insan tm kitaplarn
buluma yeridir, nk insan hereyi ayrntl olarak kap
sama niteliine sahiptir; o yce Allah'n iareti ya da sem
boldr. Lam tm mmkn varoluun iareti ve mim de
nsan- Kmil'in iaretidir. Bu nedenle Yce Allah ve nsan- Kmil'in alemi iinde pheye yer olmayan Kitaptr.
nsann yznde olan 32 harfin yerlerinin bir ak
lamas.
Lam, elif Muhammed'in iaretleridir. nk tm
eylerin kkeni Muhammed'dir (Selam zerine olsun) ve
hepsi Nur-u Muhammed'den doarlar; (bunlardan ya da
bunlarn yerine) o drt harf (muhtemelen Faris alfabede
ki ilave drt harf anlamnda) lam, elif gelir. Bunlar 4 pey
gamberin makamlardr hepsi birden 32 eder ve insann
yzn olutururlar. (Sadan sola okuma). Hseyin'in
olu masum Kasm, sol gz ve ka arasndaki boluk ya
da izgi. mam Muhammed Taki, az. Adem Peygam
ber, Nuh Peygamber, brahim Peygamber, Ali ul Murteza, salar. Zeynclabidin'in olu masum Hseyin, yanakla
gz ve sa arasndaki izgi. mam Hseyin'in olu Abdul
lah sol yz boluu. mam Ali er Rza burnun solu. mam
Muhammed Bakr olu Masum Ali burnun sa. mam
Hseyin sa gz. mam Cafer Sadk sol kulak. Hadicetlkbr, sol ka. Fatmatzzehra sa ka. mam Muhammed
Mehdi sa kulak. mam Ali el Naki sol st kirpik. mam
Hasan'n olu Masum Abdullah, sol el. mam Zeynelabidin, sa st kirpik. Masum Mehmet el Ekber sa el.
mam Muhammed Taki olu Masum Cafer iki dudakla
yanak arasndaki izgi. Seilmi mam Haan, sol gz.

Cafer Sadk olu Masum Yahya sol yanak. mam Haan

el Askeri burnun sa. Ali el Naki olu Masum Cafer,
yzn sa. Cafer Sadk olu Masum Abdullah sa gz
ve ka arasndaki boluk, imam Muhammed Bakr, sol
alt kirpik. mam Ali Naki olu Kasm, sol gzle yanak
arasndaki izgi. mam Zeynelabidin olu Masum Kasm
yzn solu. mam Musa Kazm olu Masum Tayyub iki
dudakla yzn sa arasndaki izgi. mam Musa Kazm
sa alt kirpik. mam Musa Kazm olu Masum Salih, sa
yanak.
Anlam insanolunun yedi tabiat ve yedi davran
dr ki bunlara nefes denir. Ve bu yedi tabiat hi dei
meyen elliye gre bileir.
Ve sonra be vakit (namaz) Tann'nn be noktasn
dan gelir. Bu be harf insan yzn gsterir.
Salat- hazar , salat- sefer hepsi birden . Anla
m insandr.
50 kere namazn amac da insandr nk 28 harf ve
32 nokta toplanrsa elli eder, bu da insan yzne iaret
eder. (Saylar burada dolduruldu; baka yerlerde bo bra
kld.)
Tann'nn peygamberi Muhammed harfler ve yedi
gezegen yedidir . Bunlar hep insan gsterir.
Salat- hazar alt gn yaplr ve drdnc Cuma
dr bylece rektlar toplannca . Anlam insandr.
Sabah ezan szcktr. Kamet'te szcktr, birlikte
. Bu da insan aklar.
(Sa taraf aa doru okuma): Mineraller, mcev
herler, mercan, tohumsuz bitkiler, tohumlu bitkiler,
meyve aalan, hunna, hayvan trleri. Akl- evvel; ukul tsa, dokuz nefes; byk alem, dokuz alem, unsurlarn
koullan; iinde farkllama doluluk ve boluk olmayan
birlik derecesi; alal ve varolula ykseli insann akla-malandr.
Hepsinden nce; ilk gksel alem olan Ay blnr.
Ekvator izgisinin sim buradadr, bu da insann yzdr.
lk ge ykseliin ve Adem'i (selam zerine olsun) gr

menin anlam birinin kendi benliini kendi benliinde

grmesidir.
kinci gk Merkr'dr. Hem uursuz, hem de uurlu
dur. Yahya ve sa'nn (selam zerlerine olsun) anlam Ce
mal ve Celal'dir, nk sa Cemal'in tezahr ve Yah
ya'da Celal'in tezahrdr. Onlarn aklamas Cemal ve
Celal'dir.
nc gk, Vens'tr, bunun anlam Y usuf un en
gzel biim olduu, Cemal v e Celal'in insan' aklad
dr.
E)rdnc gk, gneinkidir. Dereceleri vardr.
Ve dris'in (selam zerine olsun) anlam burcun bln
mesidir (ya da Zodyak'n bir ksm).
Beinci gk Mars'n kidir, ve bu hilafettir, Mars'tan
olduu ve Harun (selam zerine olsun) Musa'nn halifesi
olduu iin bu gk Harun'la ilikilidir.
Altnc gk Jpiter'dir, Musa ile ilikilidir. Ve
Musa'nn anlam eriattir. Bu gezegen eriat'e atanmtr.
Yedinci gk Satrn ve Pirlik'indir, bu da brahim'le
(selam zerine olsun) ilikilidir. V e bu gezegen Pirlik ye
ridir.
Bu yedi gk ve yedi gezegenin anlam, nsan- Kmil'in gnlnden ykselen yedi tavrdr, eyleri olduu
gibi bilen Hakikat ieride ve dardadr.
(Sonraki ksm-sadan nc-zemedim.)
Sk sk gidilen evin anlam, Tanr'nn tecelli yeri
olan insan gnldr.
Sabah ezan 17 ve Zuhur ezan 15'tir, ikisi insan
yznn aklamas olan 32 eder ve ayn ekilde bat da
byledir.
(Soldaki stunun okunuu):Abdest alrken her aza
nn kez ykanmas farzdr. Eller, az, burun, yz, sa
kol ve sol kol er kez, ba bir, boyun bir, iki ayak er
kez ykanr; hepsi birden insann aklamas olan 28'i bu
lur.
Abdestin anlam el ve ayak parmaklarnn ykanmas
- harflerle uyum iinde yazlmtr - (Say yerleri bo

