ANADOLU SELUKLU VE BEYLKLER DNEM

MMAR SSLEMESNDE
KRE, KRE VE KON KEST/KABARA, ROZET
Nermin AMAN DOAN, Turgay YAZAR
zet: Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi bezemelerini konu alan ok sayda
alma yaplm olmasna ramen, ssleme terminolojisindeki tartmalar devam
etmektedir. Bu almada mimari bezemede ok kullanlan kre, kre ve koni
kesitleri/kabaralar ile rozetlerin tanmlanmas amalanmtr. Seluklu- Beylikler
Dnemi yaplarnda kre, kre ve koni kesitleri/kabaralar ile rozetler kullanlmtr.
ounlukla kabara ve rozetler yaplarn ta kap, mihrap kavsara ve kemer
keliklerine kademeli ve simetrik dizilmilerdir.
Kre ve koni kesitleri/kabaralar ile rozetler eitli yapm ve ssleme tekniklerini
yanstr. Yapm tekniinde tan yzeyine dorudan ilenenler ve tan yzeyine
eklenen veya monte edilenler olarak iki ana grup dikkati eker. Bezeme tekniinde
en ok oyma, ssleme trnde geometrik motifler zellikle yldz eitlemeleri
karmza kar. Delik ii ssleme teknii kre ve koni kesitlerinin biimine uygun
olduu iin tercih edilmitir.
Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde kre, kre ve koni kesitleri/kabaralar
ile rozetler en ok Orta Anadolu Blgesinde zellikle Karaman, Kayseri, Konya,
Nide ve Sivas illerindeki yaplarda grlr. Bir baka deyile bu geler ta
malzeme kullanmnn youn olduu evrelerde, zellikle byk lekli yaplarn
(han, medrese, darifa, cami) ta kaplarnda karmza kar.
Anahtar kelimeler: Seluklu, beylikler, ssleme, kre, koni, kabara, rozet.
Sphere, Sphere and Cone Cross-section/Boss and Rosette in the Architectural
Decorations in the Period of Anatolian Seljuks and Principalities
Abstract: Although there have been many studies about the decorations of
Anatolian Seljuk and Principality periods, there are still ongoing disputes about
ornamentation terminology. In this study, the aim is to identify sphere, sphere and
cone cross-sections/bosses and rosettes. The use of sphere, sphere crosssections/bosses and rosettes is a common practice during the Seljuk and
Principality periods. Mostly, bosses and rosettes have been lined gradually and
symmetrically in the portal, the mihrabs recess and the squinch.
Sphere cross sections/bosses and rosettes reflect a variety of construction and
ornamentation techniques. In terms of construction techniques, two main groups
attract attention: the ones that are directly carved onto the surface of the stone
and the ones that have been added or implemented to the surface of the stone.
Carving is the most common decoration technique, and geometrical designs,
especially stars, are the most common ornamentation types. The technique of
perforations is preferred because they are more suitable for the forms of sphere,
sphere and cone cross-sections.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 2013 Gz (19), 221-244

222

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

Sphere, sphere and cone cross sections/bosses and rosettes in the Anatolian Seljuk
and Principality periods are most commonly seen in buildings in the cities of
Karaman, Kayseri, Konya, Nide, and Sivas in the Central Anatolian Region. In
other words, these features are common in regions where stone materials are
densely used, and we encounter them on the portals of large scale constructions
such as hans, madrasah, hospital and mosques.
Key words: The Seljuks, principalities, ornamentation, sphere, cone, boss, rosette.

Giri
Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi bezemelerine ilikin bugne kadar ok
sayda alma yaplm olmasna karn, ssleme terminolojisine ynelik
tartmalar devam etmektedir. Ssleme terimlerinin birou yabanc dillerden
evirilerek kullanlmaktadr. Yaplan almalarda bezemeye yaklam biimi
genellikle malzeme veya ssleme tr nceliklidir1.
Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi sslemelerinde silme, mukarnas, kre,
kre- koni kesitleri/kabaralar ve rozetler nemli mimari plastik gelerdir.
Bu almada mimari sslemede grlen kre, kre ve koni kesitleri/kabaralar ile
rozetlerin yapm ve ssleme teknikleri, kullanm yerleri, bezeme trleri, malzeme
ve teknik zellikleri dikkate alnarak tipolojileri saptanmaya allacaktr.
Yaynlarn bazlarnda glbezek, gne diski, kabara, kre, levha, madalyon, rozet
gibi eitli tanmlamalar yaplarak, ounlukla bu gelerin kurgusu deil, yalnzca
yzeylerindeki bezemeler ne karlmtr. Bu nedenle terminolojik adan sorun
olduunu dndmz geler, geometrik zellikleri dikkate alnarak yeniden
snflandrlmtr. Burada ncelikle baz aratrmaclarn grlerini sunmak, bu
gelerin alglanma biimini kolaylatracaktr.
Celal Esat Arseven Sanat Ansiklopedisinde bu geleri;
Glbezek / Gle: gl eklinde yuvarlak tezyini motifler. Bunlar bir daire
iine resmedilmi yapraklardan ibaret olup tavan gbeklerinde, kubbelerin
ortasnda ve baz sathlarn tezyininde kullanlr.
Kabara: kgir binalarda yan yana olan iki kemerin arasnda kalan gen
(mselles) ksmlara bir bezeme mahiyetinde olarak konulan toparlak ve
kabark yarm kre eklinde tatan veya madenden ssleme.
Rozet: merkezinden bir kap topunun mihveri geen madeni ve ekseriya
tezyinatl levha olarak betimlemitir (Arseven, 1965, ss. 665, 884; 1998, s.
1709).
1

Ta bezeme iin bk. gel, 1966; Grr, 1999; zbek, 2006; geometrik ssleme iin
bk. Schneider, 1980; Mlayim, 1982; bitkisel bezeme iin bk. Schneider, 1989;
figrl bezeme iin bk. Gierlichs, 1996.

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

223

Semra gel, Anadolu Seluklu ta bezemelerini anlatt eserinde, rozet, kre ve

levhalar bal altnda bu gelerin yaygn kullanmna dikkat ekerek; Bilhassa
ilk devir tezyinatnda asrn ortasna kadar hemen her eserde mevcutturlar. Bu
tarihten sonra, yeni ekiller arasnda rozet de yerini kre ve nihayet levha
ekillerine brakr. Rozetler zemine kazlm veya kabartma madalyon olabilir
eklinde konunun nemini vurgular (gel, 1966, ss. 94-95).
John Fleming, Hugh Honour ve Nikolaus Pevsnerin ortaklaa hazrladklar
mimarlk szlnde;
Kabara: Bir tonozda veya tavanda yer alan kaburgalarn kesitii
noktalarda bulunan ssl topuz ya da knt; ounlukla oyma yapraklarla
kapl
Roset: Gl eklinde disk olarak tanmlanr (Fleming, Honour ve Pevsner,
1972, ss. 38, 214, 243).
Nzhet slimyeli, sanat terimleri ansiklopedisinde;
Gle/Glbezek: Gle benzer ssleme gelerinin tm anlam. Bunlar bir
daire iinde yapraklardan oluan sslemeler olup, genellikle tavan
gbeklerinde kubbe tepesinde uygulanr.
Kabara: Kgir binalarda iki kemer arasndaki gen ksmlara yine
bezeme olarak aklan ivi.
Kurs: Mimaride kemer kelerine konan ssleme.
Rozet: Kk gl biimi ssleme olarak aklar (slimyeli, 1973, ss. 272,
391, 462; 1976, s. 695).
Illustrated Dictionary of Historic Architecture (Ed. Cyril M. Harris) isimli
szlkte bu mimari geleri;
Kabara:
1. Genellikle kaburgalarn kesime noktalarna ve kemer keliklerine
yerletirilen, oyularak biimlendirilen bezemeli da takn ge.
2. Ta iiliinde, kabaca biimlendirilmi tan oyulan bir yere
yerletirilmesi.
Rozet:
1. Geleneksel bitki motifleriyle oyulmu ya da boyanm daire biimli bir
motif; bir gl eklinde.
2. Kesime yerlerinde kullanlan daire veya oval biimli sslenmi ahap
plaka, rnein bir yldz dizisinin sonunun duvara uygulanmas gibi.
3. Sslenmi bir ivi ya da vida ba olarak tanmlanr (Anonim, 1977, ss.
68-69, 470).

