Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
al espaol
MAAYA TAAN III
Cuaderno de actividades de
aprendizaje
TCINY
1
Coordinacin:
Marcelino Pacheco Mac
Autor:
Alejandra del Roco Moo Batun
Dalia Maria Tuz Ek
Jos Alonso Balam Noh
Marcelino Pacheco Mac
Secretara de Educacin Pblica del Gobierno del Estado de Yucatn (SEGEY). Mxico.
Direccin de Educacin Media Superior.
Telebachillerato Comunitario Intercultural de Yucatn.
2
PRESENTACIN
Kaakaatul meyaj
In piskaambaltikimba
Mul Meyaj
Much piskaambal
Much meyaj
U yeesajil meyajoob
M AAY A T AAN
BLOQUE 1
6
6
meyajiloob bix kaanan u naatal le meatsilo utial u paajtal tsikbal. le jeela u kaat
u yaale u paajtal a tsikbal yeetel mix jumpi uu taalamil.
U
chumbalil
A'almaj
T'aanil
masewal
taanoob,
pedaggicos
yeetel
naajil xook, yeetel u kuchil meyaj) le jeela chaab utial u paajtal ik tsolik bix kik
tukuluik u kanbal juntul xooknal ti u kuxtal sansamal. Chen jumpel antajil utial u
kanik u naat le maaya meatsilo, beey tuno le xooknalo kaanan u tsak u yool
tumen leti ku meeyaj, ma chen ken u uuy le baaloob, yaan a kambaltik. Je bix u
meyaj le la analtea le aspektos gramatikaleso taakaan, ku chaik le baaloob u
kajolo le xoknaloobo
Utial u tsookole u jatsal jatsil le analtea meetaan yeetel le mtodo ku kaabatik
meyaj wa proyekto, le jeela ku taan chen ti jumpel baal le Metodologiao yeetel
le piskambalo, te bix ku meyaj le analtea le ajkaasajo chen juntul antajil,
maases ku chikik u tukulil yoola bix u kaanbal le xooknalo, ma bix u kaansati, le
meetike maases ku beetikoob meyaj utial, ka le xooknalo u aajsu tukul bix u
kaanbal tu kuxtal sansamal.
M AAY A T AAN
BLOQUE 1
Baaxoob xakaltaaboob
8
8
Bastarrachea, Ramn y Canto, Jorge (Coord.) (2003). Diccionario maya popular. Mxico: Academia
de la Lengua Maya de Yucatn.
Boege Schmidt, Eckart (2008). El patrimonio biocultural de los pueblos indgenas de Mxico. Hacia la
conservacin in situ de la biodiversidad y agrodiversidad en los territorios indgenas. Mxico: INAH y
CDI.
DGEI y SEP (2008). Lengua Indgena. Parmetros curriculares. Educacin bsica. Primaria indgena.
Documento curricular para la elaboracin de los programas de estudio de las lenguas indgenas.
Mxico: DGEI y SEP.
England, Nora (1996). Introduccin a la lingstica: Idiomas mayas. Guatemala: CHOLSAMAJ.
INALI (Instituto Nacional de Lenguas Indgenas) (2008). Catalogo de las Lenguas Indgenas
Nacionales: Variantes Lingsticas de Mxico con sus autodenominaciones y referencias
geoestadsticas. Disponible en red: www.inali.gob.mx/pdf/CLIN_completo.pdf
INDEMAYA (Instituto para el Desarrollo de la Cultura Maya). Grupos mayas. Recuperado 10 de enero
de 2014. Disponible en red: http://www.indemaya.yucatan.gob.mx/bancofotografico/Grupos/
INEGI (Instituto Nacional de Estadstica y Geografa) (2010). Lenguas indgenas en Mxico y
hablantes (de 5 aos y ms) al 2010. Recuperado el 14 de diciembre de 2013. Disponible en red:
http://cuentame.inegi.org.mx/ hipertexto/ todas_lenguas. Htm
Martnez Corripio, Naim (2003). Cuatro procesos de cambio lingstico en el maya yucateco:
Generalizacin y prdida de clasificadores numerales, elisin del clasificador nominal alak, cambio de
orden en la frase nominal con adjetivo y cambio de funcin gramatical en los adverbios. Tesis de
Licenciatura no publicada, Escuela Nacional de Antropologa e Historia.
Ruz, Mario Humberto (2006). Mayas: Primera parte. Mxico: Comisin Nacional para el Desarrollo de
los Pueblos Indgenas.