braklmtr).
Kbe'nin tavaf edilmesinin anlam, yedi tavaftr ve
kk hac da (umre) yedi tavaftr. Bunlar - insann
yznn grnmdr. Bunlar farzdr. Var ve veda ta
vaflar da yedier tanedir ve bunlar snnettir. Bu da ondrt eder; hepsi birden 28 olur. Anlam insandr.
Biri batda biri douda iki alemin anlam, Alemin
kutsanm gururunun onun san (iki ksmn) oluturuudur. Her bir yan ilimdir. Ve o Mekke'de ortaya kt
iin bir ilim Mekke'de olacaktr. ki tr ilmin anlam biri
- olarak Dou'da, biri de velilik olarak batdadr. O, veli
liin srlan ve doasn bilir.
sa'nn (selam zerine olsun) iniinin anlam bir
szck olmas ve hereyi iermesidir. Hakiki zn sm m
indirerek bilinir klmtr. Ve szn sim insann kalbidir.
Ve beyaz minare de, 28 harfe gre dzenlendii iin in
sann vucudu (ya da varl) dur.
Kutsal Kuran 28 harfe gredir. Bu drt harf 4 un
surun iaretidir. Eer bu drt unsur 28 harfe eklenirse 32
eder. Bu da insann vcudunun (ya da varlnn) anlam
dr.
Kutsal ayetinde insann varl ya da vcudundan
baka eylerin varedilii unsurlarn yenilenmesidir.
Tanrnn sz iki trdr. Biri sahib (bu ak bir yan
l, samit, sessiz olmal) dieri natk sz. Sessiz sz
katlara yazlmtr, sesli sz insann yzdr. aretin
anlam budur.
Kutsal Kur'an, insann tezahrnn aklanndadr
nk bunlar doal unsurlardan oluur et ve sinirler
ve damarla ve kemik ve deri ve kan ve balgam ve safra
ve kara safra. Ve insan da Kutsal Kuran'n aklanndadr.
(En altn hemen zerindeki uzun ksm): Gnein
batda ykselii, bat gnei denilen dou ksmna dei
imidir, bu, velayetin, bilgili bir grupla uyumlu olarak or
taya kdr.
(Alt Ksm): Eer sorulursa: eride ne akar, cevap:

Yalnzca su. Soran derse ki: Su adna sormamtm. (An

lalmayan szckler). Akan ho ve yaam veren bireydir. Ve eer soran derse ki: Onun niteliini sormadm, ce
vap udur: Ama sen nitelemitin, tanmlanan Tannnn
sfatdr. Ya Hu.
llstrasyon No.19: Am av utluk, Elbasan'dan Selman Cemali Baba ve bir derviin fotoraf. Her ikisi de
saydam olduu iin grnmeyen birer Kristal teslim ta
takyorlar. 12 keli birer kristal teslim ta takyorlar. 12
keli palihenk ta, Kamberiye kuann ta gibi Cema
li Babann belinde grlyor. zerinde, tac ve teslim ta
nn birer resmi olan, Zlfkar klcyla allm ekilde
Ali yazlm olan ve st kelerinde Haan ve Hseyin
adlan bulunan cilbent denilen kutu, bir Bektai Babas'nn giysisinin olaan parasdr. Elinde meydanda
posta oturanlarn koltuk altnda dayanmak iin kullandk
lar bir denek var. Her iki omzundan saylan ondrt olan
ve habbe denilen kristal boncuklar sarkyor. Ayaktaki
derviin belinde Kamberiye kua var.
illstrasyon No.20:* stanbul'un be mehur Bekta
i Babasnn tablosundan bir reprodksiyon, Mustafa
Niyazi, Mehmet Ali Dede Baba, Ali Hoca, Hafz Nuri ve
Nuri Baba, Mehmet Ali Baba'nn teslim talan ve cilbent
kutusuna dikkat ediniz. kisi 12 dilimli Hseyni tac
giyiyor. kisi adn bir mistik olmak iin babasnn tahtn
terkeden mehur prens brahim Ethem'den alan birer tac
giyiyor. Bu Ethemi tac 4 dilimlidir.
llstrasyon No.21: Boaz'da Robert Kolej ve
Rumeli Hisar'a tepeden bakan ehitlik tekkesinin bir
grnm. Bu, bir Bektai tekkesi iin her zaman yaltk
bir noktann seildiine rnek olarak gsterildi.
llstrasyon No.22: Bu, 21 numaral illstrasyonda
grlebilen verandadan ekilmi bir fotoraftr. Bu, tek
kenin yaltkln gstermekle kalmaz, ayn zamanda

* llstrasyon No: 19 kitabn orjinalnde yoktur.

ender gzellikle bir noktada olduunu da gsterir. A a

da ortadaki kuleler, II. M ehmet tarafndan 1451'de yap
lan Rumeli Hisar kaleleridir. Sa kulenin solunda B oa
zn Asya yakasnda 1402 ylnda I. Beyazt tarafndan
yaplan kule grlebilir.
llstrasyon No. 23: Buras, ananeye gre stanbul
1453'te alnmadan hemen nce bir saldrda len Yenieri-Bektai nclerinin gml olduu noktadr. Ta u
szleri tar: "Buras ehitlerin yeridir." Tekke ehitlik
adn bu ananeden alr.
llstrasyon 24 ve 25: Bu fotoraflar bir Bektai
mezarlnn genel grnmn ve talarn tipini gsterir.
llstrasyon No.26: zellikle ilgintir nk bu, be
nim Vilayetnamelerimde sz edilen nc tipte Bekta
i tacnn iki rneini gsteren iki ta ierir. Bu, Piskopos
takkesine benzeyen Elifi tac'tr. No.26'daki tan zerinde
unlar yazldr: O, buraya zaferlerin babas Sultan Mehmed Han'la birlikte gelen erefli Ak emseddin'in yolda
larndan, sim kutsansn e eyh Mustafa olu es Seyit e
eyh Mahmut olu es Seyit e eyh Bedreddin'dir, sene
855 (1451). (Bu tan 1451'den kalan gerek bir ant ol
maktan ok bir ananeyi srdrmek iin dikilmi grnd
sylenmelidir.) Biraz uzanda duran baka bir ta ok
eski grnmektedir ve yazs yledir: Saka Baba 855
(llstrasyon No.27).
llstrasyon No.27: Rumelihisar'da ehitlik Tekke
si mezarlnn yaknnda Saka Babanm 855 (1451) me
zar ta.
llstrasyon No.28: Tepesinde Hseyni tac bulunan
tipik bir Bektai mezarta. evirisi yledir: O, sonsuz
yaratc, balayc Allah'n merhameti ve balayclma ihtiya duyan mazlum Mustafa Baba'nm ruhuna bir
Fatiha oku; burada Pir'in aya altnda mtevazi eyh Ali
Baba evlatlarndan bendegn- naciyeden ba halife
gmldr. Sene 1227 (1812).
llstrasyon N o.29: Bu eski bir Rufai zakir, ve daha

