Você está na página 1de 88

Lengua adicional

al espaol
MAAYA TAAN III

Cuaderno de actividades de
aprendizaje
TCINY
1

Lengua Adicional al Espaol, Maaya Taan III


Cuaderno de Actividades de Aprendizaje

Coordinacin:
Marcelino Pacheco Mac

Autor:
Alejandra del Roco Moo Batun
Dalia Maria Tuz Ek
Jos Alonso Balam Noh
Marcelino Pacheco Mac

Secretara de Educacin Pblica del Gobierno del Estado de Yucatn (SEGEY). Mxico.
Direccin de Educacin Media Superior.
Telebachillerato Comunitario Intercultural de Yucatn.
2

PRESENTACIN

Ichil u meyajiloob Reforma Educativa ti


Educacin
Bsica
yetel
Media
Superiore, u Direccin General ti
Bachilleratoe tu chukbesaj u plan de
estudioob
yetel
u
yax
jetstambaliloob Reforma Integral ti
Educacin Media Superior (RIEMS),
yetel lelo, u kat u jets u chikulil le
jaats xooka ichil tu lakal u jaatsiloob
yan tio, beyxan u tsaik jumpel xook
utial ka beyak u muchkinsaaj u naajil
xook yetel jumpel contexto social,
histrico, cultural beyxan globalizado
jeebix in kuxtaloon bejla kiine.
Mxicoe jumpel noojkaaj yaan
yaabkach jejelas taanoob ti, beyxan
jejelas miatsiloob. Tu jaabil 1992, ti
Constitucin poltica ti Estados Unidos
Mexicanos ku kaamaj u jelaanil yaan
tu batambaloob u kaajiloob yaan ichil
Mxico, ku yaalike: U muuch
kaajiloob yaan Mxicoe pluricultural
tumen ku taalbal tu chuun u kuxtal
masewal
kaajoob
yanchaj
tu
chuumbal colonizacin tak bejla kiine,
tsookole yaan tiob
instituciones

sociales, econmicas, culturales yetel


polticas.
[]
A.Le constituciona ku kajoltik beyxan
ku jetsik u pajtalil masewal kaajoob
utial ka beyak u peeksikuba tu juunal
tial:
[]
IV. U kanantik u taan, u tuukul yetel tu
lakal le baaloob yaan ichil u miatsil
yetel u chikulil bey masewal kaaje.
Utial u chukpajale, ich marzo tu jaabil
2003 kaam u Ley General ti u Pajtalil
u Taan Masewal Kaajoob. Le
aalmajtaana ku jetsike kaabet u
kajoltaal yetel u kanantaal u
pajtalil masewal taan tu junal wa tu
much masewal kaajoob beyxan u
yeesik u kaanalil u taanal yetel y
kuxtal le masewal taanoobo (DGEI
yetel SEP, 2008)
Maaya taane jumpel ichil yaabkach
masewal taanoob yaan ich Mxico
3

tsookole yaab mak tanik ti tu lakal


u Nooj kajil, u porcentaje ti Yucatne
ku kuchul tak 30%, u kat u yaale u
yox jaats ti tu lakal u kaajil Yucatne
ku taan ich maaya. Lela ku yeesike
maaya taane yaab tuux yaan(sociales,
polticos, econmicos, ichil u jeeloob)
ma u beytal u yaalal wa ma.
Ku kajoltaal bey legal maaya taan
tsookole ku yilaal bey u nooj chikulil
ti Yucatne, u chikulil taan yetel
miatsil maayae, ku yilaal yetel u
yaabil u jejelas Investigadores, u noj
naajil xookoob yetel u jeel makoob u
taaloob ti yaab kajiloob yokol kab.
Tu lakal tsook aaliko u moots
Asignatura ti taan ku chukbesik
Espaol, Lengua Maya II ku taasik bey
yax chikule u yaabkunsik yetel u
jetsik u meyajiloob taan ichil much
winikoob utial u naataal yetel u
beetaal tsiboob, tuux ku kanantaal
u funcin social le baax ku tsibtaalo.
Beya yetel Lengua Maya II ku
nojochkinsaal u pajtalil u taanik u jeel
u taan le xooknalo, tu lakal lelo
yetel u meyajil kanpel habilidades
comunicativas ti le taano: u naatik
baax ku yuubik yetel baax ku xookik,
beyxan u kanik bix u taan yetel tsib.
Utial u seb meyajtaale, u analteil
Meyaj utial Kaanbal, jatsaan ti kanxeet
jaatsil kaanbal:
Baax ken in kanej? Ku yaalik u
kaaba yetel jaypel jaats, le

unidades ti competencia kaabet u


beetalo, beyxan jun tsoolil baax ken a
sen kanej.
Meetik competencias. Te jaatsa ku
yeesik u meyajiloob kaanbal utial u
beetaal le competencias ku chikpajal ti
programa de estudios, utial lelo
kaabet a tsaik a woli yetel u muukil
utial a kaanbal, tumene yan u yantal
yaab meyajoob kaabet a beetik ti tu
lakal le kiinoob kech xooko: ta jun,
kaatul meyaj, mul meyaj wa ichil
much meyaj. Le meyajooba beetaan
utial ka yanak ti tech u taakil a
kaaxlantik
tsiboob
ti
jejelas
kuchiloob utial u yantikech ta kaanbal.
Baax tsook in kanik? Ti le jatsa k
eesik tech meyajoob utial a jetsik le
baxoob tsook a kaniko wa integracin
de bloque yan u yantikech a wiil tuux
tsook u nakal a kaanbal utial le
competencias yan techo.
Taak in kanik u jeel baaloob: Ti le
jaatsa yaan a wilik jejelas kuchiloob
tuux a chaik tumben informacin,
kaabet tech utial a chukbesik yetel a
jetsik le baaxoob tsook a kaniko. Le
beetike yan a kaxtik yaab u yeesajil
meyajoob tuux ken a wiil yetel a
kajolt u jeel baaloob utial a kanej.
Ichil tu lakal le analtea jeel u beytal
a wilik eesajiloob, ti yoocheloob, u
chikulil bix kaabet a meyaj yetel bix
kaabet a piskambal, jeebix lelooba

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kaakaatul meyaj
In piskaambaltikimba

Mul Meyaj

Much piskaambal

Much meyaj
U yeesajil meyajoob

Ojelt xan lela

Jeebix tsook a wilika, taan k eesik tech junseb chikulil le asignaturaa, le


enfoque constructivista yetel u chikulil analteil Meyaj utial Kaanbal.
Beorae chen tech u bin a chunik a utsil xookik Lengua Maya II, utial lelo
kin kat oltikoon tech:
Ka xiiktech uts!

