Você está na página 1de 177
SACHAPI KAWSAKKUNA Animales de la Selva Libro de Lectura y Escritura N° 4 QUECHUA DE SAN MARTIN con traducci6n al castellano MINISTERIO DE EDUCACION con la colaboracién del Instituto Lingiiistico de Verano Pert - 1996 MINISTERIO DE EDUCACION EDUCACION BILINGUE INTERCULTURAL DE LA SELVA MATERIAL EDUCATIVO: Serie para la ensefianza de la Lectura y Escritura en la lengua verndcula quechua de San Martin. Tercera edicién revisada, 1996 aprobada por R.D.R. N° 00016 (1% ed. exp., 1979; 2° ed. rev., 1991) La elaboracién de SACHAP] KAWSAKKUNA para la ensefianza de la Lectura y Escritura en quechua de San Martin ha estado a cargo del Instituto Lingiiistico de Verano. Los cuentos fueron escritos por Alejandro Tuanama Fasabi, Artidoro Tuanama Satalaya, Rufino Tuanama Fasabi y Victor Cenepo Sangama. Colaboré como organismo revisor la Oficina Técnico— pedagogico de la Direccién Regional de Educacion—Ucayali. Academia Regional Kechwa de San Martin Resolucién Directoral NO 01-93 Considerando: Que el Instituto Lingiifstico de Verano viene elaborando textos y folletos para el kechwa hablante de San Martin, Que por Resolucién N@ 03-93 procedente de la Academia Mayor de la Lengua Kechwa, con sede en la ciudad del Cuzco y de fecha 05-04-93, en el artfculo primero de dicha resolucién se reconoce a la Academia Regional de Kechwa del Departamento de San Martfn con sede en la ciudad de Lamas, otorgdndole todas las condiciones de cardcter oficial-para su normal funcionamiento. Que la Academia Regional Kechwa de San Martin tiene entre sus fines y objetivos, analizar y pronunciarse sobre los problemas de cardcter lingiifstico que afectan al kechwa sanmartinense, asf como también estimular la publicacién en kechwa de folletos, libros y artfculos para revistas y periddicos. Se resuelve: Primero: Autorizar el uso del alfabeto kechwa aprobado por esta Academia para la publicacidn de textos y otros materiales educativos en el kechwa de San Martfn, Segundo: Dicho alfabeto debe ser publicado en cada texto. Tercero: La presente Resolucién Directoral deber4 consignarse en parte visible de cada texto y tendrd vigencia a partir de 1a fecha de expedicién. REGISTRESE Y COMUNIQUE; ALFABETO QUECHUA DE SAN MARTIN En este libro se utiliza el Alfabeto Basico General de Quechua, establecido por Resolucién Ministerial N° 4023-75-ED, del 16 de octubre de 1975. El alfabeto para el quechua sanmartinense esta formado por las siguientes letras: a, ch, h, i, k, 4 m,n, A p,1, 5, sh, u, w, y. En préstamos del castellano se emplean también las letras b4¢f8j,0. EJ quechua de San Martin emplea exclusivamente la letra k en vez de ¢ y gu del castellano. Ej.: kaspi “Arbol”; kikin “él mismo”. Las demas letras se pronuncian como en castellano, con algunas excepciones que nacen de la fonologia quechua. sh se pronuncia como sh en Ancash, 5j.: shimi “boca” w se pronuncia como hu en Hudnuco al inicio de una silaba, y como u al final de la silaba. Fj.: wasi “‘casa”; wawki “hermano”. Las oclusivas p, f, k fluctdan entre la pronunciacin sorda (p, t, k) y ta sonora (4, d, g) cuando siguen a una nasal (m, n). La sonorizacion es mas frecuente en el caso de k, segun la zona, el hablante o la palabra. Cuando la letra n va delante de p se pronuncia m; por ejemplo wasinpi ‘“‘en su casa” se pronuncia wasimpi. La Resolucién Directoral USE N° 0903 del 27 de diciembre de 1990 autoriza el uso de este alfabeto en textos y otros materiales educativos en el quechua de San Martin. PROLOGO DE LA SERIE Presentamos la serie de libros de lectura PANCHU MARINAWAN y SACHAPI KAWSAKKUNA destinados para los escolares quechua-hablantes del Departamento de San Martin. El libro PANCHU MARINAWAN comienza con un aprestamiento para la lectura, luego inicia a Ja lectura con la ensefianza de las silabas y el uso de éstas en la construccion de nuevas palabras. También presenta elementos gramaticales y ejercicios para practicarlos. Ademas incluye lecciones de escritura. En PANCHU MARINAWAN se presentan trece letras del Alfabeto Basico General del Quechua: las consonantes ch, k, m, n, p, r, s, t, w, y; y las vocales a, i, u. En el libro SACHAPI KAWSAKKUNA se presenta el resto de las letras del Alfabeto Basico General: las consonantes 1, Il, fi, sh; y las vocales e, 0. Ademas, se presentan las letras b, d en palabras prestadas del castellano. También hay ejercicios de silabas y de elementos gramaticales. ORIENTACIONES AL PROFESOR La iniciacion en la lectura y escritura en quechua de San Martin se hace a través de los libros N° 3, 4. En la etapa de la iniciacién ensefiamos que leer no es solamente memorizar palabras. Aprenden todas las silabas del idioma aprendiendo a descubrir nuevas palabras por medio de las sflabas. 1. Pasos para ensefiar una pagina con texto motor y las palabras que lo componen. Bore 2 wo pga Repasar con tarjetas de palabras. Conversar sobre el dibujo. Leer el texto motor. Escribir el texto motor en la pizarra y hacer que los alumnos Jo lean. Sefialar las palabras una por una. Practicar las tarjetas con palabras. - Repartir tarjetas con las palabras del texto motor y amar a Jos alumnos a comparar su tarjeta con el texto que esta escrito en la pizarra. - Los alumnos deben formar el texto motor, juntando sus tarjetas. - Los demas alumnos leen. Leen el texto motor de la pagina. Buscan Jas palabras una por una en la pagina. Leen la pagina por sf mismos. Leen para el profesor. Practicar con Jas tarjetas. 2. Pasos para ensefiar una p4gina con silaba nueva. a. b. Repasar el texto motor y las tarjetas de silabas conocidas. Escribir los ejercicios de silabas en la pizarra. 1) Descomponer y componer la palabra clave sacada del texto motor, EI profesor dice: Aqui dice shiwi. ~—— Esta es la parte de shiwi que dice shi. ~—— Esta es la parte de shi que dice i. {Qué dice aqui? {Qué dice aqui? —— {shi {Qué dice aqui? 2) Por analogia, generar nuevas silabas (cuando los alumnos ya saben varias silabas). EI profesor dice: Ustedes conocen También conocen Ahora, {qué son estos? —— 3) Comparar o buscar la parte que es igual entre Jas silabas que esta ensefiando. Subrayarla. EI profesor pregunta: {Cual es la parte shi (letra) de estas sha silabas que es igual? Lean las silabas. shu 4) Hacer contrastar las partes que son diferentes entre las sflabas que conocen. El profesor dice: Cuidiles son las partes (letras) que son diferentes? Lean las silabas: 5) Generar (formar) algunas palabras nuevas combinando la nueva sflaba con las sflabas ensefiadas. El profesor dice: Ahora ustedes conocen varias sflabas. {Qué es esto? ———+ {Qué es esto? ——— {Qué es esto? ——— Si juntamos estas tres sflabas {qué palabras tenemos? shi sa c. Practicar con las tarjetas de sflabas. d. Leen la pagina por si mismos. e. Leen la pagina para el profesor. 3. Pasos para ensefiar una pdgina con particula gramatical. 1) Se repasa el texto motor y las tarjetas de palabras. Mikun surikuna. 2) Escribe los ejercicios de la particula en la pizarra, - Se descompone la frase clave que contiene Ja particula (surikuna). Ejemplo: (para ensefiar “-kuna’”) mikun surikuna surikuna suri ~ Se hace una comparacién usando la misma particula con otras palabras. El profesor dice: {Cudl es la parte que siempre queda igual? wasikuna shitarikuna ~ Se hace un contraste con otras particulas conocidas. El profesor dice: 4Cual es la parte que es diferente? rumi kaspi rumikuna kaspikuna 3) Leen la pdgina por sf mismos. 4). Leen la pagina para el profesor. jCUIDADO! jCUIDADO! iCUIDADO! Qué hacemos cuando el alumno se equivoca? Preguntamos: —jDe veras? ,Estés seguro? Nunca le decimos: —No. (porque no queremos desanimarlo.) Nunca le decimos la respuesta (porque él necesita pensar por su propia cuenta). Entonces, ,qué hacemos cuando el nifio se equivoca? 1 Preguntamos: —jDe veras? jestas seguro? 2. Le hacemos regresar a la pagina donde primero aparece la 3. palabra que ha olvidado. Le hacemos buscar la palabra en muchas paginas hasta que pueda recordarla bien. (Pero, aytidele sosteniendo la pagina con el dibujo delante de él mientras busca la palabra en varias paginas.) RECORDAR QUE DESDE EL PRINCIPIO LOS ALUMNOS DEBEN LEER Y ESCRIBIR DE IZQUIERDA A DERECHA. 4. Los pasos para una buena leccién de escritura. 1. Antes de la clase, rayar la pizarra, 2. Llamar a los alumnos a Ia pizarra y ensefiarles a formar la nraws palabra o la letra nueva. (Este paso se puede suprimir cuando hay varias palabras todas con letras conocidas.) Escriben la letra dos o tres veces en la pizarra mientras el profesor vigila. Practican en sus cuademos. Corregir los cuademos. Si hay errores, los alumnos practican la forma correcta. Dictar la leccion del dia (después de las primeras semanas). YACHAKUYPACHI 1 Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan. Panchuwan wasi charapa kuchikuna kawsansapa Panchuwan maskaykan aypa rumikuna kaspi wasi Marina Panchuwan kawsansapa chay wasipi. Chay wasi Panchupa Marinapa. Chakra chawpipi kawsansapa. Panchupa chakranpi tiyan aypa rumu aypa sara. Marinapa tiyan kuchikuna. Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan. Chay wasi Marinapa. Paypa tiyan aypa kuchikunaka. Sukaman rumuta wayuta mikunsapa. Panchu apaykan wiruta. Churan wasipi. Kuchinkuna tarinsapa wiruta. Sukaman mikunsapa wirutaka. 13 Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan. Chay wasipi kawsansapa kawsansapa kawsansapa mikunsapa kawsan purinsapa churansapa kawsan kawsansapa Chay wasipi kawsansapa Marinakawsan chay wasipi Panchuwan Marinakawsansapa chay wasipi Chay kuchi mikun rumuta Kuchikuna mikunsapa rumuta Chay charapa churan runtuta Charapakuna churansapa runtuta Panchuwan Marina kawsansapa chay wasipi. Kawsansapa chakra chawpipi. Paykunapa tiyan suk wawaka. Panchupa tiyan wiruka chakranpi. Marinapa tiyan aypa kuchikuna. Chay kuchikunaka sukaman maskansapa wayuta. Mikunsapa aypa rumuta wiruta. Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan. wasi maskansapa tarinsapa wirukuna kawsansapa Marina Panchuwan kawsansapa chay wasipi. Chay wasi chakra ukupi. Marinapa kuchinkuna sukaman aypata mikunsapa, Panchu apaykan sarata rumuta kuchikunapa. eee FT OE er iy Vv Vv WW WIWwW WwW WwW WwW YACHAKUYPACHI 2 Panchu aparin wankana aychala wasinman. aparin wankana maskan mikuykan kawsansapa Panchuwan tarinsapa kuchikuna wasinman aycha Panchu maskan wankanata sacha ukupi. Maskan wankana aychata Marinapa. Tarin wankanata. Apan wankana aychata wasinman. 16 Panchu aparin wankana aychata wasinman. win rin mn pin pun kin kun min mun in ku winku Wankanaka sacha ukupi kawsan. Chay wankanakunaka sukaman aypa kawsansapa. Panchu maskan wankanata. Kawan wankanata. Paypa tiyan wawan. Panchuka tarin chay wankana wawanta. Chay wankanata wasinman apaykan. Panchu aparin wankana aychata wasinman. Panchu aparin aychata wasinman. aparin aychata wasinman wasinman wasi wasi + Wasinman aparin aychata-wasinman Panchu aparin aychata wasinman wasinman }{ wasin wasinpi wasikuna wasiman yakuman wasipi yakupi wasika Pachu tarin wankanata. Chayta apan wasinman. Marina kusaykan wankana aychata ninapi. Panchu Marinawan sukaman mikunsapa. Marinapa wawan tarin winkuta wasin ukupi. Chay winkupi apan yakuta. Churan yakuta winkupi. Aparin yakuta wasinman chay winkupi. YACHAKUYPACHI 3 Shiwi mikun kaspi surikunata. shiwi kaspikuna surikuna shiwi maskaykansapa kawaykan wankana aycha wayukuna kurukuna Shiwi kawsan sacha ukupi. Mikun kurokunata surikunata. Mikun suk kaspi surita. Marinapa wawan kawan shiwita chakrapi. Chay shiwipa tiyan suk wawan, Sukaman mikunsapa kurukunata. Shiwi mikun kaspi surikunata. Marinapa wawan shutinka Shanti. Shamun yakumanta. Rin wasinman. Aparin aypa shitarikunata. Marinaka yanuykan shitarikunata. Sukaman mikunsapa shitarikunata. Shitarikuna kawsansapa yakupi rumi sikipi. Shanti Panchuwan tutapi shitarikunata yaku ukupi maskansapa. 20 Shiwi mikun kaspi surikunata. mikun surikunata surikuna surikuna wankanakuna suri wasikuna shitarikuna suri surikuna mikun surikunata rumi kaspi SI rumikuna kaspikuna } shiwikuna Shiwikuna mikunsapa kaspi surikunata. Shiwipa chupan sukaman suni. Shanti purin sacha ukupi. Sachapi kawan suk shiwita. Chay shiwika wawanwan purin. Rinsapa yakuman. Shantika katin paykunata. CT] NIW 1 Gd MmIiKUN SUK ~KGSD) 21 YACHAKUYPACHI 4 Pinsha yutushina chika. Chaymanta wankana kuchishina chika. pinsha yutushina chika shitari puka kinti shutin pawansapa wankana Shanti wasinman shamun wankanakuna shiwikuna pinsha shamun kuchishina chika umanpi sisa puru kinti Marinapa wawan maskaykansapa 22 Pinsha yutushina chika. Chaymanta wankana kuchishina chika. sha shu shamun shuti Shanti sha pinsha i sha shu H mashakun | = mishukuna yutushina washapi shun shunku tushunsapa Sacha ukupi aypa pinsha tiyan. Paykuna sukaman pawansapa. Chay pinshapa kirunka suni. Puka puka rikurin kirunka. Chaymanta kintipashina paypa kirun. 23 Pinsha yutushina chika, Chaymanta wankanakuna kuchishina chika. pinsha yutushina chika yutushina chika yutushina yutu yutu yutushina yutushina chika pinsha yutushina chika pinchi mishushina chika wankana kuchishina chika wiru pintushina chika pumaka mishushina kay kaspi panka sara panka chika shanshu umanka sisa puru Sacha ukupi Panchuka kawan suk shanshuta. Sukaman kushikun shunkunpi. Shanshu sisa puru umanpi. Kaspipi kawan shanshuta. Chay shanshuka yutu chika. Panchu kawan payta kasha kaspipi. 24 Pinsha yutushina chika. Chaymanta wankanakuna kuchikuna chika. Shiwipa shimin suni. Chaymanta chupan pichanashina. Mashuka pawan tutapi. Chaymanta wiwan aypa wawankunata. Shanti tarin shitarita, | Chaymanta apaykan shitarikunata wasinman. Marinapa wawan shutin Shanti. Maskaykan shitarikunata yakupi. Shitarikuna kawsansapa rumi sikipi. Chaymanta kawsan rumi washanpi. Chay yakupi tiyan aypa shitarikuna. Shanti tarin aypa shitarikunata rumi sikipi. Sukaman kushikun shunkunpi. Chaymanta rin wasinman. Apaykan shitarikunata mamanpa. Chaymanta Marina yanun shitarikunata. Chaymanta sukaman mikunsapa. Pishin paykunapa. 25 YACHAKUYPACHI 5 (REPASO) Mashuka pawan tutapi. Wawanta aparin, Mashukuna pawansapa wawankunawan, pishin wiwan mashakun mishukuna sisan puru shanshupa uman. kawansapa winku kushikun . pinshakuna winku shunku shamun kasha kaspi tushun shinti Shantika kawan aypa mashukunata wasin washapi. Sukaman pawansapa kayta chayta. Chaymanta pawansapa wasinkunaman. Chay wasi washapi tiyan aypa atun kaspikuna. Chay kaspikunapi kawsansapa aypa mashukuna wawankunawan. Sukaman pawansapa. Aparinsapa wawankunata. Pawansapa wawankunawan tutapi. 26 Mashuka pawan tutapi. Wawanta aparin. Mashukuna pawansapa wawankunawan. wawankuna paykuna sawanpi apaykan pawansapa apapay kawawan rupay apinsapa pinsha pintukuna pinchi Panchu kawan suk pinchita suk kaspi sawanpi. Chaymanta tarin chay pinchi wawanta. Chaymanta apan chay pinchi wawanta. Aparin Shantipa. Chaymanta Shantika kawan tatanta chay pinchi wawanwan. Sukaman kushikun. Chaymanta wiwan chay pinchi wawanta, Maskaykan wayukunata wasin washapi chaymanta chakrapi. Sukaman mikun chay pinchika. Pishin wayukuna paypa. Chay pinchika mishu chika. Tutapi mashakun ninapi mishushina. Mishushinami kawsan Shantipa wasinpi. 27 Mashuka pawan tutapi. Wawanta aparin. Mashukuna pawansapa wawankunawan. pawansapa aparinsapa mashakunsapa rikurinsapa kawsansapa Mashu kawsan kaspikunapi. Pawan kayta chayta. Chaymanta pawan tutapi. Aparinsapa wawankunata. Panchu kawan aypa mashukunata sachapi. Kaspi ukupi kawsansapa mashukuna. 28 YACHAKUYPACHI 6 Panchu kawsan warminwan chakrapi. kawsan kushikun shanshu kawan warmi warminwan sisan pura chakrapi wawanwan kaspikuna Panchu kawsan warminwan wawanwan chakrapi. Warminpa shutin Marina. Wawanpa shutin Shanti. Kawsan chay wasipi. Chay atun wasipi kawsansapa kushikuypuru Shantiwan. Chaymanta Shantika wiwan suk pinchita. Kushikuypuru wiwaykan. Chay pinchika mishu chikami. Mishutashina wiwan chay pinchika. Tutapi mashakun ninapi. Chaymanta sirikun yanta sawanpi chay pinchika. 29 Panchu kawsan warminwan chakrapi. Marinaka Panchupa warmin. Warminwan kawsan Panchuka chakranpi. Chaymanta wiruta rumuta tarpun Panchuka warminwan. Marina tarpun sara muruta kuchikunapa.:Aypata tarpun paykunapa. Chay kuchikuna sukaman yarkansapa. Mikunsapa:sarata rumuta wiruta. 30 Panchu kawsan warminwan chakrapi. Panchu kawsan warminwan kawsan warminwan warminwan warmi warminwan Panchu warminwan warmi warminwan kawsan warminwan Panchu kawsan warminwan Marinawan tushun Marinawan purinsapa yakuman kawsan warminwan tarpun wiruta aparin warminpa kawaykan warminta apaykan warminman tushun warminwan kawsan sachapi Marinaka Panchupa warmin. Kawsan warminwan chakrapi. Kushikuypuru kawsansapa. Chaymanta Marinapa wawan wiwaykan suk pinchita. Mishu chika chay pinchika. Sukaman yarkaykan. Shanti maskaykan mikunata pinchipa, Chaymanta shamuykan wasinman. Apariykan aypa wayukunata pinchipa. Chaymanta apaykan wirutapish paypa. Chaymanta chay pinchika kawan Shantita. Sukaman kushikun. Sukaman mikun wiruta wayukunata. Sukaman yarkan. Pishin paypa. 