ebooki.nomos.

pl

kup pen wersj ebooka na naszej stronie internetowej

Tytu oryginau: The Anatomy of Melancholy, 2001

Copyright for the Polish translation by Zakad Wydawniczy NOMOS 2010
Wszelkie prawa zastrzeone. Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana, ani wjakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach
publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Podrcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Rada naukowa serii Thesaurus:

dr Izabela Trzciska przewodniczca
dr hab. Bartomiej Dobroczyski
prof. dr hab. Mariola Flis
prof. dr hab. Zdzisaw Kijas OFMConv
prof. dr hab. ukasz Trzciski
Redakcja naukowa tomu: dr Izabela Trzciska

Redakcja i korekta: Marcin K. Zwierdyski

II korekta: Dorota Trzcinka
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okadki serii: Joanna Tokarczyk

ISBN 978-83-7688-049-5
Krakw 2010
Wydanie I
Zakad Wydawniczy NOMOS
31-208 Krakw, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 12 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
Objto: ark. wyd. 15,3, nakad: 1000 egz.

SPIS TRECI
O nowej serii wydawniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
Izabela Trzciska, Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug
Burtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX
Anna Zasu, Wprowadzenie do wydania polskiego . . . . . . . . . . XXVII
Frontispis Anatomii melancholii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Religijna melancholia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
ROZDZIA 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Religijna melancholia. Jej przedmiotem Bg. Jego pikno jakie
jest, jak nci. Grupy i osoby dotknite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Przyczyny religijnej melancholii. Z powodu diaba poprzez
cuda, zjawy, wyrocznie. Jego instrumenty lub porednicy,
politycy, kapani, szarlatani, heretycy, lepi przewodnicy.
Wnich prostota, obawa, lepy zapa, ignorancja, samotno,
ciekawo, duma, chepliwo, arogancja itd. Jego narzdzia,
wstrzemiliwo, samotno, nadzieja, obawa itd. . . . . . . . . . . 29
3. Symptomy oglnie, mio do wasnego kultu, nienawi
wobec wszystkich innych religii, zawzito, nerwowo,
gotowo, by ulega lub przechodzi przez wszelkie
niebezpieczestwa. Udrczenie, lepy zapa, lepe

VI

Spis treci

posuszestwo, post, lubowania, wiara w to, co

nieprawdopodobne, niemoliwe: szczeglnie upogan,
mahometan, ydw, chrzecijan i u heretykw dawnych
i obecnych, schizmatykw, szkolarzy, prorokw, wizjonerw itd. . 62
4. Zwiastuny religijnej melancholii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
5. Leczenie religijnej melancholii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
ROZDZIA 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Ujemne strony religijnej melancholii. Osoby dotknite,
epikurejczycy, ateici, hipokryci, lekkomylni, przyziemni,
wszyscy niegodziwcy, nieskruszeni grzesznicy itd. . . . . . . . . . .
2. Rozpacz. Desperacje, dwuznacznoci, definicje, osoby i grupy
dotknite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Przyczyny rozpaczy, diabe, melancholia, rozmylanie,
nieufno, osabienie wiary, zatwardziali pastorzy, bdne
rozumienie Pisma witego, winne sumienia itd. . . . . . . . . . . .
4. Symptomy rozpaczy, obawa, smutek, podejrzliwo, niepokj,
przeraenie sumienia, okropne sny i wizje . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Oznaki rozpaczy, ateizm, blunierstwo, gwatowna mier
itd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Leczenie rozpaczy za pomoc lekarstwa, dobrej rady, pociech
itd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113
113
134
137
151
157
158

Sownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Bibliografia do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

VII

O nowej serii wydawniczej

Poszukiwanie rde racjonalnoci stanowi jeden z najistotniejszych
elementw cywilizacji europejskiej. Jednake mimo wagi tego problemu,
a moe wanie dlatego, bardzo trudne staje si ustalenie jednoznacznej
jej definicji, ktra w historii podlegaa wielu zasadniczym przemianom.
Ustalanie kryteriw tego, co racjonalne, przypominao niejednokrotnie
bdzenie w labiryncie. Kiedy bowiem postawi pytanie, czy natura jakiej rzeczy wyraa si w kategoriach racjonalnoci, naley si odwoa
do samej ratio, jako do ostatecznego punktu odniesienia. Rozwaania
te, prowadzone pomidzy racjonalizmem i empiryzmem na dugo przed
Kantem, przyniosy jednak rezultaty, dziki ktrym koncepcja racjonalnoci wypracowana w Europie wydaje si nie mie sobie rwnych.
Celem serii Thesaurus jest prezentacja tekstw rdowych, stanowicych wiadectwo dynamiki kolejnych transformacji koncepcji racjonalnoci. Powstaway one w rnych miejscach i epokach, lecz cz je
dwa elementy. Pierwszy to poszukiwanie nowej formuy, w ktrej mona by pomieci zmieniajce si wyobraenia dotyczce czowieka i wiata. Drugi natomiast wyraa si w stwierdzeniu, e nawet jeeli teksty te
powstay poza Europ, to wywary istotny wpyw na myl europejsk.
W tym kontekcie najciekawsze wydaj si te przekazy, ktre zostay napisane w czasach rozmaitych przemian dziejowych, kiedy przyjte wczeniej rozwizania przestaway by wystarczajce.
Niezwykle istotnym aspektem wspomnianych przeobrae pozostaje kwestia sacrum, przy czym przemiany w rozumieniu tego pojcia stanow jeden z najciekawszych elementw idei racjonalnoci, gdy
umoliwiay one cige przesuwanie jej granic. Z takim ujciem wie
si przekonanie, ktre moe si wyda si paradoksalne, e racjonalno

VIII

O nowej serii wydawniczej

bywa niejednokrotnie zakorzeniona w koncepcjach o charakterze irracjonalnym. Chodzi jednak przy tym nie tyle o przedstawienie procesu
racjonalizacji przebiegajcego od mitu do logosu, ale o wskazanie, jak
wany przekaz dotyczcy logosu kryje si w micie, a take jak kady logos zawiera w sobie wiele wtkw mitycznych. Mit, o ktrym tu mowa,
pojawia si w moliwie najszerszym, opisanym przez Leszka Koakowskiego znaczeniu, posiadajc odniesienia do jzyka filozofii i nauki.
Chcemy zwrci take uwag polskich czytelnikw na znaczenie
rde niechrzecijaskich i pozaeuropejskich w procesie formowania
si cywilizacji europejskiej. Interesuje nas, dlaczego byy one uwaane
za istotne i w jaki sposb dokonywaa si ich recepcja. Wydaje si, e
jednym z najwaniejszych czynnikw tego przystosowania bya prba
uzgodnienia pozaeuropejskiego materiau z wymogami ksztatujcej si
idei racji, w konsekwencji czego ona sama ulegaa niejednokrotnie daleko idcym przemianom.
Wyrniajc cech serii jest jej interdyscyplinarno, bdca niezbdnym warunkiem waciwego przedstawienia samych rde, jak
iich adaptacji. Dlatego zapraszamy do wsppracy przedstawicieli rnych dyscyplin humanistycznych.
Seri otwiera Religijna melancholia Roberta Burtona. Ten peen nieskrywanych pasji i polemicznego zacicia tekst stanowi jake znamienny przykad wielkiego kryzysu tradycyjnej religijnoci, ktry dotkn
Europ u progu nowoytnoci. W swojej ksidze Burton nie unikn
jednak rwnie tonu goryczy. By bowiem czowiekiem gboko wierzcym, ajednoczenie wiadomym tego, e najprostsza, Hiobowa wiara stanowi zadanie najtrudniejsze. Koncepcja powszechnej melancholii
pozwolia mu wyjani to, co uznawa za absurdalne w ludzkich wierzeniach. Zaoenie, e wszystkich dotyka jaki rodzaj cierpienia w postaci
psychofizycznej patologii, majcej sw genez w nieumiejtnoci odnalezienia rzeczywistoci transcendentnej, stao si wanym precedensem.
Dzisiaj nie musimy przyjmowa wyjanie Burtona, a mimo to stanowi one cigle niezwyke rdo inspiracji.
Izabela Trzciska