Tuz Cocom, Magadalena (2013, Mayo). In kaajal. kaasaj. Pg.
Hilaria Maas Coll. 2008. Curso de lengua maya para investigadores nivel II. Pg. 24
Sosa Castilla, Florinda. (1993). Maaya taan, lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatn, SEP.
Mxico, DF. Pag. 171-172.
Tuz Cocom, Magdalena (2013, Mayo). In kaajal. kaasaj. Pg. 7
NDICE
Yaxjaats
10
Chan Kaajal
Kaajaats
31
Noj Kaaj
oxjaats
49
U luumiloob Yucatn
Kanjaats
64
K A A J AAT S
BLOQUE 1
Yax jaats
Baax ken in kanej?
Te yax jaatsaj yaan a kajoltik bix uch u tsajbal u kaaba a kaajal. Yaan xan a
kanik baax ket yetel ma ket yaan ich chan kaaj yetel noj kaaj. Bey xan yaan a
kanik
10
10
Kaas bix kaach a kaajal, bix a wuuyik u tsikbaaltaal tumen a yuumoob, a nooloob wa
chiich.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
11
K A A J AAT S
BLOQUE 1
Chan cheen,
U tsikbal kaatul nojoch makoob; u kaabaoobe: yuum Benito medina cach
yetel yuum Dionicio Sosa Can, bix uchik u chumpajal le u chan kaajil chan
cheeno.
Ku yaalikoobe tan u man tsoon jun jats makoobe kaaj tu tuulpachtoob
ichil le nukuch kaxo juntul tsuub, le baalchea ich u bine kaaj ook ti
jumpel jool, cheen baale le tuux ooko ma chen jooli, cheen kaachi. Bey
tu yiloob le makoobo, kaaj tu tukultoobe le balchea yuumil le cheeno, ka
12
12
13
K A A J AAT S
BLOQUE 1
II.- Beorae tsibt u tsikbalil bix uch u tsabal yetel baax u kat u yaal u
kaabaj a kaajal.
U kaabaj a kaajale:__________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
14
14
Chan kaaj
Noj kaaj
15
K A A J AAT S
BLOQUE 1
Baaloob keetel
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________
Baaloob ma keeteloobi
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________
16
16
IV.- Meyaj yetel juntul a wetxookil u yoochelil bix jeel a kuchul tu najil
xook; yaan a wesik tuux ku patal: xaman, nojol, lakin wa chikin.
17
K A A J AAT S
BLOQUE 1
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
18
18
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
19
K A A J AAT S
BLOQUE 1
U kuchil
chujuk
paakal
20
20
U kuchil
Alak
wakaxoob
U kuchil
tuux ku
chuukul kay
U kuchil
tuux
pakal nal
U kuchil
tuux ku
pakal kiw
21
K A A J AAT S
BLOQUE 1
22
22
VIII.- Tsibt bix u kuxtal sansamal juntul maak ku taal ti ulak kaajoob:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
IX.- Tsikbal yetel a wetxookiloob baaxoob keet yetel baaxoob ma keet
yaan ich a kaajal yetel ulak kaajoob yaan ich u petenil Yucatn.
Baaxoob keet
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
23
K A A J AAT S
BLOQUE 1
Baaxoob ma keetoobi
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
X.- Yetel juntul a wetxookil beet jumpel tsikbal, tuux ken a
kaabetkuunseex adverbios ich maaya tan.
(in kaaba)
___________
________________________________________________
(u kaaba
In wetxookil)
___________
_______________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
24
24
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
___________ _________________________________________________
25
K A A J AAT S
BLOQUE 1
26
26
XI.- Yaan a metikeex jumpel tsikbal ken tsook a wilikeex le chaanil ken
u tsaaj le kaansajo, beyaxne yaan a nukeex le kat chiob kun
aabiteexo.
Tsikbalil
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
Kat chiob
_________________________________________________________________________?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________?
__________________________________________________________________________
27
K A A J AAT S
BLOQUE 1
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
28
28
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
29
K A A J AAT S
BLOQUE 1
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
30
30
_______
Kaa jaats
NOJ KAAJAL
Te kaajaatsila yaan a waalik bix u kuxtalil ti noj kaajoob, yaan a tsib yoolal baax ka
tukultik ti le baaxoob ku bin u keexel, yaan xan a wilik bix u jelaanil u sukbeeniloob ti
jumpel chan kaaj yetel noj kaaj. Yetel bix u meyaj ich maaya tsib le u taanik ken
tumen ma chen jumpelili. Bey tuno:
Koox kajsik!
