Piotr Orawski

Muzyczne wiaty cz.II

Literackie inspiracje

1|Strona

Pocztki wieckiej liryki redniowiecza sigaj XI wieku i s

zwizane z dziaalnoci yjcych na poudniu Francji prowansalskich
trubadurw. Okrelenie trubadur z prowansalskiego trobar
etymologicznie oznacza twrc lub wynalazc i odnosio si do
poetw-muzykw w jednej osobie, ktrzy tworzyli zarwno teksty, jak i
melodie swoich pieni. Przez wiele lat zreszt panowao przekonanie,
e liryka trubadurw bya tworem samoistnym, przez nich samych
wynalezionym. To kwiat, ktry zakwit bez korzenia i bez odygi pisa
jeden z dawniejszych badaczy tej twrczoci, a inny mu wtrowa:
Miejmy odwag przyzna, e poezja ta narodzia si cudem, e sama
z siebie powstaa. Dzi wiadomo, e nie s to opinie prawdziwe, cho
przyzna trzeba, e prowansalscy trubadurzy nadali swej twrczoci
bardzo indywidualne pitno, take dziki wasnemu dialektowi, tzw.
langue doc. Literackie korzenie pieni prowansalczykw to zarwno
tradycje antycznej poezji aciskiej, jak i wzorce redniowieczne czy
arabskie, ktre napyway na poudnie Francji z ssiedniej Hiszpanii.
Pochodzenie melodii nie jest jasne. Pocztkowo mogy one naladowa
pozaliturgiczne piewy religijne hymny, tropy, sekwencje, mogy
rwnie wywodzi si z rdzennego repertuaru pieni wieckich.
Utrzymane w skalach kocielnych, maj bardzo rn stylistyk: od
postaci surowych, ascetycznych, zblionych do pieww religijnych, a
po

pieni

taneczne,

sposb

oczywisty

rne

od

chorau

gregoriaskiego.

Sztuka prowansalskich poetw-muzykw bya kunsztowna i

wysmakowana,

posugiwaa

si

wyszukanymi

rodkami

jzyka

poetyckiego. Dominowaa w niej tematyka miosna, ze szczeglnym

2|Strona

uwzgldnieniem mioci idealizowanej bd nieszczliwej, ale obok

tego komponowano pieni o tematyce politycznej, moralnej, spoecznej,
religijnej, aobnej. Czasami w tekstach pieni przeamywano jzyk
poetyckiej konwencji, tworzc wypowiedzi o bardzo osobistym,
przejmujcym nieraz charakterze. Taka jest Pie poegnania
Wilhelma IX Akwitaskiego, pierwszego znanego trubadura. By on
hrabi Poitiers i ksiciem Akwitanii. Urodzi si w roku 1071, zmar 56
lat pniej. Majc 16 lat sta si wadc wielkiego ksistwa. Kilkakrotnie
bra udzia w wyprawach krzyowych. Mia natur gwatownego i
cynicznego awanturnika, ale te opini czuego i namitnego kochanka.
Oboony kilkakrotnie kltw za gorszce ycie, potpiany by jako
wrg wszelkiej obyczajnoci i wszelkiego wstydu. Pod koniec ycia uda
si w pokutn pielgrzymk do grobu w. Jakuba w hiszpaskim
Santiago de Compostella. Zachowao si 11 tekstw jego pieni i
fragment jednej tylko melodii. S to teksty bardzo rne w charakterze,
od pieni rubasznych i spronych, a po delikatne pieni miosne, o
wyranych ju cechach wyrafinowanej sztuki dworskiej.

Gdy z jasnego si pkowia

Li wywija, a ptaszkowie
Znacz kady w swej acinie
Nowej pieni sodki takt,
Pora, by i czowiek ninie
Posiad to, czego mu brak.

Miowanie nasze ninie

Jako kwiecie na tarninie,

3|Strona

Co si w nocy tuli, drce,

Kiedy zib i deszcz, i grad,
Lecz nazajutrz grzeje soce
Naskro lici biay kwiat.

