32

Elektroakustyka

Pytki drukowane wysyane s za zalicze

niem pocztowym. Pytki mona zamawia
w redakcji PE.
Cena: pytka numer 592 17,50 z
+ koszty wysyki (10z).

mgr in. Dariusz Cichoski

Przestrajany filtr aktywny

do subwoofera
Sowo subwoofer zadomowio si w jzyku polskim na dobre. Mimo tego tak napraw
d niewiele osb wie dokadnie co ono oznacza. Znale je mona tylko w sownikach
technicznych. Woofer to po prostu gonik niskotonowy. Natomiast przedrostek sub
oznacza co pod, poniej. Czyli mamy kolejny typ gonika ultraniskotonowego jak
chyba naleao by nazwa ten wynalazek w jzyku polskim. Aktywny filtr do gonika
ultraniskotonowego pozwala rozwiza wiele problemw zwizanych z dobrym od
biorem najniszych czstotliwoci jakie moemy spotka w naszych ulubionych na
graniach.
Od pocztku rozwoju elektroakustyki
odtwarzanie czstotliwoci ze skrajw
pasma akustycznego stanowio due pro
blemy techniczne. Na pocztku w erze
wzmacniaczy lampowych tony wysokie
przyprawiay o bl gowy nie jednego pro
jektanta. Wszystko to za spraw transfor
matora wyjciowego, ktry by nieodcz
nym elementem kadego wzmacniacza.
Pojemnoci rozproszone uzwojenia pier
wotnego skutecznie tumiy czstotliwoci
powyej 10kHz. Jedynym sposobem wy
brnicia z tej trudnej sytuacji byo dziele
nie uzwoje na sekcje. Taki transformator
przypomina dzieo sztuki przestrzennej
nawinitej na karkasie. Oczywicie pod
nosio to koszt samego transformatora.
Era wzmacniaczy tranzystorowych
usuna na bok problem tonw wysokich,
przynajmniej po stronie wzmacniacza.
Pozostay jeszcze goniki. Take i to uda

o si do szybko rozwiza i to dziki

amatorom, ktrzy wpadli na pomys go
nika kopukowego. Jako kopuk w kon
strukcjach amatorskich stosowano pow
k skorupki jajka, Materia bardzo sztyw
ny i rwnoczenie lekki.
Kopoty z przenoszeniem tonw ni
skich zawsze tkwiy po stronie przetwor
nikw, czyli gonikw i obudw goni
kowych. Przyczyn byy i s w dalszym
cigu niezmienne, w caym poznanym
Wszechwiecie, prawa fizyki. Nakadaj
one wymogi dotyczce gonikw i obu
dw i im trzeba si podporzdkowa.
W miar upywu lat i rozwoju technologii
materiaw w tym magnesw udao si
pokona kopoty z tonami niskimi. Mimo
tego zestawy ktre dobrze przenosz naj
nisze czstotliwoci z pasma akustyczne
go s najdrosze. Jak twierdzi wielu melo
manw w kolumnie paci si za basy. To

prawda, nawet w kolumnie redniej jako

ci mona zamontowa stosunkowo tani
gonik wysokotonowy taki sam jak w ko
lumnie wyszej klasy. Obie kolumny
gr bd odtwarza podobnie. Nato
miast d bdzie si ju rni bardzo
mocno.
Najtasze kolumny nie przenosz nawet
czstotliwoci poniej 150Hz. Te troch lep
sze zaczynaj gra od 80100Hz. Cakiem
dobre zestawy mog pocign od cz
stotliwoci rzdu 40Hz. Najlepsze zaczy
naj w okolicach 28Hz. Generalna zasad
dobrych tonw niskich jest gonik niskoto
nowy o duej rednicy i obudowa o duych
wymiarach. To pociga za sob koszty i to
znaczne. Rozwizaniem ekonomicznym jest
wykorzystanie pewnej waciwosci tonw
niskich. Nie s one kierunkowe. Na tonach
niskich nie jestemy w stanie zauway
z ktrego kierunku dobiega dwik. Dziki
temu mona zrezygnowa z dwch kana
w i najnisze tony pasma akustycznego od
twarza przy pomocy oddzielnego, pojedyn
czego zestawu niskotonowego, nazywane
go z angielska subwooferem.
Oprcz obnienia kosztw takie roz
wizanie posiada jeszcze jedn zalet,
wan w maych pomieszczeniach. Gw
ne kolumny gonikowe mog by znacz
nie mniejsze, gdy nie musz si mczy
z tonami najniszymi. Uatwia to dobre
pod wzgldem odsuchu stereofoniczne
go posadowienie kolumn w pokoju. Sub
woofer moe lee na pododze byle
gdzie.