31
K A A J AAT S
BLOQUE 1
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______
32
32
I.
putubaob yetel u barcoob tak tu jaal le kaak nabil yucalpeten tumen letiobe
tanxelil luumil u taaloob, ka j-kuchobe
K A A J AAT S
BLOQUE 1
yaabkach baaloob jeex: x-tinchak balak ook, x-kis buutsoob jeex: moto, buus,
camin, avin, wakax kakoob yetel u lakoob.
Maaya Taan Lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatn, Tercer Grado.
Segunda edicin. Pg. 76-77.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
34
34
II.
35
K A A J AAT S
BLOQUE 1
III.
Jejelasil
Tu kaan
yokol kaab
Yokol kaab
Ich ja
36
36
U tsoolil u Jejelasil
IV.
Chowak taanil
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
_______________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
________________________________________
_______________________________________
37
K A A J AAT S
BLOQUE 1
V.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
38
38
VI.
VII.
Tiits
Baax yaan
______________________________________________________
______________________________________________________
Chikin
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
Lakin
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
Noojol
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
Xaman ______________________________________________________
______________________________________________________
39
K A A J AAT S
BLOQUE 1
VIII.
40
40
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________
9._________________________________________________________________
10.________________________________________________________________
IX.
41
K A A J AAT S
BLOQUE 1
X.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
42
42
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
XI.
43
K A A J AAT S
BLOQUE 1
Nuk le katchioba
Baax tu yaalaj k-chiiche?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
44
44
45
K A A J AAT S
BLOQUE 1
XII.
SUUKBEENIL
In kaajal ______________________________
COSTUMBRES
Chan kaaj
Noj kaaj
46
46
TRADICIONES
XIII.
Tsibteex naatoob yoolal baaloob yaan ti mejen kaaj yetel noj kaaj.
Naat
Naat
U chie ma u chii ixchuupalil,
tulakal le kolnaloob ku
tsuutsikoob utial u masikoob u
yukajil. Baaxi:
(chuuj)
Mirna Isabel Balam Tec
Naat
Naat
Naat
Naat
47
K A A J AAT S
BLOQUE 1
48
48
ox jaats
U LUUMILOOB YUCATN
Baax ken a kan a beetej
Te oxjaats meyaja yaan a kaj oltik u kaaba u jejelasil le luum yaan ti noj luumil le peninsula.
Yaan a meyajtik junpel tsib tuux ken a tsool baax luum ustak ti le kolnaloobo. Beyxan yaan a
kaxtik yetel yaan a tsibtik baax baalil jeel u pajtal a waalik yetel u jejelasil le aumentativo
takxan le diminutivo.
49
OX JAATS
BLOQUE 1
Ken xiikech tanxij tuux, ix a wilik bix yanik le luumilo. Layli bey ta
kaajale, ku kanantaal, u yuchul paakal, wa baax ku meetaal yetel le
luumo. Tsib baax tsook a tukultiko.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
50
50
I.
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
51
OX JAATS
BLOQUE 1
II.
Luumil:
________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Luumil:
_________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
52
52
Luumil:
_________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Luumil:
___________________________
_
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
53
OX JAATS
BLOQUE 1
Luumil:
_________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Luumil:
________________________
_
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
54
54
III.
55
OX JAATS
BLOQUE 1
IV.
V.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
56
56
VI.
Bix jumpel chan kaaj way Yucatane jumpel chan kaaj chichan tuux kajakbal
makoob yaantak 200 kajnaloob wale. Yaan u naajiloob, u yaalakoob,u
paakaloob, tulakal baax kaanantiob. Chen kuuchkech a kajolte wa a
ximbalte tan a wilik le aalakobo tan u manoob chumuk kaaj, paalaloob ku
manoob, yaane minaan mix u nook, le kooleloobo tan u binoob juuch yetel
u saak iipiloob, baale u yaabil le kajakbaloob teelo ku tanikoob mayaa taan.Le
chen kuchkech tee chan kaajo tan a wilik jach jatsuts men tun jach jetseknakil,
tan a chaak sujuy iik, tsokole beey minaan kakaas baal ku yuchul, tanxel
tuuxe jeel bix makoob ku kinsaale, wa ku yookoloob. U kajnaliloobe seen
kiimak u yoloob chen kuchuk yaanal mak u ximbaltoob. Yaab baal ku beetaal
jeel bix chaa chak, u chaanil le kaajo yetel u yokostaj u jool keken, laj
jatsuts. Le xiiboobo chen sasake ku binoob ich kool, kool, pak, jooch, paakal
wa ku bin u yil u yaalakoob yetel ku chupik ja ti letiob. Ma jelaan u yilaal u bin
u yetajiloob tial u yantikoob. U kajnaliloobo ku jaantikoob u bakel kaax.