Ranek pomn do tej chwili,

Gdymy wojny zaniechali,
Gdy mi daa dar wspaniay,
Piercie, mio. Daj mi Bg,
Abym pod jej paszcza poy
Znowu rce wsun mg!
[Gdy z jasnego si pkowia Wilhelm IX Akwitaski]

Johann Wolfgang Goethe w tytule swojej ksiki Dichtung und

Wahrheit, co polszczyzna przyswoia niezbyt szczliwie w postaci
Zmylenie i prawda, cho sowo Dichtung oznacza te poezj,
zwrci uwag na dwuznaczno poetyckiego aktu. Wiedzieli o tym te
trubadurzy, gdy tworzyli swoje ywoty pisane proz biografie, w
ktrych prawda miesza si z fikcj, fakty ze zmyleniem. Potrafi one
jednak odda klimat tej twrczoci i naszkicowane zaledwie portrety
ojcw europejskiej liryki.

Wanym wtkiem twrczoci prowansalskich poetw bya mio

nie tylko do niemiertelnej ukochanej, damy serca, ale rwnie mio
do Prowansji. Mickiewiczowskie Litwo, ojczyzno moja wanie tam ma
swoje korzenie.

4|Strona

Wspaniaa kultura prowansalskich trubadurw, ktra tak znakomicie

rozwijaa si w wieku XII, w nastpnym stuleciu zostaa kompletnie
zniszczona. W latach 1209 1229 odbya si wielka krucjata kocioa
przeciwko katarom i albigensom. W tej trwajcej 20 lat wojnie
zniszczono doszcztnie niemal wszystkie zamki trubadurw, a ich
samych pozabijano lub wygnano. Ocaleli nieliczni. Kiedy krucjata
zebraa ju swoje tragiczne niwo, w Narbonne urodzi si Guiraut
Riquier, ostatni trubadur. Prbowa ocali legend prowansalskich
poetw, prbowa broni ich dobrego imienia, ale w jego tekstach i
melodiach dominuje al, smutek i przekonanie, e on sam za pno si
narodzi, e jego wiat ju przemin.

C z tego, e piewam piknie?

Do piewu trzeba radoci,
Gdy mnie serce od aoci
O mao nie pknie.
Nad wczorajsz bied wzdycham,
Dzi te dola nader licha,
Gdy o jutrze przemyliwam,
Susznie zami si zalewam.

Smutna piosnka, ktr piewam,

Nie pociga, lecz odpycha,
Lecz ja piewam, jak oddycham,
I co czuj to opiewam.
Zmyla nie potrafi wcale,
Smutny piewam swoje ale,

5|Strona

Zziby piewam, co mnie chodzi,

C! Za pnom si narodzi.

[C z tego, e piewam piknie? Guiraut Riquier]

Jednym z najwspanialszych duchowych spadkobiercw prowansalskich

poetw i muzykw w jednej osobie by Claudio Monteverdi, kompozytor
wyjtkowo czuy na brzmienie i sens zapisanych przez poetw sw.
Jednym

najwspanialszych

jego

dzieem

jest

wielka

scena

dramatyczna Combattimento di Tancredi e Clorinda {Walka Tankreda

z Klorynd}, zawarta w VIII ksidze madrygaw z roku 1638. Oparta
na fragmencie Jerozolimy Wyzwolonej Torquatta Tassa, opisuje
dramatyczn

walk

rycerza

Tankreda

ukochan

Klorynd,

nierozpoznan przez niego w mskiej zbroi. W madrygale bior udzia

trzy osoby: narrator, Tankred i Klorynda. Zesp instrumentalny ywo
komentuje rozgrywajce si tragiczne wydarzenia. To pierwszy bodaj w
muzyce europejskiej przykad tak cisej relacji midzy opowiadan w
piewie

histori

brzmieniem

towarzyszcych

tej

opowieci

instrumentw. Monteverdi zastosowa w niej stile concitato, czyli styl

wzburzony, polegajcy na szybkiej rytmizowanej grze smyczkw,
ilustrujcej z jednej strony odgosy walki, szczk broni, ttent koni, z
drugiej za strony ekstremalne napicie psychiczne walczcych ludzi.
Nikt przed nim tego w muzyce nie robi, czego kompozytor by zreszt
w peni wiadomy. Pisa o tym w przedmowie partytury. Warto
przytoczy jej fragment, bo opisuje on znakomicie istot nowego stylu
madrygaw Monteverdiego:

