A, a
*primeira letra ou grafema do
alfabeto que representa os fonemas
[vogal baixa mdia-central] e [vogal
mdia mdia-central]. (A).
a1
con., *preposio, no muito
frequente, que exprime vrias
relaes. - no indiresa dja karta a
tudu djinti pa konta (R95) -. (A). N.F.
neol.
a2
con., *preposio derivada do
Portugus que entra na formao
de locues prepositivas ou
adverbiais consideradas como
neologismos: a partir di; a nvel; a
bokadu; a longu prazu; a volta di;
a vontadi; a mais di; a medida di.
- A nivel di sidadon komun e kunsa
na mostra dja sinal di algun
priokupason (R95) -. (A).
a 3 [-a]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam os verbos. (AR). N.S. V.A.
a par di
con., *locuo prepositiva que
significa [ao corrente de]. - ora ku bu
fidju na lanta, pul a par di tudu
akontisimentu ke pudi bin bin susedi
ku el si i tene un namoradu (IN 96) -.
(A PAR DE). N.F. neol.
a partir di
loc.adv., *desde; a datar de. - a
partir di es programa, i ora di asons i
nau di palavras (R95) -. (A PARTIR
DE). N.F. neol.
aah!
interj., *interjeio que exprime
admirao ou uma situao no
usual. - aah! n pertu dja tciga (M.J.)
-. (AH!). N.F. a duplicao de a
indica a maior intensidade de
pronncia.
aan!
interj., *interjeio que exprime uma
situao no usual ou difcil. - Omi
tira ki dedus tudu i mostral; mindjer
abitanti
n., *pessoa residente num espao
determinado. - Renda di kada
abitanti na un anu i di duzentus i
vinti i tris USD (P.dosS.) -.
(HABITANTE). N.M. pl. abitantis.
N.S. sin. moradur.
abitasional
adj., - komplexu abitasional di Bairu
di Ajuda kumpudu ku apoiu di
guvernu di Taiwan (R95) -.
(HABITACIONAL). N.M. komplexu
abitasional. N.S. usado como
termo de especialidade.
abitason
n., *lugar onde uma pessoa vive. - i
fala i dus resensiamentu di
populason i abitason ki fasidu na
1979 ku 1991 (R95) -.
(HABITAO). N.S. sin. moradia
kasa.
abitu
n., *uma maneira constante de agir.
- Es abitu di pidi-pidi na fera i forti na
Senegal (P.dosS.) -. (HBITO). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. uzu; sin.
kustumu; o Guineense indica
vesturio com bistidu ou
bistimentu.
abitua
v., *comportar-se como costume. I bin ki kusa di kumprimenta di teta,
ki ta abituaba o ki tciga i ta da
Tcernoba sin (R95) -. (HABITUAR).
N.S. sin. kustuma.
abituadu
part., *acostumado. (HABITUADO).
N.S. V.B; sin. kustumadu.
ablativu
n., *termo da lngua latina para
indicar o caso homnimo; extractivo.
(ABLATIVO). N.S. V.B.
abo
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 2sing.;
tu. - Abo bu ta fika (N.T.) -. N.F.
oxtona. N.M. Forma secundria,
normalmente seguida da forma
principal bu, que d nfase. Em
alguns casos utilizada como forma
abrigadur
n., *defensor. (ABRIGADOR). N.F.
neol. N.S. V.B.
abrigu
n., *amparo; esconderijo, refgio. - I
nesesariu no abri abrigu, pui trinsera
pa ora ku no sinti avion no ten ke
entra dentru del (C.P.) -. (ABRIGO).
N.F. neol.
Abril
n., *quarto ms do calendrio
gregoriano. - Na tempu di seku, na
mis di Marsu ku Abril (N.M.) -.
(ABRIL). N.F. neol.
absolutu
adj., - populason guinensi i aumenta
na termus absolutus serka di
181.410 (R95) -. (ABSOLUTO). N.F.
neol., asolutu. N.S. Aumento
registrado entre os dois
recenseamentos de 1979 e de
1991, com a mdia anual de 2%.
absolvi
v.tr., *aco de perdoar. - La ke ta
diskuti, djulga i absolvi situasons o
personalidadis di pais (P.dosS.) -.
(ABSOLVER). N.F. neol., vd. solbi.
absurdu
adj., *o que no conforme a
lgica. - ami n ta acha kila un
bokadu absurdu (R95) -.
(ABSURDO). N.F. neol., asurdu.
abulison
n., *acto de pr fim a alguma coisa
ou de acabar com alguma coisa. abulison di ultimus diretus inglis
(R95) -. (ABOLIO).
abundansa
n., *quando h grande quantidade
de uma coisa. (ABUNDNCIA). N.S.
V.B.
abundanti
adj., *em grande quantidade.
(ABUNDANTE). N.S. V.B.
aburguezadu
part., *aquele que adquiriu maneiras
ou hbitos de burgus.
(ABURGUESADO). N.S. V.B.
aburisi
v.tr., (ABORRECER). N.F. neol., vd.
di adikiridus (R95) -.
(ADQUIRIDOS). N.S. termo jurdico.
adiministra
v., *dirigir um governo, uma
empresa ou uma comunidade;
ministrar. - i fika i na adiministra
asuntus di Stadu (R95) -.
(ADMINISTRAR). N.F. aministra.
adiministradu
part., *dirigido. - sentru di saudi
parsi pasa kapasidadi di
adiministradu pa un infermeru
(IN96) -. (ADMINISTRADO).
adiministrason
n., *sede de servios
administrativos; aco de
administar. - ministeriu di
adiministrason interna i un ministeriu
ke anos no na fala kuma no mistii
susegu, no misti durmi diritu na no
kasa, i purke no ten djintis ki na
djudanu na rua (R95) -.
(ADMINISTRAO). N.F.
dimistrason; aministrason.
adimira
v., - Si djintis mas ta adimira
baguera, i ka pabia i ta pega tesu na
tarbadju, ma pabia si tarbadju i pa
purbitu di utru (L.Cat.) -.
(ADMIRAR). N.F. neol., vd. dimira.
adimiradu
adj., - Bu fasi kusas adimiradu
(L.Cat.) -. (ADMIRADO). N.F. neol.,
vd. dimiradu.
adimirason
n., - ora ke no ta djubi ku adimirason
tudu kil ke bu fasi atraves di bu fidju
(L.Cat.) -. (ADMIRAO). N.F.
neol., vd. dimirason.
adimison
n., *entrada; recepo; exame de
entrada. - Fasi adimison -.
(ADMISSO). N.F. admison. N.S.
V.A.
adimiti
v., *receber; permitir. - No ka pudi
adimiti kila (R98) -. (ADMITIR).
adison
n., *operao aritmtica que soma
dois ou mais nmeros. (ADIO).
adjuntu
adj., *pessoa acrescentada com o
mesmo grau de responsabilidade. festejus prisididu pa ministru adjuntu
di prumeru ministru (R95) -.
(ADJUNTO). N.S. diretor-adjuntu.
admison
n., - Mas un anu di admison, na
midida ke no ten ke bin ten tambe
pusibilidadi i kapasidadi di fasi
seleson (R95) -. (ADMISSO).
adora
v., *termo religioso para indicar a
venerao absoluta a Deus e
tambm a submisso aos outros
seres da imaginao e simbologia
religiosa. - Bo adora kil ku fasi seu
ku tera ku mar ku fontis di iagu
(N.T.) -. (ADORAR).
adoradu
part., *venerado; muito amado. djuntu ku Pape ku Fidju i ta adoradu
i ta glorifikadu (L.Cat.) -.
(ADORADO).
adoradur
n., *pessoa que presta homenagem
a Deus. - Ora na bin, i tciga dja, ku
bardaderu adoraduris na adora nha
Pape ku Spiritu ku bardadi (N.T.) -.
(ADORADOR). N.M. pl. adoraduris.
adorason
n., *acto de prestar homenagem a
Deus. - ora ku bo djunta pa
adorason, un ta ten kantiga, utru i
ten nsinamentu, utru ta konta kusa
ku Deus mostral (N.T.) -.
(ADORAO).
adoson
n., *acto de tomar como filho. - fidjus
di adoson (L.Cat.) -. (ADOPO).
N.F. oxtona.
adota
1.v.tr., *aceitar ou implementar uma
proposta ou iniciativa. - Guvernus
dibi di ba adota mididas (R95) -.
(ADOPTAR).
2.v.tr., *tomar algum como filho
prprio. - Ki mininu i mininu adotivu;
ki dirijenti adotal -.
adotadu
Afrikanu
1.n., *habitante do continente
africano. - Malaria i mas ta mata
afrikanus di ki utru duensas (Igr.I.) -.
(AFRICANO). N.S. sin. arc. djas.
2.adj., *tudo o que pertence frica.
- Es na familia afrikanu i un
problema muitu inormi (IN96) -.
(AFRICANO).
afuan
adv., *de borla; em vo; inutilmente.
- No sibi kuma, si no disa padja
brabu kirsi ku arus, arus na muri i no
tarbadju na sedu afuan (L.S.) -. N.F.
Mandinga fu que significa no ter
valor.
aga
n., *nome da letra h; H. (AG). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
agavi
n., *planta da famlia das
Amarilidceas, cujas folhas so
utilizadas para fabricar fibras.
(GAVE). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B., n.v. Agave americana.
Agostu
n., *oitavo ms do calendrio
gregoriano e ms das grandes
chuvas na Guin Bissau. - i na tciga
ospital Tris di Agostu li pa fin des
anu (R95) -. (AGOSTO). N.S.
Hospital Tris Agostu.
agrada
v., *aprazer. - o n na buska agrada
omi? (N.T.) -. (AGRADAR). N.F.
neol.
agrikula
adj., *que se refere aos trabalhos
dos camponeses. - i ten un politika
agrikula ki fasi ki bonitu (IN96) -.
(AGRKULA). N.F. proparoxtona.
N.S. koperativa agrikula; kreditu
agrikula; skola agrikula;
finansiamentus agrikula.
agrikultor
n., *pessoa que trabalha no campo.
- nha familia tudu i agrikultor (IN96) . (AGRICULTOR). N.F. neol. N.M.
pl. agrikultoris. N.S. sin. labradur.
agrikultura
10
11
(R95) -. (ACUSADO).
akuzadur
n., *aquele que acusa. - otca si
akuzaduris lanta, e ka akuzal ku nin
un kusa ku n na diskunfiaba kuma i
fasi (N.T.) -. (ACUSADOR). N.M. pl.
akuzaduris.
akuzason
n., *denncia; queixa. - i ka kusa
sertu pa manda un prezu sin bu ka
manda un akuzason kontra el (N.T.)
-. (ACUSAO). N.F. akuza 2.
ala
adv., *advrbio de lugar que
significa o stio afastado do falante;
naquele lugar; acol; ali; a. - nunde
ku kusa muri ala ku djugude ta
djunta (N.T.) - n kuda i lebri; alal
dentru ditadu P.B.) -. (L). N.F.
oxtona. N.S. ala hipernimo de
L, ALI e A; sin. la; alala; ant. ali.
ala la
loc. adv., *locuo adverbial que
designa o lugar afastado do locutor;
naquele lugar; acol; ali; a; l est.
- Buli ku kustuma buli-buli, nin ki
bentu ka ten, ala la (L.A.) -. (L).
N.M. ao adv. ala so sufixados os
eventuais pron.pess.compl. N.S. ala
la hipernimo de L, ALI e de A;
sin. la; sin. ala; ant. ali li.
alabastru
*mrmore alabastro; espcie de
pedra. - di un pedra lebi ku tcomadu
alabastru (N.T.) -. (ALABASTRO).
Alah
n., *o nome de Deus na lngua
rabe. - Alah, akbar (F.J.) -.
(ALLAH). N.S. V.B.
Alamon
n., *membro do povo alemo,
habitante da Alemanha. - Kil ikipas
di Alamons, djintis formadu (IN98) -.
(ALEMO). N.F. Almon.
Alantedjanu
n., *habitante do Alentejo, uma das
regies de Portugal.
(ALENTEJANO). N.S. V.B.;
ALENTEJO significa alm do rio
Tejo; a outra regio Ribatejo.
alarma
v.tr., *assustar; alertar. (ALARMAR).
N.S. V.B.
alarmadu
part., *alertado. (ALARMADO). N.S.
V.B.
alarmas!
interj., *grito de guerra para chamar
a populao s armas. (S
ARMAS!). N.F. azarmas!. N.S. V.B.
alarmi
1.n., *sinal de perigo. (ALARME).
2.interj., *grito de guerra para
chamar a populao s armas. N.S.
V.B., sin. alarmas!.
alastra
v., *espalhar. - enton kil problema
bin kunsa na alastra (R95) -.
(ALASTRA). N.F. neol., vd. lastra.
N.S. sin. lagua.
albinismu
n., *doena da pele causada pela
falta de pigmentao. (ALBINISMO).
N.S. V.B.
albinu
n., *algum que sofre da
caracterstica doena da pele,
causada pela falta de pigmentao.
(ALBINO). N.S. V.B.
albun
n., *livro para coleccionar fotografias
ou outro. - Ali albuns ki n falau
kuma no tene (J.S.) -. (LBUM).
N.F. paroxtona.
aldea
n., *pequena povoao. (ALDEIA).
N.F. aldeia. N.S. V.A., sin. tabanka.
aldeia
n., - kin ki bu pursora na aldeia?
(R95) -. (ALDEIA). N.F. neol. vd.
aldea.
aldjebra
n., *uma parte da matemtica que
faz as operaes representando as
grandezas por letras. (LGEBRA).
N.F. paroxtona. N.S. V.B.
aldjebriku
adj., *o que diz respeito lgebra.
(ALGBRICO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
12
alega
v., *dizer; acrescentar. - djintis di
Bachil ta alega kuma e ka pudi
koabita ku kil djinti (R95) -.
(ALEGAR). N.F. neol.
alegra
v., *causar contentamento; tornar-se
contente. - abos bo misti alegra un
bokadinhu di tempu ku si lus (N.T.) . (ALEGRAR). N.F. neol.
alegri
adj., *algum que ou est
contente. - e noba pui tudu ermons
fika alegri (N.T.) -. (ALEGRE). N.F.
neol. N.S. sin. kontenti.
alegria
n., *contentamento; festa. - kantiga
di alegria ku di vitoria (L.Cat.) -.
(ALEGRIA).
aleguria
n., *exprimir um pensamento por
meio de smbolos e imagens.
(ALEGORIA). N.S. V.B.
alejadu
adj., *estropiado; mutilado.
(ALEIJADO). N.S. V.A.
aleluia!
interj., *termo da liturgia crist, de
origem hebraica, que exprime
alegria. - e torna grita e fala: aleluia!
(N.T.) -. (ALELUIA).
alen di
1.loc. adv., *a acrescentar a;
superior a. - alen di sedu un kau di
negos, i sedu tambe bantaba di
nobas (P.dosS.) -. (ALM DE).
2.con., *locuo prepositiva que
indica [por cima de]. - ka bu tenta
vivi para alen di bu pusiblidadis
(IN96) -.
alerdjia
n., *reaco do organismo perante
determinadas substncias;
incompatibilidade. (ALERGIA). N.F.
neol. N.S. V.B.
alerta 1
v., *dar um pr-aviso para chamar
ateno; prevenir; sobreavisar. - pa
pudi alerta no kondutoris kuma,
rialmenti mufunesa ta ten na es
13
14
alinha 2
n., *cada uma das subdivises de
um artigo ou pargrafo. - Alinha a:
kin ku ka rispita seus di no tera
(R98) -. (ALNEA)
alinhamentu
n., *acto ou efeito de pr em linha
recta. - bumbas di iagu ku
alinhamentu di kazas, kil ki no ta
tcoma urbanizason (R95) -.
(ALINHAMENTO).
alisersi
n., - kasa ku un bon alisersi, enton
kila i un kasa ke teneu kontinuason
di manga di anu (IN96) -.
(ALICERCE). N.F. vd. alisersu.
alisersu
n., *a fundao de uma construo.
- i pui alisersu riba di pedra (N.T.) -.
(ALICERCE). N.F. alisersi.
aliseu
n., *nome de um tipo de vento;
alsio. (ALISEU). N.S. V.B.
alista
v., *recrutar na tropa. (ALISTAR).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. santaprasa.
alistadu
part., *recrutado. (ALISTADO). N.S.
V.B.
alivia
v., *tirar parte do peso ou da
responsabilidade. - es skola
superior alivia Guine di dipendensia
di pursoris koperantis (P.dosS.) -.
(ALIVIAR). N.S. sin. lebia.
aliviadu
part., *atenuado; consolado.
(ALIVIADO). N.S. V.B.
aliviamentu
n., *alvio; consolao.
(ALIVIAMENTO). N.S. V.B., sin.
aliviu.
aliviu
n., *consolao; aliviamento.
(ALVIO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
aliviamentu.
alkalinu
adj., (ALCALINO). N.S. V.B., ant.
asidu.
15
alkaloidi
n., *substncia com propriedades
alcalinas; estupefaciente.
(ALCALIDE). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
alkansa
v., *conseguir, agarrar. - mindjeris
konsigui di faktu alkansa puzison ke
alkansa pabia di kil Cabral la (C.P.) . (ALCANAR). N.S. sin. iangasa.
alkansadu
part., *conseguido. (ALCANADO).
N.S. V.B.
alkatra 1
v.tr., *cobrir com alcatro.
(ALCATROAR). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.A., sin. asfalta.
alkatra 2
n., *regio do corpo das rezes perto
do rins; anca. - Bo disan n bambu
anti di alkatra arnega! (R.N.) -.
(ALCATRA). N.F. neol.
alkatradu
adj., *estrada com pavimentao de
asfalto. - puku taxistas ki ta seta
leba pasajerus na stradas ki ka
alkatradu (P.dosS.) -.
(ALCATROADO). N.S. sin.
asfaltadu.
alkatron
n., *asfalto, substncia para
pavimentar as estradas. - bo tciga
bo nkosta bo tira roda fora di
alkatron (R95) -. (ALCATRO).
alkeire
n., *medida de cereais e de lquidos.
(ALQUEIRE). N.S. V.B.; a unidade
de medida varia entre 13 e 22 litros;
sin. bucha.
alkimia
n., *arte praticada na Idade Mdia a
fim de obter substncias valiosas,
mexendo os vrios elementos.
(ALQUIMIA). N.S. V.B.
alkol
n., *lquido usado em medicina para
desinfectar. - I ka pirsis limpal ku
alkol, basta i labadu so ku iagu
(Men) -. ((LCOOL). N.F.
paroxtona, alkul.
alkoliku
adj., *lquido com lcool; diz-se de
uma pessoa dependente das
bebidas alcolicas. - Uzu di bibida
alkoliku (IN96) -. (ALCOLICO).
N.F. proparoxtona.
alkolismu
n., *doena causada pelo abuso de
bebidas alcolicas. - falta di impregu
ta omenta bandidasku, furtus ku
asaltus, prostituson, alkolismu i
utrus malis na sosiedadi di Bisau
(P.dosS.) -. (ALCOOLISMO).
alkoliza
v., *embriagar. (ALCOOLIZAR).
N.S. V.B.
alkolizadu
part., *o que abusa de bebidas
alcolicas; embriagado.
(ALCOOLIZADO). N.S. V.B.
alkoranu
n., *livro do profeta Maomet,
fundador do islamismo. - Nin na lei,
nin na alkoranu, i ka sta la (IN96) -.
(ALCORO). N.F. neol., alkoron.
alkoron
n., (ALCORO). N.F. vd. alkoranu.
N.S. V.B.
alkul
n., (LCOOL). N.F. paroxtona, arc.,
vd. alkol. N.S. V.B.
alma
n., *parte espiritual da vida dos
seres; vida; parte vital. - ka bo medi
kilis ku ta mata kurpu, e ka pudi
mata alma (N.T.) -. (ALMA). N.S.
alma dutru mundu (ALMA DO
OUTRO MUNDO) indica um
fastasma e tambm as almas dos
antepassados; alma di diabu
(ALMA DO DIABO) indica algum
malvado.
alma-biafada
n., *ave da famlia dos bucondeos,
de bico comprido e plumagem preta
que habita na zona hmida do
interior, longe da costa, muito
presente nas histrias da GuinBissau. - Alma-biafada ba buska
mindjer (T.M.) -. (ALMA-DE-
16
17
aluguer
n., *contrato de locao. - son kin ke
tene dinheru ku pudi fasi aluguer di
un kaza pa i mora ku si familia
(IN96) -. (ALUGUER). N.F. oxtona.
N.S. sin. lugason.
aluminiu
n., *espcie de metal que a gua do
mar no pode corroer. (ALUMNIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
aluna
n.f., *discpula; a que recebe
instruo na escola. (ALUNA). N.S.
V.B.
alunu
n., *discpulo; o que recebe
instruo na escola. - i paga skola di
alunu (IN96) -. (ALUNO). N.S. sin.
studanti.
alunu-mestre
n., *algum que estuda e ensina ao
mesmo tempo. (ALUNO-MESTRE).
N.S. V.B.; alunu-mestre era
bastante normal durante o tempo
colonial, nas escolas das aldeias
mais afastadas da cidade, como
meio para compensar a falta de
professores.
alva
n., *camiso branco utilizado pelo
padre catlico na liturgia. (ALVA).
N.S. V.B.
alvara
n., *diploma que concede o direito
para a explorao de determinados
servios. - e konsigui se alvara
(IN96) -. (ALVAR). N.F. oxtona.
alvu
n., *objectivo; fim. - alvu des barajen
i pa tardanta iagu nes parti di riu pa i
ka pudi kuri pa mar ma i na intci na
ki parti tras di barajen (Igr.I.) -.
(ALVO).
ama 1
v.tr., *gostar de algum. - Anos i un
povu ke ama nutru (R98) -.
(AMAR). N.S. ama di liti; sin. kiri.
ama 2
n., *governanta; dona da casa;
pessoa que toma conta de uma
18
19
20
21
amonton
adj., *algum que preguioso e
com pouca vontade de trabalhar ou
de aplicar-se nos estudos. Amonton ka sibi si trabadju ta kaba i ka son amonton, ma papiadur: i ta
miti boka na tudu kombersa (N.T.) -.
(A MONTES).
amontondadi
n., *atitude de ser preguioso. - e
kusa di sinta sin, amontondadi na
matau (T.M.) -. (deriv. A
MONTES). N.M. amonton +
ndadi.
amor
n., *sentimento que tem
manifestaes diferentes desde o
afecto at s relaes ntimas. - omi
dibi di sibi, nin si ten roson dianti di
mindjer, i ka dibi di kombersa ku
raiba, ma ku amor, pabia mindjer i
parti mas fraku (Igr.I.) -. (AMOR).
N.F. amur.
amora
n., *fruto da amoreira, da famlia das
Morceas. (AMORA). N.S. V.B.
amorus
adj., *afectuoso. (AMOROSO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
amostra
n., *exemplo; pequena quantidade. kuntudu i ka disa bos sin un amostra
pa da tustumunhu del (N.T.) -.
(AMOSTRA).
ampagai
adv., *muito; em grande quantidade.
- Omi Nhominka gora firma i diskuda
na djubi pis manera ki e na brinka
na iagu: Djarama Guine-Bisau, pis
ten ampagai (M.M.) -. N.F.
proparoxtona; Francs em
pagaille que significa em grande
quantidade.
amparu
n., *proteco; auxlio; ateno
especial. - populason ku ka tene
kosta largu, ku na pirsisa di amparu
(R95) -. (AMPARO). N.F. neol.
amplia
v., *aumentar; alargar; tornar mais
22
23
24
25
26
27
28
29
aos
adv., *advrbio de tempo que indica
[neste momento]; actualmente; o dia
em que estamos. - Manga delis na
pui emblema na tcapeu, ke aonti e
ka pensaba kuma dia di aos pudi
tciga. (C.P.) - nteru na fasidu aos
banda di tris ora di tardi (R95) -.
(HOJE). N.F. oxtona. N.S. sin. dia
di aos; sin. mundu di aos.
aos un dia
loc.adv., *actualidade; tempo
presente. - ne nudadi di mininu
femia ba ta mansi na rua, kasamenti
ka pudi ten aos un dia (J.S.) -.
apadrinha
v.tr., *ajudar algum de maneira
contnua como se fosse da prpria
famlia. - Radiu Pindjikiti na
apadrinhanu (R95) -.
(APADRINHAR). N.F. neol.,
padrinha.
apadrinhadu
adj., *fala-se dos indivduos,
especialmente meninos, que so
ajudados financeiramente por um ou
mais benfeitores. - n misti fala
kuma, no mininus tudu apadrinhadu
(R95) -. (APADRINHADO). N.F.
neol.
apadrinhamentu
n., *a iniciativa criada para ajudar
financeiramente e de maneira
contnua os indivduos,
especialmente crianas. - sistema di
apadrinhamentu (R95) -.
(APADRINHAMENTO).
apagadu
adj., *o estado de no existir ou de
estar em declnio; extinto. - no
disportu sta apagadu (IN96) -.
(APAGADO). N.F. neol, pagadu.
apara 1
v., *aguar. (APARAR). N.S. V.B.
apara 2
n., *os pequenos pedaos de
madeira depois de aplanar.
(APARA). N.S. V.B.
apara-lapis
n., (APARA-LPIS). N.F. neol., vd.
30
apelida
v., *nomear; alcunhar. (APELIDAR).
N.S. V.B.
apelidu
n., *alcunha; nome de famlia;
cognome. (APELIDO). N.F. neol.
N.S. V.B.; sin. mantenha; nomi
indica o nome prprio ou pessoal e
apelidu ou mantenha indicam o
apelido herdado dos pais.
apelu
*pedido ou demanda de cumprir o
que sugerido. - N ta fasi apelu pa
tudu mame di fidjus ku bai dja pa
porta di kazamentu pa i tenta limita
manera di miti na kombersa di fidju
(Igr.I.) -. (APELO).
apenas
adv., *somente; unicamente. - Liga
ka misti nunka odja djustisa di Guine
sedu un djustisa apenas so pa un
grupu di djintis (R95) -. (APENAS).
N.F. paroxtona, neol.
aperitivu
n., *bebida que se toma antes das
refeies; antepasto. (APERITIVO).
N.S. V.B.
apezar
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes concessivas; no
obstante; se bem que. - Seku Ture,
apezar i faladu ditador, ma dentru di
si ditatura i ten un politika agrikula ki
fasi ki bunitu (IN96) -. (APESAR
DE). N.S. sin. apezar di.
apezar di
con., *locuo prepositiva que indica
ideia de [oposio]; no obstante; a
despeito de. - Pulitika linguistika, te
gosi, apezar di diklarasons di
intensons, nunka ka konkritizadu
(MR98) - Apezar di kuma es i bon
noba, ma tambe i disperta atenson
di Liga na manga di sintidus (R95) -.
(APESAR DE).
apiki
adv., *verticalmente. (A PIQUE).
N.F. paroxtona. N.S. V.B.
apikultur
n., *abelheiro. (APICULTOR). N.F.
31
32
aprizentadora
n.f., *a pessoa que fala na Rdio ou
na Televiso. - aprizentadora propi
tan di es programa i di e mis (R95) -.
(APRESENTADORA). N.F. neol.
aprizentadu
part., *mostrado; transmitido. programa i pruduzidu i aprizentadu
pa Conceio Ramos (R95) -.
(APRESENTADO). N.F. neol.,
pursentadu.
aprizentason
n., *exibio; mostra; comunicao.
- Dipus i fasidu aprizentason di
dukumentu (R95) -.
(APRESENTAO). N.F. neol.
apropria
v.tr., *tomar; adaptar.
(APROPRIAR). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.B., sin. toma.
apropriadu
adj., *o que mais oportuno ou
conveniente. - partisipason na nivel
apropriadu di tudu sitadons
implikadus (R95) -.
(APROPRIADO). N.F. neol.
apropriason
n., *acto de tomar; adaptao.
(APROPRIAO). N.S. V.B.
aprosima
v., *estar mais perto; chegar junto
de. - No sibi kuma tcuba na
aprosima (R98) -. (APROXIMAR).
N.F. neol. N.S. sin. tciga.
aprosimadamenti
adv., *um valor que, sem ser exacto,
no muito diferente; quase; perto
de; cerca de. - nde ki izisti na
mundu aprosimadamenti novisentus
i setenta milions di adultus
analfabetus (R95) -.
(APROXIMADAMENTE). N.F. neol.
N.S., sin. kuas; sin. serka di.
aprosimason
n., *acto de estar perto;
reconciliao. - si pulitika esterior ta
karaterizadu pa un aprosimason pa
utru paizis arabi (R95) -.
(APROXIMAO). N.F. neol.
aprova
33
34
35
36
armadilia
n., - Se festas e ta bida lasu ku
armadilia ku mbaransa se kastigu
(N.T.) -. (ARMADILHA). N.F.
proparoxtona, neol., vd. armadidja.
armadu
part., *munido de armas. - Si un omi
forti, armadu, na guarda si kaza,
tudu ki ten sta sukuru (N.T.) -.
(ARMADO).
armadura
1.n., *conjunto de peas metlicas
que cobriam o corpo dos guerreiros
antigos. - Se pitu tadjadu ku un
armadura suma feru, ku tcomadu
kurasa (N.T.) -. (ARMADURA).
2.n., *conjunto de vares de ferro
utilizado nas contrues de beto
armado.
armamentu
n., *conjunto de armas. - Kal arma
ke Junta tene i kal armamentu ke
sta na posi di Junta, i ka ten sidadon
ke ka sibi kila aos (R98) -.
(ARMAMENTO).
armariu
n., *mvel. (ARMRIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
armasen
1.n., *depsito para guardar
mercadorias. - Ratu falal kuma i
misti pa i largal na un armasen di
arus (F.M.) -. (ARMAZM).
2.n., *estabelecimento comercial. No bin utiliza arus di armasen di
povu so dipus ki izersitu formadu
(C.P.) -. N.F. almasen.
armasenista
n., *pessoa encarregada de
armazm. - Monde i armasenista di
asosiason (Cenfa) -.
(ARMAZENISTA). N.F. neol.
armason
1.n., *equipagem de um navio. - Na
dia di tris e bota utru armason di
barku na mar (N.T.) -. (ARMAO).
2.n., *esqueleto de qualquer obra.
armatan
n., *vento quente do deserto.
(HARMATO). N.F. oxtona. N.S.
37
V.B.
armazena
v., *guardar; conservar.
(ARMAZENAR). N.S. V.B.
armazenadu
part., *conservado.
(ARMAZENADO). N.S. V.B.
armeru
n., *pessoa que faz ou vende
armas. (ARMEIRO). N.S. V.B.
armonia
n., - Armonia di Guine si bu tene
dinheru (T.T.) -. (HARMONIA). N.F.
paroxtona, neol., vd. armunia.
armoniu
n., *rgo pequeno. (HARMNIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
armunia
n., *paz e amizade entre as
pessoas; acordo. - tudu djinti sibi
kuma Forsas Armadas ka na vivi na
armunia (R98) -. (HARMONIA). N.F.
paroxtona, armonia.
armunius
adj., *bem proporcionado.
(HARMONIOSO). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
arnega
v., *abjurar; amaldioar. - Bariga
logu lanta i arnega ku el (A.P.) -.
(ARRENEGAR).
arnegadu
*abjurado. (ARRENEGADO). N.S.
V.B.
arnegu
interj., *exclamao de repulsa que
significa [Deus me livre]; livra! - Ami,
ku e nha mon ku n na ba buska
noiba? Arnegu di bo! (T.M.) -.