Chen chinik le kiino, ku muchkubaobe tial u binoob puuj, chen suunakoobe u
kuchmajoob u kiinsaj kejoob, kitam wa chiikoob. Ku piiskoob, ku tsookole ku
toxikoob u bakel, beyo sam u kaxantoob u kiil u yoochoob. Yaan mejen
kaajoobe yaan jumpeel kuchil tuux ku naysik u yoloob jeel bix aktunoob
yetel tsonootoob, le makoobo ku binoob man ichil le aktuno tial u
kajoltoob wa u tial u yilikoob baax kajakbali tial u chuktikoob. Ku binoob
ichikil ichil le tsonooto wa chuk lu yetel kay. U tialobe jumpel baal suuk u
betaal.
U tsib: Tuz Cocom, 2013:7
Le tsiba ma keex bix tsibtaanili
57
OX JAATS
BLOQUE 1
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
VII.
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
6._________________________________________________________________
7._________________________________________________________________
8._________________________________________________________________
9._________________________________________________________________
10.________________________________________________________________
58
58
VIII.
Yaax che
Saat tu ximbal ichi u beejil u waayakoob, le saastalo tun chikpajal, aalkanaj tu
naay u amiga, x-medely chen tial u jasik u yool u wenel, letie u tsootsel u poole
obscuro te ichil u juul le kiino.
Ichil le nukuch cheobo, le yaax cheo, leti aajsej, koox te bosqueo-kaa tu
yaalaj x-medelyn, letie kaa tu nuukati, baaxten jach tak a bin, todava ma
ukunakeni, koox letie tu katooltik, chen tu jaantaj junpel chujuk waj apenas
tsooki, tial u tsoosik le jaanalo, jok u yaalkaboob te naajo, koox il ik noolkaa tu yaalaj medelyn, mixtan ik bin xinbal te bosqueo-kaa tu yaalaj u amiga,
medelyn yetel u amigae, tu kasaj u xibaloob disfrutando del bosque, ku sekunsik
le xinbal , le juum ku meyajtik le kiiichkelem chichobo, le iko ku deslizar tu yich,
uts tu yicoob le viajeo, u amigae tsu kaas kanal, kaa jan kulaji, ti junpeel muul
yakach tunich, naats ti jun kul yaax che tu kab yakach chichi, tun kayoob,
mientras x-medelyne tu maan u tok loolob ki tak u book, seeb uuch u naachtal ti
u amiga, tun xinbal ichil le bosque, u amigae chen tun yikil u bin u nachtal,
jujunpitil, u amiga tsook u seen kanal xinbal jan chilaj ichil u moots le nuuk yaax
cheo, beyo tu jan jesubaj, chen jun piit horae x-medelyn ku chikpajal ichil le
nuukuch cheobo, koox amiga- kaa tu yawtaj x-medelyn suunaj alkabil yetel
junkax lool ichil u kabob, kaa jop u ka binoob te viajeo, tsook u jeeskubao,
chen baale x-medely ma tu jeesubai, tun bin u xinbaloobe tun tsikbatikoob
baax ku yikoob. Ti u sutoob naje, u machmaj u kaboob, xinbalnajoob ti
junpel atajo, ka kuchoon te kajtalo letiobe jeeloob, kananoob yetel ukajoob,
kilkaboob, ka tsook u jeeskubaobe, kaa jop u kaa xinbaloob tu najil, te bejo,
tu yaanal le nukuch yaax cheo.
59
OX JAATS
BLOQUE 1
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
IX.
kat chi ti a wet kaajtaliloob yoosal u jejelasil yetel baax jeel u pajtal a
waalik yetel le aumentativo beyxan le diminutivo.
____________________________
____________________________
_______________________________
_______________________________
61
OX JAATS
BLOQUE 1
X.
62
62
Mejen
Nojoch
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
Nukuch
Nuxib/Nuxib
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
Tsib baaxoob paakaal yaan ta naaj jeel u beytal a jaantike, beyxane bix
a jaantik
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
63
K AN J AATS
BLOQUE 1
Kan Jaats
Baax ken in kanej?
Koox chunsik!