6|Strona

Oddana muzyk walka Tankreda i Kloryndy, opisana przez Tassa;

pragnc walk on odda na mod przedstawienia, naley bohaterw
wprowadzi znienacka, gdy ju zostanie bez gestw odpiewanych
madrygaw kilkoro, od strony pomieszczenia, w ktrym gra muzyka.
Klorynda jest zbrojna i chodzi pieszo, Tankred, take zbrojny, biey za
ni konno. Natenczas narrator winien rozpocz piewanie. Wykonane
zostan kroki i gesty w tekcie przepisane i nic nad tekst wicej ani
mniej,

pilnym

przestrzeganiem

czasu,

rytmu

kroku,

za

instrumentalici przestrzega bd dwikw burzliwych i agodnych;

narrator ma wszystko powiada na czas, tak aby caoksztat jednolity
charakter zachowa. Instrumenty, to jest cztery viole da brazzo, jak
rwnie

kontrabas

da

gamba,

ktry

gra

bdzie

wesp

klawicymbaem, winny by tak odgrywane, by namitnoci mowy

oddawa mogy; narrator dobr wymow obdarzon by winien, tak aby
si acno na tle instrumentw wyrnia i aby jak najlepiej jego wyrazy
syszane byy; do adnych mu si nie przystoi ucieka ozdobnikw ani
tryli. Takow to mod dzieo to przedstawiane byo w paacu
Przewietnego i Arcydostojnego Pana Girolamo Mozzeniego, w
przytomnoci wszelkiego szlachetnego rycerstwa, ktre wzruszeniem
tak do wspczucia przywiedzione zostao, e niemal zy ronio; i z
ywoci oklaskiwao, albowiem by to piewu gatunek, ktremu
podobnego icie nie widziano, ani do onej pory nie syszano.

7|Strona

W jednym ze swoich pism Franciszek Liszt zanotowa: Zawsze

marzyem o odrodzeniu muzyki poprzez cilejszy zwizek z poezj i
bardziej swobodny rozwj, bliszy duchowi tej epoki. Cokolwiek si
wydarzy,

zwizek

ten

niewtpliwie

zatryumfuje,

poniewa

jest

integraln czci ogu susznych i prawdziwych idei naszych

czasw. Sowa te znalazy pene potwierdzenie nie tylko w twrczoci
fortepianowej Liszta, take w jego muzyce orkiestrowej: poematach
symfonicznych i obu symfoniach, inspirowanych arcydzieami wiatowej
literatury Faustem Goethego i Bosk komedi Dantego.
Zachcony ogromn atwoci, z jak udao mu si napisa Symfoni
Faustowsk w cigu dwch miesicy roku 1854, Liszt ju kilka miesicy
pniej wzi na warsztat poemat Dantego. Tym razem praca nad
partytur zaja mu blisko dwa lata. Prawykonanie Symfonii Dantejskiej,
dedykowanej Ryszardowi Wagnerowi, odbyo si w roku 1857. W
pierwotnym zamierzeniu kompozytora mia to by utwr trzyczciowy,
ktrego forma odzwierciedla budow poematu Dantego, z podziaem
na Pieko, Czyciec i Raj. Liszt planowa nawet specjalne efekty
teatralne podczas jego prawykonania, jednak od tego pomysu odwid
go Ryszard Wagner, zwracajc przy okazji uwag, e zakoczenie
utworu muzyczn wizj Raju byoby rodzajem witokradztwa, zwyky
miertelnik bowiem nie jest w stanie wyrazi dwikami rajskiej
szczliwoci. Liszt przyj te uwagi i wybra form dwuczciow,
zoon z muzycznych obrazw pieka i czyca, zwieczon jednak
wokalno-instrumentalnym Magnificat na sopran solo i chr eski.
Podobne zakoczenie otrzymaa w nowej wersji Symfonia Faustowska,
ukoczona w roku prawykonania Symfonii Dantejskiej. O ile tam jednak
wokalny fina by luno zwizany z zasadnicz treci utworu i jego