IX

Izabela Trzciska

UNIWERSUM MELANCHOLII,
CZYLI WIAT WEDUG BURTONA
Nie mam adnego wzorca, ktrym mgbym si w tej materii kierowa, ani nikogo do naladowania (s. 7), skary si Robert Burton
we wprowadzeniu do Religijnej melancholii. Ta uwaga wydaje si jednak
nieco wyolbrzymiona, gdy czasy, w ktrych przyszo mu y, mona,
bez przesady, nazwa epok melancholii. Pojcie to byo zreszt dobrze
znane i po wielekro opisane ju w tekstach wielu staroytnych i redniowiecznych autorw, gwnie zajmujcych si medycyn, jednake dopiero w renesansie melancholia zostaa odkryta na nowo, nadano jej te wtedy nieznane wczeniej znaczenia. Zanim Burton napisa
swoje dzieo, to nowe wcielenie melancholii stao si popularne przede
wszystkim dziki pismom Marsilia Ficina i nowatorskim ujciom ikonograficznym, ktre doskonay wyraz zyskay w przedstawieniach Albrechta Drera. Kady jednak, kto ma w pamici Drerowsk alegori
melancholii, ukazan jako pogrona w sennej zadumie kobieta, musi
zauway, e stan, ktry przedmiotem analizy uczyni Burton, pojawi
si wjego dziele w nowym kontekcie.
Jednak w zacytowanym stwierdzeniu jest te zawarta cz prawdy.
W twrczoci adnego z wczeniejszych autorw czy malarzy melancholia nie bya tematem dominujcym. Stanowia raczej jeden z aspektw
renesansowej rekonstrukcji staroytnoci, dokonywanej na potrzeby nowej nauki i antropologii. Tymczasem Burton zobaczy cay wiat w perspektywie melancholii. Wszystko skojarzy z tym stanem i by gotw
w kadym ludzkim zachowaniu indywidualnym i spoecznym dostrzec
jej ukryte lub cakiem jawne oddziaywanie. Ta totalno melancholii

Izabela Trzciska

moe dzisiaj mieszy, ale z drugiej strony stanowi wiadectwo ywych

i bolesnych dowiadcze, ktre stay si udziaem nie tylko Burtona,
ale te wielu jego wspczesnych. To nowatorstwo nie oznaczao jednak
zerwania z tradycj, w ktr Burton z pen wiadomoci si wpisa,
jednoczenie poddajc j znaczcej reinterpretacji.
Lektura Anatomii, w tym take czci powiconej religii, nie naley do atwych. Burton deklarowa wprawdzie przedstawienie wasnej
definicji oraz klasyfikacji tej przypadoci, jednake jego tendencja do
posugiwania si skrtem mylowym, w konsekwencji naduywania metonimii, nie pozwala ustali jasnego rozpoznania tego tajemniczego niedomagania1. W rezultacie zjawisko melancholii rozrasta si do rozmiarw
uniwersalnych, jest wszdzie i determinuje ca rzeczywisto czowieka.
Ucileniu nie su rwnie setki cytatw, ktre autor czasem komentowa z wielkim zaangaowaniem, a czasem, przeciwnie, pozostawia bez
jakiegokolwiek wyjanienia, prowadzc swoist gr z czytelnikiem. Dla
podkrelenia swoich przekona z upodobaniem powtarza te ulubione
frazy i nazbyt czsto popada w wielomwstwo, w czym zreszt pozostawa nieodrodnym dzieckiem swojej epoki2. Najbardziej kopotliwe
pozostaje jednak to, e w wielu miejscach swego dziea Burton zdawa
si przeczy sam sobie. Wiele wskazuje na to, e tych sprzecznoci nie
dostrzega, a w kadym razie nie potrafi ich rozwiza, do czego zapewne przyczynio si i to, e y w penej paradoksw epoce, uznajcej je za
co naturalnego. Ostatecznie zarwno sama koncepcja melancholii Burtona, jak i sposb jej literackiego przedstawienia nabieraj cech dziwacz1
W jego tekcie pojawiy si jednak pewne istotne rozrnienia, dziki ktrym
atwiej sprecyzowa kategori melancholii. W tym miejscu naley jedynie wspomnie,
e melancholia z czasem Staa si przelotnym stanem ducha, niezalenym od wszelkich okolicznoci patologicznych czy psychologicznych uczuciem przygnbienia, ktre
Burton (takiemu rozszerzeniu wyranie niechtny) nazywa melancholijnym nastrojem
(transitory melancholy disposition) i przeciwstawia melancholijnemu temperamentowi (melancholy habit) oraz melancholijnej chorobie (melancholy disease), R.Klibansky, E. Panofsky, F. Saxl, Saturn i melancholia. Studia z historii, filozofii, przyrody,
medycyny, religii oraz sztuki, prze. A. Kryczyska, Krakw 2009, s. 245.
2
Por.: C. Vasoli, Encyklopedyzm w XVII wieku, prze. A. Aduszkiewicz, Warszawa
1996.