(ARRENEGO!).
arnoba
1.v., *substituir por coisa melhor;
tornar novo. - bo disa Deus arnoba
bo pensamentu, pa rabida bo
manera di ianda (N.T.) -.
(RENOVAR).
2.v., *repetir.
arnobadu
part., *rejuvenescido; melhorado;
tornado novo. - Kuntudu no kurpu
38
39
40
mata.
asasinadu
1.n., *acto de matar algum;
homicdio. - na runion pa splikason
nde asasinadu di Cabral, i ta ten kil
ki ta falau: no tira Tuga na no tera,
no ta kunsa fasi tcuru di Cabral
dentru di Bisau (C.P.) -.
(ASSASSINATO). N.F. neol.
2.part., *diz-se de algum que foi
matado. (ASSASSINADO). N.F.
neol. N.S. V.A.
asasinu
1.n., *algum que causa a morte de
algum; homicida. - Asin ki fika
dismintidu mortu di asasinu di Bud
Af duranti kil noti (R95) -.
(ASSASSINO). N.F. neol.
2.n., *acto de matar; assassinato;
homicdio. - Polisia ta intirvi ora ki
tcomadu: salvu kazu ki faladu kuma,
suma un kazu di dilinkuensia, un
asasinu, un kusa sin ki kompeti elis
(R95) -. (ASSASSNIO). N.S. sin.
asasinadu.
asemblea
n., (ASSEMBLEIA). N.F. paroxtona,
vd. asembleia. N.S. V.A.
asembleia
1.n., *reunio de pessoas para um
determinado fim; congresso. - i
fasidu un asembleia di familia pa
studa kal ke utrus meius (IN96) -.
(ASSEMBLEIA). N.F. proparoxtona,
asemblea.
2.n., Asembleia Nasional Popular,
*rgo deliberativo da Repblica da
Guin-Bissau, cujo nmero de 100
membros, ou Deputados, eleitos
democraticamente pelo povo por
meio de eleies legislativas de
quatro em quatro anos. - Segunda
seson ordinaria di kinta lejislatura di
Asembleia Nasional Popular
kontinua si tarbadju na no kapital
(R95) -. (ASSEMBLEIA NACIONAL
POPULAR).
asentu 1
n., *sinal grfico que se coloca em
cima de certas letras para indicar as
41
(ASSIMILADO).
asin
adv., - bu na toma galinha bu mata,
bu na mitil na ki iagu kinti, asin pa
pudi penal (N.M.) -. (ASSIM). N.F.
neol., vd. sin 2.
asin ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; logo que. - Si no
tene mas nivel di skola, enton asin
ke no tene mas saudi pa no kultura
(IN96) -. (ASSIM QUE). N.F. neol.
asina
v.tr., - Memorandu ku no asina
(R98) -. (ASSINAR). N.F. neol., vd.
sina 2.
asinatura
n., *aposio do prprio nome num
documento para autenticar ou
subscrever. - Si ka ten dia di
asinatura, djintis sta purparadu pa
ataka (R98) -. (ASSINATURA). N.F.
sinatura.
asindetu
n., *ligao das palavras ou das
frases elidindo a conjuno
coordenativa. (ASSNDETO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
asinki
n., *folha de zinco. - I ki asinki no ta
pistal -. (deriv. ZINCO). N.F. zinku.
N.S. sin. lata.
asistensa
n., *auxlio; amparo.
(ASSISTNCIA). N.F. asistensia.
N.S. V.B.
asistensia
n., - gabinete di asistensia juridika di
kriansa (R95) -. (ASSISTNCIA).
N.F. proparoxtona, neol., vd.
asistensa.
asistenti
n., *adjunto; auxiliar. - Un sentru di
saudi pelu menus i tene un mediku
asistenti (IN96) -. (ASSISTENTE).
N.F. neol.
asisti
v., - Anos tudu no asisti manga di
senas, dinti sai mas tardi di ki
42
43
44
45
atitudi
n., *comportamento; postura;
conduta. - n pensa ku kil bu atitudi
la, anos no kunsiu diritu (R95) -.
(ATITUDE). N.F. neol.
ativa
v.tr., *estimular; despertar; acelerar.
(ACTIVAR). N.S. V.B.
ativadu
part., *despertado; estimulado;
acelerado. (ACTIVADO). N.S. V.B.
ativamenti
adv., *advrbio de modo que
significa [com mais
responsabilidade] ou [com mais
influncia]. - mindjeris misti pa omi
djuda elis pa e pudi partisipa mas
ativamenti na dizinvolvimentu di
tudu no tera (R95) -.
(ACTIVAMENTE). N.F. neol.
atividadi
n., *ocupao; conjunto de actos. Se atividadi alarga te na paizis
strandjerus (R95) -. (ACTIVIDADE).
ativista
n., *pessoa que participa; membro. i un ativista di no partidu Union pa
Mudansa (IN96) -. (ACTIVISTA).
N.F. neol.
ativu
1.adj., *que age; que tem energia ou
vigor. - djintis na sedu ativu pa pudi
di fatu torna rispita se kumprumisu i
se palavras (R98) -. (ACTIVO).
2.n., *valor positivo de uma empresa
ou actividade. N.S. V.A.
atlas
n., *coleco de cartas geogrficas.
(ATLAS). N.F. oxtona. N.S. V.B.
atleta
n., *pessoa que pratica desporto;
lutador. - un atleta i teneu kondison
fizika pa kualker mumentu (IN96) -.
(ATLETA). N.F. neol.
atletismu
n., *conjunto de certas prticas
desportivas, normalmente
individuais, como as corridas, os
saltos e os lanamentos.
(ATLETISMO). N.S. V.B.
46
atmosfera
atmosfera
1.n., *camada de ar que est ao
redor da terra; meio ambiente.
(ATMOSFERA). - Tudu povus e ten
diretu pa se atmosfera, ku sedu, seu
ku pindra riba delis, pa ka i puluidu
(R96) -. N.F. neol.
2.n., *unidade de medida dos
fluidos.
atoa
1.adv., *ao acaso; sem reflexo. (
TOA). N.F. paroxtona. N.S. V.B.
2.adv., *sem proveito; inutilmente.
atomiku
1.adj., *diz-se da energia atmica,
da bomba atmica, da fsica
atmica. (ATMICO). N.F.
proparoxtona.
2.n. bomba atomika, *arma
mortfera que liberta energia que
desintegra o ambiente circunstante.
- Filisteus ka tenba avion, nin karu
blindadi, nin bumba atomika (Igr.I.) . (BOMBA ATMICA). N.M. lexia
composta.
atomismu
n., *sistema filosfico que admite a
existncia dos tomos como
elementos constitutivos da matria.
(ATOMISMO). N.S. V.B.
atomiza
v.tr., *reduzir a partculas
pequenssimas; dividir.
(ATOMIZAR). N.S. V.B.
atomizadu
part., *reduzido a partculas
pequenssimas; dividido.
(ATOMIZADO). N.S. V.B.
atomu
n., *elemento constitutivo da
matria; corpsculo. (TOMO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
atonitu
adj., *confuso; espantado.
(ATNITO). N.S. V.B.
ator
n., *pessoa que faz teatro ou
cinema; pessoa que participa. partidus politikus ku si kandidatus
47
atrela
v.tr., *levar a reboque; levar com
trela; rebocar. - Mesmu ku bu na
tene elis bu ka dibi di atrela kilis ku
moranta fora riba di kil ku bu kaza
ofisialmenti (IN96) -. (ATRELAR).
atreladu
1.adj., *rebocado; arrastado.
(ATRELADO).
2.n., *veculo sem motor rebocado
por outro. (ATRELADO). N.S. V.B.
atribi
v., (ATREVER-SE). N.F. vd. atrivi.
N.S. V.B.
atribidu
adj., (ATREVIDO). N.F. vd. atrividu.
N.S. V.B.
atrivi
v., *ter coragem; ousar; tentar
meter-se onde no deve. - Sibi di bu
vida, nunka mas ka bu atrivi, Bisilai
(Cecomes) -. (ATREVER-SE). N.F.
atribi.
atrividu
part., *corajoso; audaz; metido;
ousado. (ATREVIDO). N.F.
atribidu. N.S. V.A., sin.
disinkaradu.
atriz
n.f., *pessoa que faz teatro ou
cinema. (ACTRIZ). N.S. V.B.
atu
1.n., *aco; cerimnia pblica. - e
panhadu na un fragranti atu pa
pulisia otca ke e na kumersializaba
serka di sen gramas di iamba (R95)
-. (ACTO).
2.n., *parte de uma pea teatral. Atu uniku (C.V.) -.
atua
v., *agir; fazer efeito. - apezarjj
kolera ne momentu i ka na atua, no
ka na para papia del (R98) -.
(ACTUAR). N.F. paroxtona.
atuadu
part., *realizado. (ACTUADO). N.S.
V.B.
atual
1.adj., *presente; real. - kompara
salariu atual ku slariu di tempu
48
49
ventura.
averbiu
n., *so palavras ou grupos de
palavras com a funo semntica
de especificar o processo exprimido
pelo verbo ou o significado dos
adjectivos, dos nomes e dos
mesmos advrbios. (ADVRBIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
aviadur
n., *tripulante de aeroplano. El ku
mandaba dja ultimu aviaduris (C.P.)
-. (AVIADOR). N.F. abiadur. N.M.
pl. aviaduris.
aviason
n., *conjunto de meios de transporte
areo. - bu ka pudi sai pa bu ianda
di dia, pabia aviason sta riba (C.P.) . (AVIAO). N.F. abiason.
avinida 1
n., *via de circulao urbana mais
larga do que a rua. - no na djubi li
na avinida katorzi di Novembru, so
pa manera ki ki kau sta pertadu
(R95) -. (AVENIDA).
avinida 2
n., *pea destinada a prender o
cabelo; gancho de cabelo. - Di
fabur, pistan avinida -. (deriv.
AVENIDA). N.S. V.A.
avion
n., *aparelho utilizado na navegao
area; aeroplano. - na Karavela no
ka tene avion, no ka tene elikopteru,
no ka tene barku rapidu (R95) -.
(AVIO). N.F. abion.
aviza
1.v.tr., *fazer saber. - No na aviza
pa ninguin diskisi kuma, anti di bu
na bai bias, bu ten ke bai la ba
barsina sobri febri amarelu (R98) -.
(AVISAR).
2.v.tr., *aconselhar; admoestar;
advertir. - Jesus aviza elis, i fala: bo
toma sintidu, bo libra di fermentu di
Fariseus ku fermentu di Erodis
(N.T.) -.
avizadu
part., *advertido. - kada omi dibi
sedu avizadu kal mison ki na
50
51
B, b
*Segunda letra o grafema do
alfabeto que representa o fonema
[oclusiva sonora bilabial]. (B). N.S.
Em muitas das palavras derivadas
do Portugus substitui o som [v]; vd.
bentu (VENTO).
ba 1
v.s.aux., - N bai pa ba panha sonu
son, n pega mas sunha (N.M.) -.
(VAI). N.F. vd. bai.
ba 2 [-ba]
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
tempo anterior dos verbos. - i ta
mistiba kume restus ku ta sobra
(N.T.) -. N.S. -ba sufixado ao
verbo para distingu-lo do lexema
ba, forma elidida do verbo bai (IR).
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
modo condicional, hiptese
impossvel ou irreal. - i kumprimiti na
Lisboa kuma si i tcigaba Bisau,
dentru di un anu, i na kababa ku
guera kinti-kinti (C.P.) -.
ba 3 [ba-]
pref., *prefixo que entra na
formao de substantivos ou
pronomes, exprimindo a ideia de
plural comitativo. - Otca ki babumbulun tcolona, ba-tambur
tcebeta, lambes kunsa karmusa
(J.S.) - Pera, n notisia banhus kin ki
ami (JB97) -.
baba 1
v., *molhar-se com a saliva viscosa
que escorre da boca. - Alma-biafada
kansa tok i na baba (T.M.) -.
(BABAR).
baba 2
n., *nome de referncia em relao
aos velhos e, em particular, aos
chefes. - Mininu falan: baba, ke ke i
liberdadi? (C.S.) -. N.F. Mandinga e
Bijag baba que significa papa.
babadu
part., *molhado com baba.
(BABADO). N.S. V.B.
babel
52
53
bafatoriu
n., *iguaria muito saborosa que se
come para acompanhar as bebidas
alcolicas; petisco local; pequena
refeio. - E ta sirbi bafatoriu karu di
frangu, kabritu i bibidas importadu
(P.dosS.) -. (deriv. ABAFAR). N.F.
proparoxtona.
bafu
n., *respiro; hlito; mau cheiro.
(BAFO). N.S. V.B.
Baga
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Baga,
pertencente ao grupo lingustico Sul,
da subfamlia Oeste-atlntica.
(BAGA). N.S. V.A.
bagabaga
1.n., *insecto socivel da ordem dos
ispteros; trmite; trmita. - toki
bagabaga na pegal na un ladu
(T.M.) -. (BAGABAGA). N.F. Guin.,
Mandinga baba que significa
trmite. N.S. n.v. Amitermes
meridionalis; na Guin h dois tipos
de trmites, as vermelhas que
fabricam morros de grande
dimenso e de cor vermelha, e as
pretas, que fabricam morros
pequenos, de feitio de cogumelos e
de cor cinzenta-escura.
2.n., *ninho das trmites; morro-dosalal; termiteiro; termiteira. - Bu
sinta na bagabaga, bu na rui tcon
(L.A.) -. N.S. muntu di bagabaga.
bagana
v., *abrandar; alentar; suavizar;
aliviar; desprender. - Porta, si misti
bagana pa kai, bu ta ndjital (L.A.) -.
N.F. proparoxtona.
baganadu
part., *alentado; abrandado; solto. Badja fidalgundadi di ba estins
baganadus (N.V.) -.
bagas
n., *resduo; sedimento. (BAGAO).
N.F. oxtona, bagasu. N.S. V.B.
bagasu
n., (BAGAO). N.F. neol., vd.
bagas. N.S. V.B.
54
bagatela
n., (BAGATELA). N.F. neol., vd.
bakatela. N.S. V.B.
bagri
n., *espcie de peixe da famlia dos
Silridas, denominado tambm
bagre da Guin, cujas
caractersticas principais so a pele
nua, a presena de barbilhes e a
barbatana dorsal espinhosa. - i bai
larga suur na mar pa tisi bagri o
kakri (T.Tc.) -. (BAGRE). N.S. n.v.
Arius parkii.
baguera
n., *insecto himenptero da famlia
dos Apdeos que vive em enxames
e produz mel e cera; abelha. Baguera na si kumbu ka ta medi lion
(L.A.) -. (deriv. GUERRA). N.F.
Pepel ba-, prefixo de plural, +
GUERRA, que designa os
guerreiros (M.deBarros). N.S. n.v.
Apis meridionalis; kasa di
baguera; kumbu di baguera;
muntu di baguera.
baguera-brabu
n., *himenptero da famlia dos
Vespdeos; vespa; vespo. N.M.
lexia composta. N.S. V.B., n.v.
vespa crabo.
baguera-mestra
n., *rainha de abelhas. (ABELHAMESTRA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. rei di baguera.
baguereru
n., *apicultor. N.S. V.A.; sin.
apikultur.
baguitc
1.n., *rosela. - i na tenta pila baguitc,
ma i ka sibi pila dritu (J.L.R.) -.
(BAGUICHE). N.F. Guin., badjiki;
Bainouk bageco que significa
rosela. N.S. n.v. da planta Hibiscus
sabdarifa; dukuli baguitc; panga
baguitc.
2.n., *esparregado feito com
spalas e folhas de rosela, cozidas
e maceradas. - Si bu sibi kuma abo i
koitadi, bu sufri ku bu kuntangu seku
ku baguitc nves di bu ba mansirka
55
56
bakatela
n., *insignificncia; coisa de pouco
valor. - Tudu dia ku n lanta, n ta
toma un matabitcu bakatela (A.T.) -.
(BAGATELA). N.F. bagatela.
bakia
v.tr., *levar ao pasto ou guardar o
gado; pastar; vigiar. - Iero i Fula, ma
Samba ku ta bakia baka (L.A.) -.
(deriv. VACA). N.F. paroxtona.
bakiadu
part., *apascentado; diz-se de gado
ou de outros animais levados ao
pasto. (deriv. VACA). N.S. V.B.
bakiadur
1.n., *pessoa que cuida do gado;
vaqueiro. - N nega ermondadi di
baka ku bakiadur (C.V.) -. (deriv.
VACA). N.M. pl. bakiaduris.
2.n., *nome comum para indicar o
guarda de animais. - e na iandaba
pirdidu suma karnel ku ka ten
bakiadur (N.T.) -. N.S. bakiadur di
kabra; bakiadur di purku.
bakiadur di kabra
n., *pessoa que cuida de cabras.
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.P.
bakiadur di purku
n., *pessoa que cuida de porcos.
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.P.
bakiamentu
n., *apascentamento; pastoreao.
(deriv. VACA). N.S. V.B.
bakin
con.pl., - Bakin ku staba na sukuru?
(C.V.) -. (QUEM). N.F. vd. kin.
bal
n., - Toma bu bal, bu skirbi oitenta
(N.T.) -. (VALE). N.F. arc., vd. val.
bala
n., *projctil de arma de fogo. - bu
ba dal bala pa i karga i leba (C.P.) -.
(BALA).
balafon
n., *instrumento musical de teclas
que se toca com duas varinhas;
xilofone. - Aos si bu disan n na
sedu bombolon, kora, tagara,
57
Balanta
1.n., *um dos povos mais
numerosos da Guin-Bissau,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Bak da subfamlia OesteAtlntica. - Ali i ka ten Pepel nin
Balanta, nin patron nin tarbadjadur
(Igr.I.) -. (BALANTA). N.S. Kunanti
ou Mansonka um grupo de
Balantas com emprstimos da
lngua mandinga; sigridu di
Balanta.
2.n., Balanta di Nhakra, *grupo
tnico que reside sobretudo no
Sector de Nhacra: muitos deles tm
emigrado para o Sul, especialmente
na regio de Cati. (BALANTAS DE
NHACRA).
N.S. sin. Balanta di Fora
(BALANTAS DE FORA) um
subgrupo dos Balantas de Nhacra.
3.n., Balanta Brabu, *grupo tnico
que reside sobretudo nos Sectores
de Mansoa e de Safim.
(BALANTAS BRAVOS). N.S. sin.
Balanta kuntoi (BALANTAS
CONTOI).
4.n., Balanta Naga, *grupo tnico
que reside sobretudo no Sector de
Bula e de Bissor. (BALANTAS
NAGA).
5.n., Balanta Mane, *grupo tnico
que reside sobretudo no Sector de
Bissor e no territrio norte da
cidade de Farim. - Balanta Mane
kuma pa ka konta Mandinga kuma
binhu sabi (L.A.) -. (BALANTA
MAN).
balburdia
n., *desordem. (BALBRDIA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
baldi
n., - un nkargadu ku na toma konta
di baldi ku korda (Igr.I.) -. (BALDE).
N.F. vd. baldu.
baldia
v., *passar lquidos de um recipiente
para outro; transvasar. (BALDEAR).
N.F. paroxtona. N.S. V.B.
baldu
58
balosa
v., *mover-se em balano; balanar;
balouar; sacudir. (BALOIAR).
N.S. V.B.
balosadu
part., *sacudido. (BALOIADO).
baloti
n., *fardo de algodo ou de tecidos.
- i tis dus baloti o tris baloti des
legos (IN96) -. (BALOTE).
baluma
v., *ter o corpo inchado pelo lcool. Bu baluma -. N.S. V.A.
balumadu
adj., *diz-se de algum inchado pelo
lcool; balofo. N.S. V.M.
balur
1.n., *mrito; coragem. - da tudu
pekadur balur ki tene (R95) - n ten
balur na nha korson, n ten korajen
na nha distinu (J.D.) -. (VALOR).
N.F. valur. N.M. pl. baluris.
2.n., *preo. - kusas ku sta na balur
di sesenta milions di franku CFA
(R98) -.
3.n., *importncia. - Kal ki balur ki lei
ten pa bo? (L.S.) -.
baluris
n.pl., - no ta bai tras di utru baluris ki
na bin pirdintinu ku el? (L.S.) -.
(VALORES). N.F. vd. balur.
Bambara
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Bambar,
pertencente ao grupo lingustico
Mande Tan ou do Norte, da
subfamlia Mande. (BAMBAR).
N.F. oxtona. N.S. V.B.
bambaran
1.n., *pea de pano, normalmente
de forma rectangular e com quatro
tirinhas, utilizado pela me ou outra
pessoa para trazer a criancinha s
costas. - Nha Maria kusi bambaran,
ma i ka tene fidju (L.A.) -. N.F.
Mandinga bampuran, que significa
esse tipo de pano. N.S. nos tempos
antigos o bambaran era um
atrelado feito em couro ou em
madeira.
59
60
bandidu
n., *pessoa que comete crimes ou
actos condenveis; criminoso;
malfeitor. - E krusifika tambi dus
bandidus djuntu ku el (N.T.) -.
(BANDIDO).
Bandin
n., - na fera di Bandin (R98) -.
(BANDIM). N.F. neol., vd. Bande.
banditismu
n., *actividade condenvel ou
criminosa. - el ku manda banditismu
tciu gosi na prasa (N.M.) -.
(BANDIDISMO; BANDITISMO). N.F.
neol. N.S. sin. bandidasku.
bandju
n., *instrumento musical. (BANJO).
N.S. V.B.
bandolin
n., *instrumento musical; espcie de
viola. (BANDOLIM). N.S. V.B.
bandona
1.v.tr., *largar; desistir; deixar. Djovens gosi ta bandona tabanka e
ta kuri pa prasa (N.M.) -.
(ABANDONAR).
2.v.tr., *repudiar. - Manga di
disipulus bandona Jesus (N.T.) -.
bandonadu
part., *posto de parte;
desamparado. - no ta pirsiguidu, ma
no ka ta fika bandonadu (N.T.) -.
(ABANDONADO).
banha 1
v., *molhar; regar. (BANHAR). N.S.
V.B.
banha 2
n., *gordura animal. (BANHA). N.S.
banha di purku.
banha di purku
n., *gordura; banha. (BANHA DE
PORCO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
banhadu
part., *molhado; regado.
(BANHADO). N.S. V.B.
banhala
n., *pano variegado dos
muulmanos. N.S. V.B.
banharas
61
(R95) -.
bankarota
n., *falncia comercial. - Aos nde ki
kil Banku sta nel? Si bai pa
bankarota o i sta na si
funsionamentu inda? (IN96) -.
(BANCARROTA). N.F. neol.
banketi
1.n., *refeio com muita gente;
festim. (BANQUETE).
2.n., *Na liturgia crist diz-se da
comunho com Deus ou da
comunho Eucarstica. - pa no sedu
dignu di toma parti na bu banketi
(L.Cat.) -. (deriv. BANQUETE
SAGRADO).
banku 1
1.n., *assento estreito e comprido;
cadeira; mocho; escabelo. - Utru
djintis ta sinta, kadakin ku si banku,
pa djubi badju (N.M.) -. (BANCO).
N.S. sin. muchu.
2.n., *carteira; secretria; prancho
de trabalho de carpinteiro.
3.n., *dependncia de um hospital
onde so atendidos os doentes.
banku 2
n., *estabelecimento onde se
efectuam operaes vrias como as
de crdito, de cmbio, de cobrana.
- Aos n tene dinheru na Banku, ami
fidju di Guine pa ba labanta n na
ianda tok n kansa (R98) -.
(BANCO).
banku 3
1.n., *acumulao de areia no mar o
no rio; baixio. - kil praia bida un
banku na metadi di mar (N.M.) -.
(BANCO).
2.n., *cardume de peixes.
banku di ori
n., *tabuleiro com doze buracos
utilizado para jogar ori. - Na no kau
no ka teneba banku di ori, pa kila no
ta kobaba tcon no ba buska ori na
matu no bin djuga (J.S.) -. (BANCO
DE ORI). N.M. lexia complexa.
banoba
n., *notcia. (deriv. NOVA). N.M. ba
um prefixo, derivado das lnguas
62
karateristikas di merkadus-feras: i
bantaba di noba, i kau tambe di
inkontru (P.dosS.) -. (BARES). N.F.
paroxtona.
bar-taberna
n., - i ten baris ku kara di taberna,
nde ki ta bindidu riba di tudu kana,
serveja ku bafatorius (P.dosS.) -.
(deriv. BAR TAVERNA). N.F. vd.
bar.
bara 1
1.v., *cobrir; untar. - Odja ku n
sakudi kurpu pabia baguera bara na
mi, padja kapilin i kai (C.V.) -.
(BARRAR).
2.v., *enganar; trapacear; roubar ao
jogo. - Ah! studal diritu, eh! si ka
bara! (T.T.) -.
bara 2
n., *pau comprido; haste; cana.
(VARA). N.F. vara. N.S. V.B.
bara 3
1.n., *pea de metal. (BARRA).
2.n., *sinal grfico [-]; travesso. Lei numeru seis, bara setenta i seis
(R95) -.
bara di sabon.
Barabas
n., *personagem dos Evangelhos
que foi soltado pelo Governador
romano Pncio Pilato em troca da
condenao de Jesus Cristo. - Na
kil tempu i tenba un prezu kunsidu
ku tcomadu Barabas (N.T.) -.
(BARABS). N.F. oxtona.
baradja
v.tr., *mesclar as cartas de jogo.
(BARALHAR). N.S. V.B.
baradjadu
part., *mesclado; confundido.
(BARALHADO). N.S. V.B.
baradjadur
n., *atrapalhador. (BARALHADOR).
N.S. V.B.
baradju
n., *coleco completa de cartas de
jogar; jogo de cartas. - n ta falau
kuma i ka so strandjerus, ma
garandi parti di djugu di baradju i
Guinensis (R95) -. (BARALHO).
63
orientalis.
baratadu
part., *negociado; trocado.
(BARATEADO). N.S. V.B.
barateru
n., *aquele que vende barato.
(BARATEIRO). N.S. V.B.
baratu
adj., *que se vende a preo baixo;
que custa pouco dinheiro. - prudutu
di prumeru nesesidadi ieraba
bastanti baratu (IN96) -. (BARATO).
barba 1
n., *queixo; mento. - Rostu tene
testa, udju, naris, boka, barba,
kechada (N.M.) -. (deriv. BARBA).
barba 2
1.n., *plos da parte inferior do rosto
do homem adulto. - Si dus pusua si
barba pega fugu, kadakin ta paga di
sil (L.A.) -. (BARBA). N.S. rapa
barba; sin. kabelu di barba.
2.n., *plos que crescem no focinho
ou na cabea de certos animais;
arestas de algumas plantas, como,
por exemplo, as barbas-de-milho. - I
pega lion na barba, i madjal kabesa
na tcon, i matal djanan ku si mon
(Igr.I.) -.
barbanti
n., *corda muito fina; cordel
alcatroado. (BARBANTE). N.S. V.B.
barbaridadi
n., *crueldade. (BARBARIDADE).
N.S. V.B.
barbaru
n., *selvagem; grosseiro; brutal.
(BRBARO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.; na antiga Grcia o termo
BRBARO designava os
estrangeiros, isto , os que no
falavam o idioma grego.
barbatana
n., *rgo de natao dos peixes;
muito procuradas e
comercializadas, so aquelas dos
tubares. - Kanua di Lebu ta intci pis
fumadu kun ku barbatana di kaudu
(M.M.)-. (BARBATANA). N.F. neol.
N.S. sin. lemi di kaudu.
barajen
n., *barreira erguida para travar o
fluxo das guas ao fim de as
represar; obstruo. - es barajen
pudi kumpudu di pedras garandi ku
simentu (Igr.I.) -. (BARRAGEM).
N.F. paroxtona, neol. N.S. sin.
oriki.
baraka
1.n., *casa provisria; cabana. - tris
limaria na kumpu un baraka son
(L.S.) - Na tabanka Kamabi e ta
kumpu un baraka garandi: la ke ta
sinta e na durmi (F.M.) -.
(BARRACA).
2.n., *cabana construda no territrio
sagrado da floresta, destinada a
albergar os circuncisos. - nha
lambes bin e na kanta, n tira un litru
di binhu tintu n da elis n sai ku nha
kolegas n bai pa baraka (N.M.) -.
3.n., *loja nas feiras. - i komun odja
mininus ku si latasinhus na pidi
simola di baraka pa baraka, e ta fasi
si sirvis di parmanha ora ki mesas o
barakas na montadu (P.dosS.) -.
barakuda
n., *qualidade de peixe. (BICUDA).
N.F. vd. bekuda. N.S. V.B.
baranda
n., *plataforma saliente ao redor de
um edifcio; balco; terrao. montiadur sintaba na baranda i na
obi tudu kil ke na papiaba (L.S.) -.
(VARANDA).
barankia
v., *sacudir com violncia como
efeito de um embate. - Onsa kunsa
djanan ku barankia kusas di Furadur
(A.P.) -. (deriv. BARRANCO). N.F.
proparoxtona.
barata 1
v., *negociar; baixar os preos.
(BARATEAR). N.S. V.B.
barata 2
n., *insecto ortptero da famlia dos
Blatdeos, muito voraz e de
costumes nocturnos. - Kaza bedju
ka ta falta barata (L.A.) -.
(BARATA). N.S. n.v. Barata
64
barberu
n., *aquele que corta a barba e os
cabelos; cabeleireiro. - E virus di
Sida i ta transmitidu tambe ku
laminas ke barberus ta utilizal ora ki
sta infetadu (R95) -. (BARBEIRO).
barbia
v.tr., *cortar a barba prpria ou de
outro. (BARBEAR). N.S. V.B.
barbiadu
part., *algum que cortou a barba.
(BARBEADO). N.S. V.B.
barbu
n., *espcie de peixe, com
barbilhes, muito frequente
sobretudo nos rios da Guin. - i miti
ku burta di barbu, i sinta riba del i
finka unha tudu pa i alsal (T.M.) -.
(BARBO). N.S. n.v. Barbus
barbus.
barbudu
adj., *homem com muita barba.
(BARBUDO). N.S. V.B.
bardaderu
adj., *sincero; autntico; leal. - es i
bardaderu, falsidadi ka sta nel (N.T.)
-. (VERDADEIRO). N.F. berdaderu;
verdaderu. N.S. ant. iaradu.
bardadi
1.n., *conformidade de alguma coisa
com a realidade; certeza. - No pubis
sibi dja kuma ora di bardadi tciga
dja, di liberdadi ku djustisa (R98) Pilatus puntal: ke ki bardadi? (N.T.) . (VERDADE). N.S. ant. mintida.
2.adv., na bardadi, *locuo
adverbial que significa [realmente];
verdadeiramente; efectivamente;
francamente. - na bardadi bar i kuas
pontu di diverson djuntu ku
diskotekas (P.dosS.) -. (NA
VERDADE).
bardamerda
n., *diz-se de uma pessoa sem
carcter. (BARDAMERDA). N.S.
V.A.; BARDAMERDA falar calo;
pis a bardamerda;
barera
n., *estacada; obstculo;
dificuldade. - I sibi tambe dritu di
65
bariga
1.n., *parte inferior do corpo que
contm o estmago e os intestinos;
abdmen; ventre; pana. - Si bu na
bulidu kosta, bu ta buli bariga (L.A.)