8|Strona

dramaturgi, o tyle zwieczenie muzycznej opowieci o piekle i czycu

kantykiem Maryi z Ewangelii ukaszowej miao swj gboki sens i
oddawao rwnie cho w sposb poredni sens poematu Dantego.
Obie symfonie Liszta rni si te sposobem muzycznej narracji. W
Symfonii Faustowskiej dominuj dramatyczne kontrasty w portretach
gwnych bohaterw, a obecne w utworze tematy przewodnie,
wzorowane na idee fixe Berlioza, zapewniaj spjno formy.
Symfonia Dantejska natomiast to dwa wielkie muzyczne obrazy,
freski, ktre kojarz si bardziej ze swobodn form poematu
symfonicznego ni z utworem cyklicznym, nawet w jego programowej
romantycznej postaci. Alfred Einstein porwnuje t symfoni do ksiki
z obrazami i jest w tej metaforze sporo racji. Bardziej swobodny rozwj
muzyki oznacza zerwanie z tradycyjnymi kategoriami symfoniki, m.in.
z zasad ksztatowania formy wedug regu kontrastu tematw i
konsekwentnego ich przetwarzania. W Symfonii Dantejskiej Liszt
operuje szerokimi paszczyznami, a nie tematami. Znakomitym tego
przykadem jest pocztkowy fragment utworu motyw wrt mierci, w
ktrym dominuj ostre dysonanse z trytonem na czele jako muzycznym
symbolem blu i cierpienia.

W kontekcie literackich inspiracji pewn ciekawostk jest historia

niewielkiego utworu Wolfganga Amadeusza Mozarta Adagio i fuga cmoll na kwartet smyczkowy, ktry za spraw polskiego ksicia sta si
ju po mierci kompozytora uwertur do pierwszej muzyki, jaka
powstaa do Fausta. I bya w tym pewna ironia losu, bo sam Johann
Wolfgang Goethe uwaa, e tylko Mozart mgby napisa odpowiedni
muzyk do jego najwikszego dziea.

9|Strona

Dzieo to zapisane u Koechla pod numerem 546,w pnej twrczoci

Mozarta zajmuje miejsce osobne. By moe bya to zapowied nowego
nurtu jego kameralistyki, ktry nigdy si nie zici z powodu mierci
kompozytora. Znamienne byy losy tego dziea. W roku 1783, pod
wpywem wraenia, jakie na Mozarcie wywara twrczo Bacha,
powstaa fuga c-moll na dwa fortepiany, napisana w cisym
bachowskim stylu, z zachowaniem wszystkich rygorw barokowego
kontrapunktu, a przy tym swoicie mozartowska, z przedziwnym
tematem, w ktrym stanowczo gwnego motywu rozmywa si w
chromatycznej

melodii

jego

dopenienia.

Na

pocztku

lat

osiemdziesitych Mozart napisa wicej takich utworw, ale z wyjtkiem

tego jednego miay one charakter kompozytorskich wicze. Po piciu
latach, w roku 1788, tym samym, w ktrym powstay trzy ostatnie
symfonie Mozarta, kompozytor sporzdzi now wersj fugi c-moll, tym
razem na kwartet smyczkowy, i poprzedzi j rwnie przejmujc woln
introdukcj, w ktrej odzywaj si echa innego jego maego arcydziea

Masoskiej

muzyki

aobnej

c-moll. Wolnomularski

kontekst

najpeniej chyba tumaczy powag tego utworu i jego ideow wymow.

Dramatyczna introdukcja, pena niepokoju i napicia, jest odbiciem
gbokich wewntrznych

przey

i rozterek, ma te wyranie

autobiograficzne zabarwienie. Bardzo rzadko Mozart mwi tak

bezporednio i tak przejmujco. Kiedy Polak, Antoni ksi Radziwi,
komponowa pierwsz w dziejach sztuki dwiku muzyk do Fausta
Goethego, w jej uwerturze wykorzysta w caoci introdukcj Mozarta.

Literatura bya najwaniejszym rdem artystycznych inspiracji dla

Hectora Berlioza. Ju w Symfonii dramatycznej Romeo i Julia z roku

10 | S t r o n a

1839

francuski romantyk

do

swobodnie

potraktowa

literacki

pierwowzr, zestawiajc luno wybrane sceny tragedii Szekspira. Z

jeszcze wiksz swobod potraktowa inne arcydzieo wiatowej
literatury Fausta Johanna Wolfganga Goethego. Po raz pierwszy
zachwyci si nim pod koniec lat trzydziestych XIX wieku i ju wwczas
zapragn napisa do niego muzyk, czego rezultatem stao si Osiem
scen z Fausta. Do tego pomysu powrci w latach 1845-46,
komponujc

duych

instrumentalne,

rozmiarw

zatytuowane

wieloczciowe
Potpienie

dzieo

Fausta.