224

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

Doan Hasol, mimarlk szlnde bu geleri;

Glbezek: Kurslarn yzeyleri oyma ve kabartmal yapraklarla stilize
edilmi bir gl andranlara verilen ad.
Kabara: Yarm kre biiminde kntl kurs.
Kurs: Eski yaplarda iki kemer arasnda meydana gelen gen yzeyleri
sslemek iin, stunlarn ekseni hizasna yzleri kemer tablalaryla ayn
dzeyde olacak ekilde yerletirilen, daire biimindeki ta.
Rozas: Gl veya ok kollu yldz biiminde ssleme rgesi olarak aklar
(Hasol, 1979, ss. 208, 250, 315, 430).
Rahmi Hseyin nal ta kaplar inceledii yaynnda glbezek ve kabaralar;
Glbezek: Byk ounluu daire ekilli olup, ilendikleri yzeye
nazaran hafif bir knt meydana getirirler. Baz hllerde glbezein,
ilendii yzeyle ayn hizada bulunduu, herhangi bir knt meydana
getirmedii, kenar izgilerinin oyularak belirlendii grlr. Daire ekilli
glbezeklerin etrafna, yzeysel yivler ve damla motiflerinin de eklendii
olur.
Kabara: Daima yarm kre ekilli olarak grdmz kabaralarn bir
ksm, daire veya kare ekilli birer ereve iine alnmtr. Bu ereveler
burmal kaytanlardan olumaktadr eklinde vurgular (nal, 1982, ss. 7582).
Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanan Trke Szlkte bu elemanlar;
Kabara: Ss olarak odalarn ahap blmlerine, trl biimler yapmak
iin aklan iri bal, sar ivi.
Rozet: Yakaya taklmak iin eitli biimlerde yaplan, bir kuruluun
sembol saylacak ufak kt veya metal nesne olarak aklanr (TDK,
1988, ss. 750, 1228).
Metin Szen ve Uur Tanyeli, ortak hazrladklar sanat terimleri szlnde bu
geleri;
Kabara: Ta yzey zerine bezeme amacyla yaplan yarm kre
biiminde kabartma ss gesi
Rozet: Dairesel ve genellikle sluplatrlm iek biiminde bezeme
rgesi olarak betimler (Szen ve Tanyeli, 1992, ss. 119, 204).

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

225

M. Zeki Pakalnn tarih deyimleri ve terimleri szlnde;

Kabara: Gelin eyizi kadife kapl ekmeceler, mum iskemleleri, nalnlar,
el aynalar ve emsali zerine altn veya gmten kabartma suretiyle
yaplan oyma ieklere verilen ad eklinde aklanr (Pakaln, 1993,
s. 113).
James Stevens Curl mimarlk szlnde kabara ve rozeti;
Boss: Orta a mimarisinde tonoz kemerlerinin birletii noktada olduka
ssl dbkey blok/ge.
Roset: Dairesel biimde zellikle bitkisel motiflerle sslenmi disk, klasik
mimariyle balantl. Genellikle glden daha kk olarak tanmlar (Curl,
1999, ss. 87, 569).
Grld gibi aratrmaclarn ou disk, glbezek, gle, kabara, kurs,
madalyon ve rozet gibi gelerin mimari dndaki kullanmlarna da iaret
etmektedirler. almamzda mimari bezeme ncelendii iin bu geler yapsal
zellikleri ve geometrik biimlerine gre kre, kre ve koni kesitleri/kabaralar ve
rozetler olarak snflandrlmtr.
1. Kreler
Kre btn noktalar merkezden ayn uzaklkta bulunan bir yzeyle snrl cisim
olarak tanmlanr. Burada mimaride sz edilen boyutlu ii dolu kre/yuvar/
ball dur (Kaya, 1988, ss. 258-263; Anonim, 1988, ss. 949, 1648).
Anadolu Seluklu Dneminde kre iki yapnn ta kapsnda kullanlmtr.
Divrii Ulu Camii (1228-29) bat ta kapsnda (Tekstil kap) kavsarann kemer
kilit tana metal bir malzeme ile tutturulmu (aslm/balanm) aaya doru
sarkan bir kre ile kavsarada duvara gml dokuz (?), stunce balklar
zerinde birer toplam on iki kre yer alr (Kuban, 1997, ss. 126,130-131)
(Resim 1). Kavsarann gen kuakl ilk srasna, genlerin ortasna gelecek
ekilde dnml dizilen duvara gml alt krenin biimi ile tahrip olan
bezemeleri alglanamamaktadr2. stndeki kre yldz, stunlarn zerindeki
kreler ile en stteki asl kre kvrk dal, rumi ve palmet motifleri ile
sslenmitir. Krehir Caca Bey Medresesinin (1271-72) ta kapsnda demet
stuncelerin balklar arasna aslm sekiz kollu yldz bezeli birer kre vardr
(gel, 1966, Res. 22, 65,114; Arkan, Tuutlu ve Eraslan, 2009, ss. 15-17)
(Resim 2). Ayrca medresede ta kapy dtan snrlayan stuncenin kaidesi ile
2

Aratrmaclardan Doan Kuban (2001, s. 142), ta kapdaki farkl dzenlemeleri Bu

ta kapnn karakteristik motifleri unlardr: Kapnn eik d kenarlarnda mukarnasl
niler; geometrik arabesk (flechtmuster), bezemeli toplar; ni iinin baka hibir yerde
bulunmayan Trk geni ile kaba mukarnas aras prizmatik geleri; stun kaideleri
olarak tanmlar.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

226

ana eyvann iki yanndaki stunce ilevli desteklerde alt ve st blm

dzletirilen kreler kullanlmtr (Szen, 1972, Res. 3b-3c). Astronomi eitimi
yapld ileri srlen medresede ta kapda yer alan yldz bezeli krelerin varl
yapnn ilevine ynelik bilinli bir seimi de dndrebilir (Sayl ve Ruben,
1947, ss. 675-681; Arkan ve dierleri, 2009, ss. 51-58).

Resim 1. Divrii Ulu Camii,

bat ta kap.

Resim 2. Krehir Caca Bey Medresesi,

ta kap, ayrnt.

2. Kabaralar
Bir kre veya koninin dbkey grnml kesitleri mimari bezemede kabara
olarak adlandrlmtr. Bu almada kre ve koni kesitli kabaralar iki grupta
incelenmitir.
2.1. Kre Kesitleri / Kabaralar
Kabaralar aratrmaclarn belirttii gibi her zaman bir krenin yars deildir.
rnekler krenin farkl dzlemlerle kesildiini hem rozet hem de kabara olarak
kullanldklarn gstermektedir 3. Kreyi farkl dzlemlerle kestiimizde
ortadaki/aptan kesilen ksm iki yarm kre, aptan kk dzlemle kesilen ksm
ise yarm kreden kk ve byk kre kesitleri (neredeyse kre) oluturur. Bir
baka deyile kreyi kesen dzlem krenin merkezinden geiyorsa elde edilen
yar uzaylara yarm kre/st yarm, alt yarm kre denir. Mimari bezemede
dzlemle kesilen kre parasnn da takn/kabark yzeyi kullanld iin bu
elemana kabara ismi verilmitir. Kabaralar farkl dzlemle kesilen kre
3

Kre ve koni kesitlerinin tanmlanmasnda matematikilerin kulland terminoloji

esas alnmtr. Bu konudaki yardmlar iin Hacettepe niversitesi, Fen Fakltesi,
Matematik Blm, Geometri Ana Bilim Dal retim yesi Do.Dr. Selma
Bpuhala teekkr ederim.