33

Przestrajany filtr aktywny do subwoofera

R9
C3
22mF

R1
1,5k
WE-L

R7
47k

C1
100p

R3
220k

R2
1,5k

C4
22mF

R8
47k

C2
100p

R4
220k

R6
220k

C6

47k

R10
3,9k +

R5
220k

US1A

P1
10k-B

R11
3,9k

+
5

C5
220n

TL082

WE-P

220n

US1B
4

R12
1,5k

R13
10k

R21

T1 BD137

+40+60V
+

+15V
10W

C8
R14
16k

R15
16k
C7
100n

C13
220mF

100n
+
3
2

R23
220W

US2A
4

C9
22mF
R16
12k

R22

P2
22k-A
R18
100k

R27
4,7k
R24
220W

C11
47mF

D1
16V

T2 BD138

4060V

15V
R19
1k

TL082
5
6

US2B

C10
47uF

do wzm.
mocy
WY

R20
100k

R17
10k

10W

C12
47mF

R25
220W
C14
220mF

R28
4,7k
R26
220W

D2
16V

Rys.1 Schemat ideowy filtru aktywnego do subwoofera

odtwarzanego pasma akustycznego. Subwo

ofer z zaoenia przenosi tony nisze ni
zestaw podstawowy. Natomiast cz pasma
obejmujca wysze partie tonw niskich
bdzie odtwarzana zarwno przez subwo
ofer jak i przez kolumny podstawowe dajc
nieprzyjemne wzmocnienie na czstotliwo
ciach lecych w okolicach 80150Hz.
Objawia si to dudnicym i guchym odtwa
rzaniem dwiku, ktry w tym pamie za
czyna dominowa.

Idea subwoofera pozwala take na

modernizacj istniejcego zestawu goni
kowego. Wystarczy tylko zbudowa do
datkowy, monofoniczny wzmacniacz
mocy i kolumn gonikow subwoofer.
Pozostaje jeszcze zgranie zestawu pod
stawowego z subwooferem, przy czym
pomocny bdzie opisany poniej przestra
jany filtr aktywny.
Kada kolumna gonikowa charaktery
zuje si spadkiem efektywnoci na kracach

[dB]
+10,0

Filtr aktywny pozwala na bezproble

mowe wycicie tonw powyej pew
nej ustawianej potencjometrem granicy.
Dziki temu mona dobra grne pasmo
przenoszone przez subwoofer zgodnie
z upodobaniami suchacza. Inn zalet fil
tru jest moliwo podczenia wzmac
niacza mocy bezporednio do gonikw
niskotonowych. W ten spos eliminuje si
kopotliwe w wykonaniu zwrotnice go
nikowe. Taki podczenie wpywa te ko
rzystnie na elektryczne tumienie goni
ka, poprawiajc jego brzmienie. Dwik
jest krtszy i mniej dudnicy, a stopka
ostra. Stopka to po prosu wielki bben
w perkusji.

+2,0

Opis ukadu
6,0

14,0

22,0

[Hz]

30,0
10

100

Rys.2 Charakterystyki przenoszenia filtru

1000

Jak ju wspomniano wczeniej kana

oddzielnego subwoofera z reguy jest
monofoniczny. Dlatego te trzeba na
jego wejciu zsumowa sygnau lewego
i prawego kanau. Funkcj t spenia su
mator zbudowany na wzmacniaczu ope
racyjnym US1A. Maa impedancja wyj
ciowa pozwala umieci bezporednio
za sumatorem filtr donoprzepustowy
Czebyszewa, o stromo opadajcym zbo
czu.

34

Przestrajany filtr aktywny do subwoofera

ARTKELE
594

R7

C9

R15

594
ARTKELE

P1

D1

R24

T2

C13
C12

R22

R18

R17

R11

R6

R4

C2

C10
R20

R10

R21
C11

R23

WY

R19

C4
R2

WE-P

C5
C6

R14

R12

R13

R9
R5

R3

C1
R8

US2

R16

C7 C8

TL
082

TL
082

R1

US1

R27

T1

C3

WE-L

R28

D2

R25
R26

C14

P2

Rys.3 Pytka drukowana i rozmieszczenie elementw.