wokalno-

Biografowie

kompozytora jak zwykle maj kopot z okreleniem jego formy, Berlioz

bowiem okreli utwr mianem legendy dramatycznej na gosy solowe,
chr i orkiestr, co w ogle nie wskazuje na jego form. Sam artysta
zreszt nie przywizywa do tego zbyt wielkiej wagi. Pierwotnie miaa
by to opera koncertowa, ostatecznie jednak krzyuj si w niej
elementy oratorium, opery i muzyki symfonicznej, przy czym pierwiastki
dramatyczne odgrywaj w Potpieniu Fausta wiksz rol ni w
symfonii Romeo i Julia. Kompozytor i zaprzyjanieni z nim librecici
nie tylko swobodnie potraktowali tekst Goethego, przenoszc np. akcj
jego pierwszej czci na Wgry, co stworzyo Berliozowi okazj do
napisania byskotliwie zinstrumentowanego Marsza wgierskiego,
najsawniejszego dzi fragmentu tego dziea, ale zmienili wrcz
zakoczenie i wymow oryginau: Potpienie Fausta koczy si
strceniem gwnego bohatera w piekielne czeluci i apoteoz
Magorzaty. To kolejna romantyczna cecha w twrczoci Berlioza:
kompozytor nie pisze ju muzyki do gotowego lub nawet specjalnie w
tym celu przystosowanego tekstu, ale ingeruje w jego oryginaln tre i
struktur, tworzc swoj wasn wersj, mimo e jako czytelnik

11 | S t r o n a

arcydziea Goethego mia do niego ogromny szacunek, a nawet

podziw. Te odstpstwa od oryginalnej treci Fausta spotkay si z
niezrozumieniem, a nawet dezaprobat pierwszych suchaczy utworu,
nieprzywykych do tak daleko idcych ingerencji w tekst literackiego
pierwowzoru. Zaskakujce byo zreszt nie tylko libretto legendy
dramatycznej Potpienie Fausta. Kompozytor wprowadzi w niej
bowiem elementy rnych form i gatunkw: wielki duet miosny i sceny
baletowe rodem z romantycznych oper ssiaduj tu ze wzniosymi
chrami, przywoujcymi na myl religijne kantaty i oratoria. Obok
potnych brzmie nowoczesnej orkiestry symfonicznej pojawia si
najprawdziwsza

barokowa

fuga,

napisana

dawnej

technice

instrumentacji jako wiadomy element stylizacji, bardzo rzadki w

twrczoci Berlioza, nawet w jego muzyce religijnej. Jeden z chrw
onierzy natomiast wymaga przestrzennego ustawienia wykonawcw,
co byo nie tylko efektem teatralnym, ale rwnie muzycznym
suchacz

znajdowa

si

wewntrz

wykonawcw,

otoczony

docierajcymi z rnych stron dwikami.

wiadectwem literackich inspiracji s take poematy symfoniczne

Franciszka Liszta, o ktrych bardzo trafnie napisa przed laty Alfred
Einstein: Wszystkie jego poematy symfoniczne zawdziczaj swe
powstanie jakiej idei poetyckiej. Jednak jako muzyk Liszt nie trzyma
si cile programu, nie opowiada historii, lecz dziaa z cakowit
niezalenoci

opanowaniem.

Stara

si

odda

sam

istot

przedmiotu. Niemal wszystkie poematy symfoniczne Franciszka Liszta

powstay w czasie jego pobytu w Weimarze. Kompozytor mia tam
wasn orkiestr dworsk, z ktr urzeczywistni swoje idee, pomysy i