31 Panchu riman: —Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta. mikunchi warminwan aycha pishin riman kachichan kachi mana mikunchichu Panchu apaykan wankana aychata wasinman. Warmin riman: —~Mikunchi wankana aychata. Chaymanta Panchu riman warminta: ~~Pishin kachi. Apapay kachita. Aychata kachiwan mikunchi. Tarin kachita. Chaymanta kachichan aychata. Sukaman mikunsapa wankana aychata, 32 Panchu riman: —Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta. mikunchi wankanata mikun — wankanata mikun mikun mikun — wankanata mikunchi wankanata mikunchi kawsaykanchi tarinchi tarpunchi maskaykanchi rimanchi Panchu purin sachapi Shantiwan. Chaymanta riman: ——Kay sachapi tarinchi aypa wankanakunata. Chaymanta kawansapa wankanata raku kasha kaspi washanpi. Panchu riman wawanta: —Kuchishina wankana aychan. Chayta mikunchi. Chaymanta Shanti kawan shanshuta. Riman tatanta: —Mana mikunchichu shanshuta. 33 Panchu riman: —Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta. mana mikunchichu shanshuta mana mikunchichu mikunchi mana mikunchichu mana tarpunchichu mana tushunchu mana tarinsapachu mana maskanchichu mana kawsansapachu Shanshu kawsan yaku kaspi sawanpi. Mana kawsanchu yakupi. Chaymanta mikun wayukunata. Shanshuka mana mikunchu shitarikunata. Chaymanta sukaman mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta. Mana maskanchichu shanshuta. Maskanchi wankanata shiwita. 34 Panchu riman: —--Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta. tushun —_wasipi aparin yantata tushunchi wasipi aparinchi yantata tarpunchi wayukunata mana tarpunchichu kasha kaspikunata tarpunsapa kaspikunata Mikunchi pinshata shiwita chaymanta shitarikunata. Mana mikunchichu shanshu aychata. Chaymanta mana maskanchichu mashukunata. Chaymanta Shanti wiwaykan suk pinchita. Paypa shutin Rukuka. Sukaman yarkan. Pishin mikuna paypa. Sukaman mikun wayukunata wiruta runtukunata. Chaymanta tutapi Rukuka mashakun ninapi. 35 YACHAKUYPACHI 8 ¢Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi. ishnachi jmaypita? wiwanchi chayta mikunchi pinsha mishupa uyan wikunku wayu makinwan jmaypita? wasi washanpi pinchipa uyan ishnachipa karan yachan kachichan aychata UMaypita kawsan ishnachika? Kawsan sacha ukupi. Aypa ishnachika tiyan. Chay ishnachi suk kuchishina. Ishnachipa karan uyan yana yana. Mana wiwanchichu ishnachita. Chaymanta Panchupa warmin kawan jshnachita. zMaypita kawan? Kawan yaku washapi. Riman: —jMaypita kawsan chay ishnachika? 36 4Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi. ish ash ush 3:] ish ash wash pish kush tush kash sush kan sun kar sur 6: way wash waywash mas Vat pa \ attains tan sa pa Vat \ attains éMaypita kawsan waywash? Kawsan kaspi sawanpi. Chaymanta ishkay makinwan mikun kirunwan. Tarishpa sukaman mikun wikunku wayuta. ;Maypita tariykan chay wayuta? Maskashpa tarin wikunku kaspipi. Chayta sukaman mikun waywashka ishkay makinwan. 37 {Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi. &Maypita kawsan ishnachi? {maypita kawsan? {maypita? jmaypita? jmaypita kawsan? éMaypita kawsan ishnachi? 4maypita tarinchi? jMaypita tarinchi winkunku wayuta? {maypita churanchi? {Maypita churanchi yakuta? {maypita maskansapa? «Maypita maskansapa wikunkunata? Waywashka ishkay makinwan sukaman mikun wikunkuta. ¢Maypita tarin wikunkukunata? Suk wikunku kaspipi. Pishin wayukuna paypa. Sukaman yarkan chay waywasblka. Kawsan kaspikunapi sacha ukupika. 38 4Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi. imaypiti? 4Maypita waytan Shantika? Waytan yakupi. 4 Maymanta purin chay ishnachika? Purin sacha ukupi. ¢Mashnata tiyan? Aypa tiyan. Panchupa chakranpi tiyan ishnachi. ;Mashnata kawan Shanti? Kawan ishkayta. ,Maypita’ kawan chay ishkay ishanchikunata? Kawan chakranpi. i Waytanchu ishnachika? Ari yachan waytayta. Sukaman waytan yakupi ukupi. 39 YACHAKUYPACHI 9 ¢Tarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu. tarinchi : mana tarinchichu yaku sawanpi, ishnachi yarkansapa {mashnata? ishkay tumi sikipi gtarinchichu? tarpunchi Mana tarinchichu shitarikunata rumi sawanpi. {Maypita tarinchi? Tarinchi rumi sikipi. ;Tarinchichu yaku sawanpi? Mana. Mana tarinchichu yaku sawanpi. Tarinchi yaku ukupi rumi sikipi. 40 iTarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu. {Tarinchichu shitarita yaku sawanpi? jtarinchichu shitarita? jtarinchichu? tarinchi tarinchi jtarinchichu? jtarinchichu shitarita? {Tarinchichu shitarita yaku sawanpi? tarinchi tarinsapa jtarinchu? mana tarinchu tarinsapa étarinsapachu? {Tarinsapachu wankanata kaspi sawanpi? tarin jtarinchu? {Tarinchu mishuta sacha ukupi? éPanchuka tarinchu pinchita yakupi? Mana tarinchu yakupi. Sacha ukupi tarin pinchita. ;Maypita kawsan pinchika? Kaspikuna sawanpi kawsan. 41 {Tarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu. tarinchi riman jtarinchichu? {fimanchu? yarkansapa maskaykan jyarkansapachu? jmaskaykanchu? gmikunchichu? gtushushapachu? épishinchu? {kawsaykansapachu? jtarinchu? {Wiwanchichu ishnachitaka? Mana wiwanchichu. ,Mikunchichu aychanta? Ari mikunchi. Kuchishina chika chay ishnachika. Chaymanta aychan kuchipashina. Sukaman mikunchi. ;Maypiti tarinchi ishnachita? Tarinchi sacha ukupi chaymanta chakrakunapi. ¢Mashna ishnachikunata kawan Shanti -tatanpa chakranpi? Kawan ishkayta. {Purinsapachu Panchupa chakranpi? Ari sukaman purinsapa chakranpi. ,Imatata maskansapa? Maskansapa rumuta mikunankunapa. 42 ¢Tarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu. jmaypita kawsan? {mashnata purinsapa? {maymanta rinchi? jmaskanchichu shanshuta? mana maskanchichu {maypita kawsan shanshuka? gkawsanchu yakupi? mana kawsanchu yakupi jtarinchichu ishnachita? {mashnata tarinchi? jmaypita tarinchi? {maymanta purinsapa? {Maypita kawsan shitarika? Kawsan yaku ukupi chaymanta rumikuna sikipi. {Tarinchichu yaku sawanpi? Mana chaypi tarinchichu. Maskashpa tarinchi rumi sikipi. Chaypi tarinchi. Tarishpa apanchi wasinchiman. ¢Mikunchichu ishnachitaka? Ari mikunchi. Mikunchi kachiwan uchuwan. Sukaman mikunchi tarishpa ishnachitaka. ey YT NKUNACHICNU spANnacniakG 4B YACHAKUYPACHI 10 Afiushi suk kaspi wayuta mikushpa kawsan. wayu mikushpa afiushi suk kaspi wayu ishnachi jmashnata? mikushpa afushi afiushi tarpunchi jkawsansapachu? mana maskanchu mikushun yarkashpa Afiushi kawsan sacha ukupi. Wayukunata mikushpa kawsan. zPurinchu chakrapi wayukunata mikushpa? Ari sukaman purin. {Paypachu tarpunchi wayukunata? Mana. Mana paypachu tarpunchi. gImata mikushpati kawsan afiushika? Aypa wayukunata mikushpa kawsan. Afushi suk kaspi wayuta mikushpa kawsan. Panchu tarpun wayukunata chakranpi. Chaymanta Shanti kawan suk afiushitaka tatanpa chakran ukupi. Wayukunata mikushpa kawsan chay afiushika. Shantika shunkun ukupi riman: —Tataynika mana tarpunchu paypa. Shu apiy chay afiushitaka. Marinapa tiyan ishkay fiufiumakuna. Karansapa sarata wasi washanpi. Chaymanta Shanti shamun wasinman. Kawan chay ishkay fiufiumakunata. Kawashpa riman: —Sukaman sarata mikushpa kawsansapa chay fiufiumakunaka. Chay ishkay fiufiumakuna tutapi pufiunsapa suk atun puyfiu washapi. Puiiunsapa Marinapa wasinpi. 45 Afiushi suk kaspi wayuta mikushpa kawsan. afiushi mikushpa kawsan mikushpa kawsan kawsan kawsan mikushpa kawsan afiushi mikushpa kawsan tarpushpa kawsan yarkashpa kawsan kawashpa kawsan } kushikushpa kawsan tushushpa purin maskashpa mikun aparishpa pawan nishpa riman aparin kushikunchi aparishpa pawan kushikushpa kawsanchi Shanti kawan ishkay afiushikunata wasiwashapi. {Mashna afiushitaka kawan? Kawan ishkayta. Chaymanta apin sukta. Apishpa apan wasinman. Kushikushpa riman: —Yarkashpa mikushun kayta. 46 YACHAKUYPACHI 11 Waywash suk kaspikunapi purishpa kawsan. purishpa kawsan sukaman kaparin yakumanta shamun kushikushpa chayan karan mikunata manchakushpa sakishkani yaku sawanpi mana tarishkanichu sukaman asikun asikushpa kawsan mishushina wiwan shaykushpa chayan parlakun fiawinchikuna kawashkani asikuykan gmaypiti? fiufluma ishkay waywash puyfiukuna sakishpa ishnachi kachichanchi aswakuykan mana asikunchu 47 Waywash suk kaspikunapi purishpa kawsan. 1:] kaspi a 2: aou i 3:] kas kas ka as us is kus ka kas kas kus a kaspi mus mu musmuki Panchu purin sacha ukupi kuchinkunata maskashpa. Chaymanta tarin suk musmukita. 48 Panchu maskaykan kuchinkunata sachapi. Chaymanta kawaykan suk TMusmukita. Chay musmukika kaspimanta Panchuta kawashpa sukaman kaparin. Chaymanta Panchuka manchakushpa kunkan kuchinkunata maskayta. Rin wasinman - paykunata sakishpa. Manana maskannachu paykunata. Mana nima asikunchu. Chaymanta karumanta kawan Shantita fianpi. Payka rin shamun rin shamun mashna kuti. Apaykan yakuta mamanpa. Chayta kawashpa Panchuka kushikushpa riman shunkun ukupi: —Warmini aswakuykan. ‘Chaymanta chayan wasinpi sukaman shaykushpa. Chaymanta Marina kusanta aswanta kun suk patipi. Chaymanta Panchu riman warminta: Sacha ukupi kawashkani suk masmukita kuchinchita maskashpa. Sukaman kaparishka kawawashpa. Chaymanta sukaman manchakushpa. kutimushkani. Mana tarishpa sakishkani kuchinchikunata. Chashna riman Panchu Marinata. Chaymanta sukaman asikuykan warminwan. 