-. (BARRIGA). N.S. bariga-gros;
bariga di pe; biku di bariga;
dismantca bariga; kortamenti di
bariga; panga-bariga; panha
bariga; sta ku bariga; tene bariga;
tira bariga.
2.n., *estmago. - Ami n ta intci
bariga tudu ora ku arus (Ceef) -.
3.n., *gravidez. - Ka bu fiansa son
kuma, ora ku bu na mamanta, bu ka
pudi panha bariga (R96) -.
bariga di pe
n., *parte muscular do lado posterior
da perna; sura. (BARRIGA DA
PERNA). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. butcu di
pe.
bariga-gros
n., *barrigudo; barriga grande;
parturiente. (deriv. BARRIGA
GROSSA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. barigona.
bariga korta
coloc., *sentir clicas; ter diarreia.
(deriv. A BARRIGA CORTOU). N.S.
V.M.
barigasinhu
n.dim., *diminutivo que significa
abdmen ou estmago pequeno. nha djintis kontenti ku mi, e mata pa
mi un karneru; kuma gora pa n
kumel fep, ami son ku e nha
barigasinhu sin (P.B.) -.
(BARRIGASINHO).
barigona
1.n., *barriga grande. - Bariga pega
kirsi i bin fika barigona (F.M.) -.
(BARRIGUDO). N.S. sin. barigagros.
2.n., *parturiente.
baril
n., *pequena pipa para lquidos;
unidade de medida do petrleo.
(BARRIL). N.S. V.B.; baril tem a
capacidade de 200 litros.
bariti
n., *cobertura para a cabea; bon.
- Didime e nha fiansa, nha fiansa
fian bariti (N.V.) -. (BARRETE). N.F.
bareti. N.S. sin. boina.
barka
n., *embarcao pequena, com
fundo plano. (BARCA). N.S. V.B.,
sin. boti.
barkafon
n., *espcie de mala de mo ou
cesto, com tiracolo e normalmente
com tampa, para transportar os
artigos de uso pessoal e os seus
mantimentos; algibeira. - Mininus
teneba na si barkafon: fiu di padja,
padas di karbon ku kukunete (L.S.) .
barkasa
n., *tipo particular de transporte
martimo de carga, com fundo
plano. (BARCAA). N.S. V.B.
barku
n., *embarcao geralmente grande
que anda sobre a gua; qualquer
embarcao. - Na kil kau, un barku
di guera i fundiaba fora nde ki
mandinherus odja kil sena e manda
un boti i bai sibi i ke (F.M.) -.
(BARCO). N.S. barku sinta;
mbarka na barku; ria di barku.
barku sinta
coloc., *diz-se do barco que
encalhou ou que no est a flutuar.
(deriv. O BARCO SENTOU-SE).
N.S. V.M.
barkusinhu
n.dim., *diminutivo de barco;
pequena embarcao; bote. - Djinti
ku staba na utru banda di mar e sibi
kuma son un barkusinhu ku staba la
(N.T.) -. (BARCOSINHO).
barlabentu
adj., *apanhavento; a parte para
onde o vento sopra com mais fora.
(BARLAVENTO). N.S. V.B.; ant.
sotabentu; ilha di barlabentu so
as ilhas do lado nordoeste de CaboVerde.
baroti
66
67
basia
n., *vasilha geralmente redonda e
larga. - na kasa, basia ku ta pudu
iagu di bibi ku el dibi di labadu
limpu, tambi i dibi di kubridu (Igr.I.) -.
(BACIA). N.S. basia di laba rostu;
basia di kama.
basia di kama
n., *vaso de noite; bacio; urinol;
bispote; senhor Doutor; penico.
(BACIA DE CAMA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. orinol.
basia di laba rostu
n., *lavatrio. - Ana bin laba rostu na
basia li! (L.S.) -. (deriv. BACIA DE
LAVAR ROSTO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
basket
n., *jogo de cinco elementos que
tentam pr a bola num cesto fixo. n tene bola di basket (IN96) -.
(BASQUETEBOL). N.F. paroxtona.
basora
n., *objecto que serve para varrer;
utenslio de limpeza. - Bu pega na
basora pa bu limpa paredi tira ki
aranha tudu (IN96) -. (VASSOURA).
N.F. vasora.
basta 1
v.intr., *ser tanto quanto
necessrio; chegar. - Basta bu fala:
sin, ora ki sedu sin; nau, ora ki sedu
nau. (N.T) -. (BASTAR). N.F. neol.
N.S. sin. djusta.
basta! 2
interj., *interjeio que exprime
[suspenso]; chega!; no mais!. - Eh
basta, kadjigui basta! (J.D.) -.
(BASTA!). N.F. neol. N.S. sin.
djusta!.
bastanda
v.caus., *fazer bastar; fazer chegar.
(deriv. BASTAR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. djustanda.
bastanti
adv., *advrbio de quantidade que
indica que uma coisa suficiente;
assaz. - Kila ta djudaba floresta
bastanti (IN96) -. (BASTANTE).
bastasimentu
68
69
70
71
72
venenadu.
benenu
n., - Bardadi muru, benenu ka sta na
e kumida (Ceef) -. (VENENO). N.F.
vd. venenu.
benenus
adj., (VENENOSO). N.F. oxtona,
vd. venenus. N.S. V.B.
benfika
n., *fluxo menstrual. - Benfika na
djuga -. (BENFICA). N.F. fig. N.S.;
BENFICA falar calo.
benha
v., - Bu na benha panu -.
(ABAINHAR). N.F. vd. mbenha.
N.S. V.A.
benhadu
part., *embainhado; posto na
bainha; diz-se de um pano orlado. Panu benhadu -. (ABAINHADO).
N.S. V.A.
benhenhi
v., *fazer caretas. - i benhenhi boka
-. N.S. P.B.
bens
n.pl., *posses; fortuna; riqueza. - na
kazu di divorsiu, kistons di bens
kuma ki ta risolvidu? (R95) -.
(BENS). N.F. neol.
bensi
1.v.tr., *abenoar. - i ta mostranu
Deus ku bensi Noe pa kunsa un
amizadi nobu ku el suma tambe ku
tudu si fidju (L.S.) -. (BENDIZER).
2.v.pron., *fazer o sinal da cruz do
cristo; abencoar-se com o sinal em
forma de cruz. - n panta djanan na
sonu n korda n lanta n sinta na
kama, n bensi, n rasa No Pape, n
dita mas te parmanha sedu n lanta
(N.M.) - I na bensi si kabesa i
kontinua: pa no intcisidu ku tudu
bensons ku grasas di seu (L.Cat.) -.
(BENDIZER-SE).
bensidu
part., *abenoado; louvado. - nomi
bensidu, Mame di Deus, strela di
seu, sol di mandrugada (L.Cat.) -.
(BENDITO).
benson
73
bentia un lingu
coloc., *ter apenas alguns
conhecimentos de uma lngua.
(deriv. VENTILAR UMA LNGUA).
N.S. V.P.
bentiadu
part., *arejado; evaporado.
(VENTILADO). N.S. V.B.
bentiadur
n., *instrumento para refrescar o
ambiente. (VENTILADOR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. bentuinha.
bentosa
n., *instrumento de forma cnica
que se aplica sobre a pele para
provocar um maior afluxo de
sangue. (VENTOSA). N.S. V.A.
bentu
1.n., *ar em movimento, causado
pela diferena de temperatura em
duas regies atmosfricas. - Si
bentu na leba lifanti, katcu ke ki na
pera? (L.A.) -. (VENTO). N.F. ventu.
N.S. fila ku bentu.
2.coloc., bentu fresku, *brisa. Bentu fresku na nha kaminhada
(G.F.) -. (VENTO FRESCO). N.S.
durante o dia, a brisa sopra do mar
para a terra, e, durante a noite, da
terra para o mar.
3.coloc., bentu forti, *diz-se do
vento que sopra em rajadas. - bentu
forti bulbuli figuera, si fidjus verdi
konkonhi (N.T.) -. (VENTO FORTE).
bentuinha
n., *instrumento para ventilar o
ambiente. (VENTOINHA). N.S. V.B.,
sin. bentiadur.
bentusinhu
n., *brisa. (VENTOZINHO). N.S.
V.B.
bep
intens., *adjunto de intensidade com
os semas de [rapidez e levar a
efeito]. - Gazela tene si kabritu la, i
tenel manga di tempu i ka konsigui
otca bodi pa sibil bep (T.M.) -.
bera
n., *margem; bordo. - Lebri bai, i ba
randja djidiu ku tambur, i bai toka na
74
75
qualquer bebida alcolica ele bebea e quando ficar bbedo, tira fora da
toca tudo quanto tinha roubado:
beber muito e revelar os prprios
segredos (P.Bull).
bibida
1.n., *qualquer lquido que possa
ser engolido. - bar-taberna ta bindi
bibida i mindjeris di vizinhansa ta
uza kil spasu pa bindi bafatoriu
(P.dosS.) -. (BEBIDA).
2.n., *lquido alcolico. - bu nobu pa
larga kurpu na bibida (C.V.) -.
bibidera
n., *estado de quem est
embriagado; embriaguez; aco de
beber muitas bebidas alcolicas. Bo toma sintidu: ka bo diskuda na
ukesa, ku bibidera, ku kudadi di
mundu (N.T.) -. (BEBEDEIRA). N.S.
sin. lapite.
bibidu
part., *engolido. - mesinhu i venenu
si i bibidu tciu (Igr.I.) -. (BEBIDO).
bibidur
1.n., *diz-se da pessoa que bebe
bebidas alcolicas com moderao;
pessoa que bebe. - I ka ten kuma es
i bibidur o es i musulmanu (IN96) -.
(deriv. BEBEDOR). N.M. pl.
bibiduris.
2.n., *pessoa que bebe. - Bibidur di
lagua ka ta dibi fabur (Men)-. N.S.
bibidur no tem a conotao
[aquele que bebe lquidos alcolicos
em excesso] como a palavra
portuguesa bebedor, cujo
equivalente tcamidur.
bibiduris
n.pl., - Otca ki konkista bibiduris ku
tcamiduris i fala: na nha tabanka
binhu ka na sedu mas mesinhu
(F.M.) -. (deriv. BEBEDORES). N.F.
paroxtona, vd. bibidur.
bibinti
1.v.caus., *dar de beber; abeberar. Si alguin kai ataki, ka bu bibintil
nada tok i disperta diritu (Igr.I.) -.
(deriv. BEBER).
2.v.caus., *fazer beber lquidos
bias sanha.
bias 2
1.adv., *formante do numeral
multiplicativo, acrescentado ao
nmero cardinal; vez. - Na 1991
divida isternu i seduba di 597
milions di dolar, tris bias mas altu
(P.dosS.) -. (VIAGEM). N.S. bias
(VIAGEM) um emprstimo por
decalque: nas lnguas africanas da
regio utiliza-se o equivalente da
palavra [viagem] para significar
tambm [vez].
2.n., *ocasio; turno; vez. - Mas un
bias i sta ku bos (R95) -. N.S.
manga di bias; utru bias; sin.
turnu.
bias kudi
coloc., *diz-se de uma viagem
iminente; a viagem atende. (deriv. A
VIAGEM ACUDIU). N.S. V.P., sin.
bias sanha.
bias sanha
coloc., *diz-se de uma viagem
iminente. - Nha dia tambi pudi bin
tciga, nha bias tambi pudi bin sanha
(H.M.) -. (deriv. A VIAGEM
ASSANHOU). N.S. sin. bias kudi.
biata
n., *ponta de cigarro; bia; prisca. - I
fuma sigaru te na metadi i bota biata
(A.P.) -. (BEATA).
bibi
1.v.tr., *engolir um lquido. - Nunka
no ka dibi di bibi e iagu ku ta fika i
na kuri bas di kasa o puntus ku no
ta odja i ta parsi limpu na no udju
(R95) -. (BEBER). N.S. bibi di
djikindur.
2.v., *engolir lquidos alcolicos. - e
dan binhu, suma n ka ta bibi, n
tomal n dal garandis e bibi (N.M.) -.
bibi di djikindur
n., *embebedar-se maneira do
rato ladro ou joaquim-doido. (deriv.
BEBER DE JOAQUIM-DOIDO).
N.M. lexia complexa. N.S. Segundo
a tradio o rato ladro rouba
objectos que esconde na sua toca.
Se se lhe puser no seu caminho
76
77
(VIRAR-SE CONTRA).
bida magru
coloc., *emagrecer. - Uankoki bida
magru suma po di suta baka, pabia i
bin tcora tcoraba son (F.M.) -. (deriv.
VIRAR MAGRO).
bida muru
coloc., *tornar-se muulmano: parar
de beber bebidas alcolicas. (deriv.
VIRAR-SE MOURO). N.S. V.B., sin.
tubi.
bida risu
*tornar-se duro; enrijar. - pabia
korson di pobu bida risu, se oredjas
kuas i surdu (N.T.) -. (deriv. VIRARSE RIJO). N.S. VIRAR-SE significa
voltar-se; sin. durisi.
bida san
coloc., *tornar-se so; sarar. (VIRAR
SO). N.S. V.B.
bida segu
coloc., ficar cego; cegar. - Pa kilis ku
ta odja bida segu (N.T.) -. (VIRAR
CEGO). N.S. sin. sega.
bida sukuru
coloc., *escurecer; fazer-se escuro.
- nin ku pasaru para bua, nin ku seu
bida sukuru (J.C.) -. (VIRAR-SE
ESCURO). N.S. sin. sukurisi.
bidadu
1.part., *transformado; diz-se de
pessoa que mudou de opinio ou de
direco. - Kurupsons i intriga ku
grandi ambison di sertus djintis ku
bariga boltia, el ku leba Guine bida
suma siti bidadu (R98) -. (VIRADO).
2.adj., *diz-se de pessoa que se
transformou e tomou a forma de um
animal. - Pis-kabalu bidadu -.
bidadur
1.n., *diz-se de uma pessoa que
muda de opinio conforme o vento
da poltica. - Djubi! djubi! Ki
bidaduris di mundu (C.V.) -. (deriv.
VIRAR). N.M. pl. bidaduris. N.S.
bidadur di siti.
2.n., *conforme uma certa tradio
guineense, diz-se de pessoa que
tem a capacidade de transformar-se
e tomar a forma de um animal.
bidadur di siti
n., *pessoa que ferve o leo de
palma a fim de mudar a cor. (deriv.
VIRAR O AZEITE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
bidanta
v.caus., *fazer tornar; transformar. I kondena prasas di Sodoma ku
Gomora pa stragu kompletu, i
bidanta elis sinsa (N.T.) -. (deriv.
VIRAR).
bidanta udju
coloc., *revirar os olhos (deriv.
VIRAR OS OLHOS). N.S. V.M.
bidantadu
part.caus., *transformado. - dal forsa
di bu Spiritu Santu pa i bidantadu
suma prumeru komunidadi di
Jerusalen (L.Cat.) -. (deriv.
VIRADO).
bide
n., *bacia da retrete. (BID). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
bidera
1.n.f., *pessoa do sexo feminino
cuja actividade o pequeno
comrcio; vendedeira. - na GuineBisau un bidera ta kumpra un kusa
pa un pres i ta misti bindil dobru o
triplu di si kustu normal (IN96) -.
(deriv. VIDEIRO). N.F. bideru.
2.n.f., *pessoa que ganha a sua
subsistncia produzindo e vendendo
produtos de primeira necessidade. I ten tan kil bideras di tabanka e ta
bai buska lingron, kombe, ostra pa
bin bindi na prasa (N.M.) -.
bideru
n., *vendedora ambulante de
mercadorias. - Kazu konkretu bideru
ta kumpra pis un kilu na fera, i ta ba
bindil un kilu vinti i sinku kuntu ate
sinkuenta kuntu un kilu, kusa ku
kustal onzi kuntu (IN96) -.
(VIDEIRO).
N.F. vd. bidera.
bidjafera
n., *pessoa que mexe muito,
extrovertido; extravertido. - Bidjafera
na midi fera pa i ba sumia fugon
78
(F.S.) -.
bidjakesa
n., *velhacada; malcia;
velhacagem. (VELHACARIA). N.S.
V.B.
bidjaku
adj., *astuto. - Mistida ka kura,
pulitika i bidjaku (R.N) .(VELHACO).
Bidjogo
n., - Bulama tcon di Bidjogo (MR98)
-. (BIJAGS). N.F. neol., vd.
Bidjugu.
Bidjugu
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Bijag,
pertencente ao grupo lingustico
Bijag, da subfamlia Oesteatlntica. - i ka bai djubi inda na tcon
di Bidjugu de! (R95) -. (BIJAG).
N.F. Bidjogo.
bidon
n., *vasilha de plstico, de mdia e
grande capacidade. - pa no tene
saudi, no dibi di ba ta firvi iagu ku no
na bibi, no pul na puti o na bidon, no
tapal (R95) -. (BIDO).
bidru
n., (VIDRO). N.F. vd. vidru. N.S.
V.B.
bifi
n., *posta de carne. (BIFE). N.S.
V.B.
bigodi 1
n., *barba que cresce no lbio
superior. - Riba di boka di matcu i
sta bigodi ku kabelu di barba (N.M.)
-. (BIGODE).
bigodi 2
n., *rolo que se aplica ao cabelos
para os ondular. (BIGUDI). N.F.
oxtona. N.S. V.A.
bigorna
n., *pea de ferro onde se batem os
metais; incude. (BIGORNA). N.S.
V.B.
bik
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar o
sentido [aco rpida].
79
80
farinado,
conhecidos por cuscuz. - bu na
gosta di kuskus te, ma bu ka na tira
bu naris pa bu fasi bindi (C.V.) -.
(BINDI). N.F. Guin.; Balanta bindi
que designa esse utenslio de
cozinha.
bindi bandera
coloc., *mudar de nacionalidade.
(deriv. VENDER A BANDEIRA).
N.S. Dizia-se dos Guineenses,
muito antes da independncia, que
emigravam para o Senegal e tinham
comportamento diferente dos seus
compatriotas (P.Bull).
bindidu
part., *diz-se de um produto cedido
por um certo preo; trado;
subornado. - tempu di midju sta dja
purki midju na bindidu na fera di
Bandin (R96) -. (VENDIDO).
bindidur
n., *comerciante; vendeiro. Bindidur amigu ora ki ka tene
merkaduria ki fregues misti, i ta
mostral nde ki pudi kumpra mas
baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -.
(VENDEDOR). N.F. neol. N.M. pl.
bindiduris. N.S. sin. komersianti.
bindiduris
n.pl., - Kusa ki bon ba bindiduris i
mau pa kumpraduris ki ka tene
dinheru pa kema suma koperantis
(P.dosS.) -. (VENDEDORES). N.F.
paroxtona, vd. bindidur.
binga
v., (VINGAR). N.F. vd. vinga. N.S.
V.B.
bingadu
part., (VINGADO). N.F. vd.
vingadu. N.S. V.B.
bingala
n., *basto; bordo. - No bai ianda,
no bai singa ku bingala na mon
(D.N.) -. (BENGALA).
bingansa
n., *represlia; reparao. - nosenti
bibu na bingansa na buska sombra
(J.D.) -. (VINGANA). N.F.
vingansa. N.S. sin. faka di atorna.
bingativu
adj., *diz-se duma pessoa que faz
represlia. (VINGATIVO). N.F. arc.
N.S. V.B.
binhali
n., *substncia pegajosa utilizada
pelos garotos para apanhar aves;
visco; visgo. - Si bu kuri di binhali,
kutundin ta perau dianti (L.A.) -. N.F.
paroxtona; Pepel (M.deBarros).
N.S. n.v. Cassia hispidula.
binhu
n., *bebida alcolica que resulta da
fermentao do sumo da uva ou da
seiva da palmeira. - Kamabi e na
paga garandesa na mons di
garandi: alguin ta da elis sinku
garafon di binhu (F.M.) -. (VINHO).
N.F. vinhu. N.S. bafa binhu; binhu
di palmu; binhu tintu; binhu
branku.
binhu branku
n., *bebida alcolica que se obtm a
partir da fermentao de sumo de
uvas brancas. (VINHO BRANCO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
binhu di palmu
n., *seiva de cor branca que tirada
dos frutos ou do tronco de algumas
variedades de palmeiras. - n na
limpa e padja pabia n misti bin subi
pa tira binhu di palmu (C.V.) -.
(VINHO DE PALMA). N.F. binhu
palmu. N.M. lexia complexa.
binhu ntampadu
n., *vinho engarrafado. (deriv.
VINHO TAPADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
binhu palmu
n., - Mesinhu di sarampu: n ta kural
ku siti-burmedju ku binhu palmu ku
un po na matu (IN99) -. (VINHO DE
PALMA). N.F. vd. binhu di palmu.
N.M. lexia complexa.
binhu tintu
n., *bebida alcolica que se obtm a
partir da fermentao de sumo de
uvas pretas. - n tira un litru di binhu
tintu n da elis (N.M.) -. (VINHO
TINTO). N.M. lexia composta.
81
binti
quant., (VINTE). N.F. vd. vinti. N.S.
V.B.
biola
n., *instrumento musical de cordas. E na tene tambur, biola ku balafon
(J.L.R.) -. (VIOLA). N.F. vd. viola 2.
Biombo
n., *Regio da Guin-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Biombo, Prbis e
Safim. A capital Quinhamel. - kazu
konkretu rejon di Biombo, kila
pratikamenti i ka ten dja tronkus
(IN96) -. (BIOMBO).
birdi
adj., *a cor verde. (VERDE.;
verdejar. - blanha ta birdi, kaleron ta
intci, saudi ta ten te na kudadi
(H.M.)-. N.F. vd. verdi.
biridja
n., *regio inguinal do corpo, onde a
coxa encontra-se com o abdmen.
(VIRILHA). N.F. bridja. N.S. V.B.,
sin. koramentu.
birindjela
n., (BERINGELA). N.F. vd. brinjela.
N.S. V.B.
bis 1
1.n., *os lbios das pessoas e dos
animais. - Udju di lubu na lampra
dja, i na limbi bis (P.B.) -. (BEIO).
2.n. bis di riba, *lbio superior.
(deriv. BEIO DE RIBA). N.M. lexia
complexa.
3.n. bis di bas, *lbio inferior.
(deriv. BEIO DE BAIXO). N.M.
lexia complexa.
bis 2
adv., * duas vezes; de novo; palavra
posta entre parntesis para indicar a
repetio da frase. - Eh, eh, eh (bis):
ai djeneral, kantiga sabi (N.Tu.) -.
(BIS).
bisaka
1.n., *planta medicinal. N.S. V.A.,
n.v. bridella micrantha.
2.n., *cortia da planta utilizada para
calafetar as canoas. N.S. sin. stopa.
Bisau
82
83
84
na limpa? e ta guirta li ku la
(P.dosS.) -. (VS).
bo 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2
pl. - Kuma, bo mel ka ta intci e
kabas (P.B.) -. (VOSSO; VOSSA;
VOSSOS; VOSSAS).
bo 3
pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblquo 2sing. (TI).
bo noti!
coloc., *saudao feita durante a
noite. - bo seta es no mantenha di
muitu bo noti i kil abrasu di tamanhu
di mundu (R98) -. (BOA NOITE!).
N.F. bos noti!.
bo tardi!
coloc., * saudao feita no perodo
de tempo desde o meio-dia at o
anoitecer. - Bo tardi tudu povus ku
sta li, bo tardi nha ermons di Junta
(R98) -. (BOA TARDE!). N.F. bos
tardi!.
bobina 1
v., *enrolar. (EMBOBINAR). N.S.
V.B.
bobina 2
n., *instrumento elctrico; pea de
mquina de coser; carretel.
(BOBINA). N.S. V.B.
bobinadur
n., *pessoa que enrola um nmero
determinado de espiras de fio
metlico num suporte para formar
uma bobina elctrica. - Un injinheru
iletrotekniku i ka na ria pa ba fasi
bobinajen si ka un bobinadur (IN96)
-. (BOBINADOR). N.F. neol.
bobinajen
n., *aco ou efeito de bobinar.
(BOBINAGEM). N.F. paroxtona,
neol.
bobra
n., *fruto da aboboreira. - Vitamina A
ta djuda udju, tambe i ta gueria
kontra duensas: i sta na papaia, na
mangu, bobra, sinora (Igr.I.) -.
(ABBORA). N.F. abobra.
bodi
85
N.S. V.A.
boianta
v.caus., *fazer flutuar. - Iagu boianta
elis te ke salba (N.T.) -. (deriv.
BOIAR). N.S. boianta o
equivalente de BOIAR, v.tr., e boia
o equivalente de BOIAR, v.intr.
boina
n., *espcie de bon ou barrete. Nhu Sarampu toma si boina i na
ruma si mbuludju pa bai Bisau (M.J.)
-. (BOINA). N.F. proparoxtona. N.S.
sin. bariti.
boka 1
n., *entrada do aparelho digestivo,
com os lbios na parte exterior, e os
dentes, a lngua e o palato na parte
interior. - kil ke n ten pa konta n na
grital na Kriol, pa rekadu pasa di
boka pa boka (O.S.) -.
(BOCA). N.S. boka di faka; fedi
boka; kala boka; limpu boka; miti
boka; modja boka; pega boka;
torna boka.
boka 2
n., *o bico das aves. - Aos, n tene
boka di baka, boka di purku, boka di
galinha, boka di kabra, n tene tudu
(R95) -. (deriv. BOCA).
boka di baka
n., *couro de vaca fervido com limo
e malagueta. - N ta bindi boka di
baka (R95) -. (deriv. BOCA DE
VACA). N.M. lexia complexa.
boka di faka
n., *gume; fio. (deriv. BOCA DE
FACA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
boka di kudjer
n., *ave pernalta, parente da
cegonha, que se caracteriza pelo
seu bico alargado; colhereiroafricano. (deriv. BOCA DE
COLHER). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. Platalea alba.
boka di sinu
n., *calas moda com a forma
caracterstica de sino. (deriv. BOCA
DE SINO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
boka-branku
n., *espcie de antlope que parece
um cavalo, de cor castanha-clara e
cara preta e branca. - Kontra bokabranku tciga dianti di onsa i torna
djumna i panta, i ka osa nin papia i
rinka kuri i riba (A.P.) -. (BOCA
BRANCA). N.F. Mandinga da e
koi que traduzem boca branca.
N.M. lexia composta. N.S. n.v.
hippotragus equinus gambianus;
boka-branku perissodctilo e tem
a boca de cor branca; sin. dakoi.
bokadinhu
1.n.dim., *diminutivo de bocado, que
significa [poro de alguma coisa]. si no tene dinheru, no ta kunsa ba
pa sidadi pa pudi ba konsigui un
bokadinhu di serveja (IN96) -.
(BOCADINHO).
2.loc.adv., un bokadinhu, *locuo
adverbial que significa quase; no
muito; pouco tempo depois. - Si
alguin otca kuma n altera vos, ki
sinti un bokadinhu ofindidu, nha
sinseras diskulpas pa kila la (R95) un bokadinhu, rapasinhu tciga
(F.M.) -. (UM BOCADINHO).
bokadu
1.n., *poro de alguma coisa;
pouco tempo. - no na para inda li,
no obi un bokadu di muzika (R97) -.
(BOCADO).
2.loc.adv., un bokadu, *locuo
adverbial que significa quase; no
muito; pouco tempo depois. - Ami
sta un bokadu pirdidu (R95) - Un
bokadu son, Tataruga ndjenha tciga
dianti di Lion (T.M.) -. (UM
BOCADO).
bokana
n., *ponto onde desaguam s guas
de um rio; foz; embocadura. - Otca
ku sol mansi e ka rapara tera, ma e
odja un bokana ku tenba praia
(N.T.) -. (deriv. BOCANHA).
bokasinhu
1.n., *nome dado a quem sussurra
ou passa informaes pouco fiveis;
murmurador; detractor. - ma
86
bokasinhu ku sukundi-sukundi, n ka
na djunta ku elis (O.S.) -. (deriv.
BOCA). N.S. sin. tcutcidur.
2.n., *aco de sussurrar ou de
murmurar. - Utru pekadu garandi i
bokasinhu, papia kontra alguin sin
sibi si kil kusa i bardadi o mintida
(L.S.) -.
bokera
n., *micose nos cantos da boca.
(BOQUEIRA). N.S. V.M.
bokinha
n., *beijo; abrao. (deriv.
BOQUINHA). N.S. V.B.; BOQUINHA
designa a boca pequena ou o
beijinho de criana. N.S. da
bokinha.
bola
n., *objecto esfrico com que se
pode praticar diversos desportos
como andebol, basquetebol, futebol.
- n falal: mininu bai djuga bola
(C.S.) -. (BOLA). N.S. bola di meia;
manda bola.
bola di mana
n., *bola composta com o latex da
planta homnima. - utru ora no ta
fasi bola di mana (J.S.) -. (deriv.
BOLA DE MANA). N.M. lexia
complexa.
bola di meia
n., *bola feita com meia e trapos
para jogar futebol. - Na parti di
djugu, mininesa di aos ma sabi:
anos son bola di meia ku bichiga di
purku ki no kunsiba (J.S.) -. (BOLA
DE MEIA). N.M. lexia complexa.
bolacha
n., *biscito. (BOLACHA). N.S. V.B.
Bolama
n., *Antiga capital da Guin-Bissau;
hoje sede da regio BolamaBijags que compreende os
sectores administrativos de Bolama,
Bubaque, Caravela e Uno. - djudan
de djimpinil, n kunsil na Bolama
(J.D.) -. (BOLAMA). N.F. Bulama.
N.S. A cidade de Bolama foi capital
da Guin-Bissau entre os anos 1859
e 1941.
boletin
n., *pequena publicao de
interesse pblico. - Tacha di
analfaberus i di 88,8%, konformu
numeru ki dadu na boletin spesial di
komison nasional di ileisons
(P.dosS.) -. (BOLETIM). N.F. neol.
boliza
n., *alvo que se deve alcanar com
a bola em alguns desportos; redes,
meta; termo; marco. - Ridia di boliza
fura -. (BALIZA). N.F. baliza. N.S.
V.A.
bolsa
1.n., *pequeno saco onde se traz o
dinheiro. - Linda bin patidu dinheru i
pul na si bolsa, si primu bai tiral la
(N.M.) -. (BOLSA). N.F. neol. N.S.
sin. barkafon.
2.n., *subsdio dado a um estudante
para a continuao dos seus
estudos. - I dadu mas utru bolsa, ma
e bias li i pa Amerika (C.V.) - e
panha bolsa pa tira kursu mediu
(IN96) -. (deriv. BOLSA DE
ESTUDO).
3.n., *estabelecimento pblico para
compra e venda de ttulos de crdito
ou de aces. (deriv. BOLSA DE
VALORES).
bolsu
n., *parte do vesturio, em forma de
pequeno saco, no qual se pode
meter o leno, as chaves ou outras
coisas. - Si bu intci bolsu na sugundi
sugundi, un dia bu kurpu ku na
pagal (L.A.) -. (BOLSO). N.F. neol.
bolta 1
v., - Nin ku nha amigus boltan kosta,
i ami ki kudji nha kaminhu, kaminhu
di djustisa pa nha pubis (J.C.) -.
(VOLTAR). N.F. vd. volta 1.
bolta 2
n., - lebri kuri i da dus bolta, i riba
tras (P.B.) -. (VOLTA). N.F. vd.
volta 2.
boltia
v.intr., *girar. - Arus i un kusa di nos
tudu: pabia bu na boltia pa un ladu
di tabanka, alguin na kume i patiu
87
88
89
90
91
92
descascar o coconote.