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

227

kesitlerinin dbkey ksm da gelecek ekilde her zaman kesiti daire olan
yzeyin yap tana monte edilmesi/birletirilmesiyle elde edilmitir. rneklerin
birinde grdmz uygulamadan krenin hi kesilmeden de ibkey yarm kre
bir yuvaya yars yerletirilerek dta kalan dier yarsnn kabara olarak
kullanlabileceini gstermektedir 4. Yaplarda grdmz yzeyden olduka
da takn yarm kreden byk kabaralar krenin apndan kk dzlemle
kesilerek yap tana monte edilmitir. ounlukla yerletirildikleri yzeyle
birleim/balant noktalar grlmesin diye yzeyi bezemeli dbkey silmelerle
kapatlmtr. Bu tanmlamalardan hareketle kre kesitleri/kabaralar grupta
incelenebilir:
1. Yarm kre kesitli kabaralar
2. Yarm kreden byk kabaralar
3. Yarm kreden kk kabaralar
Yarm kre kesitli kabaralar daha yaygndr. rnek olarak Nide Alaeddin Camii
(1223) dou, Kayseri Huand Hatun Camii (1238-39) bat ta kaplar kemer
kelikleri, Susuz Han (1240-50) ta kap kemer, Konya Sahip Ata Camii (1258)
ta kap-dou pencerenin kavsara ve trbe (1283) kemer kelikleri, Konya nce
Minareli Medrese (1264) kap, Amasya Gk Medrese Camii (1267) kuzey
cephedeki pencere kemer, Kayseri Sahibiye Medresesi (1268) ta kap kemer,
Kayseri Klk Camii mihrab (13. yzyln sonu) kemer, Karaman brahim Bey
mareti Trbesi (1431-32) ta kap kavsara kelikleri, Erzurum ifte Minareli
Medrese (1285-91) ta kaps d bordrnde, Sivas Buruciye (1271) ve Ermenek
Tol (1339) medreseleri ta kap yan nilerinin zerinde ve Nide Sungur Bey
Camii (1335) mihrabnn kavsara kelii ile zerindeki iki bordrn yzeyine
dalm yedi kabaray verebiliriz (gel, 1966, Res. 11, 42, 59, 74,76, 104;
Kuran, 1969, ss. 210-211; Bakrer, 1976, ss. 213-215, Res. 155; nal, 1989, s. 27,
Res. 28; Duymaz, 2007, ss. 273-285; Erdemir, 2007, ss. 32, 37).

Sivas Gk Medresenin ifte minareli antsal ta kapsnda kavsara ve kuatma

kemerinin kelikleri ile yan niin kavsara keliklerinde yer alan bugn ii bo
olan/yarm daire biimli yuvalara olaslkla tam kreler yerletirilerek kabaralar elde
edilmi olmaldr. Bugn ta kap yan niindeki yarm kre biimli yuvalarn birinde
kre kesitli rozetin varl grlmektedir. Medresenin takaps iin bk. Bilget, 1989,
s. 8, Res. 4.

228

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

Resim 3. Sivas Buruciye Medresesi ta kap, yan ni, ayrnt.

Ayrca Birgi (1312) ve Bursa Ulu (1399) Camileri minber aynalklarnda da

kabaralar yer alr (Demiriz, 1977, ss. 61-63, 68-69). rneklerden Kayseri Klk,
Nide Alaeddin ve Sungur Bey camileri ile Susuz Han ve Buruciye
Medresesinde yer alan kabaralar delik ii tekniinde yldz bezemelidir
(Resim 3). Buruciye ve Tol Medreseleri ile brahim Bey Trbesi kabaralar
yapyla balant noktalar grlmesin diye silmelerle kuatlmtr. Tol
Medresede iki kabara arasnda yer alan iki rozeti kuatan silmeler dtan
dml daire oluturur. nce Minareli Medresedeki kabaralar bezemesiz, dier
rnekler ise yldz motifleriyle sslenmitir. Ayrca Sivas ifte Minareli
Medresenin n cephesini snrlayan, gneydeki ke kulesinin alt ksmnda
aaya doru sarkan yzeyi delik ii tekniinde ilenmi yldz bezemeli
kabaralar farkl konumlar ile dikkati eker (gel, 1966, Res. 95a). Tan yan sra
Konya Sahip Ata Trbesinin giri meknna alan kemeri ile Kayseri Klk
Camii mihrab kemer keliklerinde firuze renkli ini kabaralar grlr.
Yarm kreden byk kabaralar arasnda Konya Karatay Medresesi (1251-52) ta
kap kemer kelii ve kilit ta, Konya Alevi Sultan Mescidi (13. yzyl sonu)
mihrap kavsara, Ermenek Tol Medrese (1339) ta kap kavsara, Karaman brahim
Bey mareti emesi (1431-32) kemer, Karaman Alaeddin Bey Trbesi (14. yy.
ort.) ta kap kavsara kelikleri ile Nide Ak Medrese (1409) ta kapsnda
kitabeliin kesinde bulunanlar saylabilir (Diez, Aslanapa ve Koman, 1950, ss.
94, 82, 168; gel, 1966, Res. 62; Kuran, 1969, ss. 217-219). Delik ii tekniinin
uyguland Karatay Medresesi kabaralar (Resim 4) sekiz ve on kollu yldz, Ak
Medrese kabaralar ise rumi ve palmet motifleri ile bezenen nik bir rnektir.
Anadoluda yekpare ta mihrab bulunan tek rnek olan Alevi Sultan Mescidi
mihrabnn kavsara keliklerinde yer alan kabaralar yldz motifleri ile
bezenmitir. Sunulan rneklerde zellikle 14 ve 15. yzyla tarihlenen
Karamanoullar Beylii yaplarndaki kabaralarn kreye yaklaan grnmleri,
benzer zellikleri, dnemin beenisi ile ayn sanat ya da usta tarafndan
yaplm olabileceini dndrmektedir (Resim 5).

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

Resim 4. Konya Karatay Medresesi,

ta kap, ayrnt.

229

Resim 5. Karaman Alaeddin Bey

Trbesi, ta kap, ayrnt.

Yarm kreden kk kabaralar az sayda rnekte grlr. Sivas Gk Medrese ta

kap yan niinin kavsara kilit tanda yarm kreden kk birer kabara vardr.
Benzer ekilde Erzurum Yakutiye Medresesi (1310) ta kapsnn kuzey ve
gney/yan cephelerinde dikdrtgen ereveli sivri kemerli yzeysel niin
ortasnda, st ste yerletirilmi yarm kreden kk (krenin apndan kk)
iki kabara yer alr. Yakutiye rneinde yzeyi yldz bezeli olan stteki kabara
kaide ve boyun ksm eklenerek vazoya dntrlmtr. Bir baka deyile
kabara vazonun gvdesini oluturur. Vazonun altndaki daha byk olan kabara
ise merkezindeki sekiz kollu yldz, palmet ve rumi motifleri ile sslenerek
silmelerle kuatlmtr (Bilget, 1989, s. 31; nal, 1992, ss. 26- 41).
2.2. Koni Kesitleri/Kabaralar
Geometride koni sabit bir eriye dayanarak hareket eden ve erinin dzleminde
bulunmayan sabit bir noktadan geen dorunun oluturduu yzeye denir (Balc,
2007, s. 199). Bir koninin dik dzlemle kesilmesi/tepe noktas ile tabann kesen
dzlemle kesilmesi her zaman bir gendir (www.interaktifmatematik.com/dikve-eik-dairesel-koni-html, 8 Mays 2012). Az sayda yapda bir koninin dik
dzlemle kesilen pozitif ksm/ kesiti (gen biimli) kabara olarak kullanlmtr.
rnekleri Sivas Buruciye Medresesi (1271), Sivrihisar Alemah Trbesi (1327)
ve Kayseri Kutlu Hatun Trbesi (1343) ta kaplarnda bask kemerli giri
kaplarnn kemer keliklerinde grdmz gen biimli kabaralar koninin dik
dzlemle kesilmesiyle elde edilmitir (Bilget, 1991, s. 15, Res. 12; akmakolu
Kuru, 1995, ss. 393-399, Res. 2; Gndodu, 1982, ss. 135-142, Res.3). Bu
yaplarda kre ve koni kesitli kabaralar birlikte kullanlmtr (Resim: 3, 6).
rneklerde koni kesitli gen kabaralar kemer keliklerinin gen yzeyi iin en
uygun alanlardr. Delik ii tekniinde ilenen Sivas Buruciye Medresesindeki
kabara kvrk dal ve rumi, Kayseri Kutlu Hatun rneinde ise yldz motifleri ile
sslenmitir (Resim. 6). Sivrihisar Alemah Trbesi kabaralar yldz, kvrk dal
ve palmet motifleriyle bezenmitir.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

230

Resim 6. Kayseri Kutlu Hatun Trbesi, ta kap, ayrnt.