64
64
XIWOOB WA PAAKALOOB
BAALCHEOB
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
__________________________
________________________
65
K AN J AATS
BLOQUE 1
Way ku paakaloobe
66
66
II. Tsibt ich maaya bix u kaaba le xiwoob yetel u yich le paakaloob ku
yeesaaloobo. Yaan xan a beetik jumpel chowak tsib yeteloob.
Eesajil:
Jaas
Tene sansamal in jantik juntsit jaas
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_______________________________
67
K AN J AATS
BLOQUE 1
Baax tun ku
yuchul ti
Tan u kiinam u
pool
Mi taak u chokwil, wa
mae baaxten ku
kiinam u pool
Kin kojaantal, ku
tsaikten kiinam xikin
yetel xeej
68
68
Tan in bisik in
wabil Juan tu yiknal
jtsakyaaj
Jach kaabet a
kanntikabaj
Bey tsook a xokik le tsikbalo, tsibt yetel baax xiwiloob jeel u tsaakal le
kojaanil yaan ti Juano
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
Kat ti a na, a yuum, wa ti a nool makalmak xiwilo'ob jeel u tsakikoob:
Chokwil:
______________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
Seen:
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
69
K AN J AATS
BLOQUE 1
Kiinam kooj
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________________________
____________________________________________
Kiinam xikin
______________________________
______________________________
____________________________________________
____________________________________________
Xeej
___________________________
___________________________
___________________________
____________________________________________
____________________________________________
70
70
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
71
K AN J AATS
BLOQUE 1
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________
72
72
___________________________________
____________________________________
____________________________________
__________________________
____________________________________
____________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
Beet jumpel tsib tuux ka waalik baax ka tukultik yoolal u kaabetil le
xiwoob yetel le baalcheob tu kuxtal winiko.
73
K AN J AATS
BLOQUE 1
tsaak
ka
aalaab
tie
yaan
1.__________________________________________
2.__________________________________________
3.__________________________________________
4.__________________________________________
74
74
I.
Mejen
Nojoch
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
Nukuch
Nuxib/Nuxib
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
__________________
75
K AN J AATS
BLOQUE 1
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
76
76
ANEXOS
U kaxtaal taakin
Moobatun
77
ANEXOS
BLOQUE 1
78
78
Ku yaalal xane ma chen jeen maxe jeel u kaxtike tumen ti max tiilil le
taakino taanaan u kaaba ken tun kuchuk le mako yaan u yeesaal ti tumen
chen leti jeel u beytal u kaxtike.
Kolnal
Le makoob tin kaajtalo chen tu meyajil kax kukaxtik u kuxtaloob. U
xkooleliloobe ku meyajoob tu naajiloob.
U yichamoobe ku binoob sansamal ichil u kooloob, tu tsaaran kiin ku
meyajoob, tu tsaaran kiin xan ken u jochoob.
Sasamal ku bin si utiaal u meetaal yooch yetel xan u kintaal ja y yichintej.
Le kolnalo maatech u bootaal, chen u kuxtal ku kaxtik, chen wa yanchaj u nalil
u koolo ku konik u ixiimil. Tak kum ku pakik ichil u kool, u soole kumo ku
tsaik ti u keken, beyxan ti u tsimin.
U yatane ku yaajal utiaal u po kuum u bis juchbil, tsookole ku pakachtik u
jaant u yicham yetel u paalaloob. Ken patak tu juune ku jaanal xan, tsookole
ku xixtik buule tiaal u tsaaj kak.ken tsookok lelo ku poik u nookoob. Ku
tsookol tune ku jeelel u yolintubaj, tumen ken ka uuluk u yichame binukaaj u
tsaaj u yichkil, tsookole ku yisintik u paalal. Ku ka pakache, ku jaanal u yicham
ku binn weenel, tumen kaanaan yokol u meyaj. Ken ka sasake yaan u ka bin
ichkol. U paalale ku meetaal u binoob si, ken uulukoobe ku meetaal u
yoxoomoob. Le paalalo ku binoob xan xook, yoksal u kaambaloob tumen u
taataobo ma okaan xooki, chen kaansab u meyijul kaax ti tumen le nukuch
makoobo.
Martina Chuc Caamal
79
ANEXOS
BLOQUE 1
U Yuum Baalam
Balam*
Lela junpel tsikbal jach uchaan tu chan kaajil Kanchiich, tuux le Yuum
Baalamo tu tsauba ilbi. Le chan tsikbala ku kaajal beya:
Ich u kiinil te tumben jaaba, tu akabi, le kaas kiino ku yaalalo, jook in tsel
yuum, tankab, chen ka lik u yich kaanale ka tu yilaj juntul mak ku ximbal ma
naach tu chuun junkul nukuch piich; letie ma tu tsaol ti tumen tu taane u nool.