49 Waywash suk kaspikunapi purishpa kawsan. chus kus kus chas chusku kuska kusni chaskinchi chis pas kanchis paskanchi Marina rin shamun kanchis kuti yakuta aparishpa. Aswakuykan. Kuti kuti churan yakuta suk atun puyfiupi. Mana maskanchu kuchinta kusanwan. Shuyan payta aswanwan. Panchu maskaykan chay chusku kuchinkunata chayta kayta. Kayna paskashpa sakishka paykunata. Chaymanta rishka chakranman. Mashkashpa maskashpa mana tarinchu kuchinkunata. Suk suni waskata apashipa purin sacha ukupi. ;Maypita tarin kuchinkunata? Mana tarinchu chakranpi. Mana kawanchu sachapi. Mana tarinchu ni maypi. Chaymanta kutin wasinman. Warminka kun aswanta. Chusku patikunata chaskin Panchuka warminmanta. Shanti a = snanit Kawan 50 YACHAKUYPACHI 12 (REP ASO) Chay fiufiumakuna wachansapa runtunkunata yaku mafianpi. Chaymanta wachansapa rumikuna sikipi. fufiumakuna wachansapa tuntukuna afiushi maskashpa Kirunwan waywash mikunchi sawanpi shiwikuna tarinsapa fiawikuna musmuki aswakuykan waskakuna wankanakuna kawaykanchi puyfiu ishnachi {tushunchu? ilafiayni shitari wiwansapa yaku mafianpi charapa aparishpa Tumi sikipi shanshu tarpushka winkukuna yaykun pawansapa kanchis pinsha chusku ishkay Chay fiufiumakuna wachansapa runtunkunata yaku mafianpi. Chaymanta wachansapa rumikuna sikipi. wa chash pa way tan sa pa wachashpa waytansapa as wa kuy kash pa tu shush pa aswakuykashpa tushushpa Marina wiwan ishkay fiufiumakunata. ,Mashnata tiyan. Marinapa? Tiyan ishkay. Purinsapa yakupi kurukunata maskashpa. Paykunapa pishin kurukuna wayukuna. Chaymanta waytansapa chay yakupi. Mana mikunata tarishpa wasiman kutinsapa. Sukaman yarkansapa. Chaymanta Marina karan sarata paykunata. Sukaman mikunsapa sarata. Sarata mikushpa chay fiufiumakuna ishkay ishkay runtukunata wachansapa. Suk atun rumita tarishpa chay rumi sikipi wachansapa. Chay atun rumita tarinsapa wasi washapi. Mana wachansapachu yakupi. Chaypi waytansapa. Chaymanta mana wachansapachu chay atun puyfiu washapi. Chaypi tutapi samansapa. 51 52 Chay fiufiumakuna wachansapa runtunkunata yaku mafianpi. Chaymanta wachansapa rumikuni sikipi. ¢Mashna puyfukuna tiyan Marinapa wasinpi? Tiyan aypa puyfiukuna. Ishkay tiyan yakupa. Suk atun tiyan sarapa. Chaymanta suk puyfupi Marina churan kachita runtuta aychata. Chaymanta chay suk atun puyfiu washapi wachashpa samansapa Marinapa fiufiumakuna. Chaymanta Shantipa pinchi yaykun wasinpi yarkashpa. Sukaman maskan mikunata chayta kayta. ;Maypita tarin runtukunata? Sukaman mikunayan chay fiufiumakunapa runtunkunata. Maskashpa maskashpapish mana tarinchu. 53 Panchu warminwan kawsan chakrapi. Kushikushpa kawsansapa. Marina wiwan fiufiumakunata. ,Mashnata wiwan Marina? Wiwan ishkayta, Suk raku rumi sikipi chay fiufiumakuna wachansapa. {Maypita chay raku rumi? Marinapa wasin washapi. Chaymanta Shantipa tiyan suk pinchi. Chay pinchipa shutin Ruku. ¢Maypita tarinchi pinchitaka? Tarinchi sacha ukupi. Rukuka sukaman mikun runtukunata. Maskaykan puyfupi. Maskaykan yanta washanpi. Maskaykan yaku washapi. Chayta kawashpa Marina asikushpa riman: —Roukuka mana tarinchu fiufiuma runtuta mana maskashpa chay rumi sikipi. Rukuka sukaman mikunayan chay fiufiumakunapa runtunkunata. ¢Maypiti wachashkasapa runtunkunata? Rukuka maskaykan wasipi. Maskaykan wasi washapi. Chaymanta maskan yaku rumikuna ukupi. Maskashpa maskashpapish mana tarinchu runtukunata. Mana maskanchu chay raku rumi washanpi wasi washan. Chayta kawashpa Shanti asikushpa riman: —Rukuyni mana nima maskanchu chay suk raku rumi sikipi. Chaypi wachansapa mamaynipa fiufiumakuna. 54 YACHAKUYPACHI 13 Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi tukuy layata kawan atun fiawiyuk kashpa. Tanchina tukuy laya fiawiyuk lanchina fufiumakuna kanchis iskun fiawiyuk puyfiukuna chusku Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi pawan mikunanta maskashpa. Chay lanchina apin mashuta. Tukuy layata kawan atun fiawiyuk kashpa. jMaypita kawanchi lanchinata? Kawanchi sacha ukupi. Suk kaspi ukupi kawsan chay lanchinaka. Chay kaspi ukumanta kawan tukuy layata. 55 Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi tukuy layata kawan atun fiawiyuk kashpa. la pis ni ni lapisnini Lanchina tutapi apin mashutaka. Chaymanta luspi machakuytaka apishpa pawan. Atun fiawiyuk kashpa tukuy layata kawan tutapi luspishina. Chaymanta lanchinaka mana mikunchu isulakunata surikunata. Shiwika chayta mikun lanchina mana. Chay lanchina tukuy layata apin pawashpa atun fiawiyuk kashpa. 56 Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi tukuy layata kawan atun fiawiyuk kashpa. atun fiawiyuk lanchina atun fiawiyuk fiawiyuk ishnachi suni chupayuk fiawi Marina chusku kuchiyuk Panchu atun wasiyuk flawi Marina suk wawayuk fiawiyuk wankana suni kiruyuk atun fiawiyuk ishnachi yana yana karayuk chupayuk kuchiyuk kiruyuk yantayuk wawayuk shutiyuk warmiyuk fiawiyuk kachiyuk Lanchinakuna tukuy layata kawansapa atun fiawiyuk kashpankuna. Mana mikunsapachu isulakunata. Chaymanta luspi mana pawansapachu. Tutapimi pawansapa. ST YACHAKUYPACHI 14 jlmapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa. fiukiu yaykun lanchina puyfiukuna kikin wifian atun fiawi kuchisbina chika i shiwikuna shanshu yaykun pukakuru fiawiyuk jimapati? Panchu wiwan wiruta fiukiuta rurananpa. Chaymanta Marinaka churan chay fiukfiuta puyfukunapi. Chaymanta pokakurukuna sukaman maskansapa fiukijuta. 58 {Imapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa. Shukush tiyan aypa chakranchipi. ,Imapata wiwanchi shukushta? Manami wiwanchichu chayta. Kikin wifian chaypi. Chay shukush ukupi kawsan atukka. 59 jimapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa. Imapata yaykun pukakuru mikunapi? Nukiiuta maskashpa. jlmapata Shanti apaykan aypa yakuta? Marina aswakunayan. zlmapata Panchu maskan aypa pankakunata? Maskan wasita rurananpa. yPanchu wiwanchu shukushta? Mana wiwanchu shukushta. Wiwan wiruta. Chaymanta aypa pukakurukuna kawsansapa chay wirupi. Sukaman maskansapa fivkfiuta. Chaymanta fiukfiuwan Marina ruran aswata. Chay fiukfiuwan mishkichin aswanta. Mishki pure Marinapa aswan. Chay mishki puru aswanta churan taksha atun puyfiukunapi. Chaymanta Panchu warminwan wiruta tarpushpa kawansapa suk taksha atukta shukush ukupi. ,Chay atukka kawanchu manachu Panchuta? Mana kawanchu. Chaypi pufiushpa mana kawanchu paykunata. Imapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa. {Kawanchichu shukushta Panchupa chakranpi? Ari kawanchi. mapati tiyan shukushka chakrapi? Kikin wifiashpa miran chay shukushka. iMaypita kawsan atukka? Kawsan shukush ukupi. ¢Kawanchichu shukushta wirushina layata? Mana. Chay shukushta kawanchi pintutashina. Panchupa chakranpi tiyan aypa shukush. Chay shukushka pintushina Jaya. Mana kawanchichu wirushina layata. Mana wiwanchichu shukushtaka. Kikinmanta miran. Chay shukushmanta mana ruranchichu fiukfiuta. Wirumantami ruranchi filukfiuta. 61 YACHAKUYPACHL 15 Atuk pikurumanta ashwan atun. pikurumanta ashwan atun ashwan raku no ~ shukush taksha puyfiukuna, lanchina isulakuna mana chupayukchu wirushina laya Sacha ukupi aypa atuk tiyan. Chay atukka pikurumanta ashwan atun, Atukka chupayuk chaymanta pikuru mana chupayukehu. Pikuru kawsan shukush ukupi. Chaymanta atuk kawsan sachapi. Chaymanta shukush pintumanta ashwan raku. Chay shukushka sukaman miran. Chaymanta Panchu wiwan pintuta wasinta rurananpa. 62 Atuk pikurumanta ashwan atun. atuk pikurumanta ashwan atun pikurumanta ashwan atun ashwan atun ashwan atun pikurumanta ashwan atun atuk pikurumanta ashwan atun shukush pintumanta ashwan raku wankana aycha kuchimanta ashwan mishkik pinchi mishumanta ashwan atun wiru pintumanta ashwan taksha pukakuru isulamanta ashwan raku isula pukakurumanta Shukush pintumanta ashwan raku. Aypa shukush tiyan Panchu chakranpi. Afiushika chaymanta pikuruka chawpipi chay shukush chawpipi kawsansapa. Wiru pintumanta ashwan taksha. {Imapata Panchu chakranpi wiwan Pintuta wiruta? Pintuta wiwan wasinta rurananpa. Chaymanta wiruta wiwan Marina mishki aswata rurananpa. Chaymanta ruransapa fiukfiuta rantikunanpa. 63 Atuk pikurumanta ashwan atun. aswayni Marinapa aswanmanta ashwan flukiiu pinchi suk mishumanta ashwan raku afiushi pikurumanta ashwan taksha pukakurukuna isulamanta ashwan aypa tiyan Chay shukush ukupi kawsan afiushi pikuru shanshukuna. Chaymanta tiyan aypa taksha atun kurukuna. Sukpa shutin pukakuru sukpa isula. Paykuna kawsansapa chay shukush ukupi. Chay pukakuru isulakunamanta ashwan taksha. Chay pukakuru sukaman yaykun Marinapa fiukfunpi. ;Imapati yaykunsapa? Nukfuta mikunanpami yaykunsapa. Attuk-pikurumanta-ashwan- tor YACHAKUYPACHI 16 Lluychu wawayan sachapi. Paypa wawanka shuyu puru. Muychu wawayan shuyu puru chikan laya fiukfiu waiiuchin chusku ishkay animal shanshu mishkik animalkuna Janchina lluychu Lluychu kawsan sachapi. Lluychutaka mikunchi. Aychanka puka puka. Sukaman mishkik puru chay lluychupa aychan. 