sonra bir Bektai Baba's olan Yaar Baha'nn icazetname

kopyasdr. Yaar Baba Eyp'te yaad ve 1934'te ld.
Bu belgenin evirisi aadaki gibidir O zahir. Bismillahirrahmanirrahim. Dorusu bu Sleyman'dandr. "Bizi
buraya eritiren Allah'a hamdolsun. Eer Allah bizi doru
yola iletmeseydi, biz doru yolu bulamazdk." (7 : 43).
Bana tek yardm Allah'tr. (Kur. 11:90) Allah bize yeter,
O ne gzel Vekl'dir! (Kur. 3: 173). Bizi peygamberlerin
ve velilerin yoluna eritiren Allah'a hamdolsun. Bizim
aziz ve meleklerin yolunda yrmemizi o salad ve arif
lerin gslerini yldzlarla, hakikat ve ilim srlaryla
sslemitir. Yolunda gidenlerin gnllerini doruluk ve
kanaat yla doldurur (bkz. kur. 24 : 35). Allah bize e
riatn kurallarn reten peygamberimiz Muhammed'i
onun ailesini, masumlar ve yoldalarn maher gnne
kadar kutsasn.
Devam Efendimiz, Pirimiz, ilahi sr, aydnlanm
mabet, kutuplar kutbu, en byk yardmc, bo dnyann
merkezi, doru rehberlik m eyvesi, Hnkr Hac Bekta
Veli ki o Haimoullan bahesinde byyen aa m eyve
si, muzaffer, Allah'n aslan, K evser sunucusu, insanln
en iyisi, hakikat yolunun gstericisi, yolun nde gideni
Ebu Talip olu efendimiz Ali (Allah onu gzetsin) ki o
maher gnnn arabulucusu, ona iki alemde merhamet
gsteren Allah'n dostu, insan ve cinlerin peygamberi, ya
ratma neesi ve varolma gururu efendimiz erefli ve yce
Muhammed el Mustafa (Allah'n selam ve kutsamas
zerine olsun) dandr, aklan ve inananlar ve muhipleri
ve dervileri bilsin ki yerel muhiplerin bizden stanbul'da
Kar Yad Dergh'nda bo postniin konumuna kiilik
ve yetenek mkemmellii, sekin nitelikleri ve deneyimi
ile tannan Yaar Baba'nn atanmas konusunda izin ve
yetki isteyen mektuplan alnm ve ierii not edilmitir.
Mminlerce onaylanan Allah'a da onaylanr diyen
hadis gereince, biz de yukarda sz edilen Yaar
Baba'nn Muhammed'in eriatn uygulayacana, Ah
met'in yolunun erkann izleyeceine, doru yoldan sap

mayacana, Tarikat'n tm ananeleriyle uyumlu davrana

cana, gelen ve gidenlere iyilikle hizmet edeceine ve
Allah'n yardm ile kutsal ve sevgili lkemizi yakn
mcahidleriyle birlikte aslan gibi cesaret ve gayretiyle
kurtK?n Mustafa Kemal Paa tarafndan kurulan Cumhu
riyet M km etim izin egemen zaferi ve sonsuz mutluluu
iin be vakit duaya devam edeceine, ksacas davran
larnn zahirde ve batnda doru olacana byk bir
gvenle ad geen zaviye de posta oturmasna, aklarn
ruhani hizmetlerini yerine getirmesine, elini alanlarn ik
rarn almasna izin verilmitir; ve bu icazetname Allah'n
kutsad Dergh Pirinden yukanda ad geen Baba'ya
verilmitir.
Hepiniz tarafndan bilinebilir ki gvenimiz onaymzdadr, doru yolu izleyenlere selam olsun. 13 Cemaziyelahr, 1343, 9 Kanuni Sani, 1341 (Ocak 9 ,1 9 2 5 ).
mzaland: Hac Bekta V eli Dergah Postniini
Atac Baba
Ekmeki Baba
A Baba
Hanba
Dedeba
Yukanda sz edilen Dergh Mihmandar.
llstrasyon No.30: 19x12 in lsnde ereveli
bir resim. N e ifade edildiini bulamadm. Elifi tac giyen
bir dervi bir postta oturuyor, kk bir kum tepecii
zerindeki bir kua doru baka bir ku szlyor.
llstrasyon No.31: 19x14 in lsnde ereveli
bir resim. Ethem brahim Hazretleri yazl. Hepsi Ethemi
talar giymi drt dervi bunlar drt dilimli grl
yor, biri bir postta oturuyor ve koltuunun altnda bir
geyik tutuyor, bakyla da iki aslan sakinletiriyor. R e
sim temelde kahverengi ve yeil gzel pastel glgeler ta
yor. Yeil yaprakl bir dal ucu nemli grnyor. Fakat
illstrasyon No. 30'da olduu gibi burada da resmedilen
olayn bir aklamasn bulamadm.

Bektailer gibi gizli bir tarikatn aratrlmasnda te

mel kaynaklar, yabanclar iin deil, kendileri iin hazr
lanan ve kendilerince kullanlan elyazmas malzemeler
olmak zorundadr. Bylesi malzemeler trdr: Kendi
ibadet yerlerinde kullanlan duvar tablolar ve illstras
yonlar; kincisi, defterlere toplandnda alttan, mecmua
larda yandan alan, cnk denilen nefes derlemeleri. Bu
nefes derlemeleri tek bir yazarn Divann da olabilir.
ncs, adet elkitaplan, ritel biimlerinin elyazmas
derlemeleri, sembollerin aklamalar, soru ve cevapnameler v.b. Trkede Erknnameler denilenlerdir. Divan
lar dnda bunlarn hibiri yazar ya da kitap ad tamaz.
Aada listelenen kaynaklar mmkn olduu kadar bu
kitabn blmleriyle uyum iinde snflanmtr. zel ola
rak yararl olacaklar bir yldzla iaretlenmitir. ok te
mel deerleri olan az sayda kitap da iki yldzla iaret
lenmitir.