M AAY A T AAN
BLOQUE 1

BAAX ENFOQUE YAAN TE ANALTEA


Tsook u maan yaab jaaboob le ku yeesaal maaya taan ichil u luumil mexicoa,
chen baale taak ichil le kiinooba ma u cha beej jumpel meyaj ka u laaj meyaj
tu laakal le baaloon kaanan utial le xokanaloobo. ool tu laakal le tsiib meetano
meyajtaan utial u yeesik

maaya taan tu yiichil jumpel enfoque traduciion-

gramatikaa, le jeela yaanchaj u muk ichil u yaax kiiniloob le siglo XX, le la


maases ku taan yoolal le reglas gramatikaleso ichil jumpel taan.( yaab u
malale chaaban ti yaanal tanoob.) yeetel xane ti kex taanoob.
U jeel le baalob jach ku yuuchul xaane, le analteo ti maaya taane jach jumpit
baaloob ku yeesik, ma beey kaanane, tumen kaanaan a yesaal le gramatika
beey chuukane. Le baaloob tsook u beetik le enfokesooba bey u meyajo,
tsook u xuulkinsik u kaanaj le maaya taan te kuchiloob beey kanane.
Kex yaab kach meyajoob yaan beorae, yaab le tsiiboobo chen chaban jumpit
yoolal jumpel variante ti le maaya taano, chaaban beey chen leti u jajil u tsibtal
maaya taane.( ku tukultikoob chen jumpel taan jach u maloobil, mix taan y
chakoob u jeel variante)
Te tukul tsook ik walik te kanalo, jook u tukulil kaanan u yaantal jejelas
nukuloob

u tial u paajtal u kaanal jumpel taan , koox walike utial u

meeyajtaal yeetel u kaambaloob ti le taano


Te tu laakal le xookoob tsook u meeyajtaalo yaan chaj a tukulil bix jeel u paajtal
u yesaal jumpel taane. Ti le jeela le jejelas kuchiloob ku meeyajoob utial u
kaansoob jumpel taano u maatoob jejelas enfoquesoob utial u yuchul jumpel
kaasaj beey tu bele.
u analteil meyaj utial kaanbal, Lengua Maya II, ku yoksik je bix kaanane u
yeesajil kanpel jaatsil utial u paajtal a taan: le Comprension auditivao, le
Expresion Oralo, le Comprension Lectorao, yeetel le Expresion Escritao, ichil u

6
6

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

meyajiloob bix kaanan u naatal le meatsilo utial u paajtal tsikbal. le jeela u kaat
u yaale u paajtal a tsikbal yeetel mix jumpi uu taalamil.
U

chumbalil

A'almaj

T'aanil

masewal

taanoob,

pedaggicos

yeetel

sociolinguisticosoobe le onfoque yoolal le taano, tsook u yeyaal utial baax


kaanan ( utial u paajtal a walik bix juntul winik, utial a wantik wa max, ku
tsookole a walik baloob tsook u maan)

yeetel utial a walik kuchiloob ( naaj, u

naajil xook, yeetel u kuchil meyaj) le jeela chaab utial u paajtal ik tsolik bix kik
tukuluik u kanbal juntul xooknal ti u kuxtal sansamal. Chen jumpel antajil utial u
kanik u naat le maaya meatsilo, beey tuno le xooknalo kaanan u tsak u yool
tumen leti ku meeyaj, ma chen ken u uuy le baaloob, yaan a kambaltik. Je bix u
meyaj le la analtea le aspektos gramatikaleso taakaan, ku chaik le baaloob u
kajolo le xoknaloobo
Utial u tsookole u jatsal jatsil le analtea meetaan yeetel le mtodo ku kaabatik
meyaj wa proyekto, le jeela ku taan chen ti jumpel baal le Metodologiao yeetel
le piskambalo, te bix ku meyaj le analtea le ajkaasajo chen juntul antajil,
maases ku chikik u tukulil yoola bix u kaanbal le xooknalo, ma bix u kaansati, le
meetike maases ku beetikoob meyaj utial, ka le xooknalo u aajsu tukul bix u
kaanbal tu kuxtal sansamal.

M AAY A T AAN
BLOQUE 1

Baaxoob xakaltaaboob

8
8

Bastarrachea, Ramn y Canto, Jorge (Coord.) (2003). Diccionario maya popular. Mxico: Academia
de la Lengua Maya de Yucatn.
Boege Schmidt, Eckart (2008). El patrimonio biocultural de los pueblos indgenas de Mxico. Hacia la
conservacin in situ de la biodiversidad y agrodiversidad en los territorios indgenas. Mxico: INAH y
CDI.
DGEI y SEP (2008). Lengua Indgena. Parmetros curriculares. Educacin bsica. Primaria indgena.
Documento curricular para la elaboracin de los programas de estudio de las lenguas indgenas.
Mxico: DGEI y SEP.
England, Nora (1996). Introduccin a la lingstica: Idiomas mayas. Guatemala: CHOLSAMAJ.
INALI (Instituto Nacional de Lenguas Indgenas) (2008). Catalogo de las Lenguas Indgenas
Nacionales: Variantes Lingsticas de Mxico con sus autodenominaciones y referencias
geoestadsticas. Disponible en red: www.inali.gob.mx/pdf/CLIN_completo.pdf
INDEMAYA (Instituto para el Desarrollo de la Cultura Maya). Grupos mayas. Recuperado 10 de enero
de 2014. Disponible en red: http://www.indemaya.yucatan.gob.mx/bancofotografico/Grupos/
INEGI (Instituto Nacional de Estadstica y Geografa) (2010). Lenguas indgenas en Mxico y
hablantes (de 5 aos y ms) al 2010. Recuperado el 14 de diciembre de 2013. Disponible en red:
http://cuentame.inegi.org.mx/ hipertexto/ todas_lenguas. Htm
Martnez Corripio, Naim (2003). Cuatro procesos de cambio lingstico en el maya yucateco:
Generalizacin y prdida de clasificadores numerales, elisin del clasificador nominal alak, cambio de
orden en la frase nominal con adjetivo y cambio de funcin gramatical en los adverbios. Tesis de
Licenciatura no publicada, Escuela Nacional de Antropologa e Historia.
Ruz, Mario Humberto (2006). Mayas: Primera parte. Mxico: Comisin Nacional para el Desarrollo de
los Pueblos Indgenas.
Tuz Cocom, Magadalena (2013, Mayo). In kaajal. kaasaj. Pg.
Hilaria Maas Coll. 2008. Curso de lengua maya para investigadores nivel II. Pg. 24
Sosa Castilla, Florinda. (1993). Maaya taan, lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatn, SEP.
Mxico, DF. Pag. 171-172.
Tuz Cocom, Magdalena (2013, Mayo). In kaajal. kaasaj. Pg. 7

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

NDICE

Yaxjaats

10

Chan Kaajal

Kaajaats

31

Noj Kaaj

oxjaats

49

U luumiloob Yucatn

Kanjaats

64

Xiwoob yetel baalcheob

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Yax jaats
Baax ken in kanej?

BAAX KEN A KAN A BEETEJ

Yaan a katik yetel a kajoltik bix uch u tsajbal u kaaba a kaajal.


Yaan a tsibtik baax ket yetel ma ket yaan ti chan kaaj yetel noj
kaaj.
Yaan a tsibtik baax ket yetel ma ket yaan ich u xoxot petluumil
Yucatn.
CHAN KAAJ

Te yax jaatsaj yaan a kajoltik bix uch u tsajbal u kaaba a kaajal. Yaan xan a
kanik baax ket yetel ma ket yaan ich chan kaaj yetel noj kaaj. Bey xan yaan a
kanik

u jejelas kuxtal makoob ich u xoxot petluumil Yucatn. Utiaal ka

beychajak a meyajtik le baax tukultaana yaan a xakaltik yaab analteob yetel


yaan xan a mentik meyajoob.
Koox chunsik!

10
10

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kin tukultik baaxoob in wojel

Kaas bix kaach a kaajal, bix a wuuyik u tsikbaaltaal tumen a yuumoob, a nooloob wa
chiich.

_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________

11

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Chan kaaj yetel noj kaaj


Xok le tsiba, leken tsookoke tsikbalt yetel a wetxookiloob baax taj
naateexi.