65 Lluychu wawayan sachapi. Paypa wawanka shuyu puru. 1: ] luychu u lluy lu Iu tluy u Iluychu Nuk lik Yun = Nin Tuy Panchu maskaykan Iluychuta. Maskashpa kawan sukta. Kawan chay luychuta wawanwan. Wawan allimami. Shuyu shuyu. Chaymanta wajiuchin chay Jluychupa mamanta. Wajfiuchishpa wasinman aparin. Aychanta apan warmin mishkita mikunanpa. Kushikushpa mikunsapa. Chaymanta lluychupa wawanta aparin wasinman Shantika wiwananpa. 66 Lluychu wawayan sachapi. Paypa wawanka shuyu purv. puk lay kan puklaykan Sacha ukupika kawsan tukuy laya animalkuna. Kawsan Iluychu wawankunawan. Kawsan wankana ishnachi shiwiwan. Tukuy paykuna kawsansapa wayukunata kurukunata mikushpa. Paykunamanta ashwan taksha animalkuna tiyan. Tiyan afiushi pikuruwan. Paykuna kawsansapa wayukunata kurukunata mikushpa. Chaymanta kaspikunapi kawsansapa waywash shanshu pinshawan. Chay waywashpa chupan sukaman suni. Kaspi kaspipi purishpa kawsan. Chaymanta shanshuwan pinsha mana chashnachu kawsansapa. Paykuna pawansapa samashpa rama ramakunapi. Chay shanshuka umanpi sisa puru. Chaymanta pinshapa kirun suni. Chashnami chay sacha ukupi kawsansapa. 67 YACHAKUYPACHI 17 (REPASO) Ukullukuy chupanta aysashpa purin. ukuilukuy afiushi Tluychu mashukuna killupura lanchina llutashpa isula chikyak flawiyuk ankash pufiunsapa allilla puyfiukuna mishkikpuru fiufiumapa runtun mana kawanchichu aysan puyfiukuna pukakuru sapallan waywash yurak fianpi Ukullukuy tiyan aypa sacha ukupi. Tiyan taksha chaymanta atun chika. Purin chupanta aysashpa sachapi kaspipi- Chaymanta chupan shuyu puru. Ishkay layata kawanchi chupanta. Chikyawan yanalla shuyu puru kawanchi chupantaka. 68 Ukullukuy purin chupanta aysashpa. ¢Maypita kawsan chay ukullukuy? Kawsan kaspipi sacha ukupi. {Purinchu chupanta aysashpa? Ari chupanta aysashpa purin, jMashnatata kawanchi tutapi? Mana kawanchichu ukullukuyta tutapi. ilmapata mana kawanchichu tutapi? Tutapi yaykun wasinpi pufiunanpa. Aypa ukullukuy tiyan. Chay ukullukuy wasinta ruran. Chaymanta chay wasin ukupi runtunta churan. Ruran wasinta runtunta wachananpa. Manara runtuyuk kashpara sacha ukupi purin chupanta aysashpa. Chaymanta tutapi yaykun wasinpi pufiunanpa. Ukullukuy purin chupanta aysashpa. ukullukuy ashwan taksha afiushimanta Huychu ashwan atun kuchimanta ukuchakuna ashwan aypa tiyan ukullukuymanta éMikunchichu Luvychuta? &Wiwanchichu luychuawanta? gShuyuchu luychuwawanka? Marinapa ishkay laya puyfiu tiyan lanchina tukuy layata tarin pawashpa ukulluy chikan laya shuyu Nuychumanta Aypa shukush tiyan chakranchipi. Panchu mana wiwanchu chay shukushta. Kikin wiflashpa miran. Chay shukush ukupi tiyan aypa sachapi kawsakkuna. Chaymanta Marinapa tiyan aypa puyfiukuna kallanakuna. Llutashpa turan ishkay layata. Sukta ruran atunta sukta ruran takshata. Chay atun puyfiupika churan aswata chaymanta chay taksha puyfiupika churan yakuta upyananpa. 70 YACHAKUYPACHI 18 Marina aypa wallpayuk. Panchu ishkay allkuyuk. Katichin allkunkunata apinankunapa ituchita. wallpa mikarawa alli allku allkuyuk Duychu Janchina katichin tukuy laya wawayuk wallpayuk allku fiukfiu afiakun chayrayku mirapun munan yaykuchin yachansapana tiyapun mikarawa Marina aypa wallpayuk. Marinapa wallpankuna sukaman mirapun, Sukaman mikunsapa sarata. Sarata mikushpa aypa runtukunata churansapa. Chayrayku sukaman miran wallpakunaka. val Marina aypa wallpayuk. Panchu ishkay allkuyuk. Katichin allkunkunanta apinankunapa ituchita. 1: ! all ull ill wall kull mill 3. tull ull 2} wall kull = mill mill all wak = kuk —smik kall wash kush mush Panchu ishkay allkuyuk. Katichin ituchita apinankunapa. Allita yachansapana ituchita katiyta. Kallpashpa sukaman afiakunsapa. Ajiakushpa yaykuchinsapa ituchita. Yaykuchishpa apinsapa sukta. Apishpa kallpashpa apan Panchupa. 72 Marina aypa wallpayuk. Panchu ishkay allkuyuk. Katichin allkunkunata apinankunapa ituchita. Panchu katichin allkuta katichin Panchu katichin wafiuchin allku katin yaykuchin kawachin allku katin manchachin Panchu katichin wachachin Panchu katichin allkuta mirachin mishkichin Marina katichin allkunta Mishukuna wafiuchinsapa ukuchata Marina yaykuchin mikarawata wasinpi Marina mirachin wallpata sarawan. Mikunanchita mishkichinchi uchuwan Shantika manchachin musmukita 3 Marina aypa wallpayuk chaymanta tiyapun ishkay flufiumakuna. Chaymanta wiwan suk warmi suk ullku mikarawata. Yana yana millwayuk. Chay ishkay mikarawamanta sukaman mirapun Marinapa. Aypa mikarawata wiwan Marinaka chay ishkay mikarawamanta. Chay warmi mikarawa aypa runtunta wachan, Chaymanta maypipish kaptin churan. Marina sukaman maskanan tiyan chay runtukunata. Chaymanta tutapi maypipish kaptin pufiunsapa. Marina mana munanchu chayta. Chayrayku tukuy tuta yaykuchin wasinman mikarawakunata chaypi pufiunankunapa. Chay mikarawa machakuyta kawashpa sukaman kaparin. Chay machakuyka sukaman manchachin chay mikarawata. Morinapo-wallpankona—— | 14 YACHAKUYPACHI 19 Chay chorchochor yunkururu chika. Chaymanta chusku pich- ka runtukunata.churan, chorchochor maypipish kaptin yunkuru mana katichinchichu aypalla ankash puru chupayuk ishkay laya sinchita kantan wakin tutayaptin 3 kantansapa wafiuchinchi “ wikunku millwan machakuy Chorchochor kawsan aypalla chakra sacha ukunpina. Chay chorcho- chorka yunkururu chika. Runtunkunataka churan suk kaspi sikinpi. May- pipish kaptin wachan. Chaypina machakuy mikupun chay runtuntaka. Chay chorchochorka wachan chusku pichka sokta runtukunata, Run- tunka puka puka. Chay chorchochorka mana nima chupayukchu. Kirun chakinpish puka puka runtunshina. Chay- manta yunkururu chika. Chaymanta kantan tuta- pacha. Chorchochor yunkururu chika. Chaymanta chusku pich- ka runtukunata churan. chorchochor chor cho ° ° cho chor chorchochor 15 76 7 ka lor yan chi kaloryanchi luk shin chi to ro pish ku lukshinchi toropishku pish ki Hu ku na pishkillukuna Toropishku tiyan sacha ukupi. Chay toropishkuka mill- wan yana koloryuk. I Toropishku chakinkuna chorchochormanta ashwan suni. Chaymanta chay toropishku suk wallpa chika. Aychan yana yana. Chaymanta chay toropishkuka mana atun pishkillu kashpapish sukaman sinchita kantan. Chay pishkilluka kawsan suni urku sachakunapi. Chaypira kantakunsapa. Chaymanta aypa yunkurure tiyan sacha ukupi, Ckay yunkururu runtunta wachan chusku pichka soktakaman ankash puruta. Wakin yunkururu mana runtuyuk kashpaka suk kaspipa pawan tiyarik, Chaypina pufiun tutayaptinka. Chay yunkururu simarun puru Kawawashpanchi sukaman kaparishpa pawan. Sunipi rin tiyarik. Chaypina kantakun shor shor shor nishpa. Chashna kawsan chay yunkururuka. oh) Chay chorchochor yunkururu chika. Chaymanta chusku pich- ka runtutaka churan. Ll: i sf pi pa pu pich pach puch 3: :{ pich Nuch mach pik uk mas pish uy = man 5: Iluk wish chor chas chak uch uch ku man ta uchkumanta 80 YACHAKUYPACHI 20 ¢Pita riksin chay ishkay pishkillukunata? Suk shutin espuytino chaymanta sukka shutin esterero. espuytino kaparikshina kantan ankash kolor estereto esterero wafiuchinsapa chorchochor espuytino llukshinchi koloryuk uyarinchi kaparikshina ¢Pita yachan maypimi kawsan espuytinoka? Chay espuytino kawsan sacha ukupi. Payka pufiun machay sikinpi. Espuytino pu- ka yanawan millwayuk. Chaymanta mikun kaspi wayukunata. 81 (Pita riksin chay ishkay pishkillukunata? Suk shutin espuytino chay- manta sukka shutin esterero. 1: ] esterero espuytino es e es ko pe ta eskopeta Eskopeta kech len kuch lun kach Jan es te ra estera Estera 82 chall we ru challweru (Pita riksin chay ishkay pishkillukunata? Suk shutin espuy- tino chaymanta sukka shutin esterero. épita riksin chay pishkilluta? {pita riksin? ipita? {pita? épita riksin? jpita riksin chay pishkilluta? ¢Pita riksin chay ishkay pishkukunata? {Pita maskan estererota? {Pita kawaykan espuytinota? {Pita riksin tukuy sachapi kawsakkunata kay allpapi pawaptinkuna? Nuka riksini chay espuytinota chaymanta shanshuta. Chay shanshupa u- man sisan puru. Chaymanta chay sisashina laya umanpi chay pinsha umanmanta ashwan atun sisa. Espuytinopa umanpish sisashina laya. Paypa sisankuna taksha. Chaymanta shanshupa atun. 83 éPita riksin chay ishkay pishkillukunata? Suk shutin espuy- tino chaymanta sukka shutin esterero. épita ipipata? (Pita riksin payta? {Pipata chay pankakuna? {Piwanta rinka pichakuk? {Pitata riksinki laktapi? {Pimantata chay aswaka? jpiwanta? jpitata? {pimantata? ¢Pita riksin chay ishkay pishkukunata? ¢Mashnata riksinchi? {Maymanta pawansapa? jRiksinkichichu chay yana yana pishkutaka? {Maypita pufiunsapa mikarawakuna tutapi? {Pitata uyarinchi? Espuytinoka kantaykan. Chayta uyarinchi. Payka kantan suk kuchi kaparikshina. Mana yachashpa rimanchiman wankana kaparik shiraminishpa. Chay estereroka sukaman alli challweru. Estereroka takshasillu. Takshasillu kashpapish maskan challwata mikunanpa. {Pita yachan imashnami challwakun estereroka? Sukaman mikun challwakunata. 