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XI

nego konceptu, niepasujcego do dzisiejszych metodologii, kryteriw

wiarygodnoci, atake wraliwoci. Samo za dzieo pozostaje znakomitym przykadem siedemnastowiecznego encyklopedyzmu, ktry dzisiaj
interesuje ju wycznie uczonych zajmujcych si tamt epok. Warto
jednak przyjrze si nieco bliej zawartym tam rozwaaniom, gdy stanowi one wany gos w nowoytnej dyskusji dotyczcej antropologii,
ktra pozostaje nie bez znaczenia rwnie dla wspczesnego rozumienia czowieka. Szczeglne wana jest w tym przypadku opisywana przez
niego melancholia religijna, poniewa w jej dowiadczeniu zdaj si kumulowa wszystkie najistotniejsze aspekty tego jake niebezpiecznego,
azdrugiej strony fascynujcego dowiadczenia egzystencji.
W kontekcie ponad 1000 stron, jakie licz dzisiejsze wydania Ana
tomii, 150 stronic powiconych jej religijnej odmianie wydaje si raczej
obszern dygresj ni systematycznym wykadem. W tym miejscu musi
si pojawi kilka pyta: czy melancholia religijna bya tylko dodatkiem
w encyklopedycznym dziele, w ktrym nie mogo zabrakn tak wanej
tematyki, nawet jeeli zostaa ona potraktowana do pobienie? Czy
moe Burton nie chcia si zbytnio zajmowa t odmian melancholii,
zwaszcza e w jego epoce za nieprawomylno mona byo zapaci
gow? Naley wszak zauway, e samo umieszczenie materiau opisanego niezwykle sugestywnym jzykiem i dotyczcego kwestii religijnych
w ksice powiconej schorzeniom psychofizycznym byo w tamtym
czasie prawdziwym aktem odwagi. Czy moe stanowia ona niezbdne
podsumowanie bada autora, ktre musiay ostatecznie doprowadzi go
do kwestii transcendencji?
Rozwikanie zagadek, jakie niesie ze sob lektura tego tekstu, nie jest
rzecz prost. Istotnych informacji w tym wzgldzie udzieli jednak sam
Burton, dlatego te rozpocznijmy od przedstawienia tych wskazwek.
Pierwsza wie si z toposem eglowania, natomiast druga odnosi si
do tradycji demokrytejskiej, w ktr Burton pragn si wpisa. Pozornie obydwa te wtki pozostaj w sprzecznoci, poniewa jeden odnosi
si do dalekich podry, natomiast drugi mwi o staroytnym filozofie,
ktry wola spdza czas we wasnym zamknitym, wypielgnowanym
ogrodzie bardziej ni w ludzkim tumie i tak te zosta przedstawiony na

XII

Izabela Trzciska

frontispisie Anatomii melancholii. Jego podre mogy zrobi wraenie

na staroytnych, ale dla wspczesnych Burtonowi byy jedynie podmiejskimi wycieczkami3. Jednake wanie to paradoksalne zestawienie
zdaje si kluczem do caej lektury.
Na pocztku Religijnej melancholii Burton wystosowa zacht do
czytelnika:
Za niewielkim twym przyzwoleniem przedo w skrcie w zdumiewajcy, olbrzymi, nieskoczony ocean nieprawdopodobnego obdu i szalestwa: morze
pene mielizn i ska, piaskw, zatok, przesmykw i przeciwstawnych prdw,
pene odraajcych potworw, dziwacznych ksztatw, ryczcych fal, nawanic
i syreniego ukojenia, bezwietrznych wd, niewysowionego cierpienia, takich
komedii i tragedii, tak absurdalnych i miesznych, zgubnych i opakanych spazmw, e nie wiem, czy godniejsze s politowania czy wymiania, i wtpibym,
czy mona da im wiar, gdybymy nie ogldali tego samego na co dzie, praktykowanego niezmiennie w naszych czasach. S to nowe przykady, nova novi
tia, nowe postaci cierpienia i obdu, ktry wci i wszdzie odnosi si do nas,
w domostwie naszym, wewntrz nas, w naszej piersi (s. 910).

Warto przyjrze si nieco bliej temu swoistemu zaproszeniu, poniewa retoryka, ktr posuy si Burton, wydaje si szczeglnie znaczca. Topos eglowania mia wielkie znaczenie w literaturze europejskiej, gdzie sta si przedstawieniem poetyckiego natchnienia inowych,
wyjtkowych dowiadcze twrczych, o czym pisa Ernst Robert Curtius4. eglowanie stao si rwnie jednym z najwaniejszych symboli
wykorzystywanych w renesansie. Nie sposb wymieni w tym miejscu
wszystkich odwoa do tej symboliki, ogranicz si wic do podania
zaledwie kilku przykadw5. Dla Giovanniego Pico della Mirandola
podr Odyseusza bya symbolem dziaa magii naturalnej6. Wedug
F. Bacon, Novum Organum, prze. J. Wikarjak, Warszawa 1955, s. 96.
E. R. Curtius, Literatura europejska i aciskie redniowiecze, prze. A. Borowski,
Krakw 2005, s. 136139.
5
Por.: W. B. Stanford, The Ulisses Theme. A Study in the Adaptability of aTraditional
Hero, Oxford 1954.
6
(...) Homerus, quem ut omnes alias sapientias, ita hanc quoque sub sui Ulixis
erroribus dissimulasse in poetica nostra Theologia aliquando probabimus, Oratio de
hominis dignitate [w:] Giovanni Pico della Mirandola, De hominis dignitate. Heptaplus.
De ente et uno, Firenze 1942, s. 150. Na temat interpretacji tego fragmentu zob.: G.Ku3
4

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XIII

Tomasza Morusa do wyspy Utopii dotar eglarz Rafa, nazwany nowym Odyseuszem7. Natomiast na frontispisie pierwszego wydania No
vum Organum Bacona pojawio si wyobraenie okrtw, ktre wypywaj poza Supy Heraklesa, co spowodowao pojawienie si analogii
midzy wielkimi odkryciami geograficznymi, bdcymi celem dalekich
podry i programem renowacji nauk zaproponowanej przez Franciszka Bacona.
Tymczasem dla Burtona podr po nieznanych morzach staa si
symbolem podry w gb duszy. Poetycki topos eglowania by w renesansie wyrazem wiary, e zamierzona podr skoczy si sukcesem,
pozwoli znale now ziemi, zdoby podane skarby i saw (rwnie
poetyck). Taki by cel wdrwek wszelkich nowych odkrywcw i konkwistadorw. Podr Burtona zostaa za raczej skojarzona bezporednio
z wczg staroytnego Odyseusza, niepewn, niebezpieczn i w istocie bezpowrotn. W tym wyobraeniu zabrako wczeniejszego optymizmu, pozostao natomiast przewiadczenie o niebezpieczestwach czyhajcych na kadego, kto omieli si wyruszy. Jednoczenie ta droga,
nawet bez gwarancji powodzenia, staje si jedyn alternatyw wobec
powszechnoci melancholii.
Przeciwwag dla niebezpieczestw wynikajcych z tej konfrontacji stao si, wedug Burtona, przyjcie postawy Demokryta. Przybra
on imi tego filozofa jako przydomek w pierwszym wydaniu Anatomii
rylewicz, Poznawanie iniepoznawanie istnienia Giovanni Pico della Mirandola w po
szukiwaniu metafizycznej zgodnoci wszystkiego, co istnieje, Warszawa 2004, s. 145.
7
(...) on eglowa po morzu (...) w charakterze Odyseusza, a nawet Platona. Oto
jego historia: nazywa si Rafa, jego nazwisko rodowe brzmi Hytlodeusz. Dosy dobrze zna jzyk aciski, doskonale za opanowa jzyk grecki; uczy si go z wikszym
zapaem ni mowy Rzymian, poniewa powici si wycznie filozofii. (...) Pochodzi
zPortugalii; ojcowizn odstpi za modu braciom, a sam gnany dz zwiedzenia wiata, przyczy si do druyny Ameriga Vespucciego, by jego nieodcznym towarzyszem
podczas trzech ostatnich z jego sawnych czterech wypraw, ktrych opisy czyta si ju
dzi wszdzie (...) troska o przyzwoity grb bya dla niego niczym w porwnaniu z ciekawoci ujrzenia nowych krajw; czsto mona byo usysze od niego takie oto sowa:
Niebo jest caunem dla popiow, ktrych nie schowano w urnie albo Z wszystkich
zaktkw ziemi prowadzi droga do Boga, T. More (Morus), Utopia, prze. K. Abgarowicz, Lublin 1993, s. 1920.