I.
BEK TA TARK A TI'N IN A N L A IL M A
SINDA T EM EL O L U T U R U C U K TA PLA R .
A. SL A M , Y EN I-PLA TO N C U LU K VE
M STSZM .
Bigg, C. "Neo-PLatonism." London, 1895.
Browne, Edward G. "A Year Amongst the Persians." London, 1893.
Calverley, E. E. "Worship in slam." Madras, 1925.
D e Boer, T.J. "Teh History o f Philosophy in slam." Lon
don, 1903.
Donaldson, D.M. "The Shi'ite Religion" London
1933. Gibb, E.J.W.* "A History o f Ottoman Poetry"
VOl. I. London, 1901.
* The Mystics of slam" London, 1914.

Hamblen, E.S. "On the Minr Prophecies o f William

Blake." New York, 1930.
Inge, W.R. "The Philosophy o f Plotinus." London,
1923.
Khaja Khan. "Studies in Tasavvuf." Madras, 1923.
"Wisdom o f the Prophets", Muhyiddini Arabfnin
"Fusus l Hikem"inin ksaltlm bir evirisi. Madras,
1929.
Klein, F.A. "The Religion o f slam." London, 1906.
Mcdonald, D.B. "Aspects o f slam." New York,
1911. '
"The Development o f the Idea o f Spirit in slam."
Moslem World, 1932.
"The Religious Attitude and Life in slam." Chicag,
1909.
Nicholson, R.A. "Divani Shemsi Tabiz"; "The Mathnawi" Cambridge, 1926-1934.
* "Studies in Islamic Mysticism." Cambridge, 1921.
"TheTajuman Al-Ashwaq." London, 1911.
Seelye, K.C. "Moslem Schisms and Sects" Al Fark
Bainal-Firsk evirisi. New Yoric, 1920.
Smith, M. "Early Mysticism in the Near and Middle
East." London, 1931.
Underhill, E. "The Essentials o f Mysticism." New
York, 1920.
VVhinfield, E.H. "Masnavi I Manavi." london, 1887.
B. T R K V E A SYAG L T EM EL
Abdlbaki.* "Melamilik ve Melamiler." stanbul,
1931.
Ahmet Refik. "Anadoluda Trk Airetleri (9601200)." stanbul, 1930.
Barthold, W. "Turicestan Down to the M ongol Invasion." London, 1928.
"Orta Asyada Mogul Ftuhatna Kadar Hristiyan
lk," Trkiyat Mecmuas iinde, I. ilt. st. 1925.
Browne, L. "The E dipse o f Christianity in Asia."

Cambridge, 1933.
Czaplicka, M.A. "Aboriginal siberia." Oqford, 1914.
"The Turks o f Central Asia." Oxford, 1918.
Hamit Sadi. "Tahtaclar" Trk Yurdu, N o.21. st.
1926.
Hilmi Ziya. "Orta Asyada Trkmen" Mihrap, sene 1,
No: 8-12,151-16. stanbul 1340 (1924).
n Batuta. eviren H.A.R. Gibb. N ew York, 1929.
Franszca'ya eviren Sanguetti, Paris, 1874.
Komraff, M. "Contemporaries o f Marco Polo." N ew
York, 1928.
Kprl Zade Fuat. "Trk Edebiyatnn Menei"
Milli Tetebbler Mecmuas iinde. st. 1331 (1915).
*
"Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur
Ordres Mystiques Musulmans." st, 1929.
"Menkibei Hazreti Tevfk Baba." st. 1287 (1870).
Mingana, A. "The Early Spread o f Christianity in
Central Asia." Manchester, 1925.
Minorsk, V. "Notes sur la Secte des Akli-Haqq." Pa
ris, 1921.
Mneccim Ba. "Tarih" eviri. st. 285 (1868).
"Anadolu Selukileri" adyla ksmi evirisi, Haan
Fehmi Turgal. st. 1935.
Ramsay, Sir W. M. "Asianic Elements in Greek Civilisation". N ew Raven, 1928.
Seyfullah, Risaei. "Mihtah Vahdeti Vcut." Tarih
siz. Yusuf Ziya. * "Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar"
lahiyat Fakltesi Mecmuas No. 8, 1 2 ,1 3 , 14, 15, 17, 19
v e 20. st. 1928-31.
II. BEK TA T A R K A T IN IN TARH
A. 13. Y Z Y IL D A A N A D O LU
Abdurrahman, erif. "Ahlat Kitabeleri" st. 1932.
Arifi. "Elbistan ve Marata Zlkadir Oullar Hk
metinin Tarihi" Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas," se
ne 5, s.358. st, 1331 (1915).

Ahmet Tevhit. "Ankara Ahiler" T.O.E Mec. sene 4,

s .1200, stanbul 1330(1914).
"Seluki Devletinin nkirazile Teekkl Eden Tevaif Mlk" T.O.E. Mec. sene 1-3. st. 1326-29 (1910-13).
Babinger, F. * "Der slam in Kleinasien" Zeitschrift
der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft,
1922.
Besim Atalay. "Mara Tarihi." stanbul, 1339
(1923).
Halil Ethem. "Kayseri ehri." st. 1334 (1918).
smail Hakk. "Siva ehri." st. 1928.
"Ktahya ehri." st. 1932.
Kprl Zade Fuat * "Trkiye Tarihi" I. cilt, dierle
ri baslmad. st. 1924.
** "Les Origines de L'Empire Ottoman." Paris,
1935.
Laurent, J. * "Byzance et Les Turcas Seldjucides
dans L'Asie Occidentale Jusqu'en 1081."
Paris-Nanz, 1913.
Mkrimin Halil. "Dstumame: Enveri" 2 cilt. st.
1928,1930.
Musa Kzm. "Memalikiye Osmaniyedeki Messessat Mezhebiye" T.O.E Mec. sene 4, s. 1406. st. 1330
(1919).
Von Hammer. "Eclaircissements sur Quelques Points Cantestes de l'Histoire des Arabes, des Byzantins,
des Seldjouhides et des Ottomans" N.J. A iinde 1829.
Wittek, P. "Zur Gecshichte Angoras im Mittelalter in
FelschriftGeorg Jacob." Leipzig, 1932.
"Die Byzantinisch-Seldschukische Grenze"
"Das Frstentum Mentesche." iinde, 1934.
** "Deux Chapitres de L'Histoire des Turcs de Roum, Extrait de Byzantion Tome XI." 1936.
B . K K E N VE LK D NEM .
Abdlbaki. "Yunus Emre, Hayat." st. 1936.