(BRITADEIRA). N.S. V.A.
briza
n., *vento brando. (BRISA). N.S.
V.B., sin. bentusinhu.
broka 1
*pua. (BROCA). N.S. V.B.
broka 2
n., *carcoma; caruncho. N.S. V.A.,
n.v. Anoium punctatum; sin. bitcu
di po.
broska
n., *tipo de baile dos Balantas. N.S.
V.A.
bronzi
n., *liga muito dura composta dos
metais cobre e estanho. - idulus di
uru, di prata, di bronzi, di pedra, ku
ka pudi odja, e ka pudi obi, e ka pudi
ianda (N.T.) -. (BRONZE).
brota
v.intr., *rebentar; desenvolver
rebentos. (BROTAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
brotadu
part., *rebentado. (BROTADO). N.F.
neol. N.S. V.B.
bruga
n. *pequena excrescncia rugosa.
(VERRUGA). N.S. V.M.
bruta di
loc. adv., - I otca mar fasi un bruta di
maron (T.M.) -. (deriv. BRUTA).
N.F. neol., vd. burta di.
brutasku
n., *estupidez; selvajaria; bruteza;
brutalidade. - brutasku entra tambe
na Guine na karnaval (P.dos S.) -.
(deriv. BRUTO).
brutu
1.adj., *diz-se de um indivduo
grosseiro; aco com muita fora. Agora risposta i brutu (F.J.) -.
(BRUTO). N.S. baka-brutu.
2.n., *animal irracional.
bu 1
pron.pess.suj., *forma principal do
pronome pessoal sujeito 2sing. Anton pa bu toma tera bu ten ke
sufri (C.P.) -. (TU).
bu 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2
sing. - Purgunta ki na fasiu, arma na
bu pitu: tcapa o fugu. (C.P.) - na bu
opinion ke ki pirsis pa muda e
situason? (R95) -. (TEU; TUA;
TEUS; TUAS).
bua
v.intr., *mover-se por meio de asas;
elevar-se nos ares. - I lanta, i bua
riba e pika pa pis na iagu (T.M.) -.
(VOAR).
buanta
v.caus., *fazer voar; espalhar;
dispersar ao vento. - I ten kabas na
si mon pa buanta padja na arus na
kau di masa (N.T.) -. (deriv. VOAR).
buatu
n., *notcia sem fundamento;
rumores. - E buatu ku ta kuri i ka ta
kuruspundi a bardadi (R95) -.
(BOATO).
Bubaki
n., *pequena vila turstica com porto,
que se situa na parte norte da Ilha
de Bubaque, Regio BolamaBijags. - I fika na Bubaki tris anu
sin studa (N.M.) -. (BUBAQUE).
budista
n., *pessoa crente da religio que
reconhece como seu fundador o
Buda. (BUDISTA). N.S. V.B.
budji
v., *balanar; ser gordo. N.S. V.A.
budji-budji
v., *tornar-se muito gordo at que os
msculos balanam ou sacudem de
um lado para outro. N.M. redobro.
N.S. V.A.
bufalu
n., *mamfero ruminante da famlia
dos bovdeos, semelhante ao boi.
(BFALO). N.F. proparoxtona. N.F.
neol. N.S. V.B., n.v. Bubalus
bubalis; sin. bufre.
bufre
n., *mamfero da famlia dos
Bovdeos. - I panha un bufre (T.M.) . (BFALO). N.S. n.v. Syncerus
nanus planicerus, sin. bufalu.
93
buk
1.intens., *adjunto de intensidade
com os semas [tudo] e [depressa].
2.v., kume buk, *comer muitas
coisas depressa e completamente.
N.S. V.A.
buko
n., *planta medicinal com
propriedades antibiticas, colagogas
e diurticas, cujas folhas servem
para fazer ch recomendado contra
o paludismo. (BUCO). N.F. Guin.
N.S. V.B., sin. kinkiliba, n.v.
Combretum micrantum.
Bulama
n., - Nha pensamentu pa bo
Mariana, sinhora di Bulama (A.H.) -.
(BOLAMA). N.F. vd. Bolama.
bulanha
n., *terras planas, alagadas ou
alagveis, situadas nas margens de
rios, preparadas para o plantio do
arroz aqutico. - I panha bulanha i
tadja, gosi nin kau di kata iagu ka
ten, i kau pa bakas ba ta bibi ka ten
(M.M.) -. (BOLANHA). N.F. Guin.,
blanha; Mandinga blon que
significa rio ou pntano ou Pepel
(M.deBarros).
bulbuli
1.v.tr., , *agitar; mexer. - Si
urdumunhu lanta, i ten ku bulbuli
reia o pedra (L.A.) -. (deriv. BULIR).
N.F. proparoxtona. N.M. redobro.
2.v.intr., *agitar-se; mexer-se. - Buli
ke kustuma bulbuli, nin ki bentu ka
ten, alal la (C.S.) -.
bulbulidu
part., *agitado; tocado. - E na
peraba pa iagu bulbulidu (N.T.) -.
(deriv. BULIDO). N.M. redobro.
buleia
n., *transporte gratuito em veculo;
passagem de graa. - logu i ta danu
buleia pa no bai, i ta lebanu dipus i
ta tisinu mas (IN96) -. (BOLEIA).
N.F. paroxtona. N.S. sin. pasadju.
buli 1
1.v.tr., *agitar; mexer. - i toma po di
buli i buli arus (N.M.) -. (BULIR).
94
95
(Igr.I.) -. (BURACOSINHO).
burbuleta
n., *insecto da ordem dos
lepidpteros; mariposa.
(BORBOLETA). N.S. V.B.
burbur
n., *migalhas; o que sobra; os
restos. - burbur di tabaku -. N.F.
Mandinga buru ou mburu que
designa o po. N.S. V.A.
burdia
1.v., *bordejar; andar pelas bordas;
dar voltas. - Pa ke ke lantca na
burdia, si na riu gosi iagu ka ten?
(A.S.) -. (BORDEAR). N.F.
proparoxtona.
2.v., *vadiar.
burdiadu
part., (BORDEADO). N.S. V.B.
burdu
n., *lado do navio; interior do navio;
margem; beira; borda. - i rinka pa
bin nunde ku Lubu ku Onsa sta nel,
puera logu na kil burdu (A.P.) -.
(BORDO). N.F. bordu.
burfa
v., *asperger, cuspindo o lquido
sobre os smbolos sagrados durante
as cerimnias religiosas
tradicionais. - I finka dianti di iran i
papia i pui kana na boka i burfa na
iran (N.M.) -. (BORRIFAR). N.S. sin.
asperdji.
burfadu
part., *aspergido. (BORRIFADO).
N.S. V.B.
burguezia
n., *denominao dada classe
mdia da sociedade europeia, a
classe que possui o dinheiro mas
no a descendncia nobiliria. - i
parsi un burguezia kapitalista
nacional (R95) -. (BURGUESIA).
N.F. paroxtona, neol.
burgunhanta
v.caus., *causar vergonha a;
humilhar; confundir. - Anta bu odja,
Lubu tambi dja ten forsa: djintis ku
burgunhanta e ta sibi lei tudu (T.M.)
-. (ENVERGONHAR).
burgunhantadu
part.caus., *humilhado;
envergonhado por outrem.
burgunhu 1
v.intr., *ter vergonha de; corar. - e
ku manda Jesus ka burgunhu di
tcoma elis ermon (N.T.) -.
(ENVERGONHAR-SE DE).
burgunhu 2
n., *desonra; acto indecoroso. Kitana sinti burgunhu pa si kolegas
(Ceef) -. (VERGONHA). N.F.
borgonha. N.S. laba burgunhu;
pasa burgunhu.
burgunhus
1.adj., *diz-se de uma pessoa que
tmida. (VERGONHOSO). N.F.
oxtona. N.S. sin. akanhadu.
2.adj., *diz-se de uma coisa que
desonesta. - manobra burgunhus ku
sertu djintis na bin ku el (R98) -.
buri
v., *acrescentar; aumentar. - I ta
toma mas siti i buri i bafal tok i
kusidu (N.M.) -. N.F. Manjaco buur
que significa aumentar.
buridu
part., *aumentado; adjunto. - Nta lei
i pa ke? I buridu pa mostra ke ki mal
(N.T.) -. N.F. Manjaco buur.
burisa
n., *asneira. - i djiru dimas pa fasi
burisa (J.L.R.) -. (BURRICE). N.F.
paroxtona.
burisi 1
v., *enfastiar-se; incomodar.
(ABORRECER). N.F. proparoxtona;
aburisi. N.S. V.B.
burisi 2
v.caus., *fazer algum burro. - bu
burisin? -. (deriv. BURRO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
burisidu
part., *enfastiado; triste,
preocupado. (ABORRECIDO). N.F.
aburisidu. N.S. V.B.
burisimentu
n., *tdio; fastio; preocupao.
(ABORRECIMENTO). N.F.
aburisimentu. N.S. V.B.
96
burla
n., *extorso por fraude; engano. No ka na kudji burla nin furtu (J.D.) . (BURLA). N.F. neol. N.S. sin.
tarpasa.
burmedja
v.intr., *corar-se de vermelho;
enrubescer; vermelhecer. - Udju ta
burmedja (H.M.) -. (VERMELHAR).
N.S. burmedja o equivalente de
VERMELHAR, v.intr., e
burmedjanta o equivalente de
VERMELHAR, v.tr.
burmedjanta
v.caus., *tornar vermelho;
avermelhar. - i burmedjanta udju -.
(deriv. VERMELHO). N.S. V.A.,
burmedjanta o equivalente de
VERMELHAR, v.tr., e burmedja o
equivalente de VERMELHAR, v.intr.
burmedjasku
n., *cor avermelhada. - I na e
djanela ke n ta mati nteru di sol
kansadu, na lala tisnadu ku
burmedjasku di fugu ku tokadu
(O.S.) -. (VERMELHAO).
burmedju
1.adj., * a cor do sangue; rubro;
encarnado. - Tudu burmedju ku udju
burmedju, iagu ku ta sai la (L.A.) -.
(VERMELHO). N.S. burmedjutcadau; burmedju-tcau; burmedjuuak; siti-burmedju.
2.n., *diz-se dos mestios com a
pele de cor clara; Caboverdiano. N tene djintis burmedjus suma
kaldu di tceben (F.J.) -.
burmedju-tcadau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd.
tcadau.
burmedju-tcau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd.
tcau. N.M. lexia composta.
burmedju-uak
adj., *a cor encarnada; cor vermelha
intensa. - i ba sibi na ki utru palmera
burmedju uak (T.M.) -. (deriv.
VERMELHO). N.F. vd. uak.
burta di
loc.adv., *locuo adverbial com a
97
98
CH, ch
*terceira letra dupla ou grafema que
representa o fonema [fricativa surda
pr-palatal]. (CH). N.S. Algumas
palavras do Portugus representam
o som com o grafema (X). As letras
do Portugus (C) e () no existem
no sistema grfico do Guineense: os
fones equivalentes so
representados respectivamente por
[k] e [s].
cha
n., *arbusto originrio da China,
cujas folhas, depois de secas,
servem para fazer infuses. - i
fuguia seis djintis ku na tomaba cha
na un sala (R95) -. (CH). N.F. neol.
chacha
n.f., *termo que designa a prpria
namorada; pessoa muito bonita e
querida. - Fatu i nha chacha -.(deriv.
CHUCHU). N.F. oxtona. N.S. V.A.
chadres
n., *jogo e tabuleiro com 64 casas.
(XADREZ). N.F. oxtona. N.S. V.B.
chama
n., *luz resultante da combusto de
gases; flama. - Djorson di Jose na
sedu chama di fugu (Igr.I.) -.
(CHAMA). N.F. neol.
chambroti
n., *tnicas com manga compridas.
(deriv. CHAMBRE). N.S. V.M.
charada
n., *enigma, jogo obscuro de
palavras e figuras. (CHARADA).
N.S. V.B.
charopi
n., *substncia lquida,
medicamentosa ou refrescante,
densa e adoada. (XAROPE). N.S.
V.B.
charu
n., *tabaco modo para cigarros ou
para cachimbo; pequeno cigarro de
marijuana. (CHARRO). N.S. V.M.
charutu
n., *folha de tabaco enrolado.
99
chikotada
n., *pancada com chicote - Sinku
bias Djudeu dan 39 chikotada (N.T.)
-. (CHICOTADA). N.F. neol.
chikoti
n., *tira de couro ou corda
entranada, que serve para
castigar. - Jesus kumpu un chikoti di
korda, i tira elis tudu na kaza di
Deus (N.T.) -. (CHICOTE). N.F.
neol., tcikoti.
chikotiadur
n., *flagelador. (CHICOTEADOR).
N.S. V.B.
chikra
n., - toma un chikra di kafe, un kopu
di serveja (IN96) -. (XCARA). N.F.
neol., vd. tcikara.
China
1.n., *pas da sia com o maior
nmero de habitantes e uma das
mais antigas civilizaes. - I un kusa
ki fika ben klaru nes konferensia di
China, i di kuma mindjeris ku omi
dibi di sta ladu a ladu (R95) -.
(CHINA).
2.n., *pessoa natural da China;
chins.
Chines
1.n., *membro do povo chins,
habitante da China. (CHINS). N.F.
oxtona.
2.adj., *referente China. - Grandi
projetu chines di plantason di arus
(R98) -.
chofer
n., *condutor de carro; taxista. - Nha
kamarada Ines sta duenti risu, e fala
kuma i panha Sida ku un chofer
(Cecomes) -. (CHOFER). N.F.
Francs chauffeur, que significa
condutor de carro; choferu.
chofer-latc
n., *condutor de burro; taxista que
no sabe guiar o carro. N.F.
Francs chauffeur. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
choferu
n., - Ka bu trava sin, sinhor choferu
(J.D.) -. (CHAUFFEUR). N.F.
100
D, d
*Quarta letra ou grafema do alfabeto
que representa o fonema [oclusiva
sonora dental]. (D).
da
1.v., *doar; oferecer. - e da elis kau
di mora (N.M.) -. (DAR). N.S. da
aula; da beju; da bokinha; da
bolta; da falta; da ferba; da folgu;
da fuga; da kesa; da kontrada; da
ndjeson; da pankada; da paraben;
da pasada; da praga; da premiu;
da praga; da rasposta; da roson;
da sakur; da tapada.
2.v., *produzir. - mindjeris ta bai
sumia ki lugarsinhu, i ta da elis un
bokadinhu di arus ku ka ta tciga elis
nin pa kume (N.M.) -.
3.v., *entregar. - Deus da kada
mindjer dus mama, un son pa i
mamanta fidju ki el i padi, kil utru pa
i mamanta fidju ki utru i padi ma i bin
ka pudi mamantal (J.S.) -.
4.v., *bater. - I ba lambu mbruta di
manduku, po di pila, i bin kuma i na
da nan kobra na kabesa (R98) -.
da aula
coloc., *dar lio aos alunos;
leccionar. - Na no skola pursoris ta
da aula ben (IN96) -. (DAR AULA).
N.S. sin. da skola.
da beju
coloc., *beijar; trocar beijos; oscular.
- bu boka ta matan nha fomi di
bejau, bin pa n karisiau (T.Dj.) -.
(DAR BEIJOS). N.S. sin. beja.
da bokinha
v., *beijar; abraar. (deriv. DAR
BOQUINHAS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. da beju; sin. mama
bis.
da bolta
coloc., *andar a volta de; voltear. un lagartisa ta dal bolta i torna firma
tcan (A.P.) -. (DAR VOLTAS).
da falta
coloc., *faltar; fazer sentir a
necessidade ou importncia. -
101
102
(R95) -. (DAMA).
dama 2
n., *jogo; pea do jogo de xadrez. - i
pega na djuga dama (A.P.) -.
(DAMA).
dana
1.v.tr., *estragar; arruinar. - Saninhu
dana lugar di mankara, ma i ka sinti
kansera di regua (L.A.) -. (DANAR).
N.S. dana nomi; dana rostu; sin.
straga.
2.v. pron., *estragar-se; arruinar-se.
- prontu, ambienti dana djanan
(R98) -. (deriv. DANAR-SE). N.S.
DANAR-SE significa ser atacado de
hidrofobia ou irritar-se.
dana nomi
coloc., *desprestigiar; desacreditar. ka bu konta mintida nin ka bu dana
nomi di bu ermon (L.Cat.) -. (deriv.
DANAR O NOME).
dana rostu
coloc., *mostrar descontentamento;
zangar-se. (deriv. DANAR O
ROSTO). N.S. V.M.
danadu
part., *estragado. - Na djardins i ta
danadu plantas ku padja verdi (R95)
-. (DANADO).
dansa
n., *movimentos cadenciados do
corpo ao som da msica. - Na aula
di dansa i folklor tradisional, no fasi
kursus di formason pa no mames
(R95) -. (DANA). N.F. neol. N.S.
sin. badju.
dansin
n., *tipo de dana praticada
especialmente nas discotecas. badju di dansin na Bubaki i ka ta
fasidu tudu dia (N.M.) -. N.F. Ingls
dancing que significa est
danando.
danu
n., *prejuzo; estrago. - Sarampu ta
fasi danu, i pudi te mata mininu
(R95) -. (DANO). N.S. sin. stragu.
danus
adj., *que s estraga; daninho.
(DANOSO). N.F. oxtona. N.S. V.M.
dapi
con., *conjuno subordinativa,
facultativa, que introduz a primeira
parte duma orao comparativa: a
segunda parte introduzida pela
locuo conjuntiva ku fadi; se;
supondo que. - Dapi i sabi moska,
ku fadi baguera ku ten si mel (Dea) . N.F. vd. ku fadi.
dapi ku fadi
coloc., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz uma
orao comparativa; com mais
razo; ainda mais. - Matarniba bu
sedu ain, dapi ku fadi fiansa dimas
el ku kebra kudjer di alpaka (N.Me.)
-. N.F. vd. ku fadi.
dari
n., *chimpanz. (DARI). N.F. Guin.,
oxtona. N.S. V.B., n.v. Pan
troglodytes.
daria
n., *barao de casca de tara ou de
folha de palmeira. N.F. paroxtona.
N.S. V.B.
darma
1.v., *vazar; entornar; sair. - ora ki
na ranka firbi, bu na tira tampu pa i
ka pudi darma (N.M.) - N darma
iagu di nha udju (O.S.) -.
(DERRAMAR).
2.v.tr., *durante as cerimnias,
pingar ou borrifar gua, vinho ou
cana sobre os smbolos religiosos,
como sinal de respeito; sacrificar;
prodigalizar uma oferenda votiva. Antis di alguin na bibi tan binhu, i
darma un bokadu na tcon o i bai
pingal na iran (N.M.) -. N.S. darma
bias.
3.v.tr., *doar; dar. - Sinhor, darma
riba di nos sabiduria (L.Cat.) -.
darma bias
coloc., *derramar no cho ou sobre
os smbolos religiosos dos
antepassados algumas gotas de
bebida alcolica para pedir ou
augurar uma boa viagem. (deriv.
DERRAMAR SOBRE A VIAGEM).
N.S. V.A.; gesto cultual da Religio
103
104
105
106
107
Satanas.
2.n., *coisa ou pessoa m. - Purke
no sibi kuma kolera i diabu, e ku
manda no na rekumenda mas un
bias pa djintis toma sintidu (R97) -.
diakunisa
n.f., *pessoa de sexo feminino com
o segundo grau das ordens sacras.
- Diakunisas ta djuda mindjeris na
igreja (V.D.) -. (DIACONISA).
diakunu
n., *clrigo com o segundo grau das
ordens sacras; ajudante dos
Apstolos. - Diakunu dibi di sedu
maridu di un mindjer son, i dibi di
sibi guberna si kaza ku si fidjus diritu
(N.T.) -. (DICONO). N.F.
proparoxtona.
dialoga
v., *trocar ideias ou opinies com
vista a um entendimento; conversar.
- Purmeru kondison pa no pudi
dialoga ku elis i pa no para fuguia
(R98) -. (DIALOGAR). N.F. neol.
dialogu
n., *troca de ideias ou de opinies
com vista a um entendimento;
conversa. - es tudu ku no obi li aos i
falta di dialogu (R98) -. (DILOGO).
N.F. proparoxtona; dialugu.
dialugu
n., - tudu dia no misti dialugu ku
guvernu (R98) -. (DILOGO). N.F.
proparoxtona, vd. dialogu.
diamanti
n., *pedra preciosa; mineral
composto de carbono puro e de
grande dureza. (DIAMANTE). N.S.
V.B.
diantera
n., *vanguardia; frente. - Lubu toma
diantera, el i prumeru ki ba badja,
ma i ka konsigui lantanda puera
(L.S.) -. (DIANTEIRA).
dianteru
1.adj., *primeiro. (DIANTEIRO).
2.n., *o que joga em frente no jogo
de futebol; avanado. (DIANTEIRO).
N.S. V.B.
dianti
dia
1.n., * perodo de tempo de vinte e
quatro horas. - I ka ten dia ki ladron
ka panhadu na fera (P.dos S.) -.
(DIA). N.S. bon dia; dia dia; dia di
aos; dia dimingu; dia di finadus;
kada dia; kal dia.
2.n., *espao de tempo entre o
nascer e o pr do sol. - Utru dia i ba
tira bumba bedju, i pui nobu, i kunsa
pindra bulis (F.M.) -.
3.loc.adv., en dia, *locuo
adverbial que significa [estar
actualizado]. - bu djubi si kontra si
barsina tudu sta en dia (R95) -. (EM
DIA). N.F. neol.
dia di aos
coloc., *hoje; hoje em dia. - aonti e
ka pensaba kuma dia di aos pudi
tciga (C.P.) -. N.M. pl. dias di aos.
N.S. sin. aos.
dia di finadus
n., *a festa crist do dia 2 de
Novembro. (DIA DE FINADOS).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
dia dimingu
n., - I ka tudu dia ki dia dimingu
(L.A.) -. (DIA DOMINGO). N.F. vd.
dimingu. N.M. lexia complexa.
dia-dia
loc. adv., *todos os dias; cada dia. Greve entra na dia-dia di
funsionarius ki ta reklama pa
governu paga si vensimentus
atrazadus (P.dosS.) -. (DIA A DIA).
N.M. redobro.
dia-santu
n., *dia festivo. - Bo djubi pa mal ku
bo na fasi: bo ka na guarda dia di
diskansu suma dia-santu (Igr.I.) -.
(DIA SANTO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
diabu
1.n., *conforme a tradio bblica
o termo que designa cada um dos
anjos maus; gnio do mal ou do
desordem; satans. - Kin ku ta fasi
pekadu i diabu, pabia diabu peka
desdi kunsada (N.T.) -. (DIABO).
N.F. neol. N.S. sin. dimoniu; sin.
108
(DEBATE).
dibi 1
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [dever]; ter
que; ter a obrigao de. - Papes ku
skola dibi di velaba pa tudu mininus
tene atitudi di rispitu pa mindjer o pa
badjuda (R95) - No bin uni na
momentu ke ka dibi di fasidu, i dibi
di fasiduba mas sedu (IN96) -.
(deriv. DEVER). N.S. sin. ten ke.
dibi 2
v., *ter dvidas. - Pagan kil ku bu
dibin (N.T.) -. (DEVER).
dibida
n., *quantia em dinheiro que se
deve a outrem; obrigao. - Si
patron sinti garandi pena del, i
largal, i purdal tudu ki dibida (N.T.) -.
(DVIDA). N.F. proparoxtona,
divida.
dibidi
v., - Taguada di dibidi (Cenfa) -.
(DIVIDIR). N.F. vd. dividi.
dibididu
part., - Trizentus metrus kuadradu
dibididu pa des mindjeris, kada
mindjer i na toma trinta metrus
kuadradu (Cenfa) -. (DIVIDIDO).
N.F. vd. divididu.
dibidu
1.part.,. *que se deve. - Si Nha ka
fia, Nha ta punta pa no data di
pagamentu, no ka ta dibidu (J.D.) -.
(DEVIDO).
2.adj., *indispensvel; justo.
dibidur
n., *aquele que deve. - No ta pidi
purdon di faltas i no ta purda no
dibiduris (L.Cat.) -. (DEVEDOR).
N.M. pl. dibiduris.
dibinha 1
v., *interpretar; predizer; narrar
histrias. (ADIVINHAR). N.F.
divinha. N.S. V.A.
dibinha 2
1.n., *enigma; adivinhao; histria.
- Li ki dibinha-dibinha kaba (T.M.) -.
(ADIVINHA). N.F. divinha.
2.n., *pessoa que adivinha.
109
(ADIVINHO; ADIVINHA).
dibinhu
n., *adivinhador; pessoa que
interpreta o futuro ou o destino da
vida das pessoas. (ADIVINHO).
N.S. V.B., sin. pauteru.
dibirti
v., - Diskansa, bu kume, bu bibi, bu
dibirti (N.T.) -. (DIVERTIR-SE). N.F.
vd. divirti.
dicha
v., - e dicha biderus pa fasi kil ke
ntindi (IN96) -. (DEIXAR). N.F. neol.,
vd. disa.
didal
n., *utenslio que se mete no dedo
para empurrar a agulha, quando se
cose. (DEDAL). N.S. V.B.
didi
1.con., *porm. - Djintis garandi,
djintis djiru mas ami tene balur; didi
ami ke bu bin lembra (L.Cat.) -. N.F.
vd. didime.
2.adv., *afinal. - bardadi n na
kansauba! Didi e fugon bon. So ku
tris po di lenha bianda kusidu tudu
(M.M.) -. N.F. vd. didime.
dididju
n., - Aah!, n tene dididju di disfadja
(F.S.) -. N.F., arc., vd. disedju.
didime
1.con., *conjuno coordenativa
adversativa que significa [ao que
parece] ou [porm]. - No ka sibi
kuma algun djintis ke ta fala kuma e
na tarbadja pa kauza di Deus,
didime e ta ngananuba (R96) - Um
omi kasaba un mindjer, didime i
futuseru (L.S.) -. N.F. oxtona, didi.
2.adv., *advrbio de modo que
significa [afinal] ou [finalmente]. Didime bu ka misti mata ki gazela;
kila kria gora de! (C.V.) -. N.F. didi.
didja
v.tr., - N didja tudu nha djintis ki sta
fora (J.S.) -. (DESEJAR). N.F. vd.
disdja.
didjadu
part., (DESEJADO). N.F. vd.
disdjadu. N.S. V.B.
dieta
n., *regime especial de alimentao;
privao parcial ou total de certos
alimentos. - Dieta: alguin ku misti
tene kurpu forti i dibi di kume bon
kumida (Igr.I.) -. (DIETA). N.F. neol.
difeitu
n., *imperfeio fsica ou moral;
deformidade; falta. - i tene difeitu, n
ten ku torna fasil (Igr.I.) -.
(DEFEITO). N.F. proparoxtona.
diferensa 1
v., *distinguir; discriminar;
diferenciar. - kin ku ta diferensau?
ke ku bu tene ku bu ka dadu el?
(N.T.) -. (DIFERENAR). N.F. neol.
diferensa 2
n., *diversidade; falta de igualdade. Anta i ten diferensa entri omis?
(L.S.) -. (DIFERENA). N.F. neol.
diferenti
adj., *diverso; distinto. - Noibas tan
ta bisti diferenti ku mindjeris garandi,
mbokadu identiku ku badjudas
(N.M.) -. (DIFERENTE). N.F. neol.
difeza
n., *tudo o que serve de proteco
contra um ataque. - VIH ta distrui
selulas, i ta ruduzi difeza imunolojika
(R95) -. (DEFESA). N.F. neol.
difikuldadi
n., *situao crtica; obstculo. - n
sibi kal ki difikuldadi ku opozison na
pasa (IN96) -. (DIFICULDADE). N.F.
neol.
difikulta
v., *tornar difcil. - gosi i ten bareras,
i kil bareras ta difikulta, suma ku n
fala, prusesu di imigrason (IN96) -.
(DIFICULTAR). N.F. neol.
difindi
1.v., *proteger. - no ka dibi di difindi
es pratikas (R95) - i difindi si
tabanka (C.P.) -. (DEFENDER).
2.v., *apresentar razes a favor de;
sustentar com argumentos. - ke ki
Stadu? Espesialistas e ta difindi
kuazi sempri kuma signifikadu di es
palavra i ta abranji tudu kil ki izisti o
ku pudi relasiona ku vida di omi
110
(R95) -.
difindidu
part., *protegido. - Parlamentu i kau
di difindi interesi di povu: manera ke
armas bindidu, asin ke no ten ku
lebal pa i difindidu, pa povu di Guine
fika limpu (R99) -. (DEFENDIDO).
difindidur
n., *defensor; advogado. - Anos no
ka guereru, anos difindidur des pais
(R98) -. (deriv. DEFENDER).
difini
v., *explicar o significado;
determinar; fixar com preciso. Utrus artigu ta difini utru diritus ku
mininu dibi di benefisia del (R96) -.
(DEFINIR).
difinidu
part., *explicado; determinado. Djuventudi i ta difinidu suma
kamada di idadi entri dizoitu i
kuarenta anu di idadi (IN96) -.
(DEFINIDO).
difinison
n., *explicao; significado. - no na
daba difinison di ke ki kazamentu
(R95) -. (DEFINIO).
difinitivamenti
adv., *advrbio que significa [de
modo definitivo]; para sempre. - Ku
es planu inimigu, Guine-Bisau na
fikaba difinitivamenti okupadu (R98)
-. (DEFINITIVAMENTE).
difinitivu
adj., *ltimo; final. - Rizultadu
difinitivu da 52% pa Bernardo Vieira
i 48% pa Kumba Iala (P.dosS.) -.
(DEFINITIVO). N.F. neol.
difisil
adj., *rduo; quase impossvel;. vida stanu difisil, salariu ka ta
korespondi nada (IN96) - e ta fika ku
ki erus na idadi ma garandi ki difisil
kuridji (IN96) -. (DIFCIL). N.F.
paroxtona. N.S. ant. fasil.
difronta
v., *estar frente a frente, enfrentar. Benfika na Bula ku futibol lokal na
difronta Porto (R95) -.
(DEFRONTAR).
difundi
v.tr., *espalhar. (DIFUNDIR). N.S.
V.B.
difuntu 1
n., - i kontra ku djinti ku na leba un
difuntu, un fidju son di si mame ki
viuva (N.T.) -. (DEFUNTO). N.F. vd.
dufuntu 1.
difuntu 2
n., - E na pera difuntus pa sapal
korda na garganti pa kunsa ntera,
son difuntu ki na tiral kil korda pabia
i un kusa sagradu (N.M.) .(DEFUNTO). N.F. vd. dufuntu 2.
difuzon
1.n., *divulgao; propagao.
(DIFUSO). N.F. neol.
2.n., Radiu Difuzon Nasional,
*RDN, a Rdio mais antiga da
Guin-Bissau, que quase sempre
relata as opinies do Governo. - kila
i ka Radiu Difuzon Nasional, i Radiu
di kunfuson nasional (R98) -.
(RDIO DIFUSO NACIONAL).
dignidadi
n., *qualidade moral que infunde
respeito; respeitabilidade; honra. - I
un kusa ku ka ta korespondi ku
dignidadi di un omi (IN96) -.
(DIGNIDADE). N.F. neol.
dignu
adj., *apto; capaz. - e sedu kapas i
dignu di parti Deus sakrifisiu santu
di Misa (L.Cat.) -. (DIGNO). N.F.
neol.
digrada
v., *deteriorar; diminuir o prestgio. no ka misti digrada mas imajen di
alguin (R98) -. (DEGRADAR). N.F.
neol.
digradadu
part., *deteriorado; que foi
destitudo. - i sta tudu digradadu,
gos barata so ku mora la kuas, nada
di mesinhu ka ten la (IN96) -.