XIV

Izabela Trzciska

melancholii. Tradycja identyfikacji z postaciami staroytnych filozofw

bya w renesansie powszechna. Gemistos Plethon, uczony Grek, cieszcy si wielk saw we Florencji za czasw Kosmy Medyceusza, uwaa
si za wcielenie Platona i to przekonanie podzielali rwnie inni, skoro
po jego mierci kardyna Bessarion wspomnia o tym w licie kondolencyjnym wystosowanym do synw tego ekscentrycznego uczonego8. Do
duchowego pokrewiestwa z Platonem przyznawa si rwnie Marsilio
Ficino, ktry tumaczy dialogi wielkiego staroytnego filozofa i prowadzi wzorowan na antycznej akademi, w ktrej jednym z najwikszych
wit sta si 18 listopada, uznawany za dzie narodzin, a zarazem mierci staroytnego mistrza9. Johannes Reuchlin, wybitny filolog i kabalista,
autor traktatw powiconych tej ezoterycznej tradycji ydowskiej, wystpowa jako Pithagoras redivivus10. Rzecz znamienna, e tak wybitny
znawca religii ydowskiej wola si utosami ze staroytnym filozofem
ni z najbardziej nawet znanym reprezentantem judaizmu, o czym, jak
sdz, zdecydowao przekonanie, e myl staroytna jest uniwersalna
izpewnoci mniej kontrowersyjna od naraonej na antysemickie ataki
Kabay. Zwyczaj, o ktrym tu mowa, sta si swoistym przetworzeniem
starszej tradycji pseudoepigraficznej. Autorzy renesansowi podpisywali
swoje dziea staroytnymi imionami, ale nigdy nie rezygnowali z zachowania wasnej tosamoci, ktra dziki temu zabiegowi literackiemu
stawaa si jeszcze bardziej wyrazista i indywidualna.
Rwnie Demokryt znalaz w nowoytnoci swoich naladowcw.
Istotnym elementem tej adaptacji stao si powizanie twrcy koncepcji atomistycznej z alchemi, czego wiadectwem staa si przypisywana
mu ksiga Democriti Abderitae de arte magna, wydana w Padwie w 1573
roku. Od tej pory Demokryt zosta uznany za wielkiego maga i mistrza
transmutacji, ktra bya ide blisk wielu nowoytnym alchemikom,
8
D. P. Walker, The Ancient Theology. Studies in Christian Platonism from the Fif
teenth to the Eighteenth Century, London 1972, s. 13.
9
Por.: P. O. Kristeller, Marsilio Ficino and His Work after Five Hundred Years, Firenze 1987, s. 116.
10
Por.: M. Idel, Introduction [w:] J. Reuchlin, On the Art of the Kabbalah. De Arte
Cabalistica, prze. M. i S. Goodman, London 1993, s. XIXVI.

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XV

filozofom i uczonym. Std te niemiecki alchemik Johann Conrad Dippel podpisywa swoje dziea jako Democritus Christianus11. Zauwamy,
e Demokryt cieszy si wielkim szacunkiem na Wyspach Brytyjskich,
o czym wiadcz choby pene uznania sowa Franciszka Bacona, ktry niezmiernie ceni atomistyczne koncepcje staroytnego myliciela,
chocia je krytykowa12, podobnie jak demokrytejsk koncepcj prni13. Wedug Bacona, dokonania filozofw joskich stanowiy znacznie
waniejszy wkad w rozwj wiedzy i filozofii od szkoy platoskiej czy
arystotelesowskiej14. Ponadto Bacon znany by ze swojego zamiowania
do staroytnych mitw, ktre wyjania w kontekcie filozofii przyrody.
Szczeglnie duo miejsca powici omwieniu mitu o Kupidynie, bdcym, zdaniem tego filozofa, najlepszym zobrazowaniem myli Demokryta. Nagie, nieuksztatowane jeszcze ciao wystpujcego w dziecicej
postaci boka mioci, wyaniajce si z mrocznego chaosu pierwotnej
Nocy, miao symbolizowa pocztkowy potencja rozumianych swoicie
atomw nieustrukturowanej jeszcze materii, dcej jednak do wytworzenia okrelonych form naturalnych15. Na koniec dodajmy jeszcze, e
Henry More, jeden z siedemnastowiecznych platonikw z Cambridge,
w swoich Philosophical Poems wydanych w 1647 roku zamieci utwr
E. Wint, The Christian Democritus, Journal of Warburg Institute, 1937, nr 2,
s.180182; P. Rossi, Francesco Bacone. Dalla magia alla scienza, Bari 1957, s. 153.
12
Rozum ludzki z natury kieruje si ku abstrakcjom i to, co pynne, skonny jest
uwaa za co staego. Lepiej za jest rozcina przyrod na czci ni dokonywa na niej
abstrakcji. Postpowaa tak ju szkoa Demokryta, ktra w wikszym stopniu ni pozostae, zdoaa zagbi si w tajniki przyrody. Naley bowiem bra pod rozwag raczej
materi, jej struktury i zmiany tych struktur, a take czysty akt i prawo aktu, czyli ruchu;
formy bowiem to fikcje ludzkiego umysu, jeeli nie ma kto ochoty owych praw aktu
nazywa formami, F. Bacon, op. cit., s. 7374; por. te: ibidem, s. 76, 297n.
13
Ibidem, s. 340341.
14
Lecz owi dawniejsi spord Grekw: Empedokles, Anaksagoras, Leukippos,
Demokryt, Parmenides, Heraklit, Ksenofanes, Filolaos i inni (Pitagorasa bowiem jako
oddanego zabobonom pomijamy) szk (o ile nam wiadomo) nie otwierali, lecz w wikszym milczeniu, powaniej i prociej, to jest z mniejsz przesad i okazaoci oddali si
poszukiwaniu prawdy, ibidem, s. 9495.
15
Por.: F. Bacon, De sapientia veterum [w:] idem, The Works, London 1989, t. 2,
s.713715; P. Rossi, op. cit., s. 305316; idem, Zatonicia bez wiadka. Idea postpu,
prze. A. Dudziska-Facca, Warszawa 1998, s. 33.
11

XVI

Izabela Trzciska

zatytuowany Democritus Platonissans, Or an Essay upon the Infinity of

Worlds out of Platonick Principles16.
Robert Burton, czyli Democritus Junior, z pewnoci pasuje do tego
grona, chocia zinterpretowa myl staroytnego filozofa na swj wasny sposb. Jednym z najwaniejszych rde wiedzy o wspomnianym
wyej mylicielu, rwnie dla Burtona, bya ksiga ywotw Diogenesa
Laertiosa, ktry napisa jednak o Demokrycie niewiele. Mia on by, jak
wielu innych staroytnych filozofw, zarazem mdrcem i dziwakiem,
chocia we wspomnianym tekcie znajdujemy niewiele barwnych anegdot dotyczcych jego ycia osobistego, zwaszcza jeli porwnamy ten
przekaz na przykad z legend Heraklita17, a przecie wanie do zaczerpnitego z Seneki motywu tej pary18 odwoywa si najchtniej Burton,
take na kartach Religijnej melancholii:
Jeli pokusz si opowiedzie o tych symptomach, bd mia si z Demokrytem, czy paka z Heraklitem? S bowiem tak zabawne i absurdalne z jednej
strony, tak opakane i tragiczne z drugiej. Zagmatwany obraz, ktry si wyania,
jest tak peen bdw i przypadkowej rnorodnoci aspektw, e nie wiem,
wjaki sposb je opisa. (...) Nie mog nie mia si z Demokrytem. (...) nie
mog nie paka z Heraklitem (s. 48).