Aflaki. * "Menakibul Arifin" eviren Huart. "Les

Saints des Dervishes Toumeurs." adyla, Paris, 1918.
Ak Paazade. 'Tarih" st. 1332 (1913).
Burak Baba. "Keyikli Baba" Mihrap iinde. st.
1340(1924).
Cevdet, M. "L'education aux foyers des gens des
Metiers." st. 1932.
Gross, e. "Das Vilayet-name des Haggi Baktasch"
Leipzig, 1927.
Hilmi Ziya. "Hac Bekta Veli" Mihrap, No. 15-16.
st. 1340(1924).
Kadriye Hseyin. "Kaygusuz Sultanda Bir Nevruz
Sabah" Mihrap, No. 15-16. st. 1340 (1924).
Ktipolu, "Makalati Hac Bekta" manzum versi
yon, fotostat kopye, 812(1400).
Kprl Zade Fuat. * "Trk Edebiyatnda lk Muta
savvflar." st. 1918.
* "Bektailiin Meneleri" Trk Yurdu, cilt 2, No.8.
st., 1925.
** "Les Origines du Bektachisme." Paris, 1926.
Tschudi, R. "Das Vilayet-name des Hadschim Sul
tan." Berlin, 1914.
Uru Bey. * "Tarihi A l Osman" Hanover, 1925.
* "Vilayetname o f Hac Bekta Veli" E.Y. kopya.
"Menakb erifi Hazreti Hnkr Hac Bekta" 1260
(1844).
"Vilayetnamei S eyit A li Sultan," E.Y. kopyann fo
tostat kopyas 1931'de Kahire Kaygusuz Tekke'sinde ya
pld.
C.

K NC D NEM .

I. TRK YE'DE
Agh Sim . "Trk Edebiyat Tarihi." st. 1932.
* Baha Sait Trk Yurdu N o. 28 iinde s.314 Balm
Sultan, s.310 ah smail. st. 1927.
Browne, E.G. * "Persian Literatre in M odem Ti-

mes." Cambridge, 1924.

Cevdet. "Tarih" IV. s.363 Sultan'n Yenierilere ko
numas; XII s. 180, Bektailik'in kaldrlmas. st. 1309
(1891).
De Perceval. "Destruction des Janissaries" ss Za
ferin Franszca evirisi, Paris, 1833.
* Esat Efendi. "ss Zafer" st. 1243,1256(1840).
* Evliya elebi. Cilt 1-8. st. 1896-1928.
Goodell. "Theoldand the New." 1853.
Hasluck, F.W. * "Christianity and slam Under the
Sultans." 2 cilt. Oxford, 1929.
Ltfi. "Tarih" cilt 1. s. 168. Bektailerin srlmesi.
st. 1290(1873).
Malcolm, Sir John. "The History o f Persia." London,
1829.
Massignon, L. "Al Hallaj" 2 cilt. Paris, 1922.
Meynard, Barbier de. "Considerations sur l'Histoire
Ottomans" N ouveaux melanges Orientaux iinde. Paris,
1886.
Peevi, Tarih. st. 1283 (1886).
Sadettin Nzhet. "Pir Sultan Abdal." st. 1929.
"Trk Edebiyat Tarihi." st. 1931.
Ta Kpr Zade. "ahaiki Numaniye" eviren M ecdi Efendi. st. 1269 (1852).
V. Hammer. "Histoire de l'Empire Ottoman" 3 cilt.
1844.
2. A R N AVUTLUK 'TA
Ali Paa. Anonim "Life o f A li Pasha o f Jannina."
London, 1823.
Cevdet. "Tarih" cilt 10. .250 A li Paa'ya yazlan
resmi bir mektup; cilt 9. s .197. st., 1309 (1891).
Degrand. "Souvenirs de la Haute-Albanie." 1901.
Evliya elebi, "Seyahatname." cilt. 8. st. 1928.

D. N C D NEM
1. T R K Y E DE
MacFarlane, C. "Turkey and lts Destiny" 2 cilt. London, 1850.
Ubicini, M.A. "Letters on Turkey" 2 cilt. London,
1856.

2. AR N A V U TLU K 'TA
Ali Turabi. "Historiya E Pergsitheshme E Bektashinivet." Tiran, 1929.
F.N.H. "Fletore E.Bektashinivet." Kore, 1921.
Hasluck, M. "The Nonconformist M oslem s in Albania." Contemporary Review iinde. 1925.
"Rregullore e Bektashiyvet Shqiptore."
Tiran, 1930.

m. GENEL

O LARA K B EK T A L K
H A R K IN D A K K TA PLA R
A. TRK E K TA PLA R

Ahmet Refik. "On Altnc Asrda Rafzilik ve Bekta

ilik." st. 1932.
Baha Sait. * "Trkiyede Alevi Zmreleri" Trk Yur
du inde, No. 21-28, zellikle 26-28. st. 1926-27.
Besim Atalay. * "Bektailik ve Edebiyat." st. 1924
Galip Baba. "Hac Bekta Veli" Yarn Gazetesi iin
de dizi. 15.9.1935ten 7.11.1935.
Hamit Zbeyr. "Hac Bekta Tekkesi" Trkiyat
Mec. 2. cilt. st. 1926.
Hasluck, F.W. "Bektailik Tetkikleri" st. 1928.
Rfat Ef. * "Mirat l Mekasit" "Kaif l Esrar"a bir
cevap. st. 1876.
Rfk. "Bektai Sim" 4 cilt. st. 1909-1910. .
Sreyya Baba. "Bektailik ve Bektailer" st. 1330
(1914).