(DEGRADADO). N.F. neol.
digradason
n., *danificao; estrago que
aumenta gradualmente. - si no ka
pega, si no ka pensa seriamenti,
111
V.B.
dilinkuensia
n., *delito; crime. - Polisia ta intirvi
ora ki tcomadu, suma kazu di
dilinkuensia, un asasinu (R95) -.
(DELINQUNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
diluviu
n., *grande inundao; chuva
torrencial. - E ka toma sintidu te ku
diluviu bin, i kaba ku elis tudu (N.T.)
-. (DILVIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. a Bblia relata o Dilvio
que inundou a terra durante o tempo
do patriarca No, o qual construiu
uma grande casa de madeira, que,
como um barco, conseguiu resistir
s guas, salvando a ele, a sua
famlia e muitas espcies de
animais.
dimas
1.adv., *advrbio de quantidade que
indica que uma coisa excessiva;
muitssimo. - Pres seduba karu
dimas pa maioria di populason
(P.dosS.) - di noti n sufri dimas na
sunhu pabia del (N.T.) -. (DEMAIS).
N.F. oxtona.
2.interj., *interjeio que exprime
afirmao ou confirmao de um
acto ou de uma coisa; sim. - Dimas
bu furta, n odjau -. (deriv. DEMAIS).
dimenson
n., *tamanho; extenso. - Tcon di
Bidjugu sta kontempladu dentru des
dimenson di projetu (MR98) -.
(DIMENSO). N.F. neol.
dimingu
1.n., *primeiro dia da semana,
segundo a tradio religiosa crist. Aos i dimingu, dia di Sinhor, dia di
festa pa tudu familia kriston (L.Cat.)
-. (DOMINGO). N.F. dumingu; dia
dimingu.
2.n., *fim-de-semana, junto com o
sbado, segundo a legislao do
calendrio civil. - Sabadu di tardi ku
dimingu djinti ka ta tarbadja (J.L.R.)
-.
diminui
112
113
114
(DIOCESE).
dipartamentu
n., *diviso administrativa; sector
particular com uma finalidade
especfica. - Stadu, Ministerius,
Dipartamentus Publikus pasa mas
tardi na sedu ponta i propriedadi
privada di propi dirijentis (R98) -.
(DEPARTAMENTO). N.F. neol.
dipartison
n., *diviso. (DEPARTIO). N.S.
V.B., sin. dipartimentu.
dipendensia
n., *falta de autonomia;
subordinao. - Es skola superior
alivia Guine di dipendensia di
pursoris koperantis (P.dosS.) -.
(DEPENDNCIA). N.F.
proparoxtona. N.S. ant.
indipendensia.
dipindi
1.v., *estar sujeito ou subordinado a.
- prioridadi dibi di dadu pa rekursus
lokal di ki rekursus di fora, pa
projetu ka dipindi di utrus pa sempri
(Igr.I.) -. (DEPENDER).
2.v., *ser consequncia. - i dipindi di
gustu di kadakin (R96) - djintis ten
manera diferenti di bisti, i dipindi di
idadi (N.M.) -.
diplomasia
n., *cincia das relaes
internacionais. - Un diplomasia
muitu ativu en direson di tudu frentis
(R95) -. (DIPLOMACIA). N.F.
paroxtona, neol.
dipozita
v., *colocar; ter confiana. - djinti
dipozita konfiansa na bo (R98) -.
(DEPOSITAR). N.F. neol.
dipozitu
n., *reservatrio de gua; lugar onde
se guarda. - Buska un bon kau pa
kumpu dipozitu (Igr.I.) -.
(DEPSITO). N.F. proparoxtona,
neol.
dipresa
adv., *rapidamente; sem demora. Mama, bin dipresa pa bu bin toman,
nha korson ka seta nada son abo
115
116
(DESAVIDO).
disadu
1.part., *abandonado. - un son na
lebadu, utru na disadu (N.T.) -.
(DEIXADO).
2.part., *permitido. - Tambi i disadu
pa i gueria kontra pobu di Deus, i
ngana elis (N.T.) -.
disafia
v.tr., *provocar para desafio. - Ami n
na disafia tropas di Israel (Igr.I.) -.
(DESAFIAR).
disafiu
n., *combate; duelo; competio
desportiva. - Bo sibi kuma na
disafiu, tudu ta kuri na kurida, ma un
son ku ta nganha premiu? (N.T.) -.
(DESAFIO). N.F. paroxtona, neol.
disakorda
v., *desacordar; no estar de
acordo. (DISCORDAR). N.S. V.B.
disakordu
n., *no acordo; discordncia;
divergncia; discrdia.
(DESACORDO). N.S. V.B.
disanovi
quant., *nmero cardinal. - aos,
disanovi di Juliu di 1995, i na bin
fala sobri tema: salariu ku kustu di
vida (IN96) -. (DEZANOVE).
disaoitu
quant., *nmero cardinal que
designa dez mais oito. - Padrinhus e
ta dati e manda dinheru, disaoitu
dolar pa minimu (R.95.) -.
(DEZOITO). N.F. proparoxtona.
disaparisi
v.intr., - Ki konjuntus kunsa
disaparisi (IN96) -.
(DESAPARECER). N.F. neol.,
proparoxtona, vd. disaparsi.
disaparsi
v.intr., *cessar de existir; ocultar-se.
- bu ta suta kil obu na tcon bu
kebral; matu na disaparsi djanan i
na sai kasas (T.M.) -.
(DESAPARECER). N.F. disaparisi.
disaraska
v., *sair de uma situao difcil;
desembaraar-se; safar-se. - Si no
117
118
119
120
disimpena
v., *tirar o empeno ou deformao;
aprumar; endireitar.
(DESEMPENAR). N.S. V.B.
disimpenadu
part., *aprumado; endireitado.
(DESEMPENADO). N.S. V.B.
disimpenha
v.tr., *cumprir uma tarefa; levar a
cabo uma misso. - No mindjer
kunsa disimpenha garandi papel,
sedu ligason (C.P.). -.
(DESEMPENHAR). N.F. neol.
disimu
n., *tributo; imposto correspondente
dcima parte de um rendimento. Lei di Moises manda kilis di djorson
di Levi, ku ten tarbadju di saserdoti,
pa kobra disimu (N.T.) -. (DCIMA).
N.F. proparoxtona.
disinbolbi
v., - Prujetu na disinbolbi diritu -.
(DESENVOLVER). N.F. vd.
dizinvolvi. N.S. V.A.
disinfeson
n., *destruio dos germes
patgenos; saneamento.
(DESINFECO). N.S. V.A.
disinfeta
v., *tirar a infeco; sanear; destruir
a causa do contgio; purificar. - si
bu tene un kau ben simentadu, bu
pasa panu djuntu ku kriolina, i ta
disinfeta propi kil kau ku pudi infeta
(IN98) -. (DESINFECTAR). N.S. ant.
infeta.
disinflama
v., *diminuir a inflamao; perder a
inflamao; diminuir o entusiasmo.
(DESINFLAMAR). N.F. neol. N.S.
V.B.; sin. disintca.
disinflamadu
part., *no inflamado; sem
entusiamo. (DESINFLAMADO). N.F.
neol. N.S. V.B.; sin. disintcadu.
disingata
v., *desprender; soltar. - Si oredja
iabri djanan, si lingua disingata, i
kunsa papia diritu (N.T.) -.
(DESENGATAR). N.S. ant. ngata.
disinkadja
v., *tirar do encalhe; sair do empate;
soltar. (DESENCALHAR). N.S. V.B.
disinkadjadu
part., *sado do encalhe; livrado.
(DESENCALHADO). N.S. V.B.
disinkanta
*quebrar o encanto; tirar a iluso.
(DESENCANTAR). N.S. V.B.
disinkantadu
part., *pessoa que perdeu o
encanto. (DESENCANTADO). N.S.
V.B.
disinkantu
n., *desencantamento;
desencantao; desiluso.
(DESENCANTO). N.S. V.B.
disinkaradu
adj., *insolente; desavergonhado;
atrevido. - Kasabi disinkaradu
nsomba i dan mantenha (F.S.) -.
(DESCARADO). N.S. sin. atrividu.
disinketa
v., *turbar; importunar; inquietar. - ki
alguin ku na disinketa bos, kalker
alguin ki sedu, Deus na kastigal
(N.T.) -. (DESINQUIETAR). N.S.
ant. keta.
disinkomoda
v., *deixar de causar incmodo;
deixar de incomodar. (deriv. NO
INCOMODAR). N.F. proparoxtona.
N.S. V.A.
disinkontra
v., *no encontrar-se; divergir; ter
opinies diferentes. - ka bu dichanu
dingui, pa ka no disinkontra aos, no
na pidiu (L.Cat.) -.
(DESENCONTRAR).
disintca
v., *desinflamar; diminuir a
inflamao; perder a inflamao;
diminuir o entusiasmo.
(DESINCHAR). N.S. V.B., sin.
disinflama.
disintcadu
part., *desinflamado; no inflamado;
sem entusiasmo. (DESINCHADO).
N.S. V.B., sin. disinflamadu.
disintci
121
N.F. neol.
disiona
v.tr., *somar. (ADICIONAR). N.S.
V.B.
disionadu
part., *somado. (ADICIONADO).
N.S. V.B.
disionariu
n., *coleco de vocbulos ou
vedetas de uma lngua, ordenados
em ordem alfabtica, com o seu
significado e alguns exemplos. - kil
utru tarbadju di Disionariu (MR98) -.
(DICIONRIO). N.F. proparoxtona.
N.S. sin. vokabulariu.
disiplina 1
v., *corrigir; castigar. - Sinhor ta
disiplina kil ki ama (N.T.) -.
(DISCIPLINAR). N.F. neol.
disiplina 2
1.n., *conjunto de regras;
regulamento. - Disiplina i isensial pa
suguransa di tranzitu (R95) -.
(DISCIPLINA). N.F. neol.
2.n., *matria de ensino. - Kal ki
disiplina ku ma gosta del na skola?
(R95) -.
disiplinadu
part., *que tem ordem; que respeita
as regras. - no pudi ten un trafiku
rodoviariu disiplinadu (R95) -.
(DISCIPLINADO). N.F. neol.
disipulu
n., *aluno; cada um dos doze
apstolos de Jesus Cristo; partidrio
de uma doutrina. - Disipulu i ka mas
si mestre, nin kriadu i ka mas si
patron (N.T.) -. (DISCPULO). N.F.
proparoxtona.
disispera
v., *desanimar; perder a esperana.
- manti kalma, ka bu disispera
(Cecomes) -. (DESESPERAR). N.F.
neol. N.S. ant. spera.
disisperadu
part., *que perdeu a esperana;
enfurecido. (DESESPERADO). N.S.
V.B.
disisperu
n., *desesperao; aflio.
122
123
diskontenti
adj., *no contente; aborrecido.
(DESCONTENTE). N.S. V.B.
diskontu
n., *reduo; diminuio. - Fregues i
ten diskontu na pres (P.dosS.) -.
(DESCONTO).
diskoradja
v.tr., *fazer perder a coragem;
desanimar. - Ma kil la ka ta
diskoradja ninguin (C.P.) - i ten tciu
ki diskoradja ((C.P.) -.
(DESENCORAJAR). N.F.
proparoxtona, dizinkoradja. N.S.
sin. dizanima; ant. nkoradja.
diskordia
n., *desavena; falta de concrdia;
desacordo. - un mundu divididu
pabia di diskordia (L.Cat.) -.
(DISCRDIA). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. disavensa.
diskorega
v.intr., *escapar das mos; deslizar.
(ESCORREGAR). N.S. V.B.
diskoteka
n., *local de recreio onde se pode
ouvir msica, danar, tomar bebidas
e encontrar amigos. - No sibi kuma,
na diskoteka, tciu karas ta parsi la
(Cecomes) -. (DISCOTECA).
diskriminason
n., *acto ou efeito de cuidar dos
indivduos de maneira diferente ou
injusta. - trata bu kumpanher sin
diskriminason, ku sedu kuma, trata
bu kumpanher sin fasi skudju (R96)
-. (DISCRIMINAO). N.F. neol.
N.S. DISCRIMINAR significa
[distinguir] e DESCRIMINAR
significa [absolver do crime].
disku
n., *objecto circular achatado.
(DISCO). N.S. V.B.
diskubertu
n., - bu disal, sin, diskubertu, moska
ba ta sinta la (R95) -.
(DESCOBERTO). N.F. neol., vd.
diskubridu.
diskubri
1.v.tr., *pr vista; descoberto. - e
124
125
126
127
(DESOBEDECER).
disobdisidu
part., *no obedecido; transgredido.
(DESOBEDECIDO). N.S. V.B.
disobriga 1
v., *livrar de uma obrigao;
absolver; cumprir o preceito pascal.
(DESOBRIGAR). N.S. V.B.
disobriga 2
1.n., *quitao de uma conta;
confisso e comunho; preceito
pascal. (DESOBRIGA).
2.n., *confisso e comunho;
preceito pascal. N.S. V.B.
disobrigadu
1.part., *no obrigado; exonerado.
(DESOBRIGADO).
2.part., *que cumpriu o preceito
pascal. N.S. V.B.
disonra 1
v.tr., *infamar; desflorar; deflorar.
(DESONRAR). N.F. dizora. N.S.
V.B.
disonra 2
n., *vergonha. (DESONRA). N.S.
V.B.
disonradur
n., *pessoa que causa desonra;
desflorador; deflorador. (deriv.
DESONRAR). N.S. V.B.
disordi
n., *falta de ordem; confuso.
(DESORDEM). N.S. V.B.
disorganizadu
part., *no organizado;
desordenado; com falta de ordem. I ten kusa disorganizadu (IN96) -.
(DESORGANIZADO). N.F. neol.
dispacha
v.tr., *resolver; permitir. - Ki ku bu
kumpra la pa bin dispachal li, i ma
karu di ki ku bu kumpralba (R98) -.
(DESPACHAR).
dispachadu
part., *o que foi resolvido; permitido.
(DESPACHADO). N.S. V.B.
dispachanti
n., *despachador; pessoa que
prepara os documentos para
despachar. (DESPACHANTE). N.S.
disna
con., *preposio que indica [desde
h muito tempo]; desde. - Disna di
kil dia nunka mas i ka torna konta
mintira na si vida (L.S.) -.
disnata
v., *tirar a nata do leite.
(DESNATAR). N.S. V.B.
disnatadera
n., *mquina para desnatar o leite.
(DESNATADEIRA). N.S. V.B.
disnatadu
part., *leite sem nata.
(DESNATADO). N.S. V.B.
disnortia
1.v., *fazer perder o rumo.
2.v.intr., *perder o rumo; perder o
norte. - Karnel madja lubu un
koldadi mbuka, to ki Lubu disnortia i
sinta ku rabada (M.M.) -.
(DESNORTEAR). N.F. sin. taranta.
disnutrison
n., *falta de nutrio. - Falta di ijeni
na kurpu i na bairus o tabankas,
disnutrison ta omenta tacha di
mortalidadi (P.dosS.) -.
(DESNUTRIO). N.F. neol.
disobdiensia
n., *falta de obedincia;
transgresso de uma ordem. disobdiensia di un omi leba manga
di djinti pa sedu kulpadu (N.T.) -.
(DESOBEDINCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
disobdienti
adj., *que no obedece. - Pabia
purmeru, asin ku no seduba: tulu,
disobdienti (N.T.) -.
(DESOBEDIENTE).
disobdisi
1.v.tr., *no obedecer a; transgredir.
- Kin ku disobdisi un des
mandamentus mas pikininu i na
tcomadu alguin mas pikininu na
renu di seu (N.T.) -.
(DESOBEDECER A). N.F.
proparoxtona. N.S.
DESOBEDECER.
2.v.intr., *no cumprir. - I ka sedu
kilis ku disobdisi? (N.T.) -.
128
V.B.
dispachu
n., *resoluo; documento que
permite um negcio pblico. Kapiton ta fasi dispachu diretamenti
a sinhor Presidenti (R99) -.
(DESPACHO). N.S. V.B.
dispapia
v., *falar toa; dizer mentiras;
palavrear; dar o dito por no dito. si tudu vontadi di dispapia ki
kustuma (R98) -. (deriv.
DES+PAPEAR). N.F. paroxtona.
N.M. DES exprime a noo de
[reforo].
dispapiadu
part., *o que falado toa; dado o
dito por no dito. (DESPAPEADO).
N.S. V.B.
dispar
adj., *no par. (DSPAR). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
dispara
v., *dar tiros de arma de fogo. - i
falanu kuma pa ninguin dispara tiru
(R98) -. (DISPARAR). N.F. neol.
disparadu
part., *diz-se do tiro de arma de
fogo. - No sibi kuma tudu arma ke
disparadu i sangui di pekadur (R99)
-. (DISPARADO).
disparidadi
n., *falta de paridade; desigualdade.
- ilimina disparidadis di entrada na
impregus ke ten entri un sexu ku
utru sexu (R95) -. (DISPARIDADE).
N.F. neol.
disparsi
1.v.intr., *cessar de existir. - na kil
ora kasa disparsi djanan (F.M.) -.
(DESAPARECER).
2.v.intr., *ocultar-se; retirar-se. Andju disparsi, i disal (N.T.) -.
disparu
n., *tiro; detonao. - Es noti i obidu
alguns disparus (R98) -.
(DISPARO).
dispensa 1
v., *conceder, gastar; isentar;
autorizar. - no misti pa gardisi
129
130
disputa
n., *discusso acalorada; debate;
contenda. - I un disputa kontinua
tras di djintis ki kalsa sapatu di kuru
(P.dosS.) -. (DISPUTA). N.F. neol.
disputadu
part., *discutido; competido. - Final
di segunda katiguria i na disputadu
dipus di amanha (R95) -.
(DISPUTADO). N.F. neol.
disrama
v., *cortar os ramos. - Bon djintis na
limpa dja e ianda matu e kaba,
suma djintis ki na disrama (IN84) -.
(DESRAMAR).
disrispita
v., *faltar ao respeito a; no
respeitar. - bu na disrispita Deus
manera ku bu na kebra lei (N.T.) -.
(DESRESPEITAR). N.F. neol.
disrispitu
n., *falta de respeito; irreverncia. Rispitu ku disrispitu, ngaba ku fala
mal, tudu no ta pudu (N.T.) -.
(DESRESPEITO). N.F. neol. N.S.
sin. falta di rispitu.
disrola
v., *estender o que est enrolado. Kamisinha, disrolal pa i kubri
matcundadi diritu (Cecomes) -.
(DESENROLAR). N.S. sin. distindi.
disroladu
part., *abrir, estendendo o que
estava enrolado. - I tenba un
librusinhu disroladu na si mon (N.T.)
-. (DESENROLAR). N.S. Aos
manuscritos antigos, de pele de
carneiro enrolada, davam-se o
nome de pergaminhos.
disrosga
v., *desaparafusar.
(DESENROSCAR). N.S. V.B.
dista
v.intr., *estar longe. (DISTAR). N.S.
V.B.
distaka
1.v., *distinguir; pr em evidncia. Sobri pontu di vista etniku, i ta
distaka seti etnias nde ke kondisons
di padi i ma garandi di nivel nasional
131
132
133
134
sin. brinka.
divirtidu
part., *alegre; distrado.
(DIVERTIDO). N.S. V.B.
divirtimentu
n., *passatempo; entretenimento. ninguin ka tudji divirtimentu (R97) -.
(DIVERTIMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. brinkadera.
divison
1.n., *discrdia; distribuio. - bo
toma sintidu ku kilis ku ta tisi divison
(N.T.) -. (DIVISO). N.F. divizon.
2.n., *compartimento; departamento.
3.n., *uma das quatro operaes
aritmticas de base, pela qual se
acha quantas vezes um nmero
est contido noutro.
diviza
n., *disponibilidades cambiais de um
estado; moeda estrangeira. - i fasi
kil troka di diviza (IN96) -. (DIVISA).
N.F. neol.
divizon
n., - i ten un divizon sosial ki ta
ditirminadu pa puder ikonomiku i
sosiu-politiku (P.dosS.) -.
(DIVISO). N.F. neol., vd. divison.
divizu
adj., *separado; dividido; em
discrdia. (DIVISO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. divididu.
divizur
n., *nmero pelo qual se divide
outro chamado dividendo.
(DIVISOR). N.S. V.B., ant.
dividendu.
divolvi
v., - i kuma gora, divolvin dinheru!
(R95) -. (DEVOLVER). N.F. neol.,
vd. divulvi.
divorsia
v., *separar-se judicialmente. mindjor e kaba pa sipara
ofisialmenti, o pa e kaba pa divorsia
(R95) -. (DIVORCIAR). N.F.
proparoxtona, neol.
divorsiu
n., *dissoluo do casamento em
vida dos cnjuges. - i ka sta difinidu
135
136
137
(IN96) -. (DESISTIR).
dizokupa
1.v.tr., *tirar a ocupao ou o
assdio; sair do lugar antes
ocupado. - e ta forsa elis pa e
dizokupa sidadi (R95) -.
(DESOCUPAR).
2.v.intr., *desempregar-se.
(DESOCUPAR-SE).
dizora
v., - I panhan la djanan i forkan i
dizoran (IN96) -. (DESONRAR).
N.F. vd. disonra 1.
dizorienta
1.v.intr., *perder o rumo; atrapalharse. - prumeru momentu Cabral muri,
n dizorienta, n misti likida nha
kabesa na kil altura (C.P.) -.
(DESORIENTAR-SE).
2.v.tr., *fazer perder o rumo;
desviar. (DESORIENTAR).
do
n., *primeira nota da escala musical.
(DO). N.S. V.B.
doa
v.tr., *oferecer. (DOAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
dobra 1
1.v.tr., *enrolar; colocar uma metade
sobre a outra; curvar. - nha mame
bai padin na matu; i toman i dobran
na ratadju i ditandan (T.M.) -.
(DOBRAR). N.S. dobra mon.
2.v.tr., *fazer pregas num vestido;
vincar. N.S. sin. vinka.
3.v., *duplicar; multiplicar por dois. Taguada di dobra kantu bias
(Cenfa) -. N.S. dobra kantu bias.
4.v.intr., *inclinar-se; curvar-se. - I
farta tok i ka pudi nin dobra (A.P.) -.
(DOBRAR-SE).
dobra 2
1.n, *prega de um vestido; vinco.
(DOBRA). N.S. V.B., sin. vinku.
2.n., *curva.
dobra kantu bias
coloc., * efectuar a operao de
multiplicao; multiplicar. - Taguada
di dobra kantu bias (Cenfa) -. (deriv.
DOBRAR QUANTAS VIAGENS).
138
139
140
141
142
(DURAR).
duranti
con., *locuo prepositiva que indica
[ideia de durao]; no espao de. - I
pui nhambi mas na sol duranti un
sumana pa i pudi seku diritu (N.M.) . (DURANTE). N.F. neol.
durason
n., *tempo entre o comeo e o fim
de uma aco. - Karnaval ta bin
tciga gora pa tene durason di kuatru
dias (A.C.) -. (DURAO).
durba
1.v.tr., *deitar por terra; destruir. Ora ku bu na durba po, bo ta toma
kudadi, pabia, ora ki na kai, i ta
kebra ki posinhus ku sta bas del
(L.A.) -. (DERRUBAR; DERRIBAR).
2.v.tr., *destituir; deitar abaixo. ambisiozus ku durba puder (R98) -.
3.v.intr., *diz-se do ataque
epilptico, enquanto como se a
pessoa perder o uso normal da sua
cabea. - mesinhu di kura dur di
kabesa, e djinti ke kabesa durba sin,
i ta da ataki, i sta na kuru di un pis ki
sta na iagu (IN99) -. (DERRUBARSE). N.S. durba-kabesa.
durba-kabesa
n., *ataque epilptico; epilepsia.
(deriv. DERRUBE DA CABEA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
epilepsia; mal di volta.
durbadu
part., *destitudo; destrudo. - kil ku
firma dianti di no Deus pa akusa no
ermons di noti ku di dia, i durbadu
dja (N.T.) -. (DERRUBADO;
DERRIBADO).
duresa
1.n., *firmeza; rigor. - i ka ta sedu
pirsis pa n trata bos ku duresa
(N.T.) -. (DUREZA).
2.n., *resistncia de um mineral.
durisi
v.caus., *tornar duro; enrijar; tornar
insensvel. - ka bo durisi bo korson
(N.T.) -. (ENDURECER). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. vida risu.
durisidu
143
o i un fantasma? (N.M.) -.
(DVIDA). N.F. proparoxtona.
duvidozu
adj., *incerto; hesitante. - ka bu sedu
duvidozu, ma sedu krenti (N.T.) -.
(DUVIDOSO). N.F. neol.
duzentus
quant., *nmero cardinal. - ami
duzentus milion ke n na buska la
(IN96) -. (DUZENTOS).
duzia
n., *numeral colectivo que designa
um grupo de doze. (DZIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B.
DJ, dj
*Quinta letra dupla ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[africada sonora pr-palatal]. N.S.
Em muitas palavras derivadas do
Portugus o som [dj] substitui o som
[j] do equivalente da lngua
portuguesa: dja (J).
dja
adv., *advrbio de tempo que indica
[imediatamente]; agora mesmo;
previamente. - Mankara rinkadu dja,
kebur di arus pertu dja (J.L.R.) Lion panha dja raiba sin, i suta na
mesa bang! (T.M.) -. (J). N.M. na
forma negativa dja substitudo por
inda.
djadar
n., *espcie de esponja vegetal;
pepino-de-papagaio; esfrega pratos.
N.F. oxtona. N.S. V.B., n.v. Luffa
cylindrica.
djadjua
n., *sujidade em forma de pedrinhas
que se encontram no arroz. Nhelen i kansadu kudji, pabia di ki
djadjuas ki ta tene ku ki pedrinhas
branku (R95) -. N.F. paroxtona.
djafal
n., *variedade de peixe da famlia
dos Clupedeos; espcie de
arenque, famosa pelas numerosas
espinhas; galucha. (JAFAL). N.S.
V.B., n.v. Ethmalosa fimbriata.
djaga-djaga
n., *planta arbustiva da famlia das
Euforbiceas; rcino. N.S. V.B., n.v.
Ricinus communis.
djagasi
1.v.tr., *misturar; mesclar. - Un
mindjer toma fermentu, i djagasil ku
tris midida di forinha (N.T.) -. N.F.
proparoxtona; djakasi.
2.v.intr., *juntar-se; amalgamar-se. Barudju manga del, djintis ta djagasi
ku nutru, tcerus di tudu koldadi
(P.dosS.) -.
djagasidu
144
145
146
147
djemia
n., *diz-se de pessoas que
nasceram do mesmo parto; pessoas
idnticas. - i ka pudiba distingui elis,
manera ke parsiba djemias
berdaderus (L.S.) -. (GMEO). N.F.
proparoxtona. adj.f., (GMEA). N.F.
vd. djemiu.
djemiu
adj., *que nasceu do mesmo parto;
igual. - Tome ku ta tcomadu djemiu
(N.T.) -. (GMEO). N.F.
proparoxtona. N.S. katcur di
djemiu.
djeneral
1.n., *graduao imediatamente
acima de brigadeiro. - Djeneral di
tropa (N.T.) -. (GENERAL). N.F. mil.
2.n., *chefe de um grupo de
macacos.
djeniu
n., *modo de ser; carcter. - bo ten
ku tira e kusa fora, suma raiba, ku
mau djeniu, ku manha (N.T.) -.
(GNIO). N.F. proparoxtona, neol.
djensianu
n., *extracto de uma planta
herbcea da famlia das
Gencianceas, utilizado em
farmcia. - Djensianu azul o
merkuriu i bon pa ba ta limpa tcaga
ku panu limpu (Igr.I.) -. (deriv.
GENCIANA).
djeradur
n., *mquina que produz energia
elctrica. - I da elis santamaria di
mon di timba, nunde ki toma
televizon ku djeraduris (R98) -.
(GERADOR). N.F. neol. N.M. pl.
djeraduris.
djeral
adj., *universal; comum. - Diretor
djeral di Suguransa (R99) -.
(GERAL). N.F. neol.
djerason
n., - Forsas Armadas ka tene
djerason (R98) -. (GERAO). N.F.
neol., vd. djorson.
Djeta
n., *ilha ao noroeste de Bissau. -
148
djiganti
1.n., *homenzarro; homem alto.
(GIGANTE).
2.adj., *altssimo. (GIGANTE). N.S.
V.B.
djikindur
n., *rato ladro. - Nene Nkurlu i
djikundur ku farda, si i ka konta i ka
ta kume (N.Me.) -. (JOAQUIMDOIDO). N.F. Djokin-dudu; Felupe
(M.deBarros). N.S. n.v. Cricetomys
gambianus; bibi di djikindur.
djila
1.n., *vendedor ambulante;
comerciante. - I fala ki djila asin
kuma: pa djila ba konta si pape, omi
ki dal, didime kil omi ka sedu
pekadur, didime i kobra (T.M.) -.
N.F. Mandinga jla, que significa
comerciante.
2.n., *termo depreciativo para
designar o comerciante
contrabandista e sanguessuga. Nhu Djon Djila, Nhu urdinha suur di
sangui di Guine (N.Me.) -.
djilandadi
1.n., *maneira de fazer comrcio
ambulante. N.F. Mandinga jla.
2.n., *maneira de enganar ou fazer
contrabando. - bu susu kabesa oh,
bu djilandadi oh, bu Kriol terbesadu
oh (N.Me.) -. N.F. fig.
djimi
v., *exprimir uma dor fsica ou moral
atravs de gemidos; sofrer. - E
tciga, kadakin djungutu i na djimi na
si ladu (M.M.) -. (GEMER).
djimidu
n., *suspiro; lamento. - i ta pidi Deus
pa nos ku djimidu ku ka pudi
kontadu ku palabras (N.T.) -.
(GEMIDO).
djimpini
v.tr., *espreitar; espiar; observar
ocultas. - Ora ki papia i ta matan
nan, inda ora ku n na djimpinil, n na
pertu i na ramanga (J.D.) -. N.F.
proparoxtona, djumpuni.
djimpinidur
149
djinguinti
v.caus., *inclinar afastando-se;
menear a cabea. - kobra djinguinti
kabesa mbokadinhu (R98) -. (deriv.
GINGAR). N.F. Mandinga jnke.
djinti
n., *nome que designa [multido de
pessoas ou um grupo de pessoas];
povo; gnero humano. - Si djinti ka
staba pertu di mi, talves, n ta
pudiba kualker asnera (C.P.)- Djintis
kuma kal dia ku lubu ntergadu
fumer? (L.A.) -. (GENTE). N.F.
guinti. N.M. pl. djintis.
djinti-garandi
n., *os ancios; as pessoas
respeitveis. - kin ki tene kulpa i es
djintis garandi ki sta li ki ta nterpreta
karnaval asin, kuandu ki karnaval
asin i ka dibi di nterpretadu (R95) -.
(GRANDE GENTE). N.F. lexia
composta. N.S. (GENTE GRANDE)
significa gente que tem estatura
alta.
djintis
n.pl., *povos. - Ora ke djintis misti
dja kebra, e ta tisi iran di tabanka e
na kunsa kebur (F.M.) -. (GENTES).