Demokrytejski miech Burtona wydaje si wic peen sarkazmu,

ktry nieraz przechodzi w zy smutku nad nieszczciami wynikajcymi
z ludzkiej gupoty. Ta gorzka refleksja nie wyczerpuje jednak znacze
demokrytejskiej tradycji w Anatomii.
Staroytny Demokryt odkrywa wiat natury. Democritus Junior bada ludzkie ycie i w ten sposb przenosi idee swego poprzednika wzupenie now sfer. By te wiadom wasnej odrbnoci od staroytnej
schedy, kiedy za Hieronimem zwraca uwag na to, e dawny Demokryt
nie wierzy w dusz. Mio, ktra dla Bacona bya obrazem kreatywnej
mocy dziaajcej w naturze, dla Burtona staa si synonimem ludzkich
Por.: P. Rossi, op. cit., s. 163, przyp. 72.
Diogenes Laertios, ywoty i pogldy synnych filozofw, prze. I. Kroska, K. Leniak, W. Olszewski, Warszawa 1984 (por. o Heraklicie z Efezu, ibidem, IX, 117; oDemokrycie z Abdery, ibidem, IX, 3449).
18
Por.: P. O. Kristeller, op. cit., s. 11.
16

17

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XVII

namitnoci, rwnie niezrozumiaych i pierwotnych, co ksztatujcych

wyobraenia czowieka o sobie samym, o wiecie, wreszcie o religii. Zdystansowane badanie tych zachowa, analiza wywoujcych je wewntrznych dowiadcze, czyli prawdziwa anatomia staje si wwczas drog
zrozumienia, a przez to ocalenia wasnej duszy przed wszechogarniajcym smutkiem i niewiedz.
Burton, piszc swoj ksik, chcia stworzy wasn utopi (por.
Wprowadzenie Anny Zasu w tym tomie). Oznacza to, e poszukiwa
takiego systemu racjonalnoci, ktry mgby stanowi prawdziwe antidotum wobec niezrozumiaego wiata i wszechogarniajcej melancholii.
Franciszek Bacon pisa, e jedn z najdoskonalszych sztuk, ktre pomagaj naladowa dzieo Boga, jest zakadanie ogrodw. Nie wystarczy
bowiem samo badanie natury, trzeba jeszcze w miar moliwoci nadawa jej najdoskonalsze ksztaty19. W dziele Roberta Burtona zamylony
w ogrodzie Demokryt sta si symbolem takiego przeksztacania chaotycznego obrazu ludzkich namitnoci w rzeczywisto okrelon przez
porzdek racji, a Religijna melancholia miaa by znakomitym przykadem dziaania tej metody.
Leszek Koakowski pisa, e wiat wiary jest radykalnie rny od
wiata myli dyskursywnej, wyrasta z gwatownego zerwania, z przerwy,
jaka dzieli wszystko, co naturalne, od wszystkiego, co boskie20. O Burtonie mona natomiast stwierdzi, e w Religijnej melancholii zaj si
wszystkim tym, co wymylili ludzie, eby y tak, jakby tej przepaci
nie byo. Jednake takie ycie z zaoenia jest tworzeniem iluzji, tym potniejszej, e przejmujcej funkcje boskiej rzeczywistoci. Dlatego te
omawiane dzieo jest tekstem bardzo charakterystycznym, form zaangaowanego manifestu religijnego, penego opisw gorcych namitnoci, nieporozumie, a przede wszystkim chorobliwych wyobrae, ktre
ludzie bior za prawdziwe koncepcje sacrum. Burton uwaa, e ow
Wszechstronny Bg najpierw urzdzi ogrd. I zaprawd jest to najbardziej czysta spord przyjemnoci ludzkich, F. Bacon, Eseje, prze. C. Znamierowski, Warszawa
1959, s. 200, zob. te opis i rysunek modelu ogrodu, ibidem, s. 208.
20
L. Koakowski, Filozoficzna rola reformacji [w:] idem, Pochwaa niekonsekwencji.
Pisma rozproszone sprzed roku 1968, t. 1, Londyn 2002, s. 63.
19

XVIII

Izabela Trzciska

przerw midzy dwiema sferami rzeczywistoci naley koniecznie przywrci, a jednoczenie wiedzia, e nie sposb y ze wiadomoci takiej
przepaci, i ten nierozwizywalny problem sta si osnow caej ksigi.
Poniewa jednym z zaoe Religijnej melancholii stao si przekonanie, e jej rdem pozostaje przesd, Burton z podziwu godnym zapaem tropi w niejasny lad, podajc rozmaite przykady majce o tym
wiadczy, jednake bez zachowania ich naleytej chronologii. Oderwanie przedstawianych faktw od kontekstu sprawia, e zastosowana
wdziele metoda jawi si jako rodzaj jakiej protofenomenologii religii.
W ten wanie sposb powsta imponujcy zbir informacji dotyczcych
wierze starych i nowych. Burtonowi zaleao jednak nie tyle na rzeczowym opisie rozmaitych religii, ile na przedstawianiu zabobonnych, czyli
patologicznych aspektw rnych wierze, majcych przyczynia si do
powstawania i szerzenia si melancholii.
Takie zestawienie rnych faktw i aspektw miao wzmocni przekonanie, e wiele odmian wczesnego chrzecijastwa nie rni si
wistocie od pogaskich zwyczajw. wiat ogldany z perspektywy Burtona jest podzielony i nie on jeden, jako autor, odbiera t sytuacj jako
wyjtkowo bolesn. Wedug tego anglikaskiego teologa, na szczeglne potpienie zasugiwali papici, a zwaszcza rzymskie, skorumpowane
izabobonne duchowiestwo, a take szerzone przez katolikw zmylone
opowieci, majce potwierdza bdne zaoenia, na ktrych opiera si
doktryna i struktura tego Kocioa. Dlatego te Legenda Aurea Jakuba
de Voragine zostaa przez Burtona uznana za tekst majcy tyle wsplnego z prawd, co Iliada Homera, Metamorfozy Owidiusza czy Bajki
Ezopa. Jego uznanie budziy jedynie niektre ksigi jezuitw. Jednak
Burton nie by bynajmniej typem owieceniowego racjonalisty, ktry
wogle nie wierzy w banie, ale siedemnastowiecznym uczonym, przyjmujcym rnorakie podania wane dla przyjtej przez niego koncepcji,
i w tej sytuacji nie dziwi, e za przykad doskonaego melancholika podawa Merlina.
Burton, kiedy mwi o mitach, przypomina troch platoskiego Sokratesa, ktry nieustannie krytykuje podania poetw, a jednoczenie
cay czas je cytuje. Taka postawa jest bardzo charakterystyczna zwaszcza