Chen baaxe ka ok ich u taanaje tan u suutu paat bey kalaane, ka tu tukulta
beya: In waake le mak tin wilaja ma in nooli. Beytuno ka saslaji ka aalab ti
men u noole le mak tu yilajo juntul Yuum Baalam, leti meentike paat bey
kalaane, tumen tu kuuch u kaas iki. Jan kulen, ka aalab ti. Ka jook u
payalchitaaj tumen u nool. Ka tsooke ka aalaj tie kaabet u meentaal junpel
kuub ti u yuumil le luum tuux ku kuxtaloobo, yojsa u pat ku lobiloob.
Le chan tsikbala jach jaaj, leti meentike kaabet ma tuubsiki u yuumil le
kaxoob tuux ka kuxtalo.
Autor: Jos Alonso Balam Noh
80
80
Le chan tsikbal ken a wuuyeexa jach jaaj ma chen tuusi tu yaalaj toon ak
nool ka kaj u tsikbaltik beeya:
Tu chan kaajil Yaxche, yaanjij juntul mak sansamal u jokol tsoon, chen
junpel kiine kaaj tsoonaje le nuk kej tu kinsajo tu xeaj mejen nookol kaj
oltanike u xoob kej, lela max kaaxtike jach ku sibij yaab kej u jantej.
Kaatun tu kataj toon in nool beeya:
-Baax ka tukultikeex uch ti le maka?
Ka tak nuukaj ti beeya:
-Mix baal waalej chen tu jantaj yaab bak.
-Ma, le maka uch junpel loobil tu yoosal le u xoobe kej yaantio.
Uuyeex baax uchti:
Chen ichil le kiinoba letie jach yaabchaj kejoob tu kinsaj, leti mentike ichil u
man tsoone ka tu jentantaj u yiikal le baalcheobo; chen u tsikbaltaale suut
keji tumen jun pel kiin ka jok tsoone ma ka suunaji ka ilaabe tun
akabchajaj mun kuuchuj tu yotoch, ka jok kaaxbil tumen u palal.
Man yaab kiinoob tun kaaxtal, ma kaaxtabi. Tsook u paatal u kaaxtale, chen
ka saslaje ka ilaabe tan u taaj u ximbal ichil le kaxoobo, mix u wal u nook,
chen u tsoon yaan. Ka xanlaje joop u tsikbaltik baax uch ti. Tu yaale letie
ma xaanlaji ichil kaxoob chen baaxe ti u chiibaliloobo man yaab kiinoob.
Leti mentike chen tsaabak toon le sibal beeya kaabet ak sik jun pit baal tie
u yuumil le kejoobo yoobsaj ma u loobilkoon. Lela chen jun pel tsikbal tie.
Yaab baaloob ku yuchul way yokol luum tuux kak kuxtala.
81
ANEXOS
BLOQUE 1
XOOK
Tene yaanten jootul in paalal, baale tak bejlae mix juntul u kan xooki. Ma tun
yotikoob u bin tu najil xook tumen suulakoob ti le aj-kaansajo. U peekoob u
beetaal u yokotoob wa u kaayoob.
Ma bey u paalal in sukuune tulakaloob u yoojeloob xook, bey xan jach uts tu
yichoob u yokotoob tu najil xook.
Beyxan u paalal in kiik, kex ma jach maalob u yokotoobe, uts tu taan u
kaansikoob u yet paaliloob le junpit okot u yoojeloobo. Le beetik leken
beetaak u chaanil u noj kiinil kiichkelem yuum Pedroe, yaab ich chupalaloob
yetel jxiipalaloob ku yokoloob okot, baale yaane ma jach yojel okot tu
beeli.
Hilaria Maas Coll. 2008. Curso de lengua maya para investigadores nivel II. Pg. 24
82
82
Naatoob
Juuntul na yetel
Yanal le kaxoobo
Jootul
U yaal.
Baaxi
Maakol.
(kab)
Baaxi
(ek)
U paache sak.
(iik)
Baaxi
(je)
Max u kuchmaj
U yootoch tun man.
Baaxi
Naaj akabil.
(ak)
Baaxi
(naaj)
83
ANEXOS
BLOQUE 1
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
84
84
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
85
ANEXOS
BLOQUE 1
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
86
86
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
87
ANEXOS
BLOQUE 1
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
88
88