N.F. vd. djinti.
djintis-djuntadu
n., *assembleia; reunio. (deriv.
GENTE JUNTADA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
djintis-rumadu
n., *assembleia; reunio;
aglomerao. (deriv. GENTE
ARRUMADA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
djintiu
n., *pago; durante o perodo
colonial dizia-se das pessoas no
assimiladas que viviam nas aldeias
do interior e recusavam a civilizao
das praas. - I fasi djudeu ku djintiu
un pobu son (N.T.) -. (GENTIO).
N.F. paroxtona.
djintiundadi
n., *cultura ou maneiras pouco
educadas, como eram considerados
os costumes dos povos que no
150
151
karga djongagu.
2.n., *situao difcil,
responsabilidade. - Nino bu karga
kusa garandi, bu misti kau di rianta
bu djongagu (R98) -.
djopoti
v., *andar lentamente e com
circunspeco, p ante p. - Gazela
bin sinti ki barudju, i djubi tras, i odja
po garandi djopoti pa bin (T.M.) -.
N.F. proparoxtona.
djornal
n., *gazeta diria; peridico. - N ka
fia si Nha na konsigui otca e djornal
(C.V.) -. (JORNAL).
djornalista
n., *pessoa que escreve em jornais
ou trabalha na rdio ou na televiso.
- Sinhora djornalista, abo fala kuma
nunka bu ka djubi es djugus (R95) -.
(JORNALISTA). N.F. neol.
djorontc
1.n., *termo para indicar um prato
guineense, cujos ingredientes
principais so sal, malagueta de
Guin e camares secos pilados. kila i bon pratu, ku sedu, kuntangu
di djorontc ku siti (R95) -.
2.n., *camares secos. - Bu na
randja djorontc, des kuntu, ku sedu
dus muntu (R95) -.
djorson
1.n., *linhagem ou srie de
geraes de uma famlia; conjunto
de ascendentes e de descendentes
de uma pessoa; cl. - I mame ki ta
da fidju djorson, pape kila ta padi kil
djorson ki mame da fidju (J.S.) -.
(GERAO). N.F. jerason.
2.n., *conjunto de pessoas da
mesma poca. - Bula ke pul,
djorsons di radi, bo purpara (J.D.) -.
djoto
n., *espcie de peixe semelhante
corvina, mas com a boca maior;
rainha-bobo. N.S. V.P., n.v. Johnius
ou Pseudotolithus elongatus; durmi
suma djoto significa dormir a sono
solto: a tradio guineense diz que
este peixe passa horas inteiras a
152
djugadu
part., *executado; praticado. - Djugu
di dinheru ta djugadu, i ka di aos
(R95) -. (JOGADO).
djugadur
n., *pessoa que pratica uma
actividade desportiva ou de recreio.
- Kada bias ku i longanta un kabesa
djugadur di spada ta kortal (A.P.) -.
(JOGADOR).
djugu
1.n., *actividade desportiva ou de
recreio; divertimento. - Suma i pudi
djugu di dama dritu, ninguin ka ta
nganhal na kil tabanka (A.P.) -.
(JOGO).
2.n., *intriga; maquinao. - Ami n
odja bo djugu, abos tudu (F.M.) -.
djugu-djugu
n., *termiteiro; morro de trmites;
grande excrescncia. - si kankuran
pantau un bias na lala, ma nin ki
djugu-djugu ku bin odja, bu na fala
ala ki kankuran na bin (R98) -. N.S.
sin. muntu di bagabaga.
djugude
n., *ave de rapina diurna, da famlia
dos Vultrdeos, de bico adunco e
unhas fortes, com a cabea e o
pescoo nus, que se alimenta de
restos e matrias orgnicas em
decomposio; abutre. - Nunde ku
kusa muri, ala ku djugude ta djunta
(N.T.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
oxtona, djugudi.
djugudi
n., - Djugudi, anton nunde ku bu na
bai? (T.M.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
oxtona, vd. djugude. N.S. n.v.
Pseudogyps africanus; djugudi
fidalgu.
djugudi fidalgu
n., *variedade de jagudi com o
dorso de cor branca. (JAGUDI
FIDALGO). N.F. Guin. N.S. V.P.,
n.v. Necroscyrtes monachus.
djuguta
v.intr., *dar saltos; pular. - Sapu
rinka kuri i djuguta na iagu (T.M.) -.
N.F. proparoxtona, djukuta;
153
154
155
djundjunadur
n., *pessoa que jejua. (JEJUADOR).
N.F. djundjuadur. N.S. V.B.
djungu
v.intr., *estar meio adormecido;
dormitar; cabecear. - I pega djungu
(L.S.) -. N.F. Mandinga jnkoo, que
significa estar meio adormecido.
N.S. djunguntu.
djunguntu
v.caus., *fazer dormir; adormecer.
N.F. Mandinga jnkoo. N.F.
paroxtona. N.S. V.A.
djungutu
v., *acocorar-se; agachar-se. - E
tciga, kadakin djungutu i na djimi na
si ladu (M.M.) -. N.F. proparoxtona;
Mandinga jnkoto que significa
acocorar-se. N.S. sin. djokoni.
djungutudu
part., *acocorado; agachado. Garandis kuma Deus ta da di
manga di manera: i ta da firmadu,
na tarbadju o na kontentamenti, i ta
djungutudu, na kansera, na kasabi o
na padi (J.S.) -. N.F. Mandinga
jnkoto.
djunki
v., *tomar lugar; sentar-se; caber. Mortu djunki moransa ku brutasku di
iran-segu (H.M.) -.
djunson
1.n., *unio. (JUNO).
2.n., *pea de canalizao para unir
dois tubos. (JUNO). N.S. V.B.
djunta 1
1.v.tr., *associar coisas ou pessoas
que estavam separadas ou
isoladas; unir; recolher. - I mara i
djunta tudu i kargantal lubu (T.M.) -.
(JUNTAR; AJUNTAR). N.S. djunta
mon; djunta pobu; djunta mame;
djunta pape.
2.v.intr., *associar-se. - djintis tudu
ta djunta e ba tarbadja kil tarbadju
(N.M.) -. (JUNTAR-SE; AJUNTARSE).
djunta 2
1.n., *grupo de pessoas; nome dado
Junta Militar durante os
156
157
158
E, e
*Sexta letra ou grafema do alfabeto
que representa os fonemas [vogal
mdia anterior-palatal] e [vogal
baixa anterior-palatal].
e1
pron.pess.suj., *forma principal de
pronome pessoal 3 pl.; eles; elas. Bindiduris ta fala kuma koperantis
tene manga di dinheru e ka ta
diskuti pres (P.dosS.) - na bardadi
elis e ka mati ne luta kontra kolera
(R95) -. N.M. elis, forma
secundria.
e2
det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espao perto do
locutor. - Kuma ki e Domingu ku
Segunda-fera kuri? (R95) -. (ESTE;
ESTA; ESTES; ESTAS). N.F. es; as
formas e/es so utilizadas
indistintamente, apesar de e
preceder normalmente as palavras
com consoante inicial. N.M. a forma
e somente adjectivo enquanto a
forma es pode ser adjectivo ou
pronome.
e 3 [-e]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam os verbos. (ER). N.S. V.A.
e ku manda
con., - kusinha ku lingron i ma sabi,
e ku manda ora ki na kusinha pa
alguin el ki ta kusinha (N.M.) -.
(deriv. ISSO QUE MANDA). N.F. vd.
el ku manda.
ebanista
n., *trabalhador em bano.
(EBANISTA). N.S. V.B.
ebanu
n., *rvore, muito valiosa e de cor
escura, da famlia das Ebanceas.
(BANO). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B.
ebraiku
1.adj., *a lngua dos Hebreus. - I
staba skritu na ebraiku ku gregu ku
latin (N.T.) -. (HEBRAICO). N.F.
159
proparoxtona.
2.adj., *relativo aos Hebreus.
Ebreu
n., *indivduo da raa hebraica;
israelita. - e sedu ebreu? Ami tambi
(N.T.) -. (HEBREU).
echu
n., (IXO). N.F. vd. eichu N.S. V.A.
edema
n., *inchao; inchao. (EDEMA).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. intcasku.
editora
n., *estabelecimento que faz a
edio de libros. - Editora Nimba
(M.K.) -. (EDITORA). N.F. neol.
editorial
n., *artigo de jornal ou de revista
que apresenta as ideias da
direco. (EDITORIAL). N.S. V.B.
editu
n., *edital; anncio. (EDITO). N.S.
V.B.
Edjipsiu
n., *habitante do Egipto. - Bu misti
matan suma ku bu mata Edjipsiu
aonti? (N.T.) -. (EGPCIO). N.F.
proparoxtona.
adj., *relativo ao Egipto. - I tenba
manga di tarbadjaduris edjipsiu na
Libia (R95) -.
Edjitu
n., *pas da frica do Norte, sede da
grande civilizao egpcia. - Tropa
di Edjitu mistiba kamba tambi, ma e
foga na mar (N.T.) -. (EGIPTO).
efeitu
n., *consequncia. - e ka sibi kal ki
efeitu di binhu (F.M.) -. (EFEITO).
N.F. proparoxtona, neol.
efimeru
adj., *passageiro; transitrio.
(EFMERO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.B.
efisensa
n., *eficcia. (EFICINCIA). N.S.
V.B.
efisienti
adj., *capaz. - N ka muitu ten
sertesa si di fatu i ten un laboratoriu
efisienti (R95) -. (EFICIENTE). N.F.
neol.
efuson
n., *derramamento. (EFUSO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. deramamentu.
egoismu
n., *amor exclusivo dos prprios
interesses. - Fasi pa no djorson
liberta di tudu egoismu ku violensia
(L.Cat.) -. (EGOSMO). N.F.
paroxtona.
egoista
adj., *pessoa que leva em
considerao o seu interesse;
interesseiro. (EGOISTA). N.S. V.B.
eh!
interj., - Taxi, taxi, eh!; uh!, i bai
(P.dosS.) -. N.F. vd. eih!.
eichu
n., *pea mecnica. (IXO). N.F.
proparoxtona; echu. N.S. V.B.
eih!
interj., *interjeio que exprime
[invocao]; alo!; ola!. - Eh mama,
eh! eh! (N.Tu.) -. N.F. eh!.
eklesiastiku
1.n., *sacerdote. (ECLESISTICO).
N.F. proparoxtona.
2.n., *livro do Antigo testamento.
(ECLESISTICO).
3.adj., *tudo o que se refere igreja
ou ao clero. (ECLESISTICO). N.S.
V.B.
eklesiolojia
n., *disciplina das cincias
teolgicas que trata da estrutura da
Igreja. (ECLESIOLOGIA). N.S. V.B.
eklisi
n., *ocultao parcial ou total de um
astro. (ECLIPSE). N.S. V.B.
eklitika
n., *diz-se da rbita dos astros.
(ECLPTICA). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
ekran
n., *superfcie sobre a qual se
projectam imagens. - son kin ki tene
pusibilidadi di odja na Lino Coreia,
na ekran di televizon (R95) -.
(ECR). N.F. neol.
ektar
160
161
N.S. V.B.
empirismu
n., *doutrina filosfica que aceita
somente o que comprovado pela
experincia. (EMPIRISMO). N.S.
V.B.
en 1
con.,. - Kanhokan ta badja tudu en
kondjuntu te nunde ki mindjeris
firma e na toka e ta torna riba mas
pa se lugaris (N.M.) -. (EM). N.F.
neol., vd. na 2.
en! 2
interj., *interjeio que exprime
[impacincia]. - En! Abo mufunesa
ku na buska (T.M.) -. (HEM!).
enton
1.adv., *advrbio que significa [em
consequncia]. - Enton la ki
problema kunsa (R95) -. (ENTO).
N.F. nton.
2.interj., *interjeio que se usa para
chamar a ateno. - Firma, enton!,
iabri udjus di bu alma ku oredjas di
bu korson pa e sukuta (L.Cat.) -.
(ENTO!).
entra
v., - E ta diskalsa sapatu na porta e
entra dentru di baloba (N.M.) -.
(ENTRAR). N.F. vd. ientra.
entrada
1.n., *ingresso. - Pa entrada di
bulanha i ten un tubu ke pui la utru
anu (R95) -. (ENTRADA). N.F. neol.,
ientrada.
2.n., *comeo. - na entrada di tcuba
(C.P.) -.
3.n., *porta. - i rola un pedra garandi
pa entrada di supultura, i bai (N.T.) .
entranda
v.caus., - E torna panha utru mas pa
entrandal (L.S.) -. (deriv. ENTRAR).
N. F. vd. ientranda.
entri
con., *preposio que indica espao
intermdio ou reciprocidade. - Otca
ki omi sibi di kil ke na pasaba entri
kombosas, i panha raiba i suta
strelas (L.S.) - Solusons pa kistons
di Timor-Leste na pasa
nesesariamenti pa un intindimentu
entri Timorensis (R95) -. (ENTRE).
entrimetadi
adv., *entretanto; no meio. Entrimetadi di misti kusas, ku sunhu
di e tcon ku Deus danu, ma ku ka
sertu, n na balansa (O.S.) -.
(ENTRE METADE). N.S. V.B.
entritantu 1
con., *conjuno adversativa que
significa [porm]; todavia. Entritantu i ten sertus rizervas pa
parti di Rusia i China (R95) -.
(ENTRETANTO). N.F. neol.
entritantu 2
adv., *advrbio de tempo que
significa [nesse espao de tempo]. Entritantu interevensons kontinua
(R95) -. (ENTRETANTO). N.F. neol.
Epifania
n., *dia festivo dos Cristos que
comemora a manifestao de Jesus
aos gentios e a adorao dos Reis
magos ao mesmo Jesus. - Festa di
Epifania (L.Cat.) -. (EPIFANIA). N.F.
paroxtona.
epikureu
n., *filsofo que segue a doutrina do
grego Epcuro; pessoa que d muita
importncia aos prazeres da vida
terrena. - Utru filosofus ku ta
tcomadu epikureu ku stoiku e ta
diskutiba ku el (N.T.) -.
(EPICUREU). N.F. paroxtona, neol.
epilepsia
n., *desordem do sistema nervoso,
que se caracteriza por convulses e
perda de conscincia. - Djintis ku
tene prublema di epilepsia ta kai
ataki (Igr.I.) -. (EPILEPSIA). N.F.
paroxtona, neol. N.S. sin. durbakabesa; mal di volta.
epoka
n., *perodo marcado por um
acontecimento notvel; temporada;
era. - Povu di Guine vivi muitu
epoka sin sibi ke ki liberdadi (IN96) . (POCA). N.F. proparoxtona,
neol.
162
er, er
coloc., *princpio de adivinha ou
histria popular. - Storia di dus
badjuda: er, er, er sertu (M.K.) -.
(ERA, ERA).
er sertu
coloc., *resposta de quem quer
ouvir a adivinha ou histria popular.
- Storia di dus Badjuda: er, er, er
sertu (M.K.) -. (ERA CERTO).
era
v., *forma do passado do verbo ser.
- es i era nha duvida (R95) -. (ERA).
N.F. neol., vd. eraba.
eraba
v., *forma do passado do verbo ser.
- Omi bedju eraba garandi muru, i
purpara manera di kastiga elis
(Ceef) -. (deriv. ERA). N.F. era;
ieraba.
erande
n., *iran dos Bijags. N.F. Bijags
erande. N.S. V.B.; o termo iran
derivado de erande, palavra da
lngua bijag da ilha de Bubaque;
eraminde o equivalente da ilha de
Orango e eramunde da ilha de
Canhabaque.
erderu
n., - si bu padidu erderu, bu ten ke
sibi mima bu ardansa (J.D.) -.
(HERDEIRO). N.F. neol., vd.
arderu.
erenhi
v., N.F. vd. uerengui. N.S. V.A.
ermon
1.n., *diz-se de algum que partilha
pai e me, ou um s destes, em
relao a outrem. - Badjuda tene
sinku ermon (T.M.) -. (IRMO;
IRM). N.F. iermon. N.S. ermonfemia; ermon-matcu.
2.n., *membro de uma confraria;
prximo; amigo. - Ermon kudi,
ermon kudi!, si na bin bu kontan
(J.L.R.) - ke ku manda bu na djubi
puera na udju di bu ermon, bu ka
rapara padas di po ku sta na bu udju
propi? (N.T.) -.
ermondadi
163
verbos.
esis
det.dem.pl., *pronome
demonstrativo plural que designa a
pessoa ou a coisa que est perto de
quem fala. - dus kusas mas
importanti i esis (Igr.I.) -. (ESTES;
ESTAS). N.F. paroxtona. N.M. sing.
es.
esterior
1.adj., *relativo ao estrangeiro;
comparativo de externo. - Partidu
tenta akalma situason atraves di un
politika esterior nasionalista (R95) -.
(EXTERIOR). N.F. neol. N.S. sin.
parti di fora;ant. intirior.
2.n., *as naes estrangeiras. - elite
ta manda se fidjus pa utrus skolas o
pa esterior (MR98) -.
estin
det.dem., *diz-se de algum de
quem no se lembra o nome;
fulano. - Estin muri sinku ora di
parmanha (A.S.) -. (ESTE).
esutru
det., (ESSOUTRO). N.S. V.B.
etapa
n., *perodo; distncia entre dois
lugares. - A partir di 74 no na parti
ku un novu itapa, no diskisi
kolonialismu, kila pasa, guera kaba,
tudu kusa kaba (IN96) -. (ETAPA).
N.F. neol.
etnia
n., *conjunto de indivduos ligados
pela mesma lngua e cultura. - etnia
Bidjugu (R96) -. (ETNIA). N.F.
paroxtona, neol. N.S. sin. rasa.
etniku
adj., *relativo etnia; caracterstico
de um grupo de indivduos com a
mesma cultura e a mesma lngua. diferentis grupus etnikus (IN96) -.
(TNICO). N.F. proparoxtona, neol.
Eukaristia
1.n., *na liturgia crist indica a
celebrao da Missa, que renova a
presena de Jesus no meio dos
fiis. - Kristu danu Eukaristia sinal di
si amor (L.Cat.) -. (EUCARISTIA).
164
N.F. paroxtona.
2.n., *a hstia consagrada. - Na
Eukaristia Jesus sta bibu (L.Cat.) -.
3.n., orason di eukaristia,
*palavras da liturgia crist que
constituem a parte central da
celebrao da Missa. - I fasi orason
di eukaristia (N.M.) -.
Europa
n., *um dos seis continentes do
globo terrestre. - i ten akordus ke ta
ba konstitui un intravi pa
dizinvolvimentu di prusesu di
imigrason na Europa (IN96) -.
(EUROPA). N.F. neol., vd. Oropa.
europeia
adj.f., - sosiedadi europeia (IN96) -.
(EUROPEIA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. europeu. N.S. Union
Europeia.
Europeu
1.n., *habitante da Europa.
2.adj., *relativo Europa. - kria
kumunidadi di Stadus europeus
(IN96) -. (EUROPEU). N.F.
paroxtona.
ex (ex-)
pref., *prefixo, que ligado a um
nome, indica o que foi
anteriormente. - N misti punta sior
Presidenti di kumison, enton
ministru, ex-enton ministru (R99) -.
(EX-).
ezitu
n., *resultado feliz. - Bu fala kuma
es kuri ku un sertu ezitu, pabia di ke
ku manda i ka ezitu total nan propi, i
un sertu ezitu ate? (R95) -. (XITO).
N.F. proparoxtona, neol.
F, f
*Stima letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[fricativa surda labio-dental]. (F).
fa
n., *quarta nota musical. (FA). N.S.
V.B.
faba
n., *feijo fava. (FAVA). N.S. V.B.,
n.v. Phaseolus lunatus.
fabrika 1
v., *produzir atravs de processos
mecnicos. (FABRICAR). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B., sin.
kumpu.
fabrika 2
n., *estabelecimento ou empresa
onde se fabrica alguma coisa. - n
sedu funsionariu di fabrika di
kalsadu, ke sedu fabrika di sapatu
ku tcoma Ianda, ke fika na zona di
Bra (R95) -. (FBRICA). N.F.
proparoxtona.
fabrikadu
part., *feito; construdo.
(FABRICADO). N.S. V.B.
fabur
1.n., *servio prestado sem
remunerao. - Tentason i di djuda
son kilis ki ta djudanu ku kilis ki na
bin pudi fasinu fabur (L.S.) -.
(FAVOR). N.S. di fabur.
2.n., *cortesia; gentileza. - fasin de
fabur (N.M.) -.
3.n., *merc; indulgncia. - I
mandanu pa anunsia liberdadi pa
katibus, pa anunsia anu di fabur di
Sinhor (N.T.) -.
fadiga 1
1.v.tr., *causar cansao. - Bu disa
fadigan (T.M.) -. (FADIGAR).
2.v.intr., *estar com cansao. - Lubu
fadiga, pabia i ta sta nan suma
karnel ndjutil (M.M.) -. (FADIGARSE).
fadiga 2
n., *cansao. - Es seti fadiga tudu ka
tudjin mara kamaradia (F.S.) -.
165
(FADIGA).
fadigadu
part., *diz-se de algum que est
com cansao; algum que
precipitado ou que est sempre com
pressa. - Ami ku bu pape no fika
fadigadu, no na buskau (N.T.) -.
(FADIGADO).
fadja
v., *adornar o corpo com lenos ou
panos; enfeitar; ornar. - e ta bisti
bonitu e fadja pa bai ronka (N.M.) -.
(ENFAIXAR; FAIXAR). N.S. ant.
disfadja.
fadjadu
part., *enfeitado; adornado. pruntiadu suma noiva ku fadjadu pa
si noivu (N.T.) -. (ENFAIXADO;
FAIXADO).
fadjamentu
n., *enfeite; acto de adornar. - kil
badjaduris ta tene se fadjamentu
diferenti ku di tokaduris, elis e ta
mara se fadjamentus na kurpu tudu
(N.M.) -. (ENFEIXAMENTO).
fafat
intens., - Ke ki n na pera? I sai
djanan fafat (J.S.) -. N.F. vd. fat;
Mandinga pfat que designa
rapidez.
faicha
n., *cada uma das partes de uma
estrada. - I no kontinua na pidi no
populason pa ka e sinti medu na ki
faicha ke djintis na sirkula nel (R95)
-. (FAIXA). N.F. neol.
faima
v.intr., *encher-se de fome; ter fome;
desejar ardentemente; cobiar. Lubu i odja korson i faima (F.M.) -.
(ESFAIMAR-SE). N.F.
proparoxtona.
faimadesa
n., *avidez; cobia. - Bo libra di
faimadesa di dinheru (N.T.) -. (deriv.
FOME). N.S. No Portugus antigo a
forma FAME indica o moderno
FOME.
faimadu
part., *algum que tem muita fome;
166
167
faladur
n., *pessoa que fala muito. - i na bin
dias di kansera pabia djintis e ta
sedu faimadu, kunfiadu, soberbu,
faladur di mal (N.T.) -. (FALADOR).
N.S. sin. papiadur.
falensia
n., *acto ou efeito de falir;
bancarrota; runa financeira. - kil
projetus kunsa bai falensia (IN96) -.
(FALNCIA). N.F. proparoxtona,
neol.
fali
v.intr., *estar sem dinheiro; ter
perdido todos os recursos
financeiros. (FALIR). N.S. V.B.
falia
v., *errar. - Montiadur ka ta falia
(T.M.) -. (FALHAR). N.F.
proparoxtona.
falidu
adj., *sem dinheiro. (FALIDO). N.S.
V.B.
falisi
v., - i baiba pidi ardansa di un familia
ki falisi (R95) -. (FALECER). N.F.
proparoxtona, vd. falsi.
falisimentu
n., *morte; falha. (FALECIMENTO).
N.S. V.B.
falkon
n., *ave de rapina, diurna, da famlia
dos falcondeos. - Manhoti ku
Falkon na matanu no fidjus tudu
(P.B.) -. (FALCO). N.S. n.v. Falco
ardosiaceus.
falsi
v., morrer. - i kaba di falsi di repenti
(R95) -. (FALECER). N.F. falisi.
N.S. sin. muri.
falsia
v.tr., *enganar; atraioar. - koitadi di
omi ku na falsia Fidju di omi (N.T.) -.
(FALSEAR). N.F. paroxtona.
falsiadu
part., *mentido. (FALSEADO). N.S.
V.B.
falsiadur
n., *diz-se de uma pessoa que
engana ou atraioa algum;
168
falta di rispitu
n., *ausncia de considerao. - Kin
ku randja tudu es falta di rispitu ku
tisi guera dentru di no tera aos un
dia? (R98) -. (FALTA DE
RESPEITO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. disrispitu.
falta di sibi
n., *desconhecimento; ignorncia.
(deriv. FALTA DE SABER). N.S.
V.M., sin. ignoransa.
falta rispitu
coloc., *insultar; no respeitar-se. no ka na bin li pa bin falta nutru
rispitu (R99) -. (deriv. FALTAR).
faltadu
part., *ofendido, desrespeitado.
(deriv. FALTAR). N.S. V.B.; faltadu
tem a significao de (FALTADO
DE RESPEITO).
fama
n., *reputao; notoriedade; glria. Aos fama pirdintiu sintidu, pupas di
saias nobu kunfundiu kabesa (D.N.)
-. (FAMA).
familia
1.n., *conjunto de pessoas do
mesmo sangue ou parentes por
aliana. - Na prasa kada familia ta
vivi elis so, nunde ki sta pape,
mame ku fidjus; na tabanka e ta
konsidera familia pa un grupu di
djintis ku djunta djorson (N.M.) -.
(FAMLIA). N.F. proparoxtona.
2.n., *pessoas que pertencem ao
mesmo grupo partidrio. - I anos
tudu, te na mis pasadu, i di familia di
PAIGC, purke si kusas bai i tciga
nde ki tciganu, tudu no na seta ki
kota di risponsabilidadi (R98) -.
(deriv. FAMLIA).
familiar
1.adj., *algo que diga respeito
famlia. - e dibi di asumi se funson
sosial i familiar (R95) -. (FAMILIAR).
N.F. neol.
2.n., *parente; membro da famlia. Na kaza, duenti i ta sta na un
ambienti kunhisidu, familiaris prisiza
sibi kuma ke duensa ta transmitidu
169
170
171
172
173
fasil
1.adj., *simples; vulgar. - ba vizita
Norti o Lesti i mas fasil di ke vizita
Sul (C.P.) -. (FCIL). N.F.
paroxtona. N.S. ant. difisil.
2.adj., *acessvel. - ama te no
inimigu: es kusa i ka fasil, ma el ki
sabura di bida (L.S.) -.
fasilidadi
1.n., *disposio para aprender;
prontido. - kriansa i djintis ke ta
aprindi ku fasilidadi (IN96) -.
(FACILIDADE).
2.n., *comodidade. - anos tudu no
misti vivi na sabura ku fasilidadi
(L.S.) -.
fasilmenti
adv., *com facilidade. - Si no kunsa
sina mininus aprindizajen di leitura i
skrita na un lingua ki sibi, fasilmenti i
pudi trasferi pa un lingua strandjera
(MR98) -. (FACILMENTE).
fasismu
n., *sistema poltico e ditatorial
italiano que teve como fundador
Mussolini e como smbolo um feixe
de varas. (FASCISMO). N.S. V.B.,
ant. dimokrasia.
fasista
n., *pessoa que apoia o fascismo.
(FASCISTA). N.S. V.B.
fasta
v., - Bo fasta di mi, malditus, pa fugu
ku ka ta paga (N.T.) -. (AFASTAR).
N.F. vd. afasta.
fastenta
v.caus., *chatear; incomodar. (deriv.
FASTIO). N.S. V.M., sin. nfastia.
fastenti
adj., * charlato; fastidioso,
impertinente;. (FASTIENTO). N.S.
V.A.
fastu
n., *luxo. (FASTO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. luchu.
fat
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar a aco
do verbo que acontece de maneira
muito rpida. N.F. fafat; Mandinga
174
FEBRE).
febrisi
v., *adquirir febre; febricitar.
(ENFEBRECER). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
fechu
1.n., *cadeado; trinco. (FECHO).
2.n., *parte final; concluso. - Na
fechu di Siminariu di divulgason di
projetu Frikidja (MR98) -.
federason
n., *associao de entidades com
um fim comum. - komison medika di
federason internasional di futibol
(R95) -. (FEDERAO).
fedi
v., *cheirar mal. - Nunka alguin ba ta
fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
(FEDER). N.S. fedi boka; tcera
fedi.
fedi boka
1.coloc., *algum que usa
palavres. (deriv. A BOCA FEDE).
N.S. V.A.
2.coloc., *ter mau hlito.
fedura
n., *mau cheiro; fedentina. - Tudu
kin ku ta sugundi karna, dia ki forti,
no ta sinti fedura (L.A.) -. (FEDOR).
fefi
v., *comer completamente. - Mininu
fefi bianda tudu -. N.S. V.A., sin.
kume fep; sin. leli.
feki
v., *processo de separar o arroz
pilado das cascas e outras
impurezas; joeirar. - Otca arus i
limpu, i na tiral i pul na balai i na
fekil (F.M.) -. N.S. balai di feki.
fekundidadi
n., *qualidade de ser fecundo;
fecundez. - fekundidadi, ku sedu,
kondison di padi (R95) -.
(FECUNDIDADE). N.F. neol.
fel
1.n., *substncia lquida, amarga,
produzida pelo fgado; bile; blis. - e
da Jesus binhu djagasidu ku fel pa i
bibi (N.T.) -. (FEL).
2.n., *vescula biliar. - kuidadu ku
175
176
tersa-fera.
feradia
1.n., *oficina de ferreiro. - Fereru ta
lundjusi di feradia, karpinteru ta bida
Nhominka (R.N.) -. (FERRARIA).
feradu
1.part., *que tem dinheiro, chamado
tambm ferro. - Pa bu bai la, i so pa
bu sedu un bon boi feradu (C.C.) -.
(deriv. FERRO).
2.n. boi feradu, *namorado por
interesse econmico. (deriv. BOY
FERRADO). N.F. Ingls boy ou
boyfriend que significa namorado;
fig. N.M. lexia composta. N.S. ant.
boi kiridu.
feramenta
n., *instrumento utilizado em
qualquer ofcio; utenslios de
trabalho. - Abo ku na fika komu chefi
di kau di guarda feramenta (F.J.) -.
(FERRAMENTA).
ferba
n., *estado de um lquido que est a
ferver; ebulio. - Ora ku bu pui ki
adju na galinha, bu pui ki sal, bu ta
dal ferba (R96) -. (FERVURA). N.S.
da ferba.
ferdia
v.tr., bater o ferro quente sobre o
malho (deriv. FERRARIA). N.F.
feredia. N.S. V.A.
feredia
v.tr., - Si n koba mar, si n findi tcon,
si n feredia po, n ta iar dal kontrada
(F.S.) -. (deriv. FERRARIA). N.F. vd.
ferdia.
fereru
n., *pessoa que trabalha o ferro. Otca fereru kaba iurni lenha, i djunta
i pui fugu (A.P.) -. (FERREIRO).
feretca
n., - I bai kontra purku-spinhu ku
tenta takal ku si feretcas (M.K.) -.
(FLECHA). N.F. vd. fretca.
ferferi
1.v., *diz-se dos animais a pastar. - I
staba la na monti manga di purku ku
na ferferi na padja (N.T.) -. N.F.
Mandinga fefee que significa
juntar os restos.