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XIX

w kontekcie jego uznania dla tradycji platoskiej. Rwnie w Religij

nej melancholii, ju na wstpie, odwoa si do pism Platona, Plotyna,
w.Augustyna i Ficina, podkrelajc zwaszcza znaczenie tego ostatniego
dla rozwoju koncepcji melancholii. Z drugiej strony angielskiemu autorowi pozostay obce hermetyczne fascynacje florentyczka, jego podgldy
za na temat Trismegistosa byy blisze krytyce w. Augustyna21 iPascala22. Tymczasem jeszcze w XVI, a nawet na pocztku XVII wieku hermetyzm by uwaany za staroytn wiedz, ktra moe sta si podstaw
swoistego ekumenizmu, majcego na celu ustanowienie jednoci midzy zwanionymi wyznaniami chrzecijaskimi23. Burtonowi pozostaa
ju tylko melancholia, ktra bya wprawdzie cznikiem negatywnym,
ale za to powszechnym.
W konsekwencji, niezgodna z koncepcjami Ficina staa si te specyficzna wykadnia prisca theologia, ktra znalaza si w Religijnej me
lancholii. Przypomnijmy najpierw, e ta tak zwana staroytna teologia
staa si wielkim odkryciem renesansowych intelektualistw skupionych
wok Ficina, oznaczajcym wielki powrt nie tylko do antycznej filozofii, ale take do tradycji staroytnej religii24. Wielka fascynacja misteriami orfickimi i hermetycznymi, a take wszelkimi tajemnymi naukami, ktrym nadawano rang prawdziwych objawie, wyznaczya nowy
trend w cywilizacji europejskiej, bez ktrego trudno wyobrazi sobie
odrodzeniowy rozwj. Motywacj do tych poszukiwa sta si kryzys
pnoredniowiecznej religijnoci, a przede wszystkim zniechcenie
scholastyk iarystotelizmem. Szkoy te zostay przez wielu renesansowych mylicieli uznane za skostniae systemy filozoficzne, z ktrych niewiele mona si dowiedzie o wiecie, a zgoa nic o czowieku i Bogu25.
21
w. Augustyn, Pastwo Boe, prze. W. Kubicki, Kty, 2002, ks. XVIII, r. IX,
s.693694, r. XXXIX, s. 732.
22
Pascal, Myli, prze. T. Boy-eleski, Warszawa 1972, s. 175.
23
Por.: F. A. Yates, The French Academies of the Sixteenth Century, London 1947.
24
Na temat prisca theologia zob.: F. A. Yates, Giordano Bruno and the Hermetic Tra
dition, ChicagoLondon 1991 (pierwsze wydanie 1964).
25
Por.: P. O. Kristeller, Humanizm i filozofia, prze. G. Bachowicz i in., Warszawa 1985, s. 1388; zob. te: J. Domaski, Metamorfozy pojcia filozofii, Warszawa 1996,
s.6891; idem, Scholastyczne i humanistyczne pojcie filozofii, Kty 2005, s. 211213.

XX

Izabela Trzciska

Przeciwwag dla tych tradycyjnych uniwersyteckich dyscyplin stay si

humanistyczne rozwaania przede wszystkim woskich mylicieli zainspirowanych rdami antycznymi. Platonizujcy hermetyzm i interdyscyplinarne studia nad mitologi antyczn wydaway si wwczas satysfakcjonujc alternatyw, synonimem dowiadczenia prowadzcego
wprost ku boskiej rzeczywistoci. Trzeba mocno podkreli, e wikszo
renesansowych mylicieli, mimo swoich zainteresowa, nie porzucia
chrzecijastwa, ktre nadal uznawano za jedyn prawdziw religi, jednak ich przemylenia dodaway do obrazu chrzecijastwa nowy wymiar. Mityczna prisca theologia w postaci filozoficznych mitw zostaa
uznana za niezwykle istotn tradycj antyczn, take przez cytowanego
ju wczeniej Bacona.
Tej renesansowej otwartoci z pewnoci nie znajdziemy w dziele Burtona, wedug ktrego system staroytnych wierze by przede
wszystkim zbiorem absurdalnych opowieci, stanowicych przyczyn
i zarazem najgroniejszy symptom melancholii, a wielobstwo stanowio koronny przykad ludzkiego szalestwa. Pewnym usprawiedliwieniem tych ludzi moga wprawdzie by ich niewiedza, ale i tak nie tumaczya ona do koca obkaczych praktyk. Najwicej zrozumienia
Burton znalaz dla, jak uwaa, skromnych i wywaonych, staroytnych
wyznawcw natury; te owiadczenia nie budz jednak zaufania, jeeli
zestawi je z wyjtkowo surow ocen filozofw stoickich (mimo uznania dla Cycerona i Seneki), ktrzy z pewnoci najbardziej pasuj do
wspomnianej charakterystyki. Tak czy inaczej, wszystko to, co Burton
napisa o staroytnych religiach, byo z pewnoci poparte powanymi
studiami o charakterze archiwistycznym.
Specyficzny stosunek Burtona do mitw najlepiej oddaje to, co
pisa on o Saturnie, ktrego z jednej strony we wprowadzeniu do swego dziea nazywa ksiciem melancholii, a z drugiej usiowa ten mit
zinterpretowa w konwencji euhemerystycznej, co przedstawia do
ponury obraz: Saturn, czowiek, wykastrowa sam siebie, zjad wasne
dzieci, by okrutnym tyranem wypdzonym ze swego krlestwa przez
wasnego syna Jowisza, boga rwnie dobrego jak on sam, niegodziwego, lubienego, godnego poaowania krla Krety, ktrego gwa-

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XXI

ty, dze, morderstwa, ajdactwa nie zmieciyby si w jednym tomie

(s.76). To zestawienie jest moe najbardziej znamienn ilustracj swoistego rozdarcia iwynikajcej std niejednoznacznoci wiata opisanego w Anatomii.
Czytelnik Religijnej melancholii musi w kocu odnie wraenie, e
Burton nie mg si zdecydowa, w jakim stopniu rne drogi religijne
zasuguj na odrzucenie lub pochwa. Z pewnoci pod tym wzgldem
nie znajdziemy w tej lekturze atwych rozwiza. Wraenie to podkrela
jeszcze fakt, e Burton w swojej krytyce nie oszczdzi rwnie denominacji protestanckich, chocia by skonny wanie im przyzna najwicej racji, odwoujc si do Lutra czy Melanchtona. Podkrela jednak,
e dziaalno niejednego pastora ganicego ycie doczesne, podobnie
jak surowy ascetyzm i nadmierna skrupulatno wielu zreformowanych
chrzecijan, rwnie zbiera swoje melancholijne niwo, gdy nie przyblia do Boga, a jedynie pogbia pene szalestwa zwyczaje.
Na marginesie omawianych rozwaa warto doda, e w tej panoramie objaww melancholii religijnej swoje miejsce znalaza rwnie Polska. Wprawdzie o historii tego egzotycznego dla siebie kraju Burton
wiedzia jedynie tyle, e krla Popiela wraz z rodzin zjady myszy, ale
na temat wspczesnej mu sytuacji religijnej mia ju znacznie wicej
do powiedzenia. Pisa na przykad, e: Polska jest naczyniem wszystkich religii, gdzie mona znale samosetan, socynian, fotynian (obecnie
chronieni w Transylwanii iwPolsce), arian, anabaptystw, podobnie jak
w niektrych niemieckich miastach (s. 27). Wedug Burtona, Polska
znajdowaa si wic w sferze oddziaywania licznych grup ariaskich,
ktre autor traktowa jak sekty zagraajce istocie chrzecijastwa,
oczym wspomina kilkakrotnie.
Dowiadczenie sacrum, o ktrym pisze Burton, jest szczeglnie interesujce, wic dlatego warto powici mu nieco miejsca. Autor Ana
tomii melancholii, jak kady protestant, czyta Bibli i sugerowa t lektur kademu, kto chce zminimalizowa religijne objawy omawianej
przez niego choroby. Z drugiej strony sdzi, e uwana lektura Biblii
nie wyjania religijnych paradoksw, tylko je mnoy. Ten problem nie
by w chrzecijastwie nowy. Ju Filon Aleksandryjski, ktrego dziea