Chan cheen,
U tsikbal kaatul nojoch makoob; u kaabaoobe: yuum Benito medina cach
yetel yuum Dionicio Sosa Can, bix uchik u chumpajal le u chan kaajil chan
cheeno.
Ku yaalikoobe tan u man tsoon jun jats makoobe kaaj tu tuulpachtoob
ichil le nukuch kaxo juntul tsuub, le baalchea ich u bine kaaj ook ti
jumpel jool, cheen baale le tuux ooko ma chen jooli, cheen kaachi. Bey
tu yiloob le makoobo, kaaj tu tukultoobe le balchea yuumil le cheeno, ka

12
12

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

suunajoob tuux ku yaantaloobe, ka tu tsikbaltoob le baax tu yiloob ti u yet


baatsiloob, ka tun tu nukoobe yaan k-bin ileex, ti koon k-beet kaajaleexi.
Ka binoobe, ichil le looba tal juntul j-men, le maka ka tu yaalaj ti le u
lakoobo, le kuchila ma chen junpel cheen yaani, yaan u jeeloobi.
Bey tuno ka joop u kaxtikoob jujunpelil, tak ka chukpaj joopel
cheenoob, kaaj tsook u chikpajal le cheenooba, le j-meno tu yaalal
tioobe kaanan u jojsikoob wa u tsa yukulil, yoolal u yaantal ja mantats.
Bejlae ti le kiinooba, maatech u beetikoob le tsa ukulo, ku yaalikoob le
makoobo, le jaab mana olak saapak le jao. le meyaj jeela ma tu beytal,
tumn yaan ma tu ooksaj oltikoob le kiilich tukulo, lela u xookil bix
chunpajik le kaaja, u tsook baax tu yaaloobe (yaalajoobe) manal 80
jaaboob chunuk le chan kaaja.
Profr. Moises Canul y Estrella

Tsib baax ta tsikbaltaj yetel a wet xookil

.U kaajil Akil: u kat yaale u luumil wa u kuchil akoob.

I.- Tsikbalnen yetel juntul a wetxookil yookol bix u kaabaj a


kaajaleex, le ken tsookoke ka nukikeex le katchioba.

Bix u kaabaj a kaajal?__________________________________


Baax u kat u yaale?__________________________________
Maax ka tukultik tsaj u kaabaj?__________________________
Teeche bix jeel a tsaik u kaabae?_______________________

13

K A A J AAT S
BLOQUE 1

II.- Beorae tsibt u tsikbalil bix uch u tsabal yetel baax u kat u yaal u
kaabaj a kaajal.
U kaabaj a kaajale:__________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

14
14

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

III.- Yetel tsibt baaxoob ka wilik keetel yetel ma keetel ti le kaapel


oochela.

Chan kaaj

Noj kaaj

15

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Baaloob keetel
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________
Baaloob ma keeteloobi
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________

16
16

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

IV.- Meyaj yetel juntul a wetxookil u yoochelil bix jeel a kuchul tu najil
xook; yaan a wesik tuux ku patal: xaman, nojol, lakin wa chikin.

17

K A A J AAT S
BLOQUE 1

V. le Oochela, ken tsookoke, tsibt jumpel tsikbal tuux kaa tsolik


baaxoob ka wiliki; tuuxken a kaabetkuns le taanoobaj:
- aktan, ichil, pachil, tu tsel wa yokol yetel u jeel...

_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________

18
18

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________

19

K A A J AAT S
BLOQUE 1

VI.- kabetkuns le taanoob yaan ich le cuadro utiaal a tsaaik u kaabaj u


xoxot peetluumil Yucatan.

U kuchil
chujuk
paakal

20
20

U kuchil
Alak
wakaxoob

U kuchil
tuux ku
chuukul kay

U kuchil
tuux
pakal nal

U kuchil
tuux ku
pakal kiw

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VII.- Keet yetel aj-kansaje tsaj u kabaj le boonoob yaan kaambalo.

21

K A A J AAT S
BLOQUE 1

22
22

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VIII.- Tsibt bix u kuxtal sansamal juntul maak ku taal ti ulak kaajoob:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
IX.- Tsikbal yetel a wetxookiloob baaxoob keet yetel baaxoob ma keet
yaan ich a kaajal yetel ulak kaajoob yaan ich u petenil Yucatn.

Baaxoob keet
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
23

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Baaxoob ma keetoobi
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
X.- Yetel juntul a wetxookil beet jumpel tsikbal, tuux ken a
kaabetkuunseex adverbios ich maaya tan.
(in kaaba)
___________

________________________________________________

(u kaaba
In wetxookil)
___________

_______________________________________________

___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
24
24

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________

XI.-xook le xooka, ken tsookoke nuk le katchiob yaan kambalo.

Nay bix u kuxtal winik ti jumpel kaaj.


LUB.- sus. Medida de longitud equivalente a cuatro kilmetros.
U nojoch kaajil Jose Mara Morelose tii jetsekbal tu chikin ti u nojoch kaajil
Chetumal, Q. Roo. Le makoob kajakbaloobo, yaan u ximbaltikoobkeex 55
luboob u tiaal u kuchuloob Chetumal.
Tu kaajil Jos Mara Morelose yaan tuux u tsaakal makoob, tuux ku koonol
nook, xanab yetel yaabkach jeejelas baaloob kaanantaki. Yaan xan
makoob ku mentikoob u kooli; layli ku pakal: xiim, buul, kum, makal yetel
u lak paakaloob.

25

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Nuk baax ku katik tech le chowak taanooba

Baax ku koonol Jos Mara Morelos?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Baax ku pakik le koolnaloobo?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Tsibt baax ku koonol ta kaajal?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Baax meyajil ku mental ta kaajal?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Bix u kaaba a kaajal?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

26
26

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XI.- Yaan a metikeex jumpel tsikbal ken tsook a wilikeex le chaanil ken
u tsaaj le kaansajo, beyaxne yaan a nukeex le kat chiob kun
aabiteexo.
Tsikbalil

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
Kat chiob

_________________________________________________________________________?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________?
__________________________________________________________________________

27

K A A J AAT S
BLOQUE 1

XII.Tsib ti max yetel baax u biilal le nu'ukulilooba

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

28
28

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XIII. Tsib ti max yetel baax u biilal le nu'ukulilooba

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

29

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le


baaxoob tsook in kanik?
Ti tulakal le baaloob tsook a wiliko, ma chen leti meetik u jelaanil bix u kuxtalil le
mejen kaajoob yetel le noj kaajoob. Beorae tukult bix kuxtalil juntul chan paal ku
yaantal ti chan kaaj yetel u lak juntul ti noj kaaj. Meet jumpel nojnoj tsib.

_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
30
30

_______

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kaa jaats

Baax ken in kanej?

NOJ KAAJAL

BAAX KEN A KAN A BEETEJ

Yaan a kaj oltik bix kaach le nu'ukuloob tuux ku bisaal mak.


Yan a kanik bix u yaalaal le kantiits utiaal a wojeltik tuux kan bin.
Bix u meyaj el aspecto/modo Yaan yetel nikaaj ken taanak mak.
Yetel yaan a kanik a meyajt le adverbio ken

Te kaajaatsila yaan a waalik bix u kuxtalil ti noj kaajoob, yaan a tsib yoolal baax ka
tukultik ti le baaxoob ku bin u keexel, yaan xan a wilik bix u jelaanil u sukbeeniloob ti
jumpel chan kaaj yetel noj kaaj. Yetel bix u meyaj ich maaya tsib le u taanik ken
tumen ma chen jumpelili. Bey tuno:
Koox kajsik!

31

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Kin tukultik baaxoob in


wojel

Yaan a tsikbaltik baaxoob tsook u kexpajal ta kaajil, yaan kiine a


sukuunoob wa a yuumoob ku tsikbatikoob le baaxoob tsook y
keexel wa u tumbenchajal.

_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______
32
32

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

I.