12 | S t r o n a

eksperymenty. Najstarsze poematy to jednoczenie pierwsze czysto

orkiestrowe utwory Liszta. Niektrzy biografowie widzieli w tym rodzaj
twrczej rekompensaty za rezygnacj z czynnej kariery pianistywirtuoza, wtpliwe jednak by by to prawdziwy powd ich powstania. W
rzeczywistoci dziea te speniay ide, ktra zaprztaa umys Liszta od
wielu lat. Byo ni pragnienie odnowienia muzyki poprzez jej
wewntrzne powizanie z poezj, a take innymi dziedzinami sztuki,
bo rdem inspiracji Liszta byy te obrazy, rysunki, a nawet dziea
sztuki uytkowej. Obok tekstw Szekspira, Goethego, Schillera,
Byrona, Victora Hugo i Lamartina, wyobrani kompozytora pobudzi
obraz Wilhelma von Kaulbacha Bitwa Hunw, szkic pirkiem
wgierskiego malarza i grafika Mihalya Zichy oraz rysunek na etruskiej
wazie. Pracujc nad poematami symfonicznymi, Liszt wielokrotnie
poprawia i zmienia kolejne wersje utworw zanim zdecydowa si na
ich ostateczn redakcj. W instrumentacji kilku poematw pomagali mu
asystenci: August Conradi i Joseph Joachim Raff. Liszt nie tylko mia
do nich zaufanie, ale potrafi rwnie powierzy im prac nad utworami,
ktre dla niego samego miay ogromne znaczenie, co najlepiej
wiadczy

jego

artystycznej

postawie.

Efektem

wieloletnich

poszukiwa i eksperymentw stay si dziea, ktre otworzyy nowy

rozdzia romantycznej symfoniki.

Poematy

symfoniczne

najwaniejszych

gatunkw

Liszta

otwieraj

romantycznej

dzieje
muzyki

jednego

orkiestrowej,

znaczone arcydzieami takich kompozytorw, jak Cesar Franck, Camille

Saint-Saens, Paul Dukas, Piotr Czajkowski, Mikoaj Rimski-Korsakow,
Modest Mussorgski, Bedich Smetana, Jean Sibelius i Ryszard Strauss.

13 | S t r o n a

Idea Liszta bya prosta: na kanwie dawnych uwertur koncertowych

stworzy on nowy, jednoczciowy utwr orkiestrowy poemat
symfoniczny, zoony z muzycznych obrazw, ktrych program mg
by okrelony rozmaicie: od oglnego charakteru, sugerowanego
tytuem, a po dokadn fabu. Kompozytor mia pen swobod w
doborze tematw i ich wykorzystaniu w utworze. Najczciej sigano
po teksty poetyckie i sceniczne. Liszt nie okreli, w jaki sposb i jak
dalece program utworu, czy to w postaci tekstu literackiego, czy te
jakiejkolwiek innej treci pozamuzycznej, definiowa form i tre
muzyki. Take pod tym wzgldem kompozytor mia pen swobod.
Mg korzysta z tradycyjnych form, mg rwnie tworzy wasne
formy, niezalene od dawnych wzorw i fantazyjne w budowie.
Nadrzdnym zaoeniem by tu bowiem brak zaoe i cakowita
swoboda artystycznej wypowiedzi. Nawet programu literackiego, ktry
mia zasadnicze znaczenie dla tosamoci nowego gatunku, nie
traktowano dogmatycznie. Zdarzao si czasem, e dodawano go post
factum do ju istniejcego utworu, jak stao si to w przypadku
najsawniejszego poematu Liszta Preludia. Wiersz Lamartina ukazuje
epizody z ycia czowieka rozumiane jako preludia do mierci. Liszt
pierwotnie poprzedzi nim uwertur do kompozycji chralnej Cztery
ywioy, a pniej uwertur t gruntownie przerobi, nadajc jej posta
poematu symfonicznego, do ktrego odnis tekst poetycki. Uczyni to
w peni wiadomie, wiedzc, e muzyka nie opisuje kolejnych strof
wiersza

Lamartina,

dramaturgiczny sens.

14 | S t r o n a

lecz

oddaje

jego

gboki

poetycki

lub

W roku 1826 siedemnastoletni Felix Mendelssohn-Bartholdy

skomponowa utwr, ktry sta si pniej jednym z symboli narodzin
nowej romantycznej epoki w dziejach sztuki dwiku, obok takich dzie
jak Symfonia niedokoczona Franciszka Schuberta czy Wolny
strzelec Karola Marii Webera. Utworem tym by orkiestrowa uwertura
do Snu nocy letniej Williama Szekspira. Jej prawykonanie wywoao
sensacj, spotykajc si z entuzjastycznym przyjciem krytyki, ktra
jednogonie obwoaa jej modego autora geniuszem. Sd ten w peni
potwierdzia historia uwertura do Snu nocy letniej to w zgodnej opinii
biografw kompozytora jego pierwsze, a dla wielu najpikniejsze
arcydzieo. ledzc dzieje europejskiej symfoniki w pierwszych
dziesicioleciach XIX wieku, nietrudno zrozumie zachwyt pierwszych
suchaczy utworu Mendelssohna. W czasie najwikszych triumfw
Beethovena