XXII

Izabela Trzciska

Burton zna i cytowa, dostrzeg t niezwykle trudn do rozwizania kwesti26. Aby zaagodzi dosown wymow Biblii, wprowadzi zaczerpnit z tradycji antycznej metod alegorycznego wyjaniania tekstu, ktra
to procedura zostaa potem przejta przez chrzecijan. U progu nowoytnoci odrzucili j jednak zwolennicy najpierw Lutra, a potem innych Kociow zreformowanych. Trzeba jeszcze na marginesie doda,
e alegoreza odegraa ogromn rol w renesansowej wykadni mitw,
atake utworw poetyckich, co ze zrozumiaych wzgldw take zostao
zmarginalizowane w kulturze reformacji. T niech podziela rwnie
Burton, piszc:
(...) za pomoc wspaniaych parad, piknych pozorw, wielkich sw i wiarygodnych umysw wymylili tysic daremnych zagadnie, drobiazgowych
podziaw, subtelnoci, sprzeciww i rozstrzygni, tak tropologicznych, alegorycznych przedstawie, by uratowa wszystkie pozory, obiekcje, te dziwactwa
i wybiegi (s. 76).

Powysza deklaracja Burtona wydaje si niesychanie istotna, cho

przyzna trzeba, e i w tym przypadku nie by on konsekwentny. Alegoria i inne metody interpretacji, o ktrych wspomina, nie byy moe najbardziej wiarygodnymi sposobami racjonalizacji biblijnego tekstu i koncepcji sacrum, ale ich wykorzystanie pozwalao stworzy w miar spjny
obraz wzajemnych relacji wiata i Boga oraz uzasadni wiele sprzecznoci i rozumianych dosownie absurdalnoci biblijnej narracji. Dla
Burtona natomiast wanie wspomniana strategia interpretacji staa si
pen niedorzecznoci konsekwencj melancholii. Jako jeszcze bardziej
nonsensowne musiao w takim razie wydawa si mu stosowanie metod
alegorycznych do tumaczenia pogaskich mitw, gdy taka procedura
stawaa si rwnoznaczna z zaoeniem istnienia pozorw prawdy tam,
gdzie jej nigdy nie byo.
26
Na temat alegorii w pismach Filona Aleksandryjskiego zob.: H. A. Wolfson, The
Philosophy of the Church Fathers, Harvard 1956, s. 2472; o metodzie nowoytnej alegorezy zob.: J. Abramowska, Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej [w:] Pro
blemy odbioru i odbiorcy, T. Bujnicki, J. Sawiski (red.), WrocawWarszawaKrakw
Gdask 1977, s. 123148; idem, Rehabilitacja alegorii [w:] Alegoria, J. Abramowska
(red.), Gdask 2003, s. 518.

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XXIII

Odrzucenie alegorii oznaczao nie tylko rezygnacj z metody dobrze

znanej i wpisanej w tradycj europejsk. Alegoria bya wyjtkow interpretacj, gdy pozwalaa odnajdywa transcendencj w tekcie iwwiecie. Teoretycznie nawarstwianie sensw mogo w niej prowadzi w nieskoczono, ale w praktyce porzdek tej metody zosta zbudowany przez
wyznaczenie okrelonych, niezmiennych relacji midzy rzeczywistoci
materialn i duchow. Dlatego te system alegorycznych odniesie najlepiej si sprawdza w koncepcji zamknitego uniwersum, tak jzykowego,
jak kosmologicznego. Z pewnoci na niech Burtona wpyna krytyka
wielkich teologw reformacji. Ponadto alegoreza nie bya metod, ktr
mona by si przysuy w takich badaniach, jak te prowadzone przez
autora Anatomii. Rzeczywisto ludzkiej duszy, ktr ztakim oddaniem
zajmowa si ten uczony, nie poddawaa si bowiem adnym jednoznacznym interpretacjom. Ustalenie takich powiza pozostao jednak ukryt
tsknot autora, ktry pragn poszukiwa sensu w ludzkich dziaaniach,
podczas gdy dawao si tam odnale jedynie szalestwo.
Prezentowane podejcie miao nowatorski charakter, ale jego konsekwencje byy znacznie powaniejsze, ni mona by pocztkowo przypuszcza. W sytuacji zawieszenia alegorezy wiat traci swoje oczywiste
wczeniej odniesienia. Natomiast wskutek odrzucenia tej metody w lekturze Biblii czowiek pozbawiony choby iluzorycznego zaporedniczenia musia si zmierzy ze witym tekstem, ktrego dosownej interpretacji nie mg udwign. Musia take poradzi sobie z wyobraeniem
wiecznoci, nie majcej nic wsplnego z naiwnymi koncepcjami sacrum
rozpowszechnianymi przez domorosych teologw.
W takiej sytuacji Bg staje si z zaoenia niezrozumiay i nieskoczenie odlegy od wiata, a wiara jawi si jako akt prawdziwie heroiczny, symbolizowany przez Hioba, dotknitego osobistym nieszczciem,
wynikajcym z wasnej choroby, mierci najbliszych i spoecznego odrzucenia. Dowiadczenie takiej wiary jest wejciem w mrok, zaufaniem
Mocy, ktra nie budzi zaufania, ale groz. W tej perspektywie ucieczka
w melancholi jest obron przed rozpacz dla tych wszystkich, ktrym
zabrako radykalnej wytrwaoci, jest take tsknot za Bogiem bliskim
wiatu, jasnym i okrelonym.