3. Rozetler
Rozetler aratrmaclar tarafndan kurgusundan sz edilmeksizin daire biimli ve
yzeyi ieklerle ssl levhalar olarak tanmlanmtr. Malzeme- teknik
zellikleri asndan rozetler incelendiinde; rgp- Damse ky Takn Paa
Camii (14. yzyl ort.) ahap mihrab kemer keliklerinde zeminin oyulmasyla
biimlenen rozetler nik rneklerdir (Demiriz, 1977, ss. 64-65). Az sayda inili
mihrapta ise hemyz ya da ok az da takn rozet yer alr.
Rozetlerde en yaygn grubu ta rnekler oluturmaktadr. almamzda bu
rozetlerin yapm tekniinde iki yntemin uyguland belirlenmitir:
1. Yap tann yzeyine dorudan ilenen rozetler
1.1. Yap tann yzeyine dzlemsel/hemyz ilenen rozetler
1.2. Yap tann yzeyine da takn ilenen rozetler
1.3. Yap tann yzeyine ibkey ilenen rozetler
2. Yap tana sonradan eklenen/monte edilen rozetler
2.1. Yap tana eklenen kre kesitli rozetler
2.2. Yap yzeyi dnda hazrlanan (ekil verilen ve bezenen) rozetler.
Rozetlerin ou dzlemsel/ hemyz veya da takn, ok az ise ibkey/ierlek
olarak yap tana dorudan ilenmitir. Yap tann yeri, boyutlar ve cinsi
rozetin biimini etkiler. Rozetler genellikle yatay dikdrtgen ya da kare biimli
farkl boyutlarda tek tan yzeyine, az saydaki byk apl rozetler ise birden
ok tan yzeyine ilenmitir. rneklerin ounda evreden kolaylkla
salanabilen kolay ilenebilir kalker ta tercih edilmitir (gel, 1966, ss. 3-4).

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

231

Hemyz/dzlemsel rozetler yap tann ortasna izilerek yzeyine istenen

motiflerin oyulmasyla bir baka deyile zeminin karlmasyla meydana
gelmitir.
Da takn rozetlerde tan yzeyi tralanarak ounun ortasnda daire olan
rozetler biimlenmi, yzeyleri oyularak oyma-kabartma tekniinde geometrik,
bitkisel veya karma motiflerle bezenmitir.
Kre kesitli rozetlerde kabaralardan ayr olarak farkl dzlemlerle kesilen krenin
her zaman daire olan kesitleri krenin ap ya da aptan daha kk daire
yzeyleri kullanlmtr. Burada bir dzlemle kesilerek elde edilen kre
kesitlerinin dbkey yzeyi deil, dzlemle kestiimiz dairenin yzeyleri nem
tamaktadr. Bylece krenin yars (yarsndan kk ve byk paralar)
genellikle bir veya birden ok yap tann yzeyine oyulan yarm kre biimli i
bkey yuvaya yerletirilerek, da bakan dairenin (byk veya kk daire)
yzeyi rozet olarak deerlendirilmitir. Bir baka deyile krenin bir dzlemle
kesildiinde oluan dbkey yzeyi kabaralar, aptan byk ve kk daire
kesitleri/dz yzeyi rozetleri oluturur.
Yap ta dnda hazrlanan rozetler daire biimli kesilen tan yzeyine motifler
oyularak ilendikten sonra (hazr durumda) ta kapnn istenen yerine, ounlukla
st seviyelerine eimli bir ekilde monte edilmitir. Bu rozetler baz aratrmaclar
tarafndan eimli konumlar dikkate alnarak aynaya benzeyen disk ve levha
olarak tanmlanmtr (gel, 1966, s. 95; nal, 1982, s. 82). Oysa rozetlerin
eimli yerletirilmesi, alttan bakan izleyicinin/kullancnn grebilmesi iin aklc
bir zmdr.
Baz yaplarda hemyz ve da takn rozetler bir arada kullanlarak hareketli bir
grnm yaratrlar. Kayseri Gevher Nesibe Darifas (1205) ta kaps, Aksaray
Sultan (1229) ve Azkara (1232-39) Hanlar avlu ve kapal blm ta kaplar ile
Ahlat Erzen Hatun Kmbeti (1397) gvde- klahnda hemyz ve da takn ok
sayda rozet yer alr (Tuncer, 1991, ss. 83-87; Cantay, 1992, ss. 41-44, Res. 1213; Deniz, 2007, ss. 322, 329; Durukan, 2007, s. 145). Kayseri Darifasnda
kavsara keliinde altta kk ve da takn birer, zerinde daha byk ve
yzeyi yldz bezeli drder, kemer kilit tana doru kademeli dizilen toplam on
rozet bulunur. Kuatma kemer keliinde ise altta hem yz birer, stte da
takn ikierden alt rozet konumlanr. Rozetlerden drd yldz, biri dm
motifi ile evrili ok yaprakl, dieri katmerli ok yaprakl ieklerle bezenmitir.
Ta kapy st seviyede yer alan (kitabelik st) yzeyi tahrip olmu, ejder motifli
panonun iki yannda da takn olarak ilenmi byk apl iki rozet talandrr
(Resim 7). Burmal ve zencirek motifli silmelerle kuatlan rozetler on kollu
yldzlarla sslenmitir. Aksaray Sultan Han avlu ta kaps kavsara keliinde
altta yaklak e boyutlu ikier rozet vardr. Rozetlerden alttaki alt kollu yldzn
kollarnda gen oluturan okgenler, stteki sekiz kollu yldzn kollarnda

232

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

dnml dizilen palmet ve lotus motifleri ile sslenmitir (Resim 8). Kemer
keliine hemyz ilenen altgen rozetlerin yzeyinde Ali yazlar yer alr.
Yapnn kapal blm/i ta kapsnn kap kemer keliinde hemyz, kavsara
keliinde ise hemyz ve da takn olarak dizilen drderden yldz bezeli sekiz
rozet karmza kar. Azkara Han avlu ta kaps kemer keliinde da takn
ve yzeyi yldz bezeli beerden on, ayn ekilde i ta kap kemer keliindeki
alt rozetten ikisi hemyz dierleri da takndr. Erzen Hatun Trbesinin
cephelerinde da takn, klahn ise tek tan yzeyine ilenmi ok sayda yldz
bezeli hemyz rozetler kaplar (Tuncer, 1991, s. 85).

Resim 7. Kayseri Gevher Nesibe Darifas,

Ta kap, ayrnt

Resim 8. Aksaray Sultan Han,

Ta kap, ayrnt

Hemyz rozetler Divrii Ulu Camiinin (1228-29) bat ta kapsnn kuzeyinde,

Amasya Gk Medrese Camiinin (1267) n/kuzey cephesinde, Mardin Sultan
sa/Zinciriye Medresesinin ta kap niinde ve Eirdir Baba/Dede Sultan
Trbesinin (1359) kitabelii kemer keliinde ve Antalya Zincirkran Mehmet
Bey Trbesinin (1377) cephelerinde karmza kar. Divrii rneinde drt tan
yzeyini kaplayan byk apl daire biimli rozet, sslemeleri ve kendisine sap
oluturan gen biimli kaidesiyle farkldr (Kuban, 1997, ss. 127-130, Res. 126,
130). nci dizileriyle kuatlan rozetin yzeyinde, merkezdeki sekiz kollu
yldzdan dalan hilal biimli ba motifiyle balanm kvrk dal, rumi, palmet
motifleri grlr (Kutluay, 1988, Res. 15; Schneider, 1989, s. 145). Benzer
ekilde inci dizilerinin snrlad gen kaidenin yzeyinde rumilerin
ereveledii palmet motifleri bulunur.