Xook le tsiba ken tsooke ka nukik


le baax ku kataaltecho:
U BAALILOOB U TIAAL U TAANIKUBAJ YETEL U PUTIKUBAJ
WINIK

Le kaach ucho, minaan u nuukulil wa u baaliloob u tiaal u taanikubaj wa u


putikubaj winik, jeex le bejlao. Kaache u tiaal u tanikubaj winik yetel u yet
winike, nach wa naatsile, ku meeyaj kaach bin le kuben taanoobo wa le tsib
juunoobo, lelooba u tiaal ka patal u kuchul ti make ximbal ookil wa yetel
kaayuko ikil u bisaal tak tuux ku tuxtaal, utiaal le meeyaja, yaan u yuumiloob
max beetik. Yaan xan u lak bix ikil u taanikubaj winik kaachi, jeel bix le ustaj
x-uricho wa le ustaj baako, waaban yetel laakoob.
U tiaal u putikubaj winik kaache, ku meeyaj u yook mak utiaal u bin luumiloob
wa mae ku bin xan mak kaach yetel u kayuko, tak tuux kaanaan u bin.
Kaaj j-kuch

le sak winiko way t-luumeex yucalpetena, ti u jaabil 1519, tu

putubaob yetel u barcoob tak tu jaal le kaak nabil yucalpeten tumen letiobe
tanxelil luumil u taaloob, ka j-kuchobe

tu taasoob tsoonoob, tsiminoob,

waakaxoob yetel lak baaloob , le sak winikoobo jach tu yotsikuntoob mak,


tumen jach pechtantoob le k-chiibaleexo, ku tsookole tu taasoob toon
kaakas kojaaniloob. Bey le tuno, le baalcheoob tu taasoob, jeex le tsimin
yetel le waakaxo, meeyajnajoob utiaal kuuch yetel u putikubaj mak ti
naachiloob.
Bejlae, yaan yaab u baaliloob utiaal u tanikubaj winik jeex: mukul julbil uuybil
taan= telfono, telgrafo, tuxtaj tsib juuns, kex yaan le jeelooba, layli
tsakaantak le kuben taanoobo, yaan u lak jeel bix u pajtal u tanikubaj
make, leti le tsaaj taanoob ti radio yetel le eesaniloobo jeex: avisos, recados,
carteles, semforos yetel u lakoob, tumen lelooba yaan baax ku yaalikoob ti
winik le baax kaanaan u meetiko. Utiaal xan u putikubaj winike, bejlae yaan
33

K A A J AAT S
BLOQUE 1

yaabkach baaloob jeex: x-tinchak balak ook, x-kis buutsoob jeex: moto, buus,
camin, avin, wakax kakoob yetel u lakoob.
Maaya Taan Lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatn, Tercer Grado.
Segunda edicin. Pg. 76-77.

Nuk baax ku kaataaltech, yetel le xookil tsook a meetika tukult


waj uts baax uchij yetel wa tu taasal jumpel utsil ti le kuxtala.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

34
34

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

II.

Tsib baax a woojel yoosal u nuukulil tuux ku bisaal winikoob


tan u kexel jeebix u maan le kiinoba

Bix kaachoob le nuukulil tuux ku


bisaal mak

Bix beora u nuukulil tuux ku bisaal


mak

35

K A A J AAT S
BLOQUE 1

III.

Ken tsookok a nukik le kat chiobo beorae

Jejelasil

Tu kaan
yokol kaab

Yokol kaab

Ich ja

36
36

U tsoolil u Jejelasil

Le yanoob tin kaajal

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

IV.

Tsib jumpel chowak taan yoosal le oocheloob ken a wilo, ken


tsookoke aal ti maxoob yaan, max ku binoobi yetel tak tuux
jeel a nakal yetel le nuukulilo.
Oochel

Chowak taanil
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
_______________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
_______________________________________

37

K A A J AAT S
BLOQUE 1

V.

Tukultej yoosal le nojkaaj te kiininooba yetel le uchben kaaj


(piramides) yoosak le nuukuliloob utial u bisaal mak ku
kaananchajalo.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

38
38

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VI.

Yetel tulakal le ba'al tsook a kaniko yaan a meetik jumpel tsib,


tuux ken a tsaaj baax ka tukultikjujumpelil u kaabaj yetel
jumpel u yoochil yoosal le nuukuliloobo utial u bisaal mak. Le
jeela yaan a kubik ti junwal juum.

VII.

Beorae u beytal a meetik le tsiba tukult jach baaxoob yaan ta


naajil tumen yaan tsibtik baaxoob yaan ti jujuntiits jeen bix ku
kaataal techo.

Tiits

Baax yaan
______________________________________________________
______________________________________________________

Chikin

______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

Lakin

______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

Noojol

______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

Xaman ______________________________________________________
______________________________________________________

39

K A A J AAT S
BLOQUE 1

VIII.

Utiaal le tsiba le j-kaansajo yaan u yaalik teex makalmak tsib


ken a xookeex yoosal ka beyak a nukikeex le baax ku
kaataalo.

Ti le tsib tsook a xookiko, joos le xowak taaniloob tuux ku


kaabetchajal Yaan yetel Nikaaj tsib tuux ku kaataaltecho.
Yaan
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
Nikaaj
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
Le tsib tantik a meetiko, beorae sut ich kastelan taan
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________

40
40

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________
9._________________________________________________________________
10.________________________________________________________________
IX.

El adverbio ken, chen, kan

Yetel a j-kaasaje tsikbalteex baax adverbio. Yetel bix u meeyaj le taanil


ken, chen yetel kan le oxpel taanooba mix tan u keexel baax u
kat u yaal.
Beorae yey bix u meeyaj le taanoob tsook a wilik makalmake te xooko
tsib le chowak taanoob tuux ku chikpajalo.
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
Yetel a wet xookile tukulteex ulak chowak taanoob tuux ka meeyajtik le
oxpel taanoob (ken, chen, kan).
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________

41

K A A J AAT S
BLOQUE 1

La negacin en lengua maya ma.


Xook le chowak taano, ken tsooke ka meetik baax ku kataaltech.
-Tene ma taak in bin poi.
-Tene ma taak in bin ximbali.
Beorae tsook a wilik bixe tsib u jeeloob.
1.____________________________________________________________
2.____________________________________________________________
3.____________________________________________________________
4.____________________________________________________________
5.____________________________________________________________
6.____________________________________________________________

X.

Beorae yetel juntul a wet xookile yaan tsibtikeex jumpel tsikbal


tuux ka eesikeex bix u meyajtaal le yaan-nikaaj; ken- chen yetel
ma, kaabet a laj takbesikeex le baaxoob ku tsook a wilikeex.

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

42
42

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________

XI.

Xook le tsiba ken tsooke nuk le baax ku kaataaltecho

U jelpajal u kuxtal winik


Kaach uche ku yaalik toon k-chiiche: aay palaleex tsaeexten u naajil le
kako yoklaj ma u tuupul. Toone k-tetik u jach polokil e sio k- tsaaik kak,
le ken taabak tu beele yetel chen jokol u chukuile k-muukik yetel u taanil, le
beyo, le ken sasak tu lak kiine layli tabaane.
Bejlae in chiiche u meechail u estufa ku tabik.
Ku yaalik xan toon kaach in chiiche: tsook u yakabtal paalaleex, taabeex le
chan tsuubo, wa mae yaan xan kib tabeexjeel makamake.
Toone k-uuyik le beyo k-tabik le chan tsuubo, tumen lelo ku man akab
tabaan.
Bejlae le kan akabchajake, toone k-jaan tabik le lelem sasiloob yaan tnaajilo.
Oknaj kiine ku yaalik xan toon in chiiche: tan u yakabtal paalaleex, tsook
wa a tsaikeex a kuumeex kak, wa mae tumen samale yaan u kaabettal
juuch u tiaal u pakachtaal u waajil u yooch le j-meeyajoobo.