Czstotliwo odcicia filtru regulowa

na jest stereofonicznym potencjometrem
P1. Dla zastosowa akustycznych filtr nie
musi by doskonay i dlatego moliwe byo
zastosowanie potencjometru stereofonicz
nego, ktry niestety nie posiada dobrej
wspbienoci obu sekcji. Spraw troch
poprawia fakt, e jest to potencjometr li
niowy, ktry z zaoenia zawsze ma lepsz
wspbieno ni potencjometr logaryt
miczny. W czci opadajcej nachylenie
charakterystyki wynosi 12dB/okt. Uzupe
nieniem filtru przestrajanego jest nieprze
strajalny filtr dolnoprzepustowy zrealizowa
ny na wzmacniaczu operacyjnym US2A.
Czstotliwo odcicia tego filtru wynosi
ok.150Hz. Wypadkowe charakterystyki
obu filtrw dla rnych pooe suwaka
potencjometru zamieszczono na rysunku 2.
Za filtrami znajduje si potencjometr
regulacji siy gosu. Umoliwia on dokad
ne dobranie gonoci dwiku wytwarza
nego przez subwoofer. Skutkiem tego mo
na zgra subwoofer z zestawami zasad
niczymi. Jest to niezbdne, gdy najcz
ciej efektywno, czyli sprawno zamia
ny energi elektrycznej na energi fali aku

stycznej, subwoofera bdzie si rnia od

efektywnoci zestaww zasadniczych.
Ukad zasilany jest bezporednio ze
wzmacniacza mocy, co upraszcza cae
urzdzenie. Z uwagi na wysokie napicie
zasilania
kocwek,
wynoszce
4060V zastosowano prosty parame
tryczny stabilizator szeregowy z filtrem
aktywnym. W ukadzie takim filtracja jest
dwustopniowa. Pierwszym czonem filtra
cyjnym jest dioda Zenera. Drugi czon fil
tracyjny to mnonik pojemnoci. Jest on
utworzony z kondensatora C13 i tranzy
stora T1. Efektem dziaania tego ukadu jest
zwikszenie pojemnoci C13 tyle razy ile
wynosi wzmocnienie prdowe tranzysto
ra T1. Tranzystory redniej mocy charak
teryzuj si w zalenoci od typu wzmoc
nieniami prdowymi rzdu 40100. Zatem
pojemno jaka jest symulowana po stro
nie obcienia ma warto rzdu
880022000mF. Tak dua pojemno kon
densatora filtru zapewnia wystarczajce
tumienie ttnie napicia zasilajcego.
Wykonanie filtru nie wymaga adnych
wielkich umiejtnoci. Wystarczy tylko
zamontowa wszystkie elementy na pyt

ce drukowanej i urzdzenie jest gotowe

do pracy.
Regulacja polega na subiektywnym
dobraniu czstotliwoci granicznej filtru
i poziomu sygnau odtwarzanego przez
subwoofer. W zasadzie nie ma oglnych
wskazwek czym kierowa si przy regu
lacjach. Jedyne co mona poradzi to prze
prowadzanie regulacji przy redniej go
noci odtwarzania muzyki dla rnych
nagra. Najlepiej wybiera nagrania ktre
s dobrze znane (osuchane) wtedy zde
cydowanie atwiej uda si wychwyci r
nice brzmienia.
ycz miej zabawy i dobrego odsuchu.
Wykaz elementw:
Pprzewodniki
US1, US2 TL082
T1
BD137, redniej mocy
npn UCE>60V
T2
BD138, redniej mocy
pnp UCE>60V
D1, D2
dioda Zenera 16V/50mW
Rezystory
R21, R22
R23R26
R19
R1, R2,
R12
R10, R11
R27, R28
R13, R17
R16
R14, R15
R7R9
R18, R20
R3R6
P1

10W/0,25W
220W/0,25W
1kW/0,125W

1,5kW/0,125W
3,9kW/0,125W
4,7kW/0,5W
10kW/0,125W
12kW/0,125W
16kW/0,125W
47kW/0,125W
100kW/0,125W
220kW/0,125W
10kWB RV16LN(PH)
15KQ
P2
22kWA RV16LN(PH)
15KQ
Kondensatory

C1, C2
100pF/50V ceramiczny
C7, C8
100nF/50V MKSE20
C5, C6
220nF/50V MKSE20
C3, C4, C9 22mF/25V
C10
47mF/16V
C11, C12 47mF/25V
C13, C14 220mF/25V
pytka drukowana numer 594
Pytki drukowane wysyane s za zalicze
niem pocztowym. Pytki mona zamawia
w redakcji PE.
Cena: pytka numer 594 5,30 z
+ koszty wysyki (10z).

Jerzy Sota