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

233

Resim 9. Amasya Gk Medrese Camii, kuzey cephe, rozetler, ayrnt.

Gk Medrese Camiinde dey olarak dizilen byk apl alt rozetin yzeyi
farkl yldzlarla sslenmitir (Grr, 2000, ss. 1-10). Bu rozetleri ssleyen yldz
motifleri krk izgiler veya i ie daire motiflerinden oluur (Resim 9). Mardin
Sultan sa/Zinciriye Medresesinin ta kap nii yan duvarlarnda drt tan
yzeyine ilenmi byk apl daire ve kapnn zerinde ok sayda tan
yzeyinde ekillenmi yarm daire- gen bileimi (damla) rozetler yer alr.
rnekte daire biimli rozetin byk apl oluu birden ok tan yzeyine
ilenmesini gerektirmitir. Rozetlerden daire olan merkezdeki alt yaprakl
iein etrafnda gelien kvrk dal ve rumi motifleri ile dieri palmetlerle
kaynam yazl bezemeler ierir (Altun, 1978, ss. 170-182, Res. 236-237). Baba
Sultan Trbesinde yekpare mermer levhaya ilenmi daire biimli rozetin yzeyi,
kakma tekniinde firuze renkli alt yaprakl inilerle bezenmitir (aman Doan,
2008, ss. 93-99, Lev. 68b). Zincirkran Mehmet Bey Trbesinin (1377)
cephelerinde farkl biimde rozetler yer alr. Yapnn dou ve kuzey cephelerinde
dikdrtgen biimli yap tana hemyz olarak ilenmi ekenar drtgen birer rozet
vardr (Tuncer, 1991, ss. 46-48; Grr, 1999, ss. 289-294; Lev. 341). Rozetin
yzeyinde ortada sekiz kollu yldz ile yldz kollarnn sap oluturduu palmet
kompozisyonu ekenar drtgenin kelerine ynlendirilmi dzenlemesi ile
niktir (Resim 10).

Resim 10. Antalya Zincirkran Mehmet Bey Trbesi, dou cephe, ayrnt.

234

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

Da takn rozetlerin kullanm ok yaygndr. rnek olarak Nide Alaeddin ve

Kayseri Huand Hatun camileri dou ta kaplar kemer keliinde, Konya Sral
Medresede ta kap stuncelerinin zerinde, ay Ta Medresede (1278) ta kap
kitabesinin zerinde (ortada), Ahlat Hasan Padiah (1275) ve Ahlat Usta agirt
(1285) trbeleri cepheleri ile Karaman Hatuniye Medresesi (1381) kavsara
keliini ssleyen rozetler verilebilir (gel, 1966, Res. 11, 43, 55; nkal, 1996,
Res. 317-319, 338-339, 420). Yaplarda tek tan yzeyine ilenmi daire biimli
rozetlerin ou yldz motifleriyle sslenmitir. Farkl olarak Hatuniye
Medresesinde daire biimli rozetlerin zerinde oniki kollu yldz oluturan i ie
gemi altgenlerden birinin yzeyinde Allah, dierinde Muhammed
yazldr.
Yap tana dorudan ilenen ve da takn olan bir grup rozet ise aratrmaclar
tarafndan glbezek veya gle olarak isimlendirilir (Arseven, 1965, s. 665;
slimyeli, 1973, s. 272; Hasol, 1979, s. 208; nal, 1882, ss. 77-81; akmak, 2001,
ss. 81-83). Bu rozetlerin yzeyini dikotil/ok yaprakl iekler bezer. Botanik
bilim dalnda dikotil/ift enekli bitki iei (drt, be ya da katlar sekiz, on
yaprakl iek) olarak tanmlanan bu grup, rneklerimizde tan yzeyine
ereveli, erevesiz uygulanan veya rozetlerin yzeyine ilenen ok yaprakl
ieklerdir5. ok yaprakl iekler baz yaplarda katmerli yapraklarla eitlenir.
Doadaki gibi ou rnekte yaprak saysnn drt, be, sekiz, on, on iki, on be
olan dizilimi artcdr. rnekler arasnda Tercan Mama Hatun (1192), Divrii
Sitte Melik (1194), Nide Gndodu (1344) trbeleri ve Konya Sral Medrese
(1242) ta kaplar kemer kelii ile Nide Alaeddin Camiinin (1223) ift nili
mihrabnda i ie iki kavsarann keliinde bulunan ok yaprakl iekleri
sayabiliriz (gel, 1966, Res. 2, 12, 55, 60; Diez ve dierleri, 1950, ek. 223).
Tan yzeyine erevesiz olarak dorudan iek yapraklarnn resmedildii bu
yaplarda Gndodu Trbesinde sekiz, Alaeddin Camiinde on, on bir, Sitte
Melik Trbesinde on iki, Mama Hatun Trbesinde on be yaprakl iekler
dikkati eker. Gndodu Trbesindeki sekiz yaprakl iek, iki tan (alt yaprak
alttaki taa ilenmi) yzeyine taan, ie kademeli yaklak kare bir alana
ilenmitir (Resim 11). Sral Medrese ta kap kemer keliine kademeli
dizilen be rozetten ortadaki ikisi erevesiz-katmerli ok yaprakl ieklerle,
kemer kilit tann zerinde ve altta yer alan dier iki rozet ise dm motifleri ile
evrilen ok yaprakl ieklerle bezenmitir.

Dikotil: ift enekli bitki. iek yapraklar drt ve bein katlar eklinde olan
bitkilerdir. rneklerde iek yapraklarnn sekiz, on ya da on iki olduu gzlenmitir.
Bk. (Karamanolu, 1983, s. 315).

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

235

Resim 11. Nide Gndodu Trbesi, ta kap, ayrnt.

Az sayda rozet yap tana ibkey ilenmitir. Amasya Halifet Gazi Trbesi
(1210) ta kapsnda yaklak kare bir tan yzeyine ibkey uygulanm, daire
ereveli on iki yaprakl (sivri ulu) bir iek motifi grlr (nkal, 1996, ss. 5964, Res. 70). Ayrca, yapnn kemer keliklerinde de ibkey ilenmi yzeyi
ok yaprakl ieklerle bezenmi birer rozet vardr (Resim 12).

Resim 12. Amasya Halifet Gazi Trbesi, ta kap ve ayrnt.

Benzer ekilde Alay Han (12. yzyl sonu) ta kaps kemer keliinde tek taa
ilenmi, daire biimli birer rozetin yzeyi ibkey ilenen on iki yaprakl iek
motifleri ile sslenmitir (gel, 1966, s. 7, Res. 3-3a).
ounlukla yap tana sonradan eklenen kre kesitli rozetler daire biimli dz ya
da baz rneklerde krenin apna a yapacak ekilde dzlemle kesilerek eimli
yerletirilmitir. rnek olarak Konya Sahip Ata Camii (1258), Sivas Gk,
Buruciye ve Ermenek Tol medreseleri ta kaplarnda yer alan rozetler verilebilir
(Bilget, 1989, ss. 13-19, Res. 7; Bilget, 1991, ss. 2-3, Res.1; Kuran, 1969, ss. 210211, Res. 13). Sahip Ata Camiinin ta kap kurgusu iinde batdaki sivri kemerli
sebil penceresinin kavsara keliklerinde kre kesitli birer rozet vardr.
Rozetlerden birinin yzeyine Amel Klk, dierine bin Abdullah ad/mimar
kitabesi kazma tekniinde yazlmtr. Gk Medresede ta kapnn kavsara ve
kemer kelii ile yan ni kavsara keliinde kre kesitli rozetlerin dm

236

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

olduu, mevcut ibkey yuvalarn varlndan anlalmaktadr. Yan niteki iki

tan yzeyine yaplan ibkey (yarm kre) bir yuvaya yerletirilen yarm kre
biimli rozetlerden birinin mevcut, dierinin dm olmas rozetlerin yapm
teknii ve biimi hakknda bilgi edinmemizi salamtr (Resim 13). Yzeyden
takn olan rozet on iki yaprakl ieklerle bezenmitir.