43

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Toone k-uuyik le beyo k-tsaik k-kuum, yetel ma k.chaik u jaabal le kak


chen beyo, yetel le meeyajoobo, kan suunakoob ti ich koole kiinaj waaj ken
u jaantoob.
Bejlae le kan sasake toone k-jaan toj tantik u beel u naajil tuux ku beetaal le
u waajil xiim utiaal kombilo, tumen u kaaj uchul ukuj wa jaanal.
Ku yaalik toon xan kaach in chiiche: aay paalaleex tsook u xuupul toon naal,
samale minaan utiaal kuumtbili, mix utiaal le aalakoobo.
Toone le kan k-uuy beyo, ma pikik tsook k-kuchuj ich kooli, utiaal k joochik
u kuum k-chiich.
Bejlae le kan eksamenchajake tan k.kaxtik u beel tienda, utiaal k-manik xiim
u kuumt k-chiich, kex laab

Nuk le katchioba
Baax tu yaalaj k-chiiche?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

44
44

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Baax tu beetoobka chen jok u chukil le sio?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Max ku chen taabik u meechail u estufa, bejlae?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Tsib teela baax tsook u jelpajal ti u kuxtalil ta wotoch wa ichil a
laktsiloob.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

45

K A A J AAT S
BLOQUE 1

XII.

SUUKBEENIL
In kaajal ______________________________

COSTUMBRES

Chan kaaj

Noj kaaj

46
46

TRADICIONES

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

XIII.

Tsibteex naatoob yoolal baaloob yaan ti mejen kaaj yetel noj kaaj.

Naat

Naat
U chie ma u chii ixchuupalil,
tulakal le kolnaloob ku
tsuutsikoob utial u masikoob u
yukajil. Baaxi:
(chuuj)
Mirna Isabel Balam Tec

Naat

Naat

Naat

Naat

47

K A A J AAT S
BLOQUE 1

Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le


baaxoob tsook in kanik?

Ti tulakal le baaxoob tsook a wiliko yoosal ti jumpel kaaj yetel noj


kaaj, tukultej yetel ka chaa naatej wa uts le keexiloob tan u yuchulo,
jeelbix ta kaajal yetel tu jeeloob. Yaan a tsibtik uts wa ma yetel baaxten
bey a tuukulo.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

48
48

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

ox jaats

Baax ken in kanej?

U LUUMILOOB YUCATN
Baax ken a kan a beetej

Yaan a kaxtik ti analte beyxan a katchitik yoosal u jejelasil le


luumo.

Yaan a tsibtik baax luumil uts ti le kolnaloobo.

Yaan a xook yetel a tsibtik yoosal u jejelasil le aumentativo yetel


le diminuvtio

Te oxjaats meyaja yaan a kaj oltik u kaaba u jejelasil le luum yaan ti noj luumil le peninsula.
Yaan a meyajtik junpel tsib tuux ken a tsool baax luum ustak ti le kolnaloobo. Beyxan yaan a
kaxtik yetel yaan a tsibtik baax baalil jeel u pajtal a waalik yetel u jejelasil le aumentativo
takxan le diminutivo.

49

OX JAATS
BLOQUE 1

Kin tukultik baaxoob in


wojel

Ken xiikech tanxij tuux, ix a wilik bix yanik le luumilo. Layli bey ta
kaajale, ku kanantaal, u yuchul paakal, wa baax ku meetaal yetel le
luumo. Tsib baax tsook a tukultiko.

_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

50
50

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Maxoob suk u paakaaloob u yojeloob ma jeel makalmal luum jeel u


kaabetchajal tie.

I.

Beorae yaan a tsibtik u jejelasil le tul luum taajtak yetel le ma


taajtakobi.

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

51

OX JAATS
BLOQUE 1

II.

Tsiib baax luumil ka tukultik le ku yeesik le oochelooba, tsookole


ka tsolik baax ka wilik. Chen tsooke ka tsibtik baax ku meetaal
yetel le luumo.

Luumil:

________________________

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Luumil:

_________________________

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
52
52

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Luumil:

_________________________

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Luumil:

___________________________
_

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________

53

OX JAATS
BLOQUE 1

Luumil:

_________________________

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Luumil:

________________________
_

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
54
54

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

III.

Beorae yaan a bineex a kaateex ta nojoch yumeex bx u piisil le


jejelas luumoob/kaaxoob wa jeel baaloob. Wa kaabet a bonik
mejen oocheloob yoosal a weesik bixij jee u beytale.

55

OX JAATS
BLOQUE 1

IV.

Chukbes le chowak tsibooba yetel u jejelasil le luum tsoook a


wilikeexo.
1. Le luuma jach maan uts tial u pakal le konaloobo___________.
2. _______________, yakach tunich tax yaan ti le luuma.
3. ________________, le kolnaloobo ku pakoob jaas, chi yetel u
jejelasil paka.
4.

Yaan tunichi, u luumile ma jach ta taami, uts tial pakal yaan u

kixi , u luumile boox, ___________.


5. ___________, luum tuux jeel u pajtal u yuuchul pakale, chen baale
kaanal.

V.

Tsikbalt yetel a wetxokiloob baax ta naateex ti le tsib tsook a


meyajkeex yoosal u jejelasil le luumo beyxan baax luumil uts tial
le kolnaloobo.

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

56
56

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VI.

Xook le chan tsikbaj. Ku tsookole ka subrayartik le verbos incoativos.


In Kaajal

Bix jumpel chan kaaj way Yucatane jumpel chan kaaj chichan tuux kajakbal
makoob yaantak 200 kajnaloob wale. Yaan u naajiloob, u yaalakoob,u
paakaloob, tulakal baax kaanantiob. Chen kuuchkech a kajolte wa a
ximbalte tan a wilik le aalakobo tan u manoob chumuk kaaj, paalaloob ku
manoob, yaane minaan mix u nook, le kooleloobo tan u binoob juuch yetel
u saak iipiloob, baale u yaabil le kajakbaloob teelo ku tanikoob mayaa taan.Le
chen kuchkech tee chan kaajo tan a wilik jach jatsuts men tun jach jetseknakil,
tan a chaak sujuy iik, tsokole beey minaan kakaas baal ku yuchul, tanxel
tuuxe jeel bix makoob ku kinsaale, wa ku yookoloob. U kajnaliloobe seen
kiimak u yoloob chen kuchuk yaanal mak u ximbaltoob. Yaab baal ku beetaal
jeel bix chaa chak, u chaanil le kaajo yetel u yokostaj u jool keken, laj
jatsuts. Le xiiboobo chen sasake ku binoob ich kool, kool, pak, jooch, paakal
wa ku bin u yil u yaalakoob yetel ku chupik ja ti letiob. Ma jelaan u yilaal u bin
u yetajiloob tial u yantikoob. U kajnaliloobo ku jaantikoob u bakel kaax.
Chen chinik le kiino, ku muchkubaobe tial u binoob puuj, chen suunakoobe u
kuchmajoob u kiinsaj kejoob, kitam wa chiikoob. Ku piiskoob, ku tsookole ku
toxikoob u bakel, beyo sam u kaxantoob u kiil u yoochoob. Yaan mejen
kaajoobe yaan jumpeel kuchil tuux ku naysik u yoloob jeel bix aktunoob
yetel tsonootoob, le makoobo ku binoob man ichil le aktuno tial u
kajoltoob wa u tial u yilikoob baax kajakbali tial u chuktikoob. Ku binoob
ichikil ichil le tsonooto wa chuk lu yetel kay. U tialobe jumpel baal suuk u
betaal.
U tsib: Tuz Cocom, 2013:7
Le tsiba ma keex bix tsibtaanili

57

OX JAATS
BLOQUE 1

Tsib le baax ta subrayarta:


___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

VII.