"Mnci Baba, Tarikat A liye Bektaiye" st. 1338

(1921).
Ziya. "Bektailik" Yeni Gn'de Dizi. 26.1.19318.3.1931.
B .B E K T A L E R E SALDIRILAR
"Bir Bektai Babasnn Hatrat" bir dizi anonim ma
kale, Byk Gazete iinde. 11.11.1926-31.3.1927. st.
1926-27. shak Ef. "Kaif l Esrar ve D ef l Erar"
1281'de Akname'nin baslmasyla gndeme gelen Bektailere keskin bir saldn. st. 1290 (1873).
Server Bedi. "Bir Gen Kz" bir kzn Bektailer ara
sndaki deneyimlerinin ksa bir yks. st. 1927.
Yakup Kadri, "Nur Baba" bir roman. st. 1923.

C.
Y A B A N C I DLLER DEK KTA
Bnvn, W.P. * "The Dervishes" st. 1868.
Evliya Efendi. "Narrative o f Travels. London. 18341850.
Gamett, L. "Mysticism and M agic in Turkey." Lon
don, 1912.
Hasluck, F.W. ** "Christianity and slam under the
Sultans" 2. cilt. kincil ve ncl kaynaklarn ok iyi bir
aratrmas. Oxford, 1929.
Jacob, G. * "Die Bektachijje" Munchen, 1909.
* "Beitrge zur Kenntnis des Denvisch Orders der
Bektashis" Berlin 1908.
Rose, H.A. * "The Dervishes" Oxford, 1927.
IV .

NAN VE RETLER.

A. M U H TELF K TA PLA R
* "Bektashi Tekxts" 328 sayfalk iyi yazlm elyaz
mas. 1266.
** "Bektashi and Tasavvuf Texts" Edirneli Rza bn
Seyit Emin Baba tarafndan kopyalanm 1304-1310
(1886-1892) tarihli elyazmas bir kitap.

"Bektai Hikyeleri" 94 sayfa, st. 1337 (1918).

elebi Ahmet Cemaleddin Ef. "Mdafaa" Hac Bekta'm evlendiini ve elebilerin ondan geldiini kantla
mak iin yazlm bir cevap. st. 1327 (1909).
Fuzuli, "Hadikatussuada" Ktphanemdeki E. Y.
kopya 1627 tarihli. Basl kopyalar, Boulac, 1837. st. Ta
rihsiz.
Haim Baba. "Devriyei Feriye" Alalan Eri'yi tas
vir eden Bir iir. st. 1871.
Kaygusuz Sultan. "Risale" Tabask. 91 sayfa. Ta
rihsiz.
"Kenzul mesaib" 504 sayfa. st. 1909.
* "Makalt Hac Bekta El Horasani" E. Y. Kitap.
Emniyet Umumi Ktphanesi'nde No: 775. 812
(1409).
"Makamat Evliya" Kitap Cafer Sadk'm Makalt'yla ayndr.
Necip Asm. "Bektai lmihali" Eski E.Y. bir erknname'nin zeti. st. 1925.
Sadettin Nzhet. ** "Bektai airleri" 180 s. st.
1930.
Selman Cemali Baba. "Tarikat Name" bir E.Y. kop
yas bana yazar tarafndan gnderilmitir.
eyh Mustafa bn es Seyit ali el Ak ehri. "Risale"
1930'da Kahire Kaygusuz Tekkesi'nde E.Y. kopyasndan,
ftostat kopya alnmtr.
Seyit Gaybi. * "Hutbetl Beyan" Trke eviri ve
yorum. 368 sayfa E. Y. 1590. Bir kopyas da A li Emiri
Ef. Katipl'ndadr.
* "Vilayetname" biri tarihsiz, dieri 12800 (1871)
tarihli iki bask. st.
Yemini Baba. "Faziletname" Ali'nin onuruna yazl
m bir iir, 1519'da yazlm olduu sylenir. Ktpha
nemdeki E.Y. kopya 1574l'de yaplmtr. Basl kopya.
st. 1327 (1909).

B. DVANLAR VE NEFES
K O LLEK SY O N LA R I
Cnk N o .l. Tarihsiz E.Y. defter 4 1/4, 9 in boyut
larda. eitli airlerden 64 nefes ve zellikle eriat, tari
kat, hakikat ve marifet konusunda som ve cevaplar ierir.
Cnk No.2. Tarihsiz, gm zemine siyah mrek
keple yazlm nefeslerin sylendii makamlarn bir liste
sini ieriyor, 53 iir.
M ecmua N o .l. 5 1 / 4 x 7 3/4 in, 404 sayfa, ilk 98
sayfas kayp, farkl elyazlanyla kt yazlm.
Mecmua No.2. 6 3 / 4 x 8 1/2 in, 80 sayfa, bir indeks
ve 145 iir ieriyor. 1286.
Erefolu Divan, basl; Erefolu Bektai olmayp
Hac Bayram Veli'nin izleyicilerinden olsa da Bektailer
arasnda en sevilen airlerdendir.
Turabi Baba Divan, basl. Pir Evi Postniini olan
Turabi Baba 1868'de lm, yakn dnemin en sevilen a
irlerindendir. Tarihsiz.
Azbi Baba, Msri Niyazi'nin iirlerinin Takmisi,
1867.
Mehmet A li Hilmi D ede Baba Divan. Mehmet Ali
ve Azbi Baba'lar Merdivenky Tekkesi Babalarydlar.
1327(1911).
M. akir- Baslmam Bektai airleri, Atsz M ecmuada. No. 4-8. 1931.
C. H U R U F K TA PLARI
Browne, E.G. * "Some Notes on the Literatire and
Doctrines of the Huruf Sect," J.R.A.S Ocak 1898 iinde.
"Further Notes on the Literatre o f the Hurufs"
J.R.A.S. 1907.
Huart. * "Tekxtes Houroufs" 8 Farsa metin ve Dr.
Rza Tevfk'in Hurufiler zerine bir almasn ierir.
1909.
*
"Trke Huruf Metinleri" bir E.Y. kitap, 6x8
in. 140 yaprak. Aadaki metinleri ierir. 1258 (1842):