Resim 13. Sivas Gk Medrese, Ta kap, yan ni, ayrnt.

Buruciye Medresesinde yan nilerin zerinde yaz ve bitkisel bezeli ikier, Tol
Medresede ise merkezde birleen drt palmet motifi ile sslenen eimli
yerletirilen kre kesitli rozetler yer alr. Yaplardaki kre kesitli rozetlerin daha
hacimli bir grnme sahip olduu sylenebilir.
Yap dnda hazrlanan (biim verilen ve sslenen) rozetler, Divrii Ulu Camii Darifas (1228-29) ve Sivas Buruciye Medresesi ta kaplar ile Karaman
Hatuniye Medresesinde (1381) ana eyvann dousuna bitiik meknn kaps
zerinde karmza kar. Divrii Ulu Camiinin kuzey ta kapsnda birer,
Darifa ta kapsnda pencerelerin iki yanna ve ayn dzlemdeki kademeli
silmelerin yzeyine yerletirilmi birer olmak zere daire biimli alt rozet
bulunur. Byk apl rozetlerin hilal biimli bir ereve ile kuatlmas k- glge
etkisini artrmtr (Kuban, 1997, ss. 111-117). Darifa ta kapsnda
pencerelere yakn olan iki rozet kvrk dal, rumi ve palmetlerle, cami ta
kapsnda bulunan iki rozet altgen ve alt kollu yldzlarla, dier iki rozet ise sekiz
kollu yldz motifleriyle sslenmitir (Resim14).

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

237

Resim 14. Divrii Turan Melek Darifas, ta kap.

Ayn ekilde Buruciye Medresesi ta kapsnda da st seviyedeki stunce

gvdelerine eklenmi daire biimli, bitkisel bezemeli ve eimli yerletirilmi birer
rozet bulunur (Bilget, 1991, ss. 2-3, Res. 1). Ayrca, Hatuniye Medresesi trbe
kaps zerine monte edilen sekiz kollu yldz biimli rozetin yzeyi kvrk dal,
rumi ve palmet motifleriyle sslenerek iki ba motifiyle balanmtr (Kuran,
1969, ss. 216- 217, Res. 24).
Deerlendirme
Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde kre, kre ve koni kesitleri/kabaralar
ile rozetler daha ok Orta Anadolu Blgesinde, zellikle Karaman, Kayseri,
Konya, Nide ve Sivas illerindeki yaplarda karmza kar. Kabara ve rozetlerin
yap trleri ierisinde daha ok hanlarn avlu ve kapal blm ta kaplarnda
kavsara ve kuatma kemeri keliine simetrik olarak, bazen bir hemyz- bir da
takn olarak dizildikleri gzlenmitir. Hanlarn ta kaplarnn antsal
kurgulanmas, bu geleri yerletirmek iin de daha uygun alanlar olmutur.
Hanlar dnda cami, medrese, darifa ve trbe gibi yaplarda da daha ok ta
kap, mihrap, pencere, ni gibi mimari gelerde kabara ve rozetler yer alr.
zellikle mukarnas kavsaral dzenlenen ta kap, pencere, ni ve mihraplarda
kavsara- kuatma kemeri- ereve/bordr arasnda oluan kelikler kabara ve
rozetlerin kademeli ve hareketli dizilimi iin uygun alanlardr. Yaplarda kre
kesitleri/kabaralar ta kaplarda keliklerin merkezini veya az saydaki rnekte
kemer kilit tan vurgular. Ayrca ta kap kurgusunun kk bir modelini
yanstan ta kap yan nilerinin kavsara ve kemer keliklerinde de kabara ve

238

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

rozetler grlr. Mimari gelerde ok sayda rozet birlikte kullanlrken, kabaralar

az sayda, bir baka deyile keliklerde birer yer alr.
Rozetlerin kullanm alan daha genitir. Pencere, mihrap, minber ve dier nilerin
kemer kelikleri ile ta kap ve mihraplarda bordrleri ssleyen yldz
kompozisyonlar iinde yan yana, dey veya kademeli dizili birden ok rozet
bulunur. Rozetler trbelerin cepheleri ile mezar talar ahidelerinin bezemesinde
de tercih edilen sslemelerdir.
Seluklu ve Beylikler Dnemi yaplarnda ta malzeme kullanm yaygndr.
Seluklularn Anadoluda ta temel yap malzemesi olarak kullanmas,
corafyaya/evreye uyum, rnn bolluu ve yresel malzemeyi deerlendirme
isteiyle ilikilidir (Bakrer, 1981, s. 19). rneklerde moloz ta rg, kesme ta
kaplama malzemesi olarak karmza kar. Yaplarda genellikle n cephe dzgn
kesme tala kaplanarak, dier (yan ve arka) cephelerden ayrlm, eksenine da
takn ve yksek tutulan antsal ta kap yerletirilerek dtan alglanmas
salanmtr. n cephedeki ta kap ile baz camilerde mihrap dzgn kesme tala
kaplanarak benzer kurgu (ni-kavsara-kuatma kemeri-bordrler) ve sslemeleri
ile bizi ynlendirir.
zellikle dzgn kesme ta malzeme kabara ve rozetlerin yapm ve ssleme
teknikleri iin ok uygundur. Bu nedenle yukarda belirttiimiz Orta Anadolu
Blgesi (Karaman, Kayseri, Konya, Nide ve Sivas) ehirleri ta iilii asndan
nem tar. Dnemin yaplarnda tan yan sra az saydaki inili mihrap ve
kemer ile ahap mihrap, minber, pencere ve kap kanatlarnda da kabara ve
rozetler yer alr.
rneklerde kreler boyutlu, kre kesitli kabaralar yarm daire, yarm daireden
kk ve byk dbkey, koni kesitli kabaralar ise gen biimli olarak da
yansr. Rozetler ise ounlukla daire biimlidir. Ayrca, ekenar drtgen, okgen,
dilimli, yldz, gen-yarm daire birleimi (damla ?) gibi farkl biimlerde
rozetler de vardr.
Kabara ve rozetlerin yzeyi kazma, oyma, ajur/delik ii ve kakma teknikleriyle
bezenmitir. Sslemede yaygn olarak oyma teknii tercih edilmitir. Kre ve
koni kesitli kabaralarn dbkey biimi ajur/delik ii tekniinin uygulanmasna
elverilidir. Delik ii tekniindeki bezemeler gelerin derinlik etkisini
artrmaktadr. Sslemede geometrik, bitkisel, yaz, figrl ve karma trde motifler
grlr.
Bu gelerin bezemelerinde ounlukla merkez kompozisyonlar tercih edilmitir.
Kre, kre kesitleri/kabaralar ve rozetlerin genellikle daire biimli (dbkey ya
da dz) bir yzeye sahip olmalar merkezden da doru yaylan sslemelere
olanak salar. Bu nedenle bezemelere yldz rgler hkimdir (nal, 1982, s. 79).
Baz rnekler ortadaki yldzn kollarnda sral ya da dnml dizilen rumi,