Tsib le chowak taanoob yetel le marcador de aspecto (yaan) jen bix


u yeesik le tsikbalo.

1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________
9._________________________________________________________________
10.________________________________________________________________

58
58

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

VIII.

Xook le chan tsikbala, ku tsokole subrayar le verbos incoativos


yetel le demostrativa.

Yaax che
Saat tu ximbal ichi u beejil u waayakoob, le saastalo tun chikpajal, aalkanaj tu
naay u amiga, x-medely chen tial u jasik u yool u wenel, letie u tsootsel u poole
obscuro te ichil u juul le kiino.
Ichil le nukuch cheobo, le yaax cheo, leti aajsej, koox te bosqueo-kaa tu
yaalaj x-medelyn, letie kaa tu nuukati, baaxten jach tak a bin, todava ma
ukunakeni, koox letie tu katooltik, chen tu jaantaj junpel chujuk waj apenas
tsooki, tial u tsoosik le jaanalo, jok u yaalkaboob te naajo, koox il ik noolkaa tu yaalaj medelyn, mixtan ik bin xinbal te bosqueo-kaa tu yaalaj u amiga,
medelyn yetel u amigae, tu kasaj u xibaloob disfrutando del bosque, ku sekunsik
le xinbal , le juum ku meyajtik le kiiichkelem chichobo, le iko ku deslizar tu yich,
uts tu yicoob le viajeo, u amigae tsu kaas kanal, kaa jan kulaji, ti junpeel muul
yakach tunich, naats ti jun kul yaax che tu kab yakach chichi, tun kayoob,
mientras x-medelyne tu maan u tok loolob ki tak u book, seeb uuch u naachtal ti
u amiga, tun xinbal ichil le bosque, u amigae chen tun yikil u bin u nachtal,
jujunpitil, u amiga tsook u seen kanal xinbal jan chilaj ichil u moots le nuuk yaax
cheo, beyo tu jan jesubaj, chen jun piit horae x-medelyn ku chikpajal ichil le
nuukuch cheobo, koox amiga- kaa tu yawtaj x-medelyn suunaj alkabil yetel
junkax lool ichil u kabob, kaa jop u ka binoob te viajeo, tsook u jeeskubao,
chen baale x-medely ma tu jeesubai, tun bin u xinbaloobe tun tsikbatikoob
baax ku yikoob. Ti u sutoob naje, u machmaj u kaboob, xinbalnajoob ti
junpel atajo, ka kuchoon te kajtalo letiobe jeeloob, kananoob yetel ukajoob,
kilkaboob, ka tsook u jeeskubaobe, kaa jop u kaa xinbaloob tu najil, te bejo,
tu yaanal le nukuch yaax cheo.

59

OX JAATS
BLOQUE 1

VII. Le nojoch makoobo ku paakaloob ma chen jeen baax kiin ku


paakaloobi. Yaan a bineex a kaxteex baax yaa u yil le uj yetel le paakalo,
uuyeex u tsikbalil ken tsooke ka tsibtikeex
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
60
60

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Tsib le baax ta subrayarta:


___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

IX.

kat chi ti a wet kaajtaliloob yoosal u jejelasil yetel baax jeel u pajtal a
waalik yetel le aumentativo beyxan le diminutivo.

____________________________
____________________________

_______________________________
_______________________________

61

OX JAATS
BLOQUE 1

X.

62
62

Beorae yetel a wet xookiloob chukbeseex le cuadro yaan te


kaanbala, yoosal u jejelasil le aumentativo yetel diminutivo, baax
jeel u pajtal u stibtal yetel u aalkajal.
Chan

Mejen

Nojoch

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

Nukuch

Nuxib/Nuxib

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le


baaxoob tsook in kanik?

Tsib baaxoob paakaal yaan ta naaj jeel u beytal a jaantike, beyxane bix
a jaantik

_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

63

K AN J AATS
BLOQUE 1

Kan Jaats
Baax ken in kanej?

Xiwoob yetel baalcheob

Baax ken a kan a beetej

Yaan a kanik a tsol bix u yich le paakaloob yetel le baalcheob yaan


ta kaajalo.
Yaan a waalik bix u kaaba yetel u kaabetil le kaxoob ku
tsakikoob winiko
Yaan a tsikbaltik bix le baalcheob ku yalaktaaloobo, beyxan le ku
kuxtaloob ti kaxo.
Yaan a waalik baaxten ma kaabet u chejsaal le baalcheob ku
yantaloob kaxo.

Ti le kanjaatsa yaan a kanik makalmak le baalcheob yetel u yich le paakaloob yaan ta


kaajalo. U jeel baax ken a kane leti a waalik bix u kaaba le kaxoob ti u tsaakal
winko. Yaan xan a tsikbaltik bix le baalcheob ku yalaktaaloobo, beyxan le ku
kuxtaloob ich kaxo, beyxan a waalik baaxten ma kaabet u chejsaal le baalcheob
ku yantaloob kaxo. Utial u beytal a meyajtik tulakal le baaxooba yaan a beetik le
meyajoob tuux kaabet a taan, a tsikbaltik baax ka naatik, yaan a meyajtik tsiboob,
yetel yaan xan a xook utial a naatik le baax ku kataal techo.

Koox chunsik!

64
64

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Kin tukultik baaxoob in wojel

Tsib u kaaba le xiwoob wa paakaloob yetel baalcheob a kaaj ol.

XIWOOB WA PAAKALOOB

BAALCHEOB

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

__________________________

________________________

65

K AN J AATS
BLOQUE 1

I. Yetel le ocheoloob ku yeesaal techo yaan a jatsik u yich le paakaloob


tuux kaabet u bino, yaan a wilik wa ku paakal waye wa yaanal tuux ku
paakal. Ti le kwaadro ku yeesaal techo beet le baax tsook u kataal
techo. (Chukbes yetel u jeel u yich paakaloob a kajol).

Way ku paakaloobe

66
66

Yaanal tuux ku paakaloob

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Muchaba yetel kaatul a wet xookoob, tsikbalteex yetel tsibteex


baaxten kaabet u jantaal u yich paakaloob.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

II. Tsibt ich maaya bix u kaaba le xiwoob yetel u yich le paakaloob ku
yeesaaloobo. Yaan xan a beetik jumpel chowak tsib yeteloob.

Eesajil:
Jaas
Tene sansamal in jantik juntsit jaas

_________________________________
_________________________________
_________________________________

_______________________________
67

K AN J AATS
BLOQUE 1

III.- Xok le tsikbala ken tsookoke beet le baax ku kataal techo.


Xunan Luisae tan u bisik u yabil Juan yiknal juntul jtsakyaaj

Tuux ka bin xunan


Luisa

Baax tun ku
yuchul ti

Tan u kiinam u
pool

Mi taak u chokwil, wa
mae baaxten ku
kiinam u pool

In waalik, le beetike tin


bisik yiknal tsakyaaj,
teche masa ka
kojaantal xan

Kin kojaantal, ku
tsaikten kiinam xikin
yetel xeej

68
68

Tan in bisik in
wabil Juan tu yiknal
jtsakyaaj

Jach kaabet a
kanntikabaj

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Bey tsook a xokik le tsikbalo, tsibt yetel baax xiwiloob jeel u tsaakal le
kojaanil yaan ti Juano

_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
Kat ti a na, a yuum, wa ti a nool makalmak xiwilo'ob jeel u tsakikoob:
Chokwil:

______________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
Seen:

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________

69

K AN J AATS
BLOQUE 1

Kiinam kooj

____________________________
____________________________
____________________________
____________________________________________
____________________________________________

Kiinam xikin

______________________________
______________________________
____________________________________________
____________________________________________

Xeej

___________________________
___________________________
___________________________
____________________________________________
____________________________________________

70
70

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

IV. Tsikbalt yetel juntul a wet xook le baalcheob ku yaalaktaaloob ta


najilo. Ken tsookoke tsibteex bix u jelaaniloob ti le baalcheob ku
yaantaloob ich kaxo.