2.v., *recolher; buscar frutos no
campo; andar procura de qualquer
coisa. - Ndjuti muri, ferferi fika
(J.M.B.) -. N.F. proparoxtona.
ferferidu
part., *diz-se de um campo onde a
gente j passou a recolher os frutos.
N.F. Mandinga fefee. N.S. V.B.
ferferidur
n., *o que busca ou recolhe frutos
no campo. - Ndjutidur muri,
ferferidur bibu (L.A.) -. N.F.
Mandinga fefee.
ferga
v., *limpar, friccionando. - Kabas di
siti nunka bu ka pudi fergal ku
pirguisa, pabia i ka ta limpu (L.A.) -.
(ESFREGAR).
fergadu
part., *friccionado. - Bu kurpu di
bronzi ki fergadu ku siti malgos
(C.deP.) -. (ESFREGADO).
fergason
n., *frico. (ESFREGAO). N.F.
fregason. N.S. V.B.
feria 1
v., *tirar fria; estar de frias. parteras li na Bisau e na bin ba feria
(R95) -. (FERIAR).
feria 2
n., *dia ou dias de descanso. - na
feria di Natal nves di e da kil manga
di dias di ferias e kortal (MR98) -.
(FRIAS). N.F. proparoxtona.
feriadu
1.part., *livre de trabalho. - i ten
servisus ki mesmu na dia feriadu e
ten ke tarbadja (R95) -. (FERIADO).
2.n., *dia de repouso.
fermenta
v., *levedar; estar no processo de
fermentao. - Ninguin ka ta pui
binhu nobu na saku di kuru bedju: si
i pui, ora ku bin fermenta, i ta rumpi
kuru (N.T.) -. (FERMENTAR).
fermentu
n., *substncia que provoca o
processo de fermentao; levedura.
- Un bokadu di fermentu i ta orfa
177
178
179
180
181
filanta
1.v.caus., *concordar; combinar;
fazer um acordo. - I pirsis no filanta
dia di leba arus pa tabanka pa iagu
ka bin danal suma oranu (Dea) -.
(deriv. FILAR).
2.v.caus., *pr na mesma direco;
endireitar. - N tenba un kabra, ora ki
na bai bibi na fonti, i ta djingui tcifri,
ora di riba i ta filanta tcifri: badjuda
ku bai kata iagu (Co.D.B.) -.
filantadu
part.caus., *endireitado; posto na
mesma direco. - strada ku djingui
i na filantadu (N.T.) -. (deriv. FILAR).
filaria
n., *filarase; doena provocada por
um parasita de nome filria; parasita
que causa a filariose. (FILRIA).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
filera
n., *fila; renque. - Filera di djintis te
na nunde (T.M.) -. (FILEIRA).
filha
n.f., - Si bu filha kasadu pa un omi,
bu dibi di pega kil omi tambe komu
bu fidju (IN96) -. (FILHA). N.F. neol.,
vd. fidju.
filisidadi
n., *estado de quem feliz; bemaventurana; contentamento. sisigan nha korson, bin dan filisidadi
(J.B.) -. (FELICIDADE). N.F.
felisidadi. N.S. ant. infilisidadi.
filisita
v., *congratular; dar parabns. - n
kontenti tciu, n na filisitau pa es
programa (R95) -. (FELICITAR).
N.F. neol. N.S. sin. da parabens.
filma
v., *registar acontecimentos atravs
de fotografias ou pelcula
cinematogrfica. - n bin filma djintis
na Bisau ku n daba mesinhu (IN99)
-. (FILMAR). N.F. neol.
filosofu
n., *estudioso de filosofia, quer dizer
a cincia que indaga, por meio da
razo, a natureza das coisas;
pessoa que pensa muito. - Utru
182
183
184
firbintidu
part.caus., *cozido num lquido em
ebulio; fervido. - Bibiron pudi fasi
mininu mal, si i ka firbintidu diritu
(Igr.I.) -. (deriv. FERVER).
firi
1.v.tr., *causar ferimento; golpear;
magoar. - firi sensibilidadi di utru
djintis (R95) -. (FERIR). N.F. neol.,
vd. fidi.
2.v.intr., *ficar magoado; estar
ferido; estar com muita preocupao
ou arrependimento. - Kil omi panha
Kamalion i sutal tok i firi (T.M.) -.
(deriv. FERIR).
firia
v., - Fidjus di Guine, nin ki mundu
kinti, tudu tarda ki na tarda, na no
ladu na firia (C.S.) -. (ESFRIAR).
N.F. paroxtona, vd. fria.
firianta
v., - Furadur fasi si manobras tok i
firiantal raiba (A.P.) -. (deriv.
ESFRIAR). N.F. vd. frianta.
firida
n., *ferimento; chaga. - i untal firidas
ku siti ku binhu (N.T.) -. (FERIDA).
firidu
1.part., *o que recebeu ferimento;
magoado. - I fala elis pa e fasi un
imajen di besta ku firidu ku spada
(N.T.) -. (FERIDO). N.F. neol., vd.
fididu.
2.n., *pessoa que est ferido. ospital ke ta risibi tudu firidus (IN96)
-.
firkidja
n., *vara bifurcada; forcado de trs
dentes; sustentculo; apoio;
suporte. - Si bu odja firkidja firma,
bu ta sibi kuma i ten kau ki ngosta
nel (L.A.) -. (FORQUILHA). N.F.
frikidja. N.S. sin. po di firkidja.
firkidjanta
v.caus., *pr a forquilha; sustentar. pa ialsau pa firkidjanta (J.B.) -.
(deriv. FORQUILHAR).
firma
1.v.intr., *estar em p; ficar de p. N firma, n ka iangasa, n djungutu,
185
neol.
fison
1.n., *fruto do feijoeiro, muito
apreciado na alimentao e rico em
protenas. - Lebri na kunsa kume
fison, tok i intci bariga (P.B.) -.
(FEIJO). N.F. fijon. N.S. fisonfrade; fison-kongo; fisonmankanha; kaska di fison;
rebenta fison.
2.n., pe di fison, *planta da famlia
das leguminosas. (deriv. P DE
FEIJO). N.S. n.v. Phaseolus
vulgaris.
fison-frade
n., *nome de um tipo de feijo, cuja
semente de cor esbranquiada e
com mancha preta. (FEIJOFRADE). N.S. V.A.; n.v. vigna
unguiculata.
fison-kongo
n., * nome de um tipo de feijo cujas
sementes, pequenas e rondas, so
produzidas por um arbusto.
(FEIJO CONGO). N.M. lexia
composta. N.S. n.v. Cajanus
cajan.
fison-mankanha
n., *espcie de feijo. (FEIJO
MANCANHA). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. Vigna unguinculata.
fit
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[aco com velocidade]. - I rinka
djanan fit (L.S.) -. N.S. V.A., pasa
fit.
fita
n., *tecido estreito e comprido;
nastro. - E ta mara fita largu na testa
(N.T.) -. (FITA). N.S. fita-kola.
fita-kola
n., *fita adesiva. (FITA-COLA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
fitca
1.v.tr., *fechar com uma chave ou
tranca. - i fitca portas ku djanelas, i
fika el son ku si mindjer dentru
(A.P.) -. (FECHAR).
2.v.tr., *impedir o acesso de. - no
186
187
flema di korson
n., *dor de corao, causado pelo
cime, pela paixo, pelo desgosto
ou pela inquietao. - flema di
korson nin duturis ka pudi kural
(C.S.) -. (deriv. FLEIMA DO
CORAO).
floresta
n., *extenso de terreno coberta
completamente de rvores
silvestres de grande porte; bosque;
mata. - floresta i muitu importanti pa
dizinvolvimentu di un tera (IN96) -.
(FLORESTA). N.F. neol. N.S. sin.
matu.
Flup
n., - i ta distaka seti etnias, na kil
nde ke kondisons di padi i superior a
nivel nasional: Biafada, Flup,
Mandinga, Pepel, Mankanha ku
Mandjaku (R95) -. (FELUPE). N.F.
arc., vd. Fulup.
flur
1.n., *rgo de reproduo ou
frutificao das plantas. (FLOR).
2.n., *sentimento de amor; figura da
pessoa amada. - Ora ke abri porta,
nha kurpu i un flur, i un flur ke mon
di mininu rinka (C.S.)-. N.F. fig.
flura
v., *ter flores; florescer; enflorescer.
- Si n ka flura, bu ka ta padi (L.A.) -.
(FLORAR).
flursi
v., estar em flor; florir.
(FLORESCER). N.S. sin. flura. N.S.
V.M.
fodja
1.n., *rgo vegetal que se
desenvolve nos ramos e no caule
das plantas, com a funo de
transformar, em presena da luz, o
anidrido carbnico em carbono,
utilizado pelas plantas, e em
oxignio, restitudo atmosfera. Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa
remediu pa djinti di tudu nason
(N.T.) -. (FOLHA). N.S. sin. padja;
fodja di tabaku; fodja di tcera.
2.n., *pedao de papel com
188
foi
v., *mentir; enganar. N.F. Mandinga
fyi que significa nada. N.S. V.P.,
o guineense prefere dizer bu iara
(ESTS ENGANADO) em vez de
bu foi (ESTS A MENTIR), sendo a
primeira uma maneira mais educada
de dizer a mesma coisa; sin. konta
mintida.
foidur
n., *mentiroso. - Es foidur son pa i
riba li mas pa i ripiti bu dianti ke ki
fala, si kontra i bardadi (A.P.) -. N.F.
Mandinga fyi. N.S. sin. kontadur
di mintida.
foka 1
1.v., *pr em evidncia. - i foka
kuma na tempu di Tuga i ta djugadu
mas sukundidu (R95) -. (FOCAR).
N.F. neol.
2.v., *pr a luz sobre; iluminar. - ami
n ka pudi mas kusa di gazela; tudu
ora ku n odjal n fokal lus i ta kuri
(C.V.) -.
foka 2
n., *mamfero carnvoro da famlia
dos Focdeos que vive nos mares
com gua fria. (FOCA). N.F. neol.
N.S. V.A.
fokoti
v., *sair ou fazer sair do lugar por
causa de uma pancada; perder
peas de um objecto. - udju fokoti bu fokotin unha -. N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
foku
n., *sede; centro; lugar onde se
aloja o micrbio de uma doena. - i
ten un foku di kolera na kil tera
(R95) -. (FOCO). N.F. neol.
fola
1.v., *tirar a pele a. - Lubu ku Onsa
fola tudu e kaba e rapati karni e
kume (A.P.) -. (ESFOLAR).
2.v., *escoriar; ferir-se
superficialmente. - Lubu foronta, i
tcora, i fola na tudu kantu di kurpu.
(F.M.) - i fola djudju otca i kai
(J.L.R.) -. N.S. fola kutuvelu.
fola kutuvelu
189
190
fonti
1.n., *nascente de gua; poo. - nha
anel kai dentru di fonti (L.S.) -.
2.n., *causa; origem. - Satanas i
fonti di tudu mal ku ten na mundu
(N.T.) -.
fora 1
1.v., *pr forro a; revestir. - ami n na
kontau kuru di kal limaria ku tambur
foradu ku el (A.P.) -. (FORRAR).
2.v., juntar. - Badjuda di saia kurtu
falan kuma ami son ki i misti, didime
i foranu kuatru (A.B.) -.
fora 2
n., *os excrementos. - No ka dibi di
bota fora di mininus di kualker
manera (R97) -. (deriv. FORA).
fora 3
adv., *advrbio de lugar que indica a
parte exterior; exteriormente. - No
ka pudi pera pa tudu dinheru ba ta
bin so di fora (R95) - tudji iagu pa i
ka pudi rasta reia fora (Igr.I.) -.
(FORA). N.S. ant. dentru; bai fora;
fora di; fora di kila; fora di nos;
fora di ora; fora di tera; fora disso;
fora dora; pa fora; parti di fora.
fora di
1.con., *locuo prepositiva que
indica excepto; alm de; afora. Fora di kil kontestu i ka ten sintidu
(P.dosS.) - Ke ke ta sina bos fora di
skribi? (R95) -. (FORA DE).
2.loc. adv., *locuo adverbial que
indica [exteriormente]. - Fora di
Bisau i na fasidu es djugus (R95) - I
bon pa bu ten manera di diriji es
purmeru tcuba fora di tanki pa bu ka
panha susidadi dentru di tanki (Igr.I.)
-. (FORA DE).
fora di kila
con., *locuo conjuntiva que
significa [alm disso] ou [a
acrescentar a isso]. - Anos no dibi di
libra del, fora di kila no kuda na
mininus (Cecomes) -. (deriv. FORA
DE AQUILO).
fora di nos
n., *alma. - tuada di azalmas, es i
fora di nos (O.S.) -. (deriv. FORA
191
192
composta.
forsidja
1.v.tr., *obrigar pela fora. - No ka
misti nunka bai istremu, ma e na
forsidjanu bai istremu (R98) -.
(FORAR). N.S. sin. forsa 1.
2.v.intr., *fazer esforo; empregar
toda a diligncia para conseguir
alguma coisa. - i ka prisis es
pulitikus forsidja pidi mati
nogosiasons (R98) -. (FORAR-SE;
ESFORAR-SE).
forsudu
adj., *que tem fora; robusto;
foroso. - I bentu limpu i bentu
forsudu (F.S.) -. (deriv. FORA).
fortalesa
n., *praa fortificada; castelo. portas di fortalesa di templu (Igr.I.) -.
(FORTALEZA). N.F. neol.
forti 1
1.adj., *robusto; enrgico. - Suma
Katcur mas Santcu forti i ta kargalba
son i na bati (A.P.) -. (FORTE). N.S.
ant. fraku.
2.adj., *importante. - i na sedu pratu
forti di dia (R95) -.
3.adj., *intenso. - ropas di koris forti,
burmedju, amarelu, larandja, ta
nganha si pasarela di disfili
((P.dosS.) -.
4.adj., *alcolico; cido, azedo. - dal
kopu di binhu forti (N.T.) -.
forti 2
adv., *com fora. - i supra fugu forti i
disal firbi tok i kusidu (N.M.) -.
(FORTE).
fortifika
v., *tornar slido; reforar. - no
kunsa na pensa na e tera li, kuma
union, ke sedu kazamentu, i pa
fortifika lasus entri familia (IN96) -.
(FORTIFICAR).
fortisi
v.caus., *acrescentar a robustez ou
a consistncia; acrescentar a acidez
com limo. - Sin duvidas sidadania i
un fermentu di balur pa fortisi
dimokrasia di sosiedadi sivil suma
tambe di Stadu (R96) -. (deriv.
193
194
freguezia
n., *subdiviso de um concelho;
clientela. (FREGUESIA). N.S. V.B.
frei
n., *forma apocopada de freire;
membro de uma ordem religiosa;
irmo. (FREI). N.S. V.A., sin. frade.
freiu
n., *travo. - Si no pui freiu na boka
di kabalu pa i pudi obdisinu, no ta
pudi guia tambi tudu si kurpu (N.T.) . (FREIO). N.F. proparoxtona, neol.,
vd. travon.
frekenti
1.adj., *habitual; repetido. - I frekenti
bu obi es lamentasons (R95) -.
(FREQUENTE). N.F. neol.
2.adj., *comum. - Es i un utru verson
ki frekenti (R95) -.
frenti
1.n., *a parte anterior de qualquer
coisa. - i ka pudi pintca kareta pa
direta, nin pa skerda nin pa frenti
(R95) -. (FRENTE). N.F. neol. N.S.
sin. dianti; ant. tras.
2.n., *vanguarda. - i fala kuma na
linha di frenti kila i kau di guera dja
(R98) -. N.F. mil.
freska
v., *tornar fresco; refrigerar. - Na un
sesta-fera di tardi, bentu freska
karas di moraduris di Bisau
(Cecomes) -. (REFRESCAR).
fresku
1.adj., *alimentos que mantm as
suas qualidades naturais; o que no
est estragado; recente. - Kandja
fresku, i mas ta lalu (R95) -.
(FRESCO). N.F. neol.
2.adj., *moderadamente frio;
refrescado no frigorfico. - Gosi iagu
fresku ta kaiba diritu (Ceef) -.
3.n., *lugar bem arejado;
temperatura agradvel. - Bon dia
nha fidjus, bo sinta na fresku?
(Ceef) -.
freta
v.tr., *alugar. (FRETAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
fretadu
195
196
197
Fula-pretu; Futa-fula.
2.n., *a lngua do povo Fula. - E
firma e papia inda na Fula tok e
intindi nutru (R95) -.
Fula-foru
n., *Fulas livres ou libertados, de
pele menos escura dos Fula-pretos.
(FULA-FORRO). N.F. vd. Fula. N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
Fula-pretu
n., *Fulas de pele muito escura,
pertencentes a diferentes grupos
tnicos e considerados os antigos
escravos dos Fulas de pele menos
escura. (FULA-PRETO). N.F. vd.
Fula. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
fulanu
n., - Fulanu i sabi boka suma bunda
di baguera (L.A.) -. (FULANO). N.F.
neol., vd. flanu.
fulgu
n., - kada fulgu di bu pitu i un fala
sabi (T.Tc.) -. (FOLGO). N.F. arc.,
vd. folgu.
Fulup
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Djola-Felupe, que
habitam a regio noroeste da
Guin-Bissau e pertencentes ao
grupo lingustico Norte Bak, da
subfamlia Oeste-atlntica. - N ka
na medi, oh, Fulup (N.Tu.) -.
(FELUPE). N.F. Felupe; Flup.
fuma
1.v.tr., *aspirar o fumo de. - Kin ki
kansa fuma ku tcera tabaku
prumedu? (IN96) -. (FUMAR). N.S.
fuma ordi.
2.v.tr., *curar ao fumo. - Utru dia e
pega fuma pis ku kuantidadi di lenha
seku di tarafe (M.M.) -. (DEFUMAR).
3.v.tr., *vender; desviar.
fuma ordi
coloc., *ditar ordens; mandar. rapazis gos e ka ta rispita ninguin; si
tene dja badjuda, el propi ke na ba
ta fuma badjuda ordi (IN96) -. (deriv.
FUMAR A ORDEM).
fumadu
fugueti
n., *projctil autopropulsionado. - No
lansa kil fuguetis la na iagu la so pa
tcomaduba atenson pa algun kusa
fasidu (R98) -. (FOGUETE). N.F.
neol. N.S. sin. fugueton.
fugueton
n.aum., *grande foguete; mssil.
(FOGUETO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. fugueti.
fuguia
v., *disparar uma arma de fogo;
fazer fogo; abrir fogo. - no ka na
kontinua fuguia elis? (R98) - nin i
sibi fuguia (L.S.) -. (deriv.
AFOGUEAR; FOGUEAR). N.F.
paroxtona. N.S. para-fuguia.
fuguiadur
n., *pessoa que dispara; militar
especializado em dar tiros de arma;
fuzileiro; atirador. - i otca na ultimu
tabanka un omi ku ka ten fuguiadur
suma el (A.P.) -. (deriv. FOGUEAR).
N.S. sin. tiradur.
fugusinhu
n.dim., *fogo pequeno. - Bo odja
kuma un matu garandi, fugusinhu
pudi kemal (N.T.) -. (FOGOSINHO).
fukandjai
1.n., *nome dum local de roupa em
segunda mo; roupa de segunda
mo comprada nesse local; nome
que se atribui a uma pea de roupa
usada ou de pouca qualidade. Senegales tciga ku si fukandjai
manga del (P.dosS.) -. N.F.
paroxtona, Wolof feg que significa
sacudir e ndjai que significa deitar
fora.
2.n., *coisa de pouco valor. - Ka bo
torkia amor ku fukandjai (J.D.) -.
Fula
1.n., *membro do povo Fula, muito
numeroso na Guin-Bissau e
habitante de vrias regies da frica
Ocidental, pertencente ao grupo
lingustico Norte do Senegal, da
subfamlia Oeste-atlntica. - Festa
di Fula tambe n na bai, oh! (N.Tu.) . (FULA). N.S. Boenka; Fula-foru;
198
199
funil
n., *utenslio para passar lquidos de
um recipiente para outro. - Furadur,
si sol mansi mas, i ta ba pui bumba,
ki sedu suma funil, i ria (F.M.) -.
(FUNIL). N.F. oxtona.
funsiona
v., *estar em actividade ou em
exerccio; trabalhar. - N pensa
kuma anos no tene tudu no
strumentu na asembleia fasi kusa
funsiona (R95) -. (FUNCIONAR).
N.F. neol.
funsionalismu
n., *classe dos funcionrios
pblicos. - Utrus larga funsionalismu
publiku e ba pega na organizasons,
na imbachadas pabia vensimentu i
mas garandi (P.dosS.) -.
(FUNCIONALISMO). N.F. neol.
funsionamentu
n., *andamento; actividade. - i
mindjoria funsionamentu di unidadis
ospitalaris (R95) -.
(FUNCIONAMENTO). N.F. neol.
funsionariu
n., *empregado. - matrikula sta dja
okupadu pa fidjus di funsionarius
(R96) -. (FUNCIONRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
funson
1.n., *emprego; misso; servio. polisias i sidadons, ma e na
disimpenha funsons la, e ten ke
kumpri se obrigasons (R95) -.
(FUNO).
2.n., funson publika, *conjunto das
actividades exercidas pelos
funcionrios pblicos. - Es i un di
motivus ki pui funson publika
kontinua na pirdi bons kuadrus
(P.dosS.) -. (FUNO PBLICA).
fup
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[rudo como de um objecto pesante];
acrescentado ao nome feijo
especifica o rudo dos feijes a
ferver numa panela. - Bambanturu!
Kusnhan fison fup! (T.M.) -. N.S.
200
201
202
203
galadu
part., *diz-se de ovo fecundado.
(GALADO). N.S. V.B.
galadur
n., *galo de boa raa. (deriv.
GALAR).
galanti
adj., *gentil; que mostra cortesia. Purmeru pasu tudu galanti (G.F.) -.
(GALANTE).
galaxia
n., *cada um dos grandes sistemas
de estrelas. (GALXIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.A.
Galileu
1.n., *originrio da regio da
Galileia, na Palestina. (GALILEU).
2.n., *epteto dado a Jesus de
Nazar. (GALILEU). N.S. V.B.
galinha
1.n.f., *ave domstica da famlia dos
Fasiandeos. - Es galinha i djiru tok i
pasanta (J.S.) -. (GALINHA). N.S.
biku di galinha; galinha-pintadu,
galinha-purke; galinha-tungune;
galinha di matu.
2.n., Djiu di Galinha, *uma das
Ilhas do Arquiplago de Bijags. djintis ka sta la e bai Djiu di Galinha
(IN84) -. (ILHA DE GALINHA). N.S.
o nome galinha, que no tempo da
proibio da escravatura designava
tambm os escravos, deriva
provavelmente do comrcio ilegal
de escravos praticado na ilha at ao
incio do sculo XX.
galinha di matu
n., *pintada; galinha-da-Guin;
galinha-da-ndia; galinha dAngola. Galinha di matu kuma, ora ku bu na
pidil siti, bu ta djubi prumedu na
metadi di si kabesa (L.A.) -. (deriv.
GALINHA DE MATO). N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. Numida
meleagris galeata; sin. galinha
pintadu; GALINHA-DO-MATO
significa a galinha-do-monte ou
alcaravo.
galinha-pintadu
n., *galincea da famlia dos
G, g
*Oitava letra ou grafema do alfabeto
que representa o fonema [oclusiva
sonora velar]. N.S. A fim de evitar a
contradio com o sistema grfico
do Portugus ao grafema [g]
acrescentado o grafema [u] depois
das vogais [i] e [e]: guia; baguera.
gabinete
n., *sala de trabalho; escritrio. - i
nesesariu splika pabia di ke ku
manda si gabinete fitcadu (R99) -.
(GABINETE). N.F. neol.
Gabu
n., *Regio da Guin-Bissau, com
Gab por capital e os sectores
administrativos de Gab, Sonaco,
Piche, Pirada e Bo. - no ka fika dja
son na Gabu (R98) -. (GAB). N.F.
oxtona.
gadu
n., *conjunto de reses que se criam
no campo com vrias utilizaes. - e
sinadu novus teknikas di agrikultura
ku kriason di gadu (R98) -. (GADO).
N.F. neol.
gafanhoti
n., - gafanhotis e lanta e dana
lugaris di djintis (L.S.) -.
(GAFANHOTO). N.F. vd.
ganfanhoti.
gagu
*tartamudo; balbo. (GAGO). N.S.
V.B.
gaguisa
v., *balbuciar. (GAGUEJAR). N.S.
V.B.
gaiola
n., *caixa gradeada que serve de
priso para as aves ou outros
animais. (GAIOLA). N.S. V.B.
gaju
n., *fulano. - Bu pursor i un tapa
tanki, gaju ka sibi nada di Mundu
(Cecomes) -. (GAJO). N.F. neol.
gala
v., *a aco de copular das aves.
(GALAR). N.S. V.B.
204
Fasiandeos; galinha-da-ndia;
galinha-da-Guin. (PINTADA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., sin.
galinha di matu.
galinha-purke
n., *galinha com as penas eriadas.
- Galinha-purke, si misti odja si
borgonha, ta para si bunda pa bentu
(L.A.) -. (deriv. GALINHA
PORQU). N.M. lexia composta.
galinha-tungune
n., *galinha de p curto. N.F.
oxtona, tungune. N.M. lexia
composta. N.S. V.A.
galinheru
n., *capoeira. (GALINHEIRO). N.S.
V.B.
galoja
n., *calado de borracha ou outra
matria que seja impermevel
gua. - nin ki i na tempu di seku, i
pirsis pa bu kalsa galoja pabia di
poti-poti ki sta pa tudu ladu (R95) -.
(GALOCHA).
galon 1
n., *distintivo dos oficiais do
exrcito. -I na toma ki djintis i dadu
galon garandi (R98) -. (GALO).
N.F. mil.
galon 2
n., *unidade de medida dos lquidos.
(GALO). N.S. V.B., galon nos
Estados Unidos corresponde a
3,785 litros e na Inglaterra a 4,544
litros.
galu
1.n.m., *gnero de aves da famlia
dos Fasiandeos com a crista
carnuda; macho adulto. - Ali, galu
kanta dja de (Ch.Mb.) -. (GALO).
N.S. galu-branku.
2.n., *pessoa de influncia. - kuma
el ki uniku galu garandi dentru di es
tcon sagradu di Amilcar Cabral
(R98) -. N.F. fig.
galu-branku
n., *o galo de cor branca sinal de
boa sorte. - Gazela falal: Galu
branku dianti (T.M.) -. (deriv. GALO
BRANCO). N.M. lexia composta.
Gambianu
1.n., *habitante da Gmbia, pas da
Africa ocidental encaixado no
territrio do Senegal, cuja lngua
oficial colonial o Ingls e que,
antigamente, fazia parte da grande
regio da Senegmbia. - no pape, el
i Gambianu (J.L.R.) -. (GAMBIANO).
2.adj., *relativo Gmbia. - Ministru
gambianu bin li pa bin nogosia
(R98) -.
gan [gan-]
pref., *prefixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia [lugar de
habitao]. - Gan-Mamadu - GanBiafada - Gan-Ture -. N.M. prefixo
de nomes prprios ou tnicos.
gana
n., *grande vontade ou desejo. Kada ora ku n lembra di bo, i ta dan
gana di n distindi nha korson na
tcon, pa n bidantal panu di pinti
(N.Me.) -. (GANA). N.F. neol.
gandin
n., *molusco univalve marinho;
bzio. - Si mame propi kusinha ku
gandin, na un panelasinhu (L.S.) -.
N.F. oxtona. N.S. n.v. Murex
bolinus brandans.
ganfanhoti
n., *ortptero saltador do grupo dos
acrdios. - Ki ganfanhotis e parsiba
ku kabalu ku purparadu pa guera
(N.T.) -. (GAFANHOTO). N.F.
gafanhoti.
ganga
n., *grande ave pernalta de
plumagem branca no ventre e
escura nas asas; grou coroado. kunan, kunan, kila i fala di ganga
(T.M.) -. (GANGA). N.S. n.v.
Balearica pavonica.
ganha
v., - Grasiana ganha tambe
sinkuenta kilu di arus (R95) -.
(GANHAR). N.F. neol., vd. nganha.
gara 1
v.tr., *apanhar. (AGARRAR). N.S.
V.B.
205
gara 2
n., *unha forte. (GARRA). N.S. V.B.
n.,
garafa
n., *vaso de vidro para armazenar
lquidos. - Djugude iabri garafa di siti
i darma riba di Lion (L.S.) -.
(GARRAFA). N.S. garganti di
garafa; piskus di garafa.
garafinha
n., *garrafa pequena.
(GARRAFINHA). N.S. V.B.
garafon
*garrafa grande; frasco. - Alguin ta
da elis sinku garafon di binhu (F.M.)
-. (GARRAFO). N.S. garafon
indica qualquer garrafa com a
capacidade de mais de trs litros.
garan
n., *semente ou fruto das
graminceas e de outras plantas;
corpo pequeno arredondado. - nin
garan pa nina fomi (T.Tc.) -.
(GRO). N.F. gran. N.S. garan di
matcundadi.
garan di matcundadi
n., *testculo. (deriv. GRO DE
MACHO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. kuku di obu.
garandesa
1.n., *velhice; estado de adulto;
responsabilidade. - risponsabilidadi
di omi na vida familiar dibi di inklui
idukason di mininus disna di padidu
te na garandesa (R95) -.
(GRANDEZA). N.F. grandesa. N.S.
paga garandesa.
2.n., *importncia; valor. - Dipus ke
no odja garandesa di un milagri, no
dibi di buska si sintidu fundu (L.Cat.)
-. (GRANDEZA).
3.n., *conselho dos ancios. - Balur
di garandesa sta na sibi toma konta
di un djorson pa krial nes mundu
(J.S.) -.
garandi
1.adj., *de tamanho maior que o
vulgar. - Purblema garandi di feras i
presu di produtu prinsipalmenti kilis
ki importadu (P.dosS.) -.
206
garfa
v.tr., *revolver com o garfo.
(GARFAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
nhafi.
garfu
n., *pea do talher, com quatro
dentes, com que se comem os
alimentos slidos. - E randja tan
garfu ku faka ku kudjer (R95) -.
(GARFO).
gargadja
v.intr., *rir boca despregada.
(GARGALHAR). N.S. V.B.
gargadjada
n., *risada estridente e prolongada. Gargadjadas di pilikanu ta bin
tcolonan (O.S.) -. (GARGALHADA).
garganti
n., *pescoo. - Ninguin ka ta ronka
ku konta na garganti sin linha (L.A.)
-. (GARGANTA).
garganti di garafa
n., *parte superior da garrafa;
gargalo. (deriv. GARGANTA DE
GARRAFA). N.S. V.A, sin. piskus
di garafa.
gargantia
v., *cantar; gorjear.
(GARGANTEAR). N.F. paroxtona.
N.S. V.B.
garina
n.f., *rapariga; namorada. - N staba
ku un garina, la di banda (J.A.) -.
(GARINA). N.F. neol.
garlopi
n., *plaina grande. (GARLOPA).
N.S. V.B.
garopa
n., *peixe da famlia dos
Serrandeos, que normalmente se
encontra no fundo marinho rochoso.
(GAROUPA). N.S. V.B., n.v.
Epinephelus morio.
garsa
n., *ave pernalta da famlia dos
Ardedeos. - kasal di garsa rin i
kamba (E.D.) -. (GARA). N.S. n.v.
Bubulis ibis ou Ardeola ibis; sin.
kunankoi.
gas
207
208
gasela.