uwertura do Snu

nocy letniej

bya kompletnym

zaskoczeniem, jej styl bowiem w aden sposb nie mieci si w

ramach etosu muzyki symfonicznej, ktry w swoich utworach zbudowa
autor Eroiki. Mendelssohn cakowicie zignorowa t tradycj, tworzc
utwr peen pogody, radoci, lekkoci, znakomicie napisany i
zinstrumentowany, dowcipny i liryczny zarazem, a przy tym oparty na
klasycznych wzorcach formalnych i przejrzystej mozartowskiej fakturze.
W epoce Beethovena uwertura bya wci jeszcze wstpem do
wikszych form, zwaszcza scenicznych. Taki charakter maj rwnie
niemal

wszystkie

dziea

tego

gatunku

twrczoci

samego

Beethovena, cho dzi wykonuje si je jako samodzielne utwory

symfoniczne. Mendelssohn by jednym z twrcw romantycznej
uwertury koncertowej, ktra staa si niezalenym od utworw
scenicznych, autonomicznym gatunkiem muzyki symfonicznej XIX

15 | S t r o n a

stulecia. Jej prototypem bya uwertura do Snu nocy letniej, napisana

wprawdzie do sztuki Szekspira, ale pomylana od razu jako dzieo
samodzielne. Dopiero po latach Mendelssohn wykorzysta j w roli
rzeczywistej uwertury, komponujc w roku 1842 na zamwienie
pruskiego dworu muzyk teatraln do Snu nocy letniej.
By to utwr typowo uytkowy. Kolejne jego ogniwa ilustroway
wybrane sceny komedii Szekspira. Mendelssohn wykorzysta fragmenty
napisanej szesnacie lat wczeniej uwertury: melodia trzeciego tematu
allegra sonatowego rozbrzmiewa w Tacu gburw, a gwny temat
uwertury pojawia si w finaowym ogniwie utworu. Niektre ogniwa
muzyki teatralnej maj posta wokalno-instrumentaln, kompozytor
wprowadzi w nich partie solowe, chr i mwion rol narratora. Bez
teatralnego kontekstu muzyka do Snu nocy letniej traci swj
dramaturgiczny sens, mimo to czsto pojawia si w programach
koncertowych w postaci suity orkiestrowej, zestawionej z kilku ogniw.
Ich kolejno bywa rna, sam Mendelssohn nie dokona adnego
wyboru. O wiele rzadziej wykonuje si dzi kompletn posta dziea, co
jest zrozumiae z uwagi na jego uytkowy charakter. Mimo swego
przeznaczenia muzyka teatralna do sztuki Szekspira w zgodnej opinii
biografw znacznie wykracza poza konwencj uytkow i naley do
najznakomitszych dokona kompozytora, cho jej powszechnie znana
posta odbiega od pierwotnego ksztatu i przeznaczenia. Suity
orkiestrowe, zoone z wybranych fragmentw muzyki teatralnej, byy
nowym gatunkiem w muzyce XIX wieku. Powstaway z potrzeby
ocalenia tej twrczoci od zapomnienia. Czsto byy dzieem samych
kompozytorw. Tak postpi Edward Grieg z muzyk do dramatu
Henryka Ibsena Peer Gynt, ktra dzi naley do najwartociowszych

16 | S t r o n a

jego dokona. Kontynuacj tego nurtu twrczoci w XX wieku bd

rwnie suity baletowe i filmowe. Mendelssohn nie opracowa
wprawdzie autorskiej wersji wybranych fragmentw muzyki do Snu
nocy letniej w postaci suity orkiestrowej, ale to jego muzyka teatralna
do sztuki Szekspira bya jedn z pierwszych, ktre przetrway prb
czasu i weszy na stae do koncertowego repertuaru. Wczeniej nie
udao si to nawet Beethovenowi.