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

239

palmet ve lotus motifleri ile sslenmitir. Bir grup rozetin yzeyini ise ok
yaprakl iekler bezer. Ayrca kabara ve rozetlerin yzeyi iin arkfelek
motifleri de en uygun bezemelerdir.
Mimari bezemede kre, kre kesitli/kabara ve rozetlerin ssleme eleman olarak
tercih edilmeleri bir beeniyi ortaya koymakla birlikte, eitli ikonografik
anlamlar tadklarn da gstermektedir. Aratrmaclardan S. gel (1966, ss. 9495) ounlukla yldz motifleriyle sslenmi bu gelerin daire, yarm kre veya
kre biimi yansttklarn dikkate alarak, kozmolojik anlamlar tadn ve kk
birer gk kubbe sembol olduklarn belirtmektedir. Kre kesitleri/kabara ve
daire biimli rozetlerin ok kullanm, genellikle yldz bezeli olmalar, bazlarnn
yzeyine Allah yazlmas, slam ikonografisinde yaygn olan daire motifinin
tad tanr, gkyz ve kainat gibi dinsel ve kozmolojik anlamlarla ilikili
olmaldr (Karamaaral, 1993, ss. 258-260).
rnekler incelendiinde erken tarihli eserlerde daha ok hemyz ve yzeyden
da takn rozetler ile yarm kre biimli kabaralarn kullanld grlr. 13.
yzyln ikinci yarsnda lhanl Dnemi ile balayan bezeme dilindeki deiim bu
gelerin biimlenmesine, tekniine ve sslemesine de yansr. Bu dnem
geometrik (yldz kompozisyonlar) bezemenin yerine bitkisel motiflerin tercih
edildii, yksek kabartma da takn kvrk dal, rumi, palmet, lotus, hayat aac
motifleri kullanmnn artt bir sretir. Bitkisel motiflerle uyumlu olarak kre
kesitleri/kabaralar ve rozetlerin de ayn ekilde da takn ilendii ve
yerletirildii gzlenmektedir. zellikle byk apl rozetlerin says artarak
keliklerin yan sra bordrler ve yan nilere dalan bir grnm sergiler.
Yapm teknii olarak zellikle yap tana monte edilen/eklenen kreler ve kre
kesitleri (yarm kreden byk) ile daha byk apl rozetler keliklerin yan sra
ta kap bordrlerine yaylan bir dizilim gsterirler.
Seluklu- Beylikler Dnemi ncesi Erken slam ve sonras Osmanl Dnemi
yaplarnda kabara ve rozetler az sayda rnekte kullanlmtr. rnek olarak
Buharadaki Samanolu smail Trbesinin (10. yzyl) iten kubbe tromp ve
aralarnda yer alan kemer keliklerindeki yarm kreden kk kabaralar ile
Kahiredeki El Aqmar Camii (1125) n cephesi ve ta kap kemer keliindeki
hemyz rozetler verilebilir (Grabar, 1988, Res. 128-129; Mazot, 2000, s. 152).
Ayn ekilde Amasya Bayezd Paa Camiinin (1414) son cemaat yeri kemer
keliklerinde bulunan yarm kre biimli, kademeli silmelerle kuatlan drt
kabara ile stanbul II. Bayezd Camiinin (1505) avlu revaklarnn kemer
keliklerinde yer alan yarm kreden byk kabaralar rnek oluturur (zbek,
2002, ss. 295-301, Res. 310-313; Kuban, 2007, ss. 201-203).
Amasya rneinde kabaralardan dou ve batdakilerin yzeyi kufi karakterde
Muhammed yazlar, dier ikisinde ise on kollu yldz motifleri yer alr. Ayrca
Amasya Yrg Paa Zaviyesinin (1430) giri revak kemerinin balangcnda,

240

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

yaklak kare biimli tan yzeyine da takn olarak ilenmi daire biimli bir
rozet vardr (zbek, 2002, ss. 409-413, Res. 423). Rozetin yzeyi kvrk dal, rumi
ve palmet motifleriyle bezenmitir.
Anadoludaki Bizans, Grc ve Ermeni yaplar ile komu kltr evrelerinde
zellikle Suriyedeki Zengi, Eyyubi ile Msrdaki Memluklu eserlerinde de kre,
kre kesitleri/kabaralar ve rozetler yer alr. Bu kltr evreleri ta iilii
asndan nem tar.
Bizans yaplarndan Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi kaz buluntular iindeki
Lento HN 00- 5262 numaral parada , HN 00 5356 numaral lentoda yarm
kre biimli drt kabara dikkati eker. Kabaralarn yzeyi kazma, kabartma,
ajur/delik ii teknikleri ile yaplm geometrik, bitkisel, ha, kristogram gibi
sembolik motiflerle bezenmitir (tken, 2001, ss. 362-366, Res. 1-2). Benzer
ekilde kabaralar Manisa Ulu Camii (1366) devirme stun balklarnda da yarm
kre kesitli, yzeyi arkfelek ve ok yaprakl ieklerle bezeli be kabara yer alr
(tken, 2001, s. 364, Res. 8). Ayrca kabara ve rozetler Afyon ve Akehir
evresindeki Orta Bizans Dnemi ta eserlerinde de yaygn biimde
kullanlmtr. Afyon Mzesindeki dkm numaras 1404 olan mermer aritravn
yzeyine hemyz ilenmi biri arkfelek, dierleri ok yaprakl ieklerle
sslenmi , 1398 numaral mermer aritravn yzeyine da takn ilenmi,
dml dairelerle kuatlan ok yaprakl ieklerle bezeli alt rozet yer alr
(Parman, 2002, ss. 99-100, Foto. 2/b, 3). Akehirdeki Ferruhah Mescidi (1224)
bat cephesinde devirme olarak kullanlm, 10-11. yzyla tarihlenen aritrav
parasnn yzeyinde de da takn ilenmi, dml dairelerin ortasnda yzeyi
ok yaprakl ieklerle bezeli be rozet vardr (Yldrm, 2006, s. 74).
Anadoludaki Ermeni yaplarndan Van Akdamar Kilisesi (10. yzyl)
cephelerinde ve Ani Surp Grigor/ Tigran Honents Kilisesi (1215-1232) kubbe
kasnanda daire biimli ok sayda rozet vardr (Anonim, 1972, Fig. 9, 67).
Akdamar Kilisesi gney cephesinde David ve Goliath figrlerinin arasnda ayn
tan yzeyine da takn olarak ilenmi daire biimli, ok yaprakl ieklerle
bezenmi iki rozet ile geyik figr yer alr. Tigran Honents Kilisesi kubbe
kasnandaki rozetler de da takn ilenmi yzeyi ok yaprakl iek, arkfelek
ve ha motifleriyle bezenmitir.
Suriyedeki Zengi ve Eyyubi ile Msrdaki Memluklu yaplarnda ta kullanm
youn olmasna karn kre, kre kesitleri/kabaralar ve rozetler az sayda rnekte
bulunur. am Klciye Medresesinin (1245) ta kaps zerinde da takn
ilenmi daire biimli rozet yer alr. Rozetlerin yzeyi on sekiz ve yirmi drt
yaprakl ieklerle bezenmitir (Herzfeld, 1968, ss. 1-4, Fig. 94-95). Halepteki
Farafra Hanikahnn (1237) mihrab kemer keliklerinde birer kabara ile kilit
tanda yldz bezeli bir rozet vardr (Eser, 2000, s. 296, Lev. 193).
Halep Han es- Sahbunun (13. yzyl) ta kap kemer keliinde da takn

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

241

rozetler grlr (Meinecke, 1992, ss. 184-185, 129a).

Sonu olarak kre kesitleri/kabaralar ve rozetler Anadolu dnda 10. yzyldan
balayarak, Anadoluda ise zellikle Orta a Trk Dnemi (Seluklu-Beylikler)
yaplarnda yaygn kullanlmtr. Bu elemanlarn varl zellikle astronomi,
geometri, kozmoloji ve matematik gibi alanlarda dnemin bilgi birikimini ortaya
koymaktadr. Kukusuz ki kabara ve rozetlerin tercihinde dnemin beenisi, bani
veya sanatnn istei, tan yaygn kullanm veya tad eitli ikonografik
anlamlar da etkili olmutur. ounlukla da kapal olan Seluklu yaplarnn n
yz/cephesinde konumlanan ta kaplarda bordrlerle yaratlan dey izgisel
dizilimi (snr) kran bu geler, keliklere kademeli serpitirilerek cephelerde
hareketli bir grnm sunarlar.