2.n., gazela di lala, *antlope com
pelagem castanho clara. (GAZELA
DE LALA). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. Ourebia ourebi
quadriscopa.
3.n., gazela pintada, *antlope com
pelagem castanho avermelhada e
uma srie de manchas e riscas
brancas. (GAZELA PINTADA). N.M.
lexia composta. N.S. n.v.
Tragelaphus scriptus.
gazoliu
n., *carburante usado nos motores
diesel. - Dus tambur di gazoliu i sta
dja la (R95) -. (GASLEO). N.F.
proparoxtona, neol.
gliserina
n., *substncia que se extrai das
gorduras. (GLICERINA). N.S. V.B.
gloria
1.n., *fama que se adquire por
mrito prprio. - Ami n ka na buska
nha gloria (N.T.) -. (GLRIA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *bem-aventurana; o Cu. Sufri son Ntoni, bu na bai pa gloria
(T.Dj.) -.
glorifika
1.v.tr., *dar glria e honra a; prestar
culto. - Nha alma ta glorifika Sinhor,
nha Deus (L.Cat.) -. (GLORIFICAR).
N.F. neol.
2.v.pron., *ufanar-se; gabar-se. - Si
n ta glorifika nha kabesa, nha gloria
ka ten balur (N.T.) -. (GLORIFICARSE).
glorifikadu
part., *dado glria; honrado. - Nha
pape i ta glorifikadu si bo padi frutu
tciu (N.T.) -. (GLORIFICADO). N.F.
neol.
glorifikason
n., *celebrao. (GLORIFICAO).
N.S. V.B.
gloriozu
adj., *cheio de glria; ilustre. Kamaradas di no gloriozu Forsas
Armadas (R98) -. (GLORIOSO).
N.F. neol.
glus
adj., (GULOSO). N.F. arc., vd.
golozu. N.S. V.B.
glusidadi
1.n., *gosto excessivo por doce;
gulodice; guloseima; gulosina;
gulosice. (deriv. GULOSO).
2.n., *iguaria muito apetitosa. N.S.
V.B.
goiaba
1.n., *fruto da goiabeira, rvore da
famlia das Mirtceas. - Abo i rasa
goiaba, bu ka ten kabaku (L.A.) -.
(GOIABA).
2.n., pe di goiaba, *goiabeira. N.S.
n.v. Psidium guajava.
goiba 1
v.tr., *acanelar com goiva.
(GOIVAR). N.F. proparoxtona.
guiba. N.S. V.B.
goiba 2
n., *utenslio de carpinteiro utilizado
para abrir caneluras. (GOIVA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
goibadu
part., * diz-se de um pedao de
madeira com goibadura.
(GOIVADO). N.F. guibadu. N.S.
V.B.
gola
n., *colarinho da camisa. (GOLA).
N.S. V.B.
golfinhu
n., *mamfero cetceo, da famlia
dos Delfindeos; toninho; toninha;
delfim. (GOLFINHO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. antoninhu.
Golgota
n., *lugar perto de Jerusalm onde
Jesus foi crucificado; lugar de
sofrimento. - un lugar ku tcomadu
Golgota, ku signifika lugar di kaku di
kabesa (N.T.) -. (GLGOTA). N.F.
proparoxtona.
golia
v., *marcar golos. (GOLEAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
goliadur
n., *marcador de golos.
(GOLEADOR). N.S. V.B.
209
golozu
adj., *gluto; comilo. (GULOSO).
N.F. neol., glus. N.S. V.B., sin.
kumilon.
golpe
n., - i bon pa i fika klaru pa sempri di
kuma es konflitu i ka ten golpe (R98)
-. (GOLPE). N.F. neol., vd. golpi.
golpi
1.n., *pancada ou ferimento. Talves golpi di miserikordia na bon
sintidu di termu (R95) -. (GOLPE).
N.F. golpe.
2.n., golpi di stadu, *acto de fora
pelo qual um governo derrubado. No ka tene intenson di mata ninguin,
nin di golpi di stadu (R98) -.
(GOLPE DE ESTADO).
golpia
v.tr., *dar golpe; ferir. - No ka tene
nin koldadi ambison di ba golpia
(R98) -. (GOLPEAR).
golpiadur
n., *feridor. (GOLPEANTE). N.S.
V.B.
golu
n., *ponto em que a bola transpe a
baliza do adversrio. (GOLO). N.S.
V.B.
gomadera
n., *mulher que engoma;
engomadeira. (GOMADEIRA). N.S.
V.B.
gomadu
part., *passado a ferro depois de ter
posto o amido ou a goma;
engomado. (GOMADO). N.S. V.B.
gora
1.adv., *advrbio de tempo que
indica o momento em que se fala. - I
ten gora kil djintis di Kamara ku ta
bai kobra elis fera sin kondison
(N.M.) -. (AGORA).
2.con., *conjuno adverstiva que
significa [uma vez que].
gos
adv., - Amigus, gos no na bin kunsa
na leitura di no karta (R95) -. (deriv.
AGORA). N.F. vd. gosi.
gosi
210
211
212
213
214
215
gumita
v.tr., *expelir pela boca substncias
contidas no estmago; jorrar. mesinhu di kin ku ta kume reia, i un
orason, oitu gran di mankara kru, n
da si dunu i na gumita es kusa di
reia tudu (IN99) -. (VOMITAR). N.F.
vomita.
gumitadera
n., *vmito; vomio. - kolera i un
duensa ke ta provokadu pa un
pikenu panga-bariga, o panga
bariga-garandi, utru bias i ta
kumpanha ku gumitadera (R97) -.
(deriv. VOMITAR). N.F. vomitu.
gumitadu
part., *sujo pelo vmito.
(VOMITADO). N.S. V.B.
gurdu
1.adj., *que tem gordura. - Gazela ta
gurdu! (T.M.) -. (GORDO).
2.adj., *diz-se de terreno frtil e rico.
- e na mora na tcon gurdu (Igr.I.) -.
3.adj., letra garandi, *letras gordas
ou letras de tamanho grande. (deriv.
LETRA GRANDE).
gurdura
n., *banha; sebo. - I pega kume
gurdura na bariga di baka (L.S.) -.
(GORDURA).
gurdusinti
v.caus., *tornar rico e abundante;
engordar; engordurar. - kil kusas
tudu gatu toma elis i da Djon i
gurdusinti si kazamentu (L.S.) -.
(deriv. GORDO).
gurgudju
n., *diz-se dos pequenos insectos
presentes no arroz pilado e mal
conservado. - Bianda kru ku
irumbudura i gurgudju (C.V.) -.
(GORGULHO)
gurmeti
n., *marinheiro da Guin-Bissau; os
africanos serventes dos
comerciantes europeus ou dos
assimilados. (GRUMETE). N.F.
Ingls groom que designa a
pessoa que cuida dos cavalos ou
estribeiro. N.S. V.B.; os grumetes,
216
vd. gubernu.
H, h
*Nona letra do alfabeto do
guineense, que se utiliza nalgumas
palavras-interjeies: ela tem s
valor grfico e no fontico. (H).
N.S. normalmente escreve-se
depois de algumas interjeies, isto
, aquelas escritas com uma s
vogal.
217
iabri
1.v.tr., *remover algo que impede a
entrada ou a sada. - kumpradur
iabri si kartera pa konta dinheru pa
fasi si nogos (P.dosS.) -. (ABRIR).
N.F. abri. N.S. kaminhu iabri.
2.v.tr., *comear; inaugurar. - no da
bos dinheru pa bo iabri un
Koperativa agrikula (IN96) -.
3.v.intr., *desabrochar; comear a
funcionar. - portas tudu iabri (N.T.) -.
(ABRIR-SE).
iabridu
part., *aberto. - Mala ka ta iabridu di
noti (P.B.) -. (deriv. ABRIR).
iagu
1.n., *lquido transparente, incolor,
sem cheiro ou sabor, composto por
um tomo de oxignio e dois de
hidrognio. - Prumeru dia ki mininu
bidjugu i padidu, djintis ta pui asukar
na iagu e dal (F.M.) -. (GUA). N.S.
iagu di kadju; iagu-sibibu; iagusimortu; iagu-tceru; iagusbibu;iagus-mortu; kata iagu; mai
di iagu; miti iagu; sedi iagu; suta
iagu.
2.n. iagu na udju, *lgrima. - un di
no kombatenti fala kuma iagu na si
udju i ka na tiral pa tcora Cabral, ma
i ta tcora Cabral sin, ku bala na si
kanu (C.P.) -. (deriv. GUA DE
OLHOS). N.M. lexia complexa.
3.n., *o mar ou outra parte lquida
da terra; chuva; suco das plantas. si bo ka sai no na lansa un bomba
son, iagu na lanta na tudu matu di
no tera (C.P.) -.
iagu di kadju.
n., *bebida alcolica extrada do
fruto de caju. - Iagu di kadju ke na
darmadu na roda di strada (R98) .(deriv. GUA DE CAJU). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kadju.
iagu di po
n., seiva. (deriv. GUA DE PAU).
N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
iagu djumbuli
coloc., *a gua da fonte agitou-se,
trazendo ao de cimo as impurezas
I, i
*Dcima letra ou grafema do
alfabeto que representa os fonemas
[vogal alta anterior-palatal], [vogal
alta mdia-central] e [semivogal
palatal]. (I).
i1
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 3sing.;
ele; ela. - Andorinha kuma i na pupu
riba di kabesa di nhor Deus; i ba kai
riba di si kabesa (L.A.) -.
i2
1.contr., *contraco do pronome
pessoal sujeito 3sing e da cpula [i
+ i]. - Air-Bissau ta fasi tudu semana
voo di Paris-Lisboa te Bisau i ta riba
na mesmu rota (P.dosS.) -.
2.cp., *verbo copulativo que liga o
sujeito ao predicativo; lexema com
funo predicativa; ser. - Mindjer
fala: i ami (R95) - Guera i nhambi
iasadu (L.A.) - Fulanu i sabi boka
suma bunda di baguera (L.A.) -. ().
i3
con., *conjuno coordenativa que
liga duas frases ou constituintes de
uma frase de natureza semelhante.
- feras di Bisau i di tudu banda di
Guine ta sigui na tradison di sedu
bantaba di noba (P.dosS.) -. (E).
N.F. neol. N.S. sin. ku.
i 4 [-i]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam os verbos. (IR). N.S. V.A.
i ka na tarda
loc.adv., *advrbio de tempo que
significa [cedo]. - Nin i ka na tarda n
na bin ku mbruta di mbuludju (JB97)
-. (deriv. NO TARDAR).
ia [-ia]
suf.v.caus.d., *sufixo acrescentado
aos nomes para formar verbos
causativos onde o agente causa
directamente a aco. - brankia gargantia - mandukia - merdia -. (EAR).
218
219
220
iarda
v., - Ma labraduris e fala nutru: es
ku na iarda, bo bin, no matal,
iardansa i ta sedu di nos (N.T.) -.
(HERDAR). N.F. vd. arda.
iardansa
n., - N na bai nan pa toma nha
iardansa na Anatoti (Igr.I.) -. (deriv.
HERDAR). N.F. vd. ardansa.
iardi
v.intr., *ser consumido pelo fogo;
queimar. - Nin sol ka na iardi riba
delis, nin kalur forti ka na kema elis
(N.T.) -. (ARDER).
iari-iari
1.v., *lutar; desafiar. - Disa elis e
sardia, son ka bu iari-iari, ka bu
fadiga (J.B.) - N.F. paroxtona. N.M.
redobro.
2.v., *andar sem destino, sem saber
onde ir.
3.v., *enfrentar-se; confrontar-se. Tcuba na iari-iari ku bentu (R.N.) -.
iarma
1.v.tr., *munir de armas; equipar;
preparar. - Paulu obi kusa di
mboskada ke na iarma (N.T.) -.
(ARMAR). N.F. arma 1.
2.v.intr., *armar-se ou mostrar-se
vaidosamente capaz.
iarma baraka
coloc., *abarracar-se; alojar. (deriv.
ARMAR BARRACAS). N.S. V.B.;
ARMAR BARRACAS significa [fazer
disparates].
iasa
v.tr., *cozinhar em seco, sobre o
fogo; grelhar; cozinhar em forno. Djon bai buska fugu, i tisil, i iasa
tartaruga (L.S.) -. (ASSAR). N.F.
asa. N.S. iasa hipernimo de
ASSAR e de GRELHAR; sin. grelia.
iasadera
n., *utenslio para assar ou grelhar.
(ASSADEIRA). N.S. V.B.; sin.
grelia; ASSADEIRA hipernimo
de iasadera e iasadur.
iasadu
part., *cozinhado em seco;
grelhado. - Santcu, si kontenti, i ta
221
idifisiu
n., *casa; construo de uma certa
importncia. - I ten un digradason
total en termus di idifisius (IN96) -.
(EDIFCIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. kostruson.
idroselu
n, *doena que se manifesta com
formao lquida no escroto. - N ka
tchoma kazu di erna, idroselu, n ka
tcoma kila (R95) -. (HIDROCELE).
N.F. neol.
iduka
1.v.tr., *instruir; formar. - Negado i
kirsi bas di Balenti, kila idukal, i
mostral tudu manera di kura (FM.) -.
(EDUCAR). N.F. neol. N.S. sin.
sina.
2.v.tr., *desenvolver as faculdades
fsicas, intelectuais e morais. - Iduka
un omi nobu na un sosiedadi san,
ku bazi na toleransia i rispitu pa
diferensa ku djuntanu (R95) -.
idukadu
part., *instrudo; formado. - I ta
faladu un povu ma idukadu i
kulturalmenti mas ivuluidu (R98) -.
(EDUCADO). N.F. neol.
idukadur
n., *instrutor; professor. - Idukaduris
dibi di tene kunhisimentu na e
materia (R95) -. (EDUCADOR).
idukason
1.n., *instruo; ensino; aco de
educar. - utilizason di Kriolu o
linguas maternas na fasilita
integrason di kriansas na skola,
purtantu i ka ten un rutura muitu
garandi entri idukason tradisional na
familia i idukason na skola (MR98) -.
(EDUCAO). N.F. neol. N.S. sin.
nsinu.
2.n., Ministeriu di Idukason,
*conjunto de servios pblicos da
educao. - Ministeriu di Idukason
ka pudi fitca suma kombe el son, i
ten ku abri pa i obi djintis (MR98) -.
(MINISTRIO DA EDUCAO).
idukativu
adj., *que educa; instrutivo. - si
222
(N.M.) -.
iermon
n., - Iermon, n na tene ospri es fin di
semana, n misti pa bu djudan na
binhu (A.P.) -. (IRMO). N.F. vd.
ermon.
iermondadi.
n., - No na manda no saudasons di
iermondadi (R97) -. (IRMANDADE).
N.F. vd. ermondadi.
ifetivamenti
adv., *realmente. - Ifetivamenti i
mesmu kasabi pa populason (R98) . (EFECTIVAMENTE). N.F. neol.
ignoransa
n., *falta de saber; incompetncia.
(IGNORNCIA). N.F. ngonoransa.
N.S. V.B., sin. falta di sibi.
ignoranti
adj., *destitudo de instruo;
estpido. (IGNORANTE). N.S. V.B.
igreja
n., -.*conjunto de membros duma
comunidade crist; edifcio de culto
dos cristos. - Pedru staba
guardadu na kalabus, ma igreja ka
para di pidi Deus pa el (N.T.) -.
(IGREJA). N.F. neol., grisia
igual
adj., *com o mesmo valor, forma,
aspecto, dimenso, quantidade que
outra coisa; idntico. - e tene igual
valur (R95) -. (IGUAL). N.F. neol.
igualdadi
n., *semelhana; uniformidade. - I
pirsizu i ten rispitu pa lei na pe di
igualdadi (R95) -. (IGUALDADE).
N.F. neol. N.S. ant. igualdadi.
iin
adv., *advrbio de afirmao que
exprime consentimento; sim. Abo bu pudi panha tcoka me? Iin
(T.M.) -. N.F. paroxtona. N.S. sin.
sin.
ijeni
n., *conjunto de princpios e regras
para evitar as doenas e manter a
sade. - Nsinamentu di kumunidadi
aserka di saudi, ijeni, iagu o
alimentason (Igr.I.) -. (HIGIENE).
223
ikipa
n., *conjunto de pessoas
seleccionadas para um trabalho em
comum. - es projetu ta apoia tambi
ikipa di direson nasional di saudi
materno-infantil (R95) -. (EQUIPA).
ikipamentu
*conjunto de instrumentos
necessrios para um trabalho;
vesturio e apetrechos de um atleta.
- Bisti nha ikipamentu di guera
(Igr.I.) -. (EQUIPAMENTO).
ikolojia
n., *cincia que estuda as relaes
dos seres vivos com o meio
ambiente. (ECOLOGIA). N.F.
paroxtona, neol. N.S. V.B.
ikolojiku
adj., *relativo ecologia. Digradason di meiu-ambienti na
provoka un rapidu disaparisimentu
di sistemas ikolojikus (R95) -.
(ECOLGICO). N.F. proparoxtona,
neol.
ikolojista
n., *estudioso de meio ambiente;
eclogo. (ECOLOGISTA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B.
ikonomia
n., *cincia que regula a produo,
distribuio e consumo de bens; os
bens e as riquezas de um pas. - no
odja un krichimentu garandi di
ikonomia di paizis di Sudesti asiatiku
na ultimus anus (MR98) -.
(ECONOMIA). N.F. paroxtona.
ikonomiku
1.adj., *relativo economia. - Dipus
di proklamason di indipendensia,
situason ikonomiku di no tera i bin
na parsiba dja mandinti (R98) -.
(ECONMICO). N.F. proparoxtona.
2.adj., *barato.
ikonomista
n., *estudioso que se ocupa de
problemas econmicos e sociais.
(ECONOMISTA). N.S. V.B.
ikonomiza
v., *poupar. (ECONOMIZAR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. pupa.
ikumeniku
adj., *universal. (ECUMNICO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.A.
ikumenismu
n., *movimento que tem como
finalidade alcanar a unidade de
amor e de f em Jesus Cristo de
todos os cristos. (ECUMENISMO).
N.S. V.A.
ila
v., *torrar; tostar. N.F. Mandinga
yla que significa fritar. N.S. V.B.
ilabora
v., *preparar; organizar. - Ministeriu
ilabora normas, ilabora programas
pa i ten un sertu uniformidadi
(MR98) -. (ELABORAR). N.F. neol.
ilaborason
n., *preparao. - Ilaborason di
prujetus (R95) -. (ELABORAO).
N.F. neol., ilaburason.
ilaburason
n., - Ilaburason di un projetu di
politika nasional (R95) -. N.F. vd.
ilaborason.
iladu
part., *torrado; tostado. - Boas dal
garan iladu, i kume tok i farta (Igr.I.)
-. N.F. Mandinga yla.
ilastiku
1.n., *fita elstica. (ELSTICO).
2.adj., *flexvel. (ELSTICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
ileison
n., *escolha de pessoas para certos
cargos por meio de votos. - pa no
fasi ileisons, pa no kria kondisons
pa no fasi ileison (R98) -.
(ELEIO). N.F. neol.
ileitur
n., *o que tem direito de eleger.
(ELEITOR). N.S. V.B.
ilementar
adj., *fundamental; simples; bsico.
- Insinu baziku ilementar (MR98) -.
(ELEMENTAR).
iletrisidadi
n., *particular forma de energia.
(ELECTRICIDADE). N.S. V.B.
iletrisista
224
225
226
227
colonialismo. (IMPOSTO DE
PALHOTA). N.F. neol. N.S. V.P.
impustur
n., (IMPOSTOR). N.F. vd. mpustur.
N.S. V.B.
inda
adv., *at agora; outra vez. - Batidur
ka tenba inda (Dea) - parsi i ka bai
djubi inda na tcon di Bidjugu de!
(R95) - Inda bu ten korajen di nega?
(C.V.) -. (AINDA).
indimigu
n., - Nton Lebri i seduba indimigu
garandi di Lubu (F.M.) -. (INIMIGO).
N.F. arc., vd. inimigu.
indipendensia
n., *libertao de qualquer sujeio
ou dependncia; autonomia poltica
e administrativa. - elis i ki Partidu ku
tisi indipendensia (R98) -.
(INDEPENDNCIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. ant.
dipendensia.
indipendenti
adj., *livre; que tem autonomia
poltica e administrativa. - no sedu
un pais indipendenti (IN96) -.
(INDEPENDENTE). N.F. neol.
indipendentimenti
adv., *de modo independente. indipendentimenti di isu, pekadur
ora ku bu na studa bu pirsisa di
minimas kondisons pa bu studa, kil
ki no ta fala bolsa (R95) -.
(INDEPENDENTEMENTE). N.F.
neol.
indiresu
n., *direco; morada. - Ovintis pudi
skribi pa es indiresu (R95) -.
(ENDEREO). N.F. neol.
individu
n., *pessoa isolada. - laba kurpu i un
nesesidadi tambi ke un individu dibi
di ten konstantimenti (IN96) -.
(INDIVDUO).
indjeson
n., - Nau, ami n misti indjeson,
pabia indjeson ta ientra na sangui
(C.P.) -. (INJECO). N.F. neol.,
vd. ndjeson.
indjuria
n., - e ba sinta na tera di indjuria e
na nguli bentana pa rabu (J.D.) -.
(INJRIA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. ndjuria 2.
indjustamenti
adv., *sem razo.
(INJUSTAMENTE). N.S. V.B.
indjustisa
n., *falta de justia; iniquidade. - Bu
ka obi ke ki garandi kaba papia:
indjustisa, katiberasku ku skudju
tudu kaba (C.V.) -. (INJUSTIA).
N.F. neol. N.S. ant. djustisa.
indjustu
adj., *que no justo; inquo. - Deus
ta fasi pa si sol sai pa djinti mau ku
djinti bon, si tcuba ta ria riba di djinti
djustu ku indjustu (N.T.) -.
(INJUSTO). N.F. neol. N.S. ant.
djustu.
industria
n., *conjunto de actividades que tm
por fim fabricar ou transformar
produtos: empresa. - industria pudi
konstitui un motor di dizinvolvimentu
di ikonomia nasional (R95) -.
(INDSTRIA). N.F. proparoxtona,
neol.
inerjia
n., *capacidade que tm os corpos
para desenvolver uma fora; fora. furnisimentu di inerjia iletrika i
difisienti (R95) -. (ENERGIA). N.F.
neol.
infantil
adj., *relativo s crianas; prprio de
crianas. - Kuidadu di saudi maternu
infantil (Igr.I.) - (INFANTIL). N.F.
neol.
infermajen
n., *servios de enfermaria;
actividade de enfermeiro. - I ta ten
sentru di saudi ki nin infermeru di
infermajen djeral e ka ta pudu (IN96)
-. (ENFERMAJEM). N.F. neol.,
paroxtona.
infermaria
n., *lugar de tratamento dos
doentes. - Purke kin ke na fika na
228
infinitu
1.n., *o espao ou o tempo sem
limites. (INFINITO).
2.adj., *ilimitado. (INFINITO). N.S.
V.B.
inflama
v., *incendiar; tornar inchado.
(INFLAMAR). N.S. V.B.
inflamadu
part., *aceso; inchado.
(INFLAMADO). N.S. V.B.
inflamason
n., *tumefaco. - Gunureia i un
infeson ke ta kauzadu pa
gonokokus, ke ta izisti na
inflamason di membrana mukoza
(R95) -. (INFLAMAO).
inflason
n., *alta geral dos preos e
correspondente perca de valor da
moeda nacional. - koperantis na
introduzi sertus kusas, inflason na
aumenta, prostituison na entra,
droga na bin, purke Stadu ka kria un
statutu di koperanti (IN96) -.
(INFLAO). N.F. neol.
informa
1.v.tr., *dar informao sobre;
avisar. - Kumandu militar rusu
informa di kuma aos si forsa e
okupa Grosnia, kapital di Tcertcenia
(R95) -. (INFORMAR). N.F. neol,
nforma.
2.v.intr., *colher informaes;
indagar. - i pudi diriji pa la pa
kualker duvida ke tene, pa ba
informa kualker asuntu sobri Sida
(R95) -. (INFORMAR-SE).
informadu
part., *transmitido; esclarecido. kusa ki na bin informadu aos viaradiu (R95) -. (INFORMADO). N.F.
neol.
informadur
n., *aquele que informa. informadur rusu ku fala pa si nomi
ka tcomadu (R95) -.
(INFORMADOR). N.F. neol.
informason
n., *comunicao; esclarecimento;
229
230
part., *responsvel.
(ENCARREGADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
inkargu
n., *obrigao. (ENCARGO). N.F.
neol. N.S. V.B.
inkarnason
n., *mistrio da f dos Cristos, os
quais crem e testemunham que
Deus se fez homem na pessoa de
Jesus Cristo. - Na Inkarnason Kristu
renova universu (L.Cat.) -.
(ENCARNAO). N.F. reli.
inkeritu
n., *reunio de testemunhas para
esclarecer um caso duvidoso;
indagao. - I dadu kil komison
parlamentar pa i fasi si inkeritu
(R98) -. (INQURITO). N.F.
proparoxtona, neol.
inklina
v.intr.,. (INCLINAR). N.F. neol., vd.
nklina. N.S. V.B.
inklinason
n., - bu ta sinanu manera di domina
no inklinason pa mal (L.Cat.) -.
(INCLINAO). N.F. neol., vd.
nklinason.
inklui
v., *compreender; abranger;
implicar. - I ta fala inda kuma i ta
inklui diver di tudu djintis paga
tachas ku impustu ku Stadu kria
(R96) -. (INCLUIR). N.F. paroxtona,
neol.
inkomenda
n., *mercadoria enviada pelo
correio; o objecto encomendado. kil idukason nde ku tudu djinti pudi
partisipa na padjiga inkomenda di
klaridadi i di speransas na tempus
novus (R95) -. (ENCOMENDA). N.F.
kumenda.
inkomodu
1.n., *doena passageira.
(INCMODO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.adj., *molesto. (INCMODO). N.S.
V.B.
inkontru
231
instrumentu
n., *o que serve para executar um
trabalho; pea de ferramenta. - No
na utiliza Kriolu komu un
instrumentu di aprindizajen (MR98) . (INSTRUMENTO). N.F. neol.
insufisienti
adj., *que no basta; escasso;
exguo. - kilis ke sta la e ta otca
kuma elis e insufisienti (R95) -.
(INSUFICIENTE). N.S. ant.
sufisienti.
intca
1.v.tr., *aumentar o volume de;
intumescer. - lubu pisadu ku ki iagu
tudu ki bibi, ki intcal bariga (P.B.) -.
(INCHAR).
2.v.intr., *tornar-se tumefacto. Sinalis di kau ku intca: kau ta intca, i
ta de, i ta burmedju, na kabantada i
ta forma materia (Igr.I.) -.
intcada
n., *utenslio de ferro para os
trabalhos agrcolas. - Dipus ku
kumida kaba, i pega si intcada i bai
orta (Ceef) -. (ENXADA). N.F.
intcadu
part., *inflamado. - si dunu sta
intcadu di orguliu (N.T.) - I staba li si
dianti un omi ku kurpu intcadu (N.T.)
-. (INCHADO).
intcasku
n., *aumento do volume de um
tecido; tumefaco. - Ora di
ndjeson, i ta odjadu ku intcasku na
kuru nunde ku barsina na dadu
(Men) -. (deriv. INCHAO;
INCHAO). N.S. sin. edema.
intcente
n., *subida das guas do mar; preiamar; mar cheia. - Si bu odja
pilikana da intcente kosta, bu ta sibi
ke ki pasa na basanti (L.A.) -.
(ENCHENTE). N.S. ant. basanti;
ant. basamar.
intci
1.v.tr., *tornar cheio. - i ka kuma bu
na intci djanan pratu bu dal djanan
ki dia (R95) -. (ENCHER). N.S. intci
tep.
232
2.v.intr., *tornar-se cheio; cobrir-se. Fontis intci, mar intci, putis tudu intci
(T.M.) -. (ENCHER-SE).
3.v.intr., iagu intci, *encher das
guas dos mares durante a mar. suma ki iagu intci bu sibi riba di
tarafe (C.P.) -. (deriv. AS GUAS
ENCHEM).
intci tep
coloc., *estar cheio at ao limite
mximo, bem visvel; cobrir-se
completamente. (deriv. ENCHER).
N.F. vd. tep; Mandinga tp. N.S.
V.A.
intcidu
part., *cheio; farto; abarrotado. festa popular intcidu di koris i di
manga di divirtimentu (P.dosS.) -.
(ENCHIDO). N.S. intcidu
hipnimo de ENCHIDO que designa
tambm carne ensacada, em
Guineense chorisu o longuisa.
intcinti
v.caus., - Intcintin garafa, di fabur -.
N.F. vd. intcisi. N.S. V.A.
intcisi
v.caus., *comear a preencher;
saciar; tornar repleto. - i na intcisin
kopu (L.Cat.) -. (deriv. ENCHER).
N.F. proparoxtona; intcinti.
intcisidu
part.caus., *saciado; repleto;
preenchido. - Tudu lugar fundu na
intcisidu (N.T.) -. (deriv. ENCHER).
intcon
n., *utenslio utilizados pelos
carpinteiros. (ENX). N.S. V.B.
inteletual
1.adj., *pessoa que tem gosto pelo
saber literrio ou cientfico. kapasidadi inteletual i fizika (R98) -.
(INTELECTUAL). N.F. neol.
2.n., *pessoa que pensa e que l
muito.
intelijensia
n., *habilidade; discernimento; juzo.
- i ta fasidu ku muita intelijensia
(R99) -. (INTELIGNCIA). N.F.
proparoxtona.
intelijenti
233
234
inventa
v.tr., - inusentis ku turturadu pa
inventa nomis di kil djintis ku pudi
staba na es trafiku di armas (R98) -.
(INVENTAR). N.F. neol., vd.
nventa.
investimentu
n., *criao de bens de produo;
banco de emprstimo de capitais a
fim de ajudar a produo. - i ka ten
bankus di investimentu na pais
(R95) -. (INVESTIMENTO). N.F.
neol.
invokason
n., *pedido de proteco divina. - no
roga Deus ku es invokason (L.Cat.)
-. (INVOCAO). N.F. neol.
involvi
v., - i ma baratu en termus di kustus
di dinheru ke ta involvil (R95) -.
(ENVOLVER). N.F. vd. nvolvi.
io
1.adv., *advrbio de afirmao que
significa [aceitar uma proposta] ou
[aprovar um acontecimento]; sim;
muito bem. - E guirta tudu: io! io!, i
sin propi (P.B.) -. N.F. io de. N.S.
sin. sin.
2.interj., *interjeio que exprime
[alegria; admirao] ou [aprovao].
- Io, alin li, n bin (L.S.) -. (OH!).
io de
loc. adv., *advrbio de afirmao;
muito bem! mereces o que te
aconteceu; assim mesmo; bem
feito. - Io de!, abo ku fala bu na bati
kasa di Deus na tris dia bu ta
kumpul mas (N.T.) -. N.F. vd. io.
iogoli
v. *estar largo; exceder a medida,
como, por exemplo, um par de
sapatos ou uma camisa. - kasaku i
ta perta o i ta iogoli (L.A.) -. N.F.
proparoxtona. N.S. sin. ioli.
iogolidu
part., *alentado. N.S. V.B.
ioi
v.tr., *separar do arroz limpo a
sujidade como, por exemplo, as
pedrinhas. - Ka bo diskisi ioi arus
235