Yaprak
1-19
Mukadamei Tuhfetulhakaik lihazreti Seyid Nesim i
Yaprak
19-46
Risalei Virani.
Yaprak
46-61
Ahiret Namei Abdlmecit bn Ferite.
Yaprak
61-125
Risalei Ak Nami lahi min beudei Hazreti Fazl Yezdani.
Yaprak
125-129
Risalei Eleyh Elmsri Bitarif Kelimei Tevhit.
Yaprak
129-131
Risalie Esrati Saat li Msri Efendi.
Yaprak 131-132
Hikayie Kssa Elhazriyeli Msri Efendi.
Yaprak
132-136
Risalei Tesavuf li Msri Efendi.
Yaprak
136-140
An Kssai Elhizreye li Msri Efendi.
Nesim i Divan, basl 1286 (1869).
Risalei Uyun Ulhidaye" E.Y. 6 1/2 x in. 141 s.
1290(1873).
Hafz Esat bendei Seyid Mahmud Baba tarafndan
yazlm isim siz Trke bir E.Y. Hurufi metin ilk sayfa
lan kayp. 4 1/4 x 7 in. 113 sayfa. 1297 (1870).
Sadk Vicdani, "Hurufilik ve Bektailik" En iyi ara
trmaclardan birinin tarikatlarn devri gemi yanlan
zerine bir dizi makalesi. Byk Gazete. No.90-92.
1928.
"AkName", Fazl Yezdani'nin Cavidan'nn Ferite
olu tarafndan yaplan Trke evirisi, tabask, 127
sayfa. Tarihsiz.
"Akname" Dier bir tabask. Kemal Namei Ali
Aba ieriyor 164 sayfa. shak Efendi, K aif l Esrar'nda
ilk Akname'nin 1871'de ktn sylyor. Tarihsiz.
"Akname" E.Y. Kopya, 1855,272 sayfa.
*
"Nazm ve Nesri Viran: Baba" tabask, 94 say
Doruluk mhrii olarak Vehbi Baba onay tayor, bur

larla, gezegenlerle temsil edilen vcud ksmlarn gste

ren bir insan resmi ieriyor. Kahire. 1290 (1873).
"Nazm N esri Virani Baba" basl, 92 sayfa, tarihsiz.
"Risalei Virani" E.Y. Yukardaki iki metinle ayn.
Sonunda iki nefes ve bir Erknnamei Tarikat ieriyor. Ta
rihsiz.
D. Caferi ve Alevi retisi.

"Caferi Metinleri" E.Y. 5 3 / 4 x 7 3/4, aadaki me

tinleri ieriyor:
Hsniyye, basl Hsniyye'de olmayan bir giri var,
1-155. Giri kitabn 1551'de Arapa'dan Farsa'ya evril
diini yazyor. Trkeye 1857'de evrilmi.
Sayfalar t
1-22
Makalt Cafer Sadk.
Sayfalar
1-8
Devriyei Feriye, Haim Baba.
Sayfalar
1-6
Gazel.
1868.
*
"Hsniyye" 162 sayfa basl. Tarihsiz. Yukan
kiyle ayn yalnz Giri yok.
"Tezkiyyei Ehli Beyt" tabask, 94 sayfa, Hsniyye'ye shak Efendi'nin cevab. Kt yazlm. 1295.
"Makalhat Hazreti mam Cafer es Sadk" basl, 16
sayfa.
"Hazreti ali Devler Peinde" I. Ksm basl. Yeni
harflerle. 64 sayfa. 1932.
"Mevludu Cenab Ali" Sleyman Celalddin. 1307
(1889).
"Mezahibi slamiyeden Akaidi mamiyye" 1327
(1909).
"Imamiye lmi Hal." 1341 (1925).
V. E RK N VE ADETLER
"Erknname" No. 1. Potostat. Bir Bektai Babasnn
zel defterinden Dua ve Ritel biimleri. 2x 3 1/2 in. 84

sayfa, tarihsiz.
Erknname" No.2. zel defter. E.Y. Erkn Aynicem, suret: Dua, sureti Telkin ieriyor. Ayrca Rufai riteli de iermekte. 7 3 /4 x 10 3/4 in. 15 sayfa, tarihsiz.
** "Erknname" No. 3. Aynicem'in tam bir akla
mas bulunan E.Y. 87 sayfa. 4 1 / 2 x 7 in. Tarihsiz.
** "Erknname" No.4. E.Y. defter. 212 sayfa.
"Erknnamei Tarikat" Virani Baba'nn E.Y. Kopya
snn arkasnda 4 sayfa.
"Fevaitname" E.Y. kopyalar, yazarn kitapl ve
.. Ktphanesi.
Menzel, Th. Das Bektaschi-Kloster Sejjid-i-Ghazi,
Mitteilungen des Seminars fur Orientalische Sprachen
XXVIII. 1925.
"Nevruz Erkn" ksa E.Y. Nevruz trenini veriyor.
Tarihsiz.
Wulzinger, K. Drei Bektaschi-Kloster Phraygienes.
Berlin, 1913.
VI. B A V U R U K TA PLA RI
Ahmad Shah. "Miftahul Quran." benares, 1906.
Cadrington, O. "A Manual o f Musalman Numismatics." 1904, London.
Encyc. Britannica, II. Bask. Cambridge, 1910.
Encyc. Britannica, II. Bask. London-New York,
1929.
Encyc. o f slam, 4 cilt. Leyden, 1913.
Fluegel, G. "Corani Textus Arabicus." Leipsig,
1893.
Halil Ethem. "Dveli slamiye." st. 1927.
Hava, J.G. "Arabic English Dictionary" Beyrut,
1915.
Hughes, Dictionary o f slam. London 1885.
Kprl, M. Fuad. "Trk Halkedebiyat Ansiklope
disi, Say I.'st. 1935.
Lawe, E.W. "An Arabic-English Lexicon." London

1863-1874.
Lane-Poole. "The Mohammadan Dynasties." Lon
don, 1894.
"Mzeyi Hmayun Meskuhat Kadimei slamiye Ka
talogu." Cilt. 1-6. st. 1894-1915.
Redhouse. "Trkish and English Lexicon" st. 1890.
Radwell ve Sale. "Translations o f Kuran."
emseddin Sami. "Kamusul lm" 6 cilt. st. 18891898.
"Kamusu Trki" 4 cilt. st. 1899.
Tarihi Osmani Encmeni Mec. (T.O.E.)
Zenker. Dictionnaire Turc-Arabe-Persian. Leipzig.
1866.