242

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

Kaynaka
Altun, A. (1978). Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi. stanbul:
Kltr Bakanl Yaynlar.
Anonim. (1972). Monuments of Armenian Architecture. Beirut: Hamazkain Association
Garmirian Fund Publication.
Anonim. (1977). Illustrated Dictionary of Historic Architecture (C. M. Harris, Ed.). New
York: Dover Publications.
Arkan, N., Tuutlu, E. ve Eraslan, Y. (2009). Krehir Emiri Caca Bey ve Medresesi
Simetrik Yaklamlar. Krehir: Krehir Valilii Yaynlar.
Arseven, C. E. (1965). Sanat Ansiklopedisi, II. stanbul: Mill Eitim Yaynlar.
Arseven, C. E. (1998). Sanat Ansiklopedisi, IV. stanbul: Mill Eitim Yaynlar.
Bakrer, . (1976). On ve On Drdnc Yzyllarda Anadolu Mihraplar. Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Bakrer, . (1981). Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu Mimarisinde Tula
Kullanm, I. Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi Yaynlar.
Balc, M. (2007). Analitik Geometri. Ankara: Balc Yaynlar.
Bilget, B. (1989). Sivas Gk Medrese. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Bilget, B. (1991). Sivas Buruciye Medresesi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Cantay, G. (1992). Anadolu Seluklu ve Osmanl Darifalar. Ankara: Atatrk Kltr
Merkezi Yaynlar.
Curl, J. S. (1999). Oxford Dictionary of Architecture. Oxford: Oxford University Press.
akmak, . (2001). Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Ta Kaplar (1300-1500).
Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
akmakolu Kuru, A. (1995). Kayseride ah Kutlu Han Kmbeti. Dokuzuncu
Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, 23- 27 Eyll 1991 stanbul Bildiriler
iinde (C. 2, ss. 393-406). Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Demiriz, Y. (1977). XIV. Yzylda Aa leri. Yzyllar Boyunca Trk Sanat (14.
Yzyl) iinde (ss. 61-71). O. Aslanapa (Haz.). stanbul: Tifdruk Matbaas.
Deniz, B. (2007). Azkara Han. Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylar iinde (ss.
321- 345). (H. Acun Ed.). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Diez, E., Aslanapa, O. ve Koman, M. (1950). Karaman Devri Sanat. stanbul: stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Durukan, A. (2007). Aksaray Sultan Han. Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylar
iinde (ss. 141-159). (H. Acun Ed.). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar.
Duymaz, A. . (2007). Susuz Han. Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylar iinde (ss.
274- 285). (H. Acun Ed.). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Erdemir, Y. (2007). nce Minareli Medrese Ta ve Ahap Eserler Mzesi. Konya: Konya
Valilii l Kltr ve Turizm Mdrl Yaynlar.
Eser, E. (2000). 11- 14.Yzyllar Anadolu-Suriye Sanat likileri (Cephe Mimarisinde
Suriye Etkileri). Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara.

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimari Sslemesinde

Kre, Kre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet

243

Fleming, J., Honour, H. and Pevsner, N. (1972). The Penguin Dictionary of Architecture.
England: Penguin Books Ltd.
Grabar, O. (1988). slam Sanatnn Oluumu. stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar.
Gndodu, H. (1982). Sivrihisar Alemah Kmbetinin Mimarisi, Geometrik ve Figrl
Plastik Sslemeleri zerine. Vakflar Dergisi, 16, 133-142.
slimyeli, N. (1973). Sanat Terimleri Ansiklopedisi, I (A-L). Ankara: Ankara Sanat
Yaynlar.
slimyeli, N. (1976). Sanat Terimleri Ansiklopedisi, II (M- Z). Ankara: Ankara Sanat
Yaynlar.
Grr, M. (1999). Beylikler Dnemi Mimarisinde Ta Ssleme (1300- 1435)I-II. Doktora
Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara.
Grr, M. (2000). Amasya Gk Medrese Camii Ssleme Program. Uluslararas
Drdnc Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara 4- 7 Kasm 1997 iinde (C.
2, ss.1-10). Ankara.
Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlk Szl. stanbul: Yap Endstri Merkezi
Yaynlar.
Herzfeld, E. (1968). Damascus: Studies in Architecture III. Ars Islamica, XI-XII, 1-70.
Karamaaral, B. (1993). e Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakknda. Sanat Tarihinde
konografik Aratrmalar Gner nala Armaan iinde (ss. 249- 270). Ankara:
Hacettepe niversitesi Yaynlar.
Karamanolu, K. (1983). Genel Botanik. stanbul: alayan Kitabevi.
Kuban, D. (1997). Divrii Mucizesi, Seluklular anda slam Bezeme Sanat zerine
Bir Deneme. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Kuban, D. (2001). Divrii Mucizesi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Kuban, D. (2007). Osmanl Mimarisi. stanbul: Yem Yaynlar.
Kuran, A. (1969). Karamanl Medreseleri. Vakflar Dergisi, 9, 209-223.
Kutluay, S. (1988). Divrii Ulu Camii ve Darifasnn Ta Ssleme Program, I- III.
Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara.
Mazot, S. (2000). Tunusia and Egypt: the Aghlabids and Fatimids. Islam Art and
Architecture iinde (ss. 128-160), (M. Hattstein and P. Delius, Eds.). France.
Meinecke, M. (1992). Die Mamlukische Architektur in Agypten und Syrien: (648/1250 bis
923/1517). Kairo: Abhandlungen des Deutschen Archaologischen Instituts.
Mlayim, S. (1982). Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler Seluklu a.
Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
gel, S. (1966). Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat. Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar.
nkal, H. (1996). Anadolu Seluklu Trbeleri. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar.
tken, Y. (2001). Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazsndan Seme Kk
Buluntular. V. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozyumu,
Bildiriler, 19- 20 Nisan 2001 iinde (ss. 361- 384). Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.

244

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi

zbek, Y. (2003). Osmanl Beylii Mimarisinde Ta Ssleme (1300- 1453). Ankara:

Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Pakaln, M. Z. (1993). Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II. Ankara: Mill
Eitim Yaynlar.
Parman, E. (2002). Orta ada Bizans Dneminde Frigya (Phrygia) ve Blge
Mzelerindeki Ta Eserleri. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Sayl, A. ve Ruben, W. (1947). Trk Tarih Kurumu Adna Krehirde Caca Bey
Medresesinde Yaplan Aratrmann lk Ksa Raporu. Belleten, XI(44), 673- 691.
Schneider, G. (1980). Geometrische Bauornamente Der Seldschuken in Kleinasien.
Wiesbaden: Reichert.
Schneider, G. (1989). Pflanzlche Bauornamente Der Seldschuken in Kleinasien.
Wiesbaden: Reichert.
Szen, M. (1972). Anadolu Medreseleri 2 Seluklular ve Beylikler Devri. stanbul:
stanbul Teknik niversitesi Yaynlar.
Szen, M. ve Tanyeli, U. (1992). Sanat Kavram ve Terimleri Szl. stanbul: Remzi
Kitabevi.
aman Doan, N. (2008). Ispartada Seluklu ve Beylikler Dnemi Mimarisi. Isparta:
Isparta Valilii l Kltr ve Turizm Mdrl Yaynlar.
TDK. (1988). Trke Szlk, 1 A-J, 2 K-Z. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Tuncer, O. C. (1991). Anadolu Kmbetleri 2 Beylikler ve Osmanl Dnemi. Ankara:
Sevin Matbaas.
nal, R. H. (1982). Osmanl ncesi Anadolu- Trk Mimarisinde Ta Kaplar. zmir: Ege
niversitesi Yaynlar.
nal, R. H. (1989). Erzurum ifte Minareli Medrese. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
nal, R. H. (1992). Erzurum Yakutiye Medresesi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Yldrm, . (2006). Philomeliondaki (Akehir) Bizans Dnemi Ta Eserleri. Yksek
Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara.
6 Mays 2009 tarihinde www.interaktifmatematik.com/kure.html adresinden eriildi.
8 Mays 2009 tarihinde www.interaktifmatematik.com/dik-ve-eik-dairesel-koni-html
adresinden eriildi.