Od czasw Berlioza, Liszta i Wagnera konteksty literackie stay si

nieodzownym pokarmem sztuki dwiku, rdem jej rozlicznych
inspiracji, waciwym sensem jej bytu. Rwnie silny w romantycznej
estetyce by nurt przeciwny, ktrego najwikszym apologet by
przyjaciel Brahmsa, sawny wiedeski krytyk Edward Hanslick. Sens
muzyki sprowadza on do autonomicznych form ruchu dwikw. Od
czasw Haydna bastionem muzyki absolutnej bya kameralistyka.
Rne jej formy stay si synonimem nie tylko najwyszego
mistrzostwa, ale rwnie niezalenoci sztuki dwiku od innych sztuk.
Jednak ju w pnych kwartetach smyczkowych Beethovena odnale
mona pocztek tego nurtu w kameralistyce romantycznej, ktry
przeamie monopol jej absolutyzmu. Bedich Smetana losy wasnej
biografii opowiedzia muzyk w przejmujcym Kwartecie smyczkowym
Z mojego ycia. Jego nastpcy wczyli neutraln dotd kameralistyk
w gwny nurt programowej twrczoci romantycznej. Jeden z
najsawniejszych utworw pnoromantycznej muzyki kameralnej
powsta w roku 1899 na kanwie wiersza niemieckiego poety Richarda
Dehmela Weib und Welt {Kobieta i wiat}. To sekstet smyczkowy

17 | S t r o n a

Verklrte Nacht op. 4 Arnolda Schoenberga, przerobiony osiemnacie

lat pniej przez samego kompozytora na orkiestr smyczkow. Jego
prawykonanie wywoao spory szok nie tylko dlatego, e po raz
pierwszy muzyka kameralna odwoywaa si wprost do poezji, ale take
z powodw obyczajowych, ktre nam mog wyda si mieszne, cho
w rzeczywistoci dla zainteresowanych nigdy mieszne nie s,
natomiast sto lat temu byy wyranym naruszeniem spoecznego tabu.
Poemat Dehmela opowiada o nocnym spotkaniu kochajcych si ludzi,
o wyznaniu przez kobiet zdrady i o wybaczeniu tej zdrady przez
mczyzn.

W roku 1836 ukaza si w Paryu tom poematw proz Gaspard

de la Nuit {Nocny Kasper}, uoony w formie siedmiu ksig i
dedykowany najwybitniejszemu poecie francuskiemu tamtej epoki
Wiktorowi Hugo. W dedykacji tej czytamy: Jak dzisiaj, tak i za sto lat,
urocza ksika twoich wierszy bdzie piecidekiem kasztelanek,
paniczw i minstreli, zbiorkiem rycerskich westchnie, Dekameronem
mioci, zdolnym napeni czarem szlachetne prnowanie maych
dworkw. Ale ta ksieczka, ktr ci dedykuj, podzieli los wszystkiego,
co musi umrze, zabawiwszy moe przez jeden ranek dwr i miasto, a
te zadowalaj si byle zabawk. A gdy jaki bibliofil omieli si
ekshumowa to zapleniae i sprchniae dzieo, na jego pierwszej
stronie odczyta twoje sawne nazwisko, ktre zgoa nie ocali mego od
zapomnienia. Jego ciekawo oswobodzi kruchy rj moich duchw, tak
dugo wiziony zapinkami z pozacanego srebra w pergaminowej
ciemnicy. I bdzie to dla niego znalezisko tyle ciekawe, co dla nas
jaka

legenda,

18 | S t r o n a

pisana

gotyckimi

literami,

zdobiona

tarcz

jednorocem lub dwoma bocianami. Historycy literatury nie podzielili

tak skrajnego sceptycyzmu autora tych sw. Powstanie poematw
proz pisa jeden z nich byo wynikiem przezwycienia rygorw,
jakie narzuca forma wierszowana, i zastpienie ich rygorami obrazu
poetyckiego oraz refleksyjnej treci. Pierwszym, ktry pisa poematy
proz, by romantyk francuski Aloysius Bertrand. Od niego form t
przej Baudelaire, a potem Rimbaud, Lautreamont i inni. W roku 1908
trzy fragmenty literackiego cyklu Bertranda stay si kanw dziea
Maurycego Ravela Gaspard de la Nuit Trzech poematw na
fortepian. I jak to czsto wczeniej bywao to muzyka ocalia od
zapomnienia literacki pierwowzr, bo kto dzi poza historykami
literatury czyta poematy Bertranda, Rimbaudea czy Lautreamonta.

19 | S t r o n a

20 | S t r o n a