84 YACHAKUYPACHI 21 (Imawanta esterero espuytinopish apinsapa mikunankunata? Chay estereroka ismallawan apin challwata. Chaymanta espuytino suni kirunwan apin wayukunata. mitayeru ismallawan esterero challweru juserukuna uchkumanta wishchumun pita? jimawanta? killupintu (Imawanta apin estereroka challwakunata? Ismashpalla apin. Ismanta wishchun yakupi. Chaymanta yakuman urman apik suk challwata kawashpa. Chayrayku chay estereroka kawsan yakuta katishpalla. 85 ¢Imawanta esterero espuytinopish apinsapa mikunankunata? Chay esterero apin challwakunata ismanilawan chaymanta espuytinuka suni kirunwan apin wayukunata. gimawanta apin challwata? Zimawanta apin? dimawanta? ¢imawanta? {imawanta apin? gimawanta apin challwata? .imawanta apin challwata? {imawanta rantin challwata? gimawanta mikunchi challwata? zlmawanta chay estereroka apin challwakunata? Apin ismanilawan. {Maypita isman? ,Allpapichu yakupichu? Chay esterero challwakushpa yakullapi isman. :Imarayku isman chay estereroka? Isman challwakunata chaskichinanpa ismanta. Chaymanta yakupi urman. challwata apik. Chashnallami mikun estereroka. zImawanta esterero espuytinpish apinsapa mikunankunata? Chay esterero challwakunata apin ismanllawan chaymanta chay espuytino suni kiruwan apin wayukunata. jimawanta apinsapa mikunankunata? ¢Maypita apin challwata? (Kirunwanchu apin wayuta? {Mashnata chay wallpapa chanin? éimawanta? gimata? zima layata? 86. jImatata mikushpa kawsan esterero? Kawsan challwata apishpa. {Imawanta apin estereroka mikunanta? Apin ismanllawan. Chay estereroka yakuta katishpa kawsan. Yakupi mikunanta tarin, {imawanta esterero espuytinpish apinsapa mikunankunata? Chay esterero challwakunata apin ismanllawan chaymanta chay espuytino suni kiruwan apin wayukunata. {mashnata? {pitata? jimakukti? épipata? {tarinchu? jmaymanta? gmikunchichu? {maypita? {piwanta? jpiwanti? ima orata? jtiksinchu? ¢Pipata chay pinchika? ¢Piwantf kawsan chay pinchika? éMashnata apin suk kutillapi? (Imatata rinki !aktapi? jImarayku rinkichi merkaduman? {Maypita pufiun chay espuytinoka? Pujiun machay sikipi. Millwanka puka yanawan kolor. Chaymanta kantan suk kuchi kaparikshina. Mana yachashpa rimanchiman wankanashinami nishpa. 87 YACHAKUYPACHI 22 ¢Pipata chay kimsa shaprukuna? Mitkakushpa mitkakush- palla purinsapa. kimsa shaprukuna mitkakushpa challwakuna machay sikipi terenu jimarayku? toropishku luserukuna ismallawan mitayeru esterero puriyta chorchochor sokta aros jpiwanta? mitkakushpalla atipansapa jima orata? Mash kaway chay kimsa shaprukunata. Mitkakushpa mitkakush- palla purinsapa. ,Pipata paykunaka? 88 {Pipata chay kimsa shaprukuna? Mitkakushpa mitka- kushpalla purinsapa. shaprukuna shapru shap sha mitkakushpa mit mit mi mitkakushpa Chay kimsa JJullu shaprukunaka Shantipa. Mama allku chayrak llullukushka. Chayrayku manara atipansaparachu puriyta allillata. Mitka- kushpa purinsapa. 89 {Pipata chay kimsa shaprukuna? Mitkakushpa mitkakushpalla purinsapa. mit mitkakushpa shap wap sip sham wam mit shay war tim kim ut is ay chu lor mer sam sip shap ur wall tam ya mup tin tamyamuptin sip ran chi sipranchi tap si na kun tapsinakun sam pa yan sa pa mi kup tin chi sampayansapa mikuptinchi up yan sa pa upyansapa 90 Shanti sukaman kushikun chay kimsa mushuk shapru allkukunawan. Chayrak nasishpankuna sampayansapara mana nima atipansaparachu puriyta allita. Mitkakushpa mitkakushpalla purinsapa. Sukaman asikuykan chayta kawashpa Shantika. Tutayaptin sukaman tapsinakunsapa chiriwan. Chayrayku Shantika kosinapi pufiuchinsapa shaprukunata. Mamankunawan mashakunsapa. 91 YACHAKUYPACHI 23 Awiwakuna diyapi pufiunsapa tutapika mikunsapa. awiwakuna wikunku tamyamuptin mitkakushpalla diyapika shaprukuna urman diyapi awiwa urmansapa killupintu asikuykan Awiwakuna urmansapa wikunku pankapi. Wasintaka ruransapa wikunku pankamanta allimata wankushpa. Chay awiwakunaka diyapi pufiunsapa. 92 Awiwakuna diyapi pufiunsapa tutapi mikunsapa. 2: i e ou di de du din den dun ku sa du kusadu mer ka du merkadu 93 Awiwakuna sukaman mishkinsapa wira likidu kashpa. Maskashpa suk kaspisapa ukunpi tarinchi. Tarishpa surkunchi dedunchiwan. Chaymanta apanchi wasinchikunaman kusaduta mikunanchipa. Chaymanta chay awiwa tukun killupintu. Chashna tukushpana pa- wan diyapika. Chay awiwamanta tukuy laya killupintuka tiyan. Tiyan taksha atun. Puka koloryuk chaymanta yana yana. Tiyan killu killu allima killupintu. Chaymanta tiyan ankash ankashkuna. Pawan may- tapish kaptin. Mikun pukushkata sisata. nki Tyr KIOuUTO MIKUNCH 94 YACHAKUYPACHI 24 Bayano kosinapi tarin tukuy layata. Sakra dafiu likidu bayanoka. Chayraykumi chikninchi. kosina bayano tukuy laya chikninchi Nachapa diyapi chayraykumi lanchina yana likidu chakidu chorchochor espuytino mukun teradu Bayano kawsan wasi teradupi. Chaypi diyapika pufiun tutapi urayamun allpaman mikunanta maskak. Kosinapi chay bayanoka tarin tukuy layata. Aychata mikun llachapata mukun. Sakra dafiumi chay bayanoka. Chayraykumi chikninchi. Tukuy wasipi tiyan bayanoka. 95 Bayano kosinapi tarin tukuy layata. Sakra dau likidu. Chayraykumi chikninchi. bayano a ba. ba a bayano si yan ban lip bar de say yan mit lam 96 Aypa bayanokuna pufiunsapa kumba ukupi. Diyapika pufiunsapa tutapika sakra dafiusapami. Chaymanta tiyan chay manilayba atun baya- nokuna. Chay manilayba atun bayanokuna ukucha chika. Sukaman mikunsapa sarata. Chayrayku mishuta wiwanchi wasinchipi bayanota apinanpa. Chay bayanokuna mutkinsapa mishuta. Chayrayku mana Ilukshinsapachu uchkumanta. Mishuka mana biskuchu. Shuyashpa shuyashpa bayanota uchkun Jadunpi kunanlla tarin. Chaymanta apin kumbapi chaypi shuyashpa. Chaymanta sukaman chiknishpa apin. Pukllashpa pukllashpa apin chay bayanota. Chaymanta mikun. Mishkik likidu paypa. Chay mishuka ukullukuyta chaymanta manllayba ukuchata apishpa mikun. Mana mishu tiyaptin paykunaka sukaman miran. Chaymanta mikunsapa tukuy laya teradupi. Chaymanta chay mishuka allima laya millwayuk. Wakinkuna shuyu likidu. Wakin pakuchu millwayuk bayanoshina laya. Wakin yana likidu. Wakin pukawan yurakwan chakrudu. |<] KI = Gg GGnu tik 7 YACHAKUYPACHI 25 YAKUPI KAWSAKKUNA {Pita kawsan yakupi? Allita yachanchi chayta. Aypa laya challwa- kuna kawsansapa yakupi. jlma layata chay challwakunaka? Tiyan atun challwakuna chay- manta tiyan chay takshasillukuna. Chaymanta tiyan shuyu puru kashayuk- kunapish. Purinsapa yakupi manada manadata. Chaymanta tiyan challwakuna sukaman aypa kashayukkuna. Manchachiwanchiman mikuyta. Mikushpa kichkinchiman kashankunawan. {Amafiansapachu kawsayta allpapika challwakunaka? Manami amafiansapachu. Yakullapi kawsansapa. Challwaka yakumanta surkushpa santamin wafiun. Mana amafiansapachu kawsayta yaku washanpi. 98 YACHAKUYPACHI 26 KUKARACHA LLUKSHIRKANSHI KUSANTA MASKAK Chaypishi suk diya suk kukaracha llukshirkan kusanta maskak. Chaymanta kusanta maskashpa kallarinanpi tinkunakurkan suk man- llayba burruwan. Chay burruka tapurkan kukarachataka: —Ola kukaracha, ,Maymanta rinki? Kukaracha aynirkan: —Riykani kusaynita maskak, Burruka willarkan: RS —Aku kasarakuypa fiukawan. Kukarachaka aynirkan: —Mash kantay. Burrtuka kantarkan: —Okshi okshi okshi. Kukarachaka rimarkan: —Ayaw mana munaykichu. Chaymanta mana munashpa kukarachaka chashna willashpa rirkan. Burroke-kantaykar:————— VT TTT ——UKSPMT OKSAT OKSN YACHAKUYPACHI 27 KUKARACHAKA TINKURKANSHI ANIMALKUNATA Chaymanta riykashpa tinkunakurkan suk manllayba torowan. Chay toroka tapurkan kukarachataka: —Ola kukaracha. ;Maymanta rinki? Kukaracha aynirkan: —Riykani kusaynita maskak. Toroka willarkan: —Aku kasarakuypa fiukawan. Kukaracha aynirkan: —Mash kantay. Toroka kantarkan: —UUUUUUUUU. Kukaracha rimarkan: —Ayaw mana munaykichu. Chaymanta mana munashpa kukarachaka chashna willashpa rirkan. Chaymanta riykashpa tinkunakurkan suk manllaypa allkuwan. Allkuka shamuykaptin kukarachataka tinkurkan. Allkuka rimarkan: —Ola kukaracha mandinkilla. ;Maymanta rinki? Kukaracha aynirkan: —Riykani kusaynita maskak. Allkuka willarkan: —Aku kasarakuypa fiukawan. Kukaracha willarkan: —Mash kantay. Allkuka kantarkan: —Wak wak wak wak. yy Kukaracha willarkan: —Ayaw mana y munaykichu. “> ellos tienen hambre él esta buscando {tienen hambre? cestd buscando? gcomemos? @bailan ellos? ghace falta? iviven ellos? gencuentra él? - {Criamos al oso ishnachi'? No lo criamos. ,Se come su carne? Sf, se come. El oso ishnachi es del tamafio de un chancho. Su carne también es como del chancho. Lo comemos con gusto. ;Dénde se lo encuentra al oso? Lo encontramos en el monte y también en la chacra. {Cudntos osos ishnachis ve Shanti en 1a chacra de su padre? Ve dos. ;Andan por la chacra de Pancho? Si, andan mucho por la chacra, {Qué cosas buscan? Buscan yuca para comer. 