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________

71

K AN J AATS
BLOQUE 1

Kat ti juntul a wet kajtalil wa yaan juntul baalche taaytak u chejsaal


u kuxtal way yokol kaabe. Aal u tsolik tech baaxten ku yuchul yetel bix
jeel u beytal u xuulsaal le olaj ti le baalcheoba.

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________

V. - Beet chowak tsiboob yetel le yoocheloob ku yeesaalo, yaan a


takbesik le adverbio nominativo kaabet u bino (Aalak ooch).
Eesajil:

Tin manaj in wooch paak ka binen saki

___________________________________

72
72

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

___________________________________

____________________________________

____________________________________
__________________________
____________________________________
____________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
Beet jumpel tsib tuux ka waalik baax ka tukultik yoolal u kaabetil le
xiwoob yetel le baalcheob tu kuxtal winiko.

73

K AN J AATS
BLOQUE 1

VI.- Xok yetel praktikaart le tsib yaan te kaabala


Kojaan Sandra
Sandrae tan u chokwil, yoosale bisaab
tumen u na tu yiknal juntul jtsakyaaj, tsab
u

tsaak

ka

aalaab

tie

yaan

kanantikubaj beyxan yaan u jantik u yich


pakaloob yetel le xiwoobo yoolal u
taajtal, aalab tie yaan u chital, mix tan u beytal u jokol baxal, bey
tsook u yutstale ku kaa likil man.

Beet wa jaypel katchiob yoolal le tsiib ta xokajo

1.__________________________________________
2.__________________________________________
3.__________________________________________
4.__________________________________________

74
74

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

I.

Beorae yetel a wet xookiloob chukbeseex le cuadro yaan te


kaanbala, yoosal u jejelasil le aumentativo yetel diminutivo, baax
jeel u pajtal u stibtal yetel u aalkajal.
Chan

Mejen

Nojoch

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

Nukuch

Nuxib/Nuxib

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

__________________

75

K AN J AATS
BLOQUE 1

Baax tsook in kanik?

Bix in yaniken yoosal le


baaxoob tsook in kanik?

Yaan a meetik jumpel tumben tsikbal tuux ken a wooks tulakal le


taanoob tsook a wilik te jaatsila

_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

76
76

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

ANEXOS
U kaxtaal taakin
Moobatun

Le tsikbala chen jumpel ti yaab tsikbal ti bix u kaxtaal taakin, le jeala


tsikbaltabten tumen juntul aj-kaansaj. Bey tun ku chunula:
Juntenake tin suut tin meeyaj ka joop in tsikbal yetel le aj-kaansajo kaa tun tu
yaalal teen bix uchak u machik tu paalil jumpel taakin kaxtaab tumen juntul
chan nojoch mak.
uch tu paalil le aj-kaansajo uts u yilik u bin si baale ken u yaal ti u sukuun ka
xiik yetele ma u kaati tumen jach jet maakol u lako, tu beelil tun ken xiik sie
tu kaj oltaj juntul chan nojoch mak ka tu katal ti waaj jeel u bin si yetele
tumen u sukuune ma u kati, tsookole saajak xiik tu juunal. Bey uchak u
chunul u bin si yetel le nojoch mak yoosal u beytal u bisik u konej, bey tun
uchak u chunul u binoob sansamal, manoob le kiino, le tun le chan xiipalo
kojaanchajij, paat ma tan u bin si chen baaxe le chan nojoch mako
kaanaan si ti tumen tsook u xuupul ti, kaaj tu yaalal yaan u bin tun jun, tumen
le paalo ma tan u bin, letie tu chaaj u beelil tuux suk u bin yetel le paalo, bin
tak tu tsuj le kaaxo yoosal u sebtal u kaxtik, tun bin ximbal ka tu tek yilaj u tal u
tipil juntul kaan, ma u yuubaj waaj saajaki, ka natse ka tu yilaj jach yaab
yaaxkach yaan tu pach le kaano, chen tun ka tu yuubaj u yaalal tie, aay
luumkab jeel waaj u beytal a tsakikene tumen tan u tuutal in paach; aay
chan kaan tene ma in wojel tsaak yetel xiw bix ken in naat makalmak ken in
chaej, le jeelo mix kaanaani teen ken in taastech le xiw ken a kutej yoosal a
pakik tin paach, maalob tun, taas tun le xiwo, paat tun, bikaanen in chaej, chen
tun ka tu yilaj le nojoch mako ka pirinsuutnajij ka tun saatij, ma sen same leti
ku chikpajal te chan mosono ka tu yilaj u nachmaj tulakal le xiwo, le nojoch
mako ka tu kutaj utial u tsaj ik tu siinej le kaano, ma sen sam u tsaj ka

77

ANEXOS
BLOQUE 1

binoob tulakal le yaaxkacho yetel ka utslajij, le kaano utial u bootik le nojoch


mako tu yaalaj tie yaan u tsajik jumpel chan boolal ti, ku yaalik ti, koox ka
in weesiktech tuux yaan, ku yaalik le nojoch mako, jach jaaj kaan wa chen tn
bisiken utial a meet teen loob, jach jaaj, ku nukaal ti, koox, ka binij tsook u chan
xantal ximbalnak ka tu yilaj u bin tu tsuj le tunich le kaano, chen tu yilaj, ka tu
kaa bechaj u pool le kaano ka tu yaalaj, chan xuunan baax paatik tsel le tunicho
ka wil baax yaan teelo, teen, ku yaalik: kux waaj chen a kat ka in juul in kan
ken tsooke ka chiiken, kux waj ti yaan u jeel kaanoob teelo utial u jaanteneex
ken tsookok, aay nojoch ma, mix baal ken in meetiktech teche tsook a watiken
laaten tun in kaat a chaaj le baax yaan waye. Maalob tun, ku yaalik, ka tu chaaj
le che yaan teelo ka tu juulcheetaj le tunicho utial u yilik baax yaan teelo, ka
tu cheneetaj ka tu joosaj jumpel chan bal tuux yaan yaab taakin ku letsbali
wa de oro bey tun uchak u yaantal u taakin le nojoch mako.
Tu lak kiine le chan xiipalo bin tu kaaten si ka man u chaj le nojoch mako,
ka man tu jool u beele, ku yilike tsook u meetik u paakil u naaj, tumen kaache,
u naajile chen xaan yetel chuyche tsookole jach checheb taitak u lubul, le
paalo chen tun baxal taan yetel le nojoch mako ka tu yaalaj tie: aay abuela
tuux ta kaxtaj le taakino tial a meetik a naayo tsookole ma ta chan tsaj teen u
peli, ka tun nukaabtie, jach jaaj a kaat jumpeli kin tsab teech, chen tin jan
paktaj ka tin kaa waalal tie jach jaaj abuela, jach jaaj ku yaalal ti, bix tun uchak
a kaxtik, ku yaalik ti tun, kaajaan teech le kiinoob ma taalech utial ek bin si, le
kiin tuno tene binen tumen xuupten si ka tun yaanchaj in bini, ti tun tin wilaj
juntul kaan ka tu taanen ka tun tu yaalal teen tuux yaan, jeel tun u pela ma
jaach yaab paatalteni taitak in laj xuupik.
Le aj-kaasaj tun tu yaalal teen jach jaaj bin tu machaj le taakino, yaab jaaboob
tu liisaj, baale u sukuun jach maakol tu yookoltaj ti ka tun tu xuupaj. Beey tun
uchak in wojeltik bix tu kaxtaj le taakiin le nojoch mako tsookole jach u jaajil
yaan le taakin taakaano.