XXIV

Izabela Trzciska

Wedug Burtona, najgorszym wyjciem w tej sytuacji staje si jednak nie pogaskie wielobstwo, lecz ateizm, bdcy najstraszniejsz,
czsto nieuleczaln odmian religijnej melancholii, a zarazem najwikszym iniewybaczalnym grzechem, czsto prowadzcym ku samobjczej
mierci27. Trzeba jednak podkreli, e rozumia on to pojcie do specyficznie. Nie chodzio mu bowiem o cakowite zanegowanie istnienia
Boga, ale o wtpliwoci, wyraone w pytaniach, dlaczego Bg dopuszcza
nieszczcia u swych wyznawcw lub w jakim celu stwarza rne niebezpieczne miejsca czy zwierzta. Wprawdzie Burton stwierdza, e aden
ywy czowiek nie jest wolny od podobnych myli (s.135), ale zca
moc podkrela, e ich rozpatrywanie musi prowadzi do samobjstwa
lub/ i wiecznego zatracenia. Czytajc te surowe sowa mona jednak odnie wraenie, e podobne wtpliwoci nie byy obce samemu Burtonowi, ktry pomimo to z ca gorliwoci usiowa leczy wtym wzgldzie
sw dusz. Jest to wic swoiste wyznanie wiary autora, ktry podkrela
przekonanie, e wypadki zsyane przez los s zawsze przejawem najlepszej woli Boga, chocia w jego epoce coraz czciej byy one kojarzone
zdziaaniem lepego fatum, niszczcego ycie czowieka.
Podobne wtki odnajdujemy w Mylach Pascala, ktry przedstawia
egzystencj czowieka w wiecie, odwoujc si do obrazu kogo, kto
27
Na marginesie tych rozwaa warto zauway, e inaczej problem ateizmu i przesdw ocenia Bacon. Wedug tego filozofa, ateizm jest wprawdzie zwizany z drog
filozofa, ale ta zawsze prowadzi ku prawdzie, czyli do Boga, podczas gdy przesd jest
najgorszym z ludzkich bdw. Dlatego te pisa: Mgbym raczej uwierzy wszelkim
baniom w Legendzie Zotej, w Talmudzie, w Alkoranie ni w to, e ta caa struktura
wszechwiata pozbawiona jest duszy. Std te Bg nigdy nie czyni cudw na to, aeby
przekonywa o niesusznoci ateizmu, albowiem jego dziea codziennie o tym przekonuj. Prawda to, e troch filozofii usposabia umys ludzki do ateizmu; lecz zagbiwszy
si w filozofi, umys czowieka znw powraca do religii. (...) ateizm jest raczej w ustach
ni w sercu. (...) Lepiej byoby nie mie w ogle adnego wyobraenia o Bogu, ni mie
takie wyobraenie, ktre nie jest jego godne. (...) Ateizm pozostawia czowiekowi zmysy i zdrowy rozsdek, filozofi, przyrodzon pobono, prawa, dobr saw; i kada
z tych rzeczy moe by dla niego przewodnikiem prowadzcym do zewntrznej cnoty
moralnej, choby nie mia on religii. Ale wierzenie przesdne odejmuje nalen pozycj
wszystkim tym rzeczom, tworzy w umysach ludzkich absolutn monarchi, F. Bacon,
op. cit., s. 69, 73.

Uniwersum melancholii, czyli wiat wedug Burtona

XXV

nagle budzi si na wyspie, nie wiedzc, jak na ni trafi i jak si zniej

wydosta28. Wedug tego wybitnego jansenisty, materialna posta wiata
nie prowadzi ku Bogu nieskoczenie Innemu, ktrego jedynym, jake niepewnym dowodem, pozostaje synny Pascalowski zakad. Wtym
kontekcie rady Burtona mog budzi pewne rozczarowanie, gdy wzaleceniach dotyczcych tego, w jaki sposb mona si chroni przed zabjczymi skutkami religijnej melancholii, nie wyszed on poza wskazwki zawarte we wszystkich chrzecijaskich katechizmach. Z jednej
strony podkrela wic konieczno interwencji boskiej aski w yciu
kadego czowieka, a z drugiej potrzeb ludzkiej skruchy i wiary w najtrudniejszych nawet okolicznociach. Jak ju wspomniaam Burton by
przedstawicielem epoki wielkiego przeomu i dlatego w jego dziele odzwierciedlaj si denia wynikajce z nostalgii za utraconym wiatem
dawnych tradycji, a jednoczenie zupenie nowe aspiracje polegajce na
przekraczaniu ustalonych wczeniej regu.
To rozdarcie Burtona staje si najwyraniej widoczne w jego koncepcji duszy, ktr przedstawia, posugujc si pojciami nawizujcymi
do platonizujcego dualizmu. Trudno oprze si wraeniu, e uywajc
tych tradycyjnych okrele, Burton myli ju w kategoriach res cogitans
ires extensa, w odniesieniu do ktrych usiuje szuka analogii odrzuconej w alegorezie, podczas gdy w tym przypadku naleaoby ju mwi
raczej o zwizku przyczyn i skutkw. Tak czy inaczej, sposb ujmowania
Widzc zalepienie i ndz czowieka, patrzc na wszechwiat niemy i czowieka bez wiata, zdanego samemu sobie, zbkanego w tym zaktku wiata, bez wiadomoci, kto go tam rzuci ani co tam robi, co si z nim stanie po mierci, niezdolnego do jakiej bd wiedzy, doznaj przeraenia jak czowiek, ktrego by przeniesiono
upionego na opustosza i straszliw wysp i ktry by si obudzi bez wiadomoci,
gdzie jest i bez sposobu wydobycia si stamtd. I podziwiam, w jaki sposb moe kto
nie wpa w rozpacz w tak opakanym pooeniu. Widz inne osoby koo siebie, podobnej natury; pytam ich, czy wiedz wicej ode mnie; odpowiadaj, e nie. I oto ci
zbkani nieszcznicy, rozejrzawszy si dookoa i zobaczywszy jakie powabne przedmioty, oddali si im i przywizali si do nich. Ja za nie umiaem si zdoby na takie
przywizanie i zwaajc, o ile wicej prawdopodobiestwa jest, e istnieje co innego
ni to, co widz, szukaem, czy Bg nie zostawi jakiego znaku siebie, B. Pascal, op.
cit., s. 165.
28

XXVI

Izabela Trzciska

problemu duszy przypomina raczej dylematy Kartezjusza ni synny mit

z Fajdrosa29.
Zdaniem Ficina, odkrywanie niebezpiecznych, a zarazem wyjtkowych wpyww Saturna stao si przywilejem garstki wybranych intelektualistw. Wedug Burtona, melancholia okrela ycie wszystkich ludzi,
jest dowiadczeniem uudy i samotnoci, mroku i zwtpienia, dlatego
te ostatecznie przejawia si rwnie w religii. Mimo to sodka melancholia stanowi te rodzaj felix culpa, bez ktrej nie ma zbawienia. Walchemii ciemno gbin ziemi powizana z Saturnem symbolizowaa
stan ogoocenia i mierci, ale take ciemnoci boskiego chaosu, z ktrego wyonio si stworzenie i ycie30. By moe Burton chcia wierzy, e
melancholia jest stanem poprzedzajcym narodziny nowego czowieka,
o ktrym w swoich listach pisa w. Pawe. Moe ona jednak speni tak
rol tylko wwczas, kiedy jej przeywanie staje si wiadome. W ten
sposb, w niepewnym wiecie rozum staje si jedynym narzdziem poznania i zarazem wyzwolenia, ktrego symbolem jest uzdrawianie stanu
melancholii.

Problem duszy Kartezjusz stara si przedstawi w swoich listach. Por.: R. Descartes, Listy do ksiniczki Elbiety, prze. J. Kopania, Warszawa 1995; synny mit o duszy
zob.: Platon, Fajdros, 246a249d.
30
M. Rzepiska, Zjawisko tenebryzmu w malarstwie XVII w. i jego podoe ideowe
[w:] idem, W krgu malarstwa, Wrocaw 1988, s. 115137; I. Trzciska, Lux in tenebris.
Czas i wiato w nowoytnej kosmologii [w:] wiato. Czas. Transcendencja, I. Trzciska
(red.), Krakw 2007, s. 141176.
29