141 pagina 42 {Se encuentran carachamas en la superficie del agua? No se las encuentran, idénde vive? ‘buscamos al shansho i centre cudintos andan? no lo buscamos ja donde van’? {dénde vive el shansho? {vive en el agua? no vive en el agua {d6nde encontramos al oso ishnachi? {cudntos encontramos? zdénde los encontramos? ja dénde van? Dénde vive la carachama? Vive en el rio y debajo de piedras. Se las encuentra en la superficie del agua? No se las encucatra allf. Buscando las encontramos debajo de las piedras. Después las llevamos a la casa. {Se come el 050 ishnachi? Si, se lo come, Lo comemos con sal y ajf. Con qué gusto lo comemos cuando lo encontramos. ESCRITURA: ;Se come e} oso ishnachi? Sf, se lo come. LECCION 10 pagina 43 El afiuje* vive comiendo frutos de algunos 4rboles. fruto comiendo afiuje fruto de algiin drbol 080 ishnachi gcudntos? comiendo afuje afiuje sembramos viven ellos? él no busca comamos con hambre El afiuje vive en el monte. Vive comiendo frutos. ,Anda en las chacras comiendo frutos? Si, anda mucho. {Sembramos frutos para é!? No sembramos para él. {De qué vive el aiiuje? Vive comiendo muchos frutos. 142 pagina 44 El afiuje vive comiendo frutas de ciertos drboles. Pancho siembra frutos en su chacra. En ese momento Shanti ve un afiuje andando en la chacra de su padre. El afiuje vive comiendo frutos. Shanti se dice a sf mismo: —Mi padre no siembra para él. . Marina tiene dos patos. Les da maiz detrds la casa. Al poco rato Shanti regresa a la casa. Ve a los dos patos. Mirdndolos dice: —Esos patos comen mucho, Esos patos duermen detrés de un cdntaro grande. pagina 45 El aftuje vive comiendo frutos de algunos érboles. afinje vive comiendo vive comiendo vive vive vive comiendo afiuje vive comiendo vive mirando contento vive bailando anda buscando come Hevando vuela hablando dice lleva estamos contentos Hevando vuela imos contentos Shanti ve a dos afjujes detrés de su casa. ,Cudntos aftujes ve? Ve dos. Caza a uno de ellos, Después Jo lleva a su casa. Contento dice él: —Cuando tenemos hambre lo comeremos. 143 ESCRITURA: Los patos descansan detrds del cAntaro. LECCION 11 pagina 46 La ardilla vive en los rboles. andando vive gtita mucho viene del rio contento llega le da comida de miedo lo dejé en Ja superficie del agua” no encontré se rfe mucho: riéndose vive como al gato lo cria cansado llega él conversa pégina 47 La ardilla vive andando de un drbol a otro. nuestros ojos he visto est4 riéndose idénde? el pato el ntimero dos la ardilla los céntaros dejando el oso ishnachi Je ponemos sal ella esté haciendo chicha ino se tie 6: \ella esta preparando chicha] \ mono chico, tipo hapale, Pancho anda por el monte en busca de sus chanchos. En esa busqueda encuentra a un mono hapale, pagina 48 Pancho est4 buscando sus chanchos en ef monte. En ese instante, él ve un mono. hapale. Ese mono grita, con mucha fuerza viendo a Pancho desde el arbol. Y de miedo Pancho se olvida buscar los chanchos, Regresa a su casa dejdndolos. Ya no los buscé. Ni siquiera se rie. 144 Pancho desde lejos ve a Shanti. E] va y viene al rfo varias veces. Est4 levando agua para su madre. Al verle a su hijo se puso contento. Se dice a si mismo: Mi esposa esté preparando chicha. En seguida llega muy cansado a la casa. Marina le sitve chicha a su esposo en un pate. Después Pancho conversa con su esposa: —Cuando estaba buscando nuestros chanchos vi un mono hapale en el monte. Me vio y grit6 fuerte. Y de mucho miedo regresé a casa, Sin encontrar a los chanchos volvi. Asf le cuenta Pancho a Marina. Seguidamente se rie fuerte junto con su esposa. pagina 49 La ardilla vive andando de un Arbol a otro. el humo recibimos desatamos el pulmén Marina va y viene (siete veces) trayendo agua. Est preparando chicha. Sigue poniendo agua a un c4ntaro grande. No fue a buscar los chanchos con su esposo. Le esper6 con la chicha. Pancho busca los cuatro chanchos por todos lados. Los habfa dejado desaténdolos, ayer. ¥ se fue a la chacra, Aunque los busca mucho, no los encuentra. Con una soga larga anda por el monte. éDé6nde encontraré a los chanchos? No los encuentra en la chacra. No se les ve en el monte. No los encuentra por ningiin lado. Asi que vuelve a la casa. Su esposa Je da chicha. Pancho recibe de su esposa cuatro pates. ESCRITURA: Shanti ve a cuatro monos: LECCION 12 (REPASO) Pagina 50 Esos patos ponen sus huevos en a orilla del rio, También los ponen debajo de las piedras. los patos ellos ponen los huevos el aftuje buscando con sus dientes la ardilla comemos encima de algo los osos hormigueros ellos encuentran los ojos un mono hapale ella esté preparando chicha las sogas 145 jas huanganas estamos mirando el cantaro el oso ishnachi gbaila ella? mi hermana carachama ellos crian Ja orilla del rio el motelo Nevando debajo de la piedra el shansho él sembrd los drboles espinosos él entra ellos vuelan el ntimero siete el tucdn el némero cuatro el nimero dos pagina 51 Los patos ponen sus huevos en la orilla del rfo. Y también los ponen debajo de las piedras. ellos nadan preparando chicha Marina crfa dos patos. ;Cudntos patos tiene Marina? Tiene dos. Esos patos andan por Ia orilla del rfo buscando gusanos. A ellos les gusta los gusanos y frutos. Y también nadan en el rfo. Cuando no encuentran nada para comer vuelven a la casa. Comen bastante por eso tienen mucha hambre. Entonces Marina les da mafz. Comen mucho mafz. Cuando comen mafz siempre ponen dos huevos. Ponen sus huevos debajo de una Piedra grande. Esa piedra grande se encuentra detrés de la casa. No ponen huevos en el agua. Allf nadan. Tampoco los ponen detrés del c4ntaro grande. Alli descansan de noche. pagina 52 Los patos ponen sus huevos en Ia orilla del rfo. También descansan detras del céntaro grande. {Cu4ntos cAntaros tiene Marina en su casa? Tiene muchos cAntaros. Tiene dos para cl agua. Tiene uno grande para poner granos de maiz. Y en el otro céntaro pone sal, huevos y carne. Y detrés de uno de esos cdntaros grandes descansan los patos de Marina después de poner sus huevos. Entonces en ese momento el pichico de Shanti entra con. hambre. Por todos lados busca algo que comer. Encontrard los huevos? Quiere comer fos huevos de los patos. Aunque los busca mucho no los encuentra. 146 pagina 53 Pancho vive en la chacra con su esposa. Viven contentos. Marina cria patos. {Cuéntos cria? Cria dos. Debajo de la roca grande ponen sus huevos. Dénde esté esa roca grande? Detras de la casa de Marina. Shanti tiene un pichico. El pichico se llama Rukuka, {Dénde se le encuentra al pichico? Se le encuentra en el monte. Rukuka come mucho los huevos en Ja casa de Marina. Los est4 buscando en el cAntaro. Los esté buscando detrés de Ia lefia. Los est4 buscando al otro lado del rio. Pero Marina dice riéndose: —Rukuka no encontrar4 los huevos de los patos porque'no los busca debajo de la roca. Rukuka quiere comer los huevos de los patos, ;Dénde los pondran’? Rukuka los est4 buscando en 1a casa. Los estd buscando detrés de la casa. Y busca entre las piedras por las orillas del rfo. Tanto que busca, no encuentra los huevos. No busca, pues, por debajo de la roca que esté detris de la casa. Shanti dice tiéndose: Mi Rukuka no busca debajo de la roca. Alli, los patos de mi madre ponen sus huevos. ESCRITURA: El mono de Shanti tiene mucha hambre. LECCION 13 pagina 54 El bho vive en el monte. Como tiene ojos grandes, ve de todo en la noche. el bho de todo tiene ojos el baho los patos el ntimero siete el nimero nueve tiene ojos los céntaros el nimero cuatro Et biho vive en el monte. Por las noches vuela en busca de comida. El buho apresa al murciélago. Como tiene ojos grandes ve de todo. gDénde podemos ver al bitho? Podemos yerlo en el monte. Vive dentro de los huecos de los troncos. Desde el hueco ve de todo. 147 pagina 55 EI biiho vive en el monte. Como tiene ojos grandes ve de todo en la noche. 1 [ba] El biho apresa al murciélago en la noche. Y cuando hay luz, captura en el vuelo a la vibora, Como tiene ojos grandes ve de todo en la noche y come como si fuera en ef dia. El biiho no come hormigas grandes ni gusanos, Pero el oso hormiguero si come esas cosas, el biho no. Con sus ojos grandes puede ver y agarrar de todo en su vuelo. pagina 56 El biiho vive en el monte. Como tiene ojos grandes ve de todo en fa noche. tiene ojos grandes el biho tiene ojos grandes tiene ojos el oso ishnachi tiene cola larga ojos Marina tiene cuatro chanchos ‘ojos Pancho tiene una casa grande tiene ojos Marina tiene un hijo tiene ojos grandes la huangana tiene colmillos largos el oso ishnachi tiene la piel muy negra tiene cola ojo tiene chancho tiene ojos tiene diente casa tiene lefia tiene casa tiene hijo tiene nombre tiene esposa tiene ojos Los bihos ven de todo porque tienen ojos grandes. Ellos no comen isulas.