LLSTRASYONLAR

llstrasyon:;)

illstrasyon:

llstrasyon:

llstrasyon:

co

ustrasyon

11

llstrasyon: 13

llstrasyon: 16

 y i

..

* * * * > * * * * % > *

/ * /

/ V r V /M

*
* l^ w * r * . t W

M v /l.

< /l y < k

< 4 ., - .u /^

"

/< * .

# /
^> y

*- ' **-* ft

^A

-- A * / - - *
/ . / / > r ^
4> /

- (/ A # *

* Ar'S'

- < # / ' / / . V'r-

h* ^ W/ A- >'

*ti'***1'*&
****>* "a y
A j^ lJ
/ r <* * 4J O *>*>- / V

Ohw#^**'>

+mj-,
* ^ I . . |V A

tA .A A A

'''n / V / '

**

. 1- */

v-

+~J

1'

k V ,* v

--/v ->

4 ^ -* w / r

v*>**''>4,-- **+**'
j+ K *J*

..-

. J . ~ 4 +'S S

*-*-v

^
f*
<*y >

^
V *

* - ': # > > -> *

M * / >-

.,

--------------- i

. 1
~ - V

>
**fJ'J*'' /J
-.4U*>y -Vf
r>,- *'ntr^i ..'t***'}.,*.

Jf \
_
*

jh
jiy
ij

V -* -* -

i
yt T zM M M

^r-lMr..'

&

m v y
*

>-vjc

** J*
W ,

-M

*jt
V ' *" /tjZ-lfc'
x

- /

v /*

./v -*
*
*
*
A.KijM jya-jy'jji: * . . . *.,> M v ^ y . -
, ^ P' J j t .

>
-.

#
* *

^w. . *

sJ" '

^
-. -V- *

1/ l//

,_
f
u / >

v.-4i-4-

-.^uJtl. J#*

7*'-
/VA.
t*v

Jijfr

t '# , * . . .
. .V ^

..J
^

vJ- /

< *^' * .k - f V r
>.**
^ ^ A V l/h /

b^^V; i>ll-:fl>rr * i#
a #*

IMJL*urA^-

- ,

j-b /*.

'*y

: t -

* *.
+ |U .i->
,*
*-''
*r

+*,*>* r

T . A. ;

' -

* ## '//*

>

J - * * ^ t l , ^
* # /

llstrasyon: 20

llstrasyon: 25

^>C*vd>..
-~u .. V
M ^ K 1^
. <

-U*'

T ^ --

*y-*r' _<,,

~f^r-* J*%J, .it *^**^****U,

A.*y^',wj , .
...

t-***,*

'^ - U i.^ ^ *u ->v*.

^ t ^ Z

r v v .-

V-'.

*--

' i : *

llstrasyon: 29

v-

.\

llstrasyon;

llstrasyon:

32

i.

KISIM

Sayfa
l.B L M , TA N ITICI OLGULAR

I. Trkiye ve Dier slam lkelerinde

Dervi Tarikatlarnn Genel Yeri
2- Trk Yaamfda Bektai Tarikatnn Yeri
3- Bektai Tarikat Aratrmalarnn Tarihi
4- Bu almann Amac

10
12
14
19

II. BLM, TARKATIN T A RH

A. LK DNEM
1. 13. YzyldaAnadolu
2. Hac Beka'n Ananevi Yaam
3. Hac Bekta'n Tarihsel Yaam
4. Dk Misyonerler
5. Bektai airleri

22
35
44
57
59

B. KNC DNEM
1. Balm Sultan
2. Hurufi retileri
3. ah smail
4. Kalenderolu Ayaklanmas
5. Arnavutluk'ta Bektailik
6. Edebi Etkinlikler
7. Yenieriler

64
67
72
79
81
84
85

C.NC DNEM
1. 1826'dan 1925'e Byme
2. rgtlenme
3. Tm Tarikatlarn Kapatlmas
4. Bugnk Bektailik

92
95
97
99

III. BLM, RETLER VE NANLAR

A. BELRL ZGN ZELLK LER
1. Nkte
2. Sr

104
109

B.ORTAK NANLAR
1. Mrit
2. Drt Kap
3. Tasavvuf
(a) Yaamda
(b) Kuramda
(c) Drt Unsur ve nsan- Kamil

111
117
125
125
130
134

(d) Varolu Dairesi

(e) Gnah ve lm
C. BEKTALERE ZG RETLER
1. l (Teslis)
2. Ananenin Ali'si
3. Ali'nin retisel nem i
4. 12 mam
5. 14 Masum-u Pak

6. Hurufilik
7. Bektai S un
IV. BLM, ERKAN VE ADETLER
1. DERECELER
2. BADET ADETLER
(a) ibadet
(b) Glbank, Tercman
(c) Sofra Dualar
(d) Sabah ve akam Duas
(e) Nevruz, Muharrem
(f) Tvbeler
3 e v - . e n m e v e c e n a z e G ELEN EKLER
4. TABL AI*
5. CEM AY. ,
6. AHLAKI Ya ^s a m
V. BLM, BR B E hT A * K A TElZM l
(SUAL VE CEVAPN
VI. BLM, DER INANL,.VRLA L lK lSl.
1. Ky Alevileri
2. Snni slam
3. ii tslam
4. amanizm
5. Yeni Plaonculuk
6. Hristiyanlk
II. KISIM
EK. TERMLER SZL
LLSTRASYONLAR
EK. BBLYOGRAFYA
1. Temellerle lgili Kitaplar
(a) slam, Neo-Platonizm ve Mistisizm
(b ) Trk ve Asyagil Temel
2. Bektai Tarikatnn Tarihi
(a) 13. Yzylda Anadolu
(b) Kken ve ilk Dnem
(c) kinci Dnem

1. Trkiye'de
2. Arnavutluk'ta,
3. Genel olarak Bektailik'le ilgili Kitaplar.
(a) Trke Kitaplar
(b) Bektailere Saldrlar
(c) Yabanc Dillerde Kitaplar
4- nan ve retiler
(a) Muhtelif Kitaplar
(b) Divanlar ve Nefes Kolleksiyonlan,
(c) Huruf kitaplaa,
(d) Caferi ve Alevi retileri,
5. Erkn ve Adetler
6. Bavuru Kitaplar,
LLSTRASYONLAR