78
78

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Ku yaalal xane ma chen jeen maxe jeel u kaxtike tumen ti max tiilil le
taakino taanaan u kaaba ken tun kuchuk le mako yaan u yeesaal ti tumen
chen leti jeel u beytal u kaxtike.

*Autora: Alejandra del Roco Moo Batun

Kolnal
Le makoob tin kaajtalo chen tu meyajil kax kukaxtik u kuxtaloob. U
xkooleliloobe ku meyajoob tu naajiloob.
U yichamoobe ku binoob sansamal ichil u kooloob, tu tsaaran kiin ku
meyajoob, tu tsaaran kiin xan ken u jochoob.
Sasamal ku bin si utiaal u meetaal yooch yetel xan u kintaal ja y yichintej.
Le kolnalo maatech u bootaal, chen u kuxtal ku kaxtik, chen wa yanchaj u nalil
u koolo ku konik u ixiimil. Tak kum ku pakik ichil u kool, u soole kumo ku
tsaik ti u keken, beyxan ti u tsimin.
U yatane ku yaajal utiaal u po kuum u bis juchbil, tsookole ku pakachtik u
jaant u yicham yetel u paalaloob. Ken patak tu juune ku jaanal xan, tsookole
ku xixtik buule tiaal u tsaaj kak.ken tsookok lelo ku poik u nookoob. Ku
tsookol tune ku jeelel u yolintubaj, tumen ken ka uuluk u yichame binukaaj u
tsaaj u yichkil, tsookole ku yisintik u paalal. Ku ka pakache, ku jaanal u yicham
ku binn weenel, tumen kaanaan yokol u meyaj. Ken ka sasake yaan u ka bin
ichkol. U paalale ku meetaal u binoob si, ken uulukoobe ku meetaal u
yoxoomoob. Le paalalo ku binoob xan xook, yoksal u kaambaloob tumen u
taataobo ma okaan xooki, chen kaansab u meyijul kaax ti tumen le nukuch
makoobo.
Martina Chuc Caamal

79

ANEXOS
BLOQUE 1

U Yuum Baalam
Balam*
Lela junpel tsikbal jach uchaan tu chan kaajil Kanchiich, tuux le Yuum
Baalamo tu tsauba ilbi. Le chan tsikbala ku kaajal beya:
Ich u kiinil te tumben jaaba, tu akabi, le kaas kiino ku yaalalo, jook in tsel
yuum, tankab, chen ka lik u yich kaanale ka tu yilaj juntul mak ku ximbal ma
naach tu chuun junkul nukuch piich; letie ma tu tsaol ti tumen tu taane u nool.
Chen baaxe ka ok ich u taanaje tan u suutu paat bey kalaane, ka tu tukulta
beya: In waake le mak tin wilaja ma in nooli. Beytuno ka saslaji ka aalab ti
men u noole le mak tu yilajo juntul Yuum Baalam, leti meentike paat bey
kalaane, tumen tu kuuch u kaas iki. Jan kulen, ka aalab ti. Ka jook u
payalchitaaj tumen u nool. Ka tsooke ka aalaj tie kaabet u meentaal junpel
kuub ti u yuumil le luum tuux ku kuxtaloobo, yojsa u pat ku lobiloob.
Le chan tsikbala jach jaaj, leti meentike kaabet ma tuubsiki u yuumil le
kaxoob tuux ka kuxtalo.
Autor: Jos Alonso Balam Noh

80
80

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

JUNTUL MAK PAAT KEJI


Jos Alonso Balam Noh

Le chan tsikbal ken a wuuyeexa jach jaaj ma chen tuusi tu yaalaj toon ak
nool ka kaj u tsikbaltik beeya:
Tu chan kaajil Yaxche, yaanjij juntul mak sansamal u jokol tsoon, chen
junpel kiine kaaj tsoonaje le nuk kej tu kinsajo tu xeaj mejen nookol kaj
oltanike u xoob kej, lela max kaaxtike jach ku sibij yaab kej u jantej.
Kaatun tu kataj toon in nool beeya:
-Baax ka tukultikeex uch ti le maka?
Ka tak nuukaj ti beeya:
-Mix baal waalej chen tu jantaj yaab bak.
-Ma, le maka uch junpel loobil tu yoosal le u xoobe kej yaantio.
Uuyeex baax uchti:
Chen ichil le kiinoba letie jach yaabchaj kejoob tu kinsaj, leti mentike ichil u
man tsoone ka tu jentantaj u yiikal le baalcheobo; chen u tsikbaltaale suut
keji tumen jun pel kiin ka jok tsoone ma ka suunaji ka ilaabe tun
akabchajaj mun kuuchuj tu yotoch, ka jok kaaxbil tumen u palal.
Man yaab kiinoob tun kaaxtal, ma kaaxtabi. Tsook u paatal u kaaxtale, chen
ka saslaje ka ilaabe tan u taaj u ximbal ichil le kaxoobo, mix u wal u nook,
chen u tsoon yaan. Ka xanlaje joop u tsikbaltik baax uch ti. Tu yaale letie
ma xaanlaji ichil kaxoob chen baaxe ti u chiibaliloobo man yaab kiinoob.
Leti mentike chen tsaabak toon le sibal beeya kaabet ak sik jun pit baal tie
u yuumil le kejoobo yoobsaj ma u loobilkoon. Lela chen jun pel tsikbal tie.
Yaab baaloob ku yuchul way yokol luum tuux kak kuxtala.

81

ANEXOS
BLOQUE 1

XOOK

Tene yaanten jootul in paalal, baale tak bejlae mix juntul u kan xooki. Ma tun
yotikoob u bin tu najil xook tumen suulakoob ti le aj-kaansajo. U peekoob u
beetaal u yokotoob wa u kaayoob.
Ma bey u paalal in sukuune tulakaloob u yoojeloob xook, bey xan jach uts tu
yichoob u yokotoob tu najil xook.
Beyxan u paalal in kiik, kex ma jach maalob u yokotoobe, uts tu taan u
kaansikoob u yet paaliloob le junpit okot u yoojeloobo. Le beetik leken
beetaak u chaanil u noj kiinil kiichkelem yuum Pedroe, yaab ich chupalaloob
yetel jxiipalaloob ku yokoloob okot, baale yaane ma jach yojel okot tu
beeli.
Hilaria Maas Coll. 2008. Curso de lengua maya para investigadores nivel II. Pg. 24

82
82

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

Naatoob

Ximbal, ximbal a bin

Juuntul na yetel

Yanal le kaxoobo

Jootul

Le kan a ajan liis a paakate

U yaal.

Ka wilik chuylik u keeyem

Baaxi

Maakol.

(kab)
Baaxi
(ek)

Kex ma in wilike ku pulik in pok


Kex ma in wilike ku peksik kax

Naate baale paalen:


U tsue kan

Kex ma in wilike ku liisik sojol.


Baaxi

U paache sak.

(iik)

Baaxi
(je)

Max u kuchmaj
U yootoch tun man.

Wiij man kiin

Baaxi

Naaj akabil.

(ak)
Baaxi
(naaj)

83

ANEXOS
BLOQUE 1

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
84
84

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
85

ANEXOS
BLOQUE 1

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
86
86

U pikjuunil u meyajiloob kaambal / Maaya Taan III

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
87

ANEXOS
BLOQUE 1

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
88
88

Você também pode gostar