* De dia no vuelan. De noche, sf vuelan. 148 ‘ESCRITURA: El bitho busca de todo. LECCION 14 pégina 57 ¢Por qué entran las hormigas coloradas a los alimentos? Entran buscando algo dulce. dulce, azticar él entra el biho los céntaros él mismo élcria ojos grandes tamajio de chancho el oso hormiguero el shansho él entra las hormigas coloradas con ojos jpor qué? Pancho cultiva cafia para hacer dulces, para hacer azicar. Y Marina deposita el azticar en unos cAntaros. Entonces las hormigas buscan mucho el azticar. pagina 58 Por qué entran las'hormigas coloradas a los alimentos? Entran buscando algo dulce. Hay bastantes carrizales en nuestras chacras. ;Por qué cultivamos el carrizo? No le cultivamos. Crece de por sf naturalmente. Y en el carrizal vive la comadreja. pagina 59 {Por qué entran las hormigas coloradas a Jos alimentos? Entran buscando algo dulce. {Por qué entran las hormigas coloradas a la comida? Porque buscan algo dulce, &Por qué esta trayendo mucha agua Shanti? Porque Marina quiere preparar chicha. 149 {Por qué esta buscando tantas hojas Pancho?) Las busca para techar su casa. {Cultiva carrizo Pancho? No lo cultiva. Cultiva cafla, Entonces muchas hormigas coloradas viven en esa cafia. Buscan bastante dulce. Y con ese dulce, también, Marina prepara chicha. Con ese dulce prepara una deliciosa chicha. Esa chicha deliciosa la lena en cantaros grandes y pequefios. Cuando Pancho y su esposa estaban sembrando cafia vieron una comadreja en el carrizal. Esa comadreja, ile vio a Pancho 0 no? No le vio. Como estaba durmiendo alli no le vio. pagina 60 {Por qué entran Jas hormigas coloradas a los alimentos? Entran buscando algo dulce. gSe ve el carrizal en la chacra de Pancho? Si, se ve. Por qué hay carrizal en la chacra? Porque crece y aumenta naturalmente. Donde vive fa comadreja? Vive en el carrizal. {Se puede comparar el carrizo con la cafia? No. El carrizo si se puede comparar con la cafta brava. En la chacra de Pancho hay un cartizal. El carrizo no es como la cafia dulce. No se puede comparar con fa cafia dulce. No sembramos la cafia dulce. Naturalmente aumenta, Del carrizo no se prepara dulce. De la cafia, si, se hace dulce. ESCRITURA: De la cafia se hace dulce, LECCION 15 pagina 61 La comadreja es mas grande que el majas.* que el majas es mas grande es mas gordo el carrizal pequefio los cantaros 150 el bého las isulas no tiene cola es como Ia cafia En el monte hay muchas comadrejas. La comadreja es més grande que ¢l majds. La comadreja tiene cola, el majas no tiene cola. El majés vive en el carrizal. Y la comadreja vive en monte. El carrizo es mds grueso que la cafia brava. El carrizo aumenta bastante. Pancho cultiva caia brava para construir su casa. pagina 62 La comadreja es mds g Ja comadreja es mas grande que el majés es mas grande que el majas es mas grande es més grande es mas grande que el majés Ja comadreja es mas grande que cl majés ¢l carrizoes més grueso que la cafia brava la carne de huanganaes més sabrosa que la del chancho el pichicoes mas grande que el gato la cafiaes mas pequefia que la cafia brava la isulaes més grande que la hormiga colorada El carrizo es mds grueso que la cafia brava. Hay un carrizal grande en la chacra de Pancho, Entre los carrizales vive el afiuje y también el majés, La cafia es més pequefia que la cafia brava. Por qué Pancho cultiva cafia brava en su chacra? La cultiva para hacer su casa. Y cultiva cafia para que Marina prepare chicha. Y también hacen azuicar para vender. Pagina 63 La comadreja es mas grande que el majés. mi chicha es més dulce que la de Marina el pichico es mas gordo que el gato el afluje es mas pequefio que el majés hay mds hormigas coloradas que isulas 151 En ese carrizal vive el afiuje, el majds y el shansho. Hay también muchos bichos pequefios y grandes, Algunos son las hormigas coloradas, isulas. Todos ellos viven en el cartizal. Las hormigas coloradas son ms pequeiias que las isulas. Las hormigas coloradas entran mucho al azticar de Marina. {Por qué entran? Entran para comer dulce, pues. ESCRITURA: La comadreja es mas grande que el majés. LECCION 16 pagina 64 El venado tiene sus crias en el monte. Su cria es pintada. el venado tener cria pintado de otra clase el aziicar él lo mata el ndimero cuatro el ntimero dos el animal el shansho sabroso Jos animales el bho el venado El venado vive en el monte. Se come el venado. Su came es roja. Es muy sabrosa la carne del venado. pagina 65 El venado tiene su crfa en el monte. La cria es bien pintada porque tiene unas manchas claras en su cuerpo. venado. Logra ver uno. Lo ve con una ria, La erfa es muy bonita, Es muy pintadita. Pancho mata al venado. Después de matarlo se lo lleva a su casa. Lo lleva para que ‘su esposa prepare una sabrosa comida. Contentos comen fa came de venado. Y ala cria también la Levé a 1a casa para que Shanti la crie. 152 pagina 66 El venado tiene su crfa en el monte. Su cria es pintada. En el monte viven toda clase de animales. Alli vive el venado con sus crias. Viven la huangana, el oso ishnachi, el oso hormiguero. Todos ellos viven comiendo frutos y gusanos. Hay otros animales més pequefios que ellos. Por ejemplo el afiuje y el majés. También ellos viven de frutos y gusanos. ¥ en los Arboles viven la ardilla, el shansho, ef tucdn. La-cola de la ardilla es muy larga, Vive andando de un rbol a otro. Pero el shansho y el tucén no viven asf. Ellos yuelan de rama en rama, E} shansho tiene una hermosa cresta en su cabeza. Y el pico del tucén es muy largo. Asf viven los animales del monte. ESCRITURA: La crfa del venado es muy pintada. LECCION 17 (REPASO) pagina 67 La lagartija anda arrastrando su cola. la lagartija bien el afiuje los cAntaros el venado muy sabroso jos murciélagos los huevos de Jos patos muy amarillo no se lo ve el biho i jala embarrando los céntaros la isula la hormiga colorada verde €l solo con ojos la ardilla azul, celeste blanco ellos duermen en el camino Hay muchas lagartijas en el monte. Hay grandes y también hay chicas. Andan arrastrando su cola. Y su cola es rayada, Son de diferentes colores. La cola es de color verde y negro. 153 pagina 68 La fagartija anda arrastrando su cola. {Donde vive la lagartija? Vive en Jos arboles del monte. {Anda arrastrando su cola, realmente? Si, arrastrando su cola anda. {Cudntas se ve de.noche? No se ve ni una lagartija de noche. Porque se meten al hueco para dormi Hay muchas lagartijas. La lagartija hace su propia madriguera. Seguidamente pone sus huevos en la madriguera. Hace su madriguera para poner los huevos. Antes de poner huevos anda por el monte arrastrando su cola. pagina 69 agartija anda arrastrando su cola. la lagartija es més pequefia que el afluje el venado es més grande que el chancho hay més ratas que lagartijas 4Se come el venado? (Se crfa a ja cria del venado? Es pintada la cria del venado? Marina tiene dos tipos de cantaros el bitho halla cualquier cosa volando los colores de la lagartija son diferentes a los del venado Hay muchos carrizales en nuestras chacras. Pancho no cultiva ¢| carrizo en su chacra. Crece y aumenta naturalmente. Dentro de los carrizales viven muchos animales del monte. Marina tiene muchos tipos de cantaros y tiestos. Cuando prepara el barro hace dos clases de céntaros, Hace grandes y pequefios. En los grandes pone chicha y en los Ppequefios pone agua para tomar. ESCRITURA: Marina hace dos tipos de cantaros. 154 LECCION 18 pagina 70 Marina tiene muchas gallinas. Pancho tiene dos perros. Marina y Pancho son duefios de las gallinas y de los perros. Con los perros persiguen al sajino* para que puedan cazarlo. gallina pavo un buen perro. duefio de perro el venado el bho Ie hace seguir de toda clase con crfa duefio de gallinas perro azicar él ladra por eso se Je aumenta él quiere Te hace entrar ellos ya saben a su favor pavo Marina es duefia de muchas gallinas. Las gallinas aumentan. Comen mucho maiz. Cuando comen bastante mafz ponen muchos huevos. Por eso aumentan las gallinas. pagina 71 Marina tiene muchas gallinas. Pancho tiene dos perros. Los hace perseguir a los sajinos para que los cacen. Pancho tiene dos perros. Los hace perseguir a los sajinos para que los cacen. Ya saben perseguir a los sajinos. Ladran mucho, Ladrando los hacen entrar a un hueco al sajino. Entrando al hueco tos cazan. Cuando cazan uno lo llevan ante su duefio. pagina 72 Marina tiene muchas gallinas. Pancho tiene dos perros. Los hace perseguir a los sajinos para que los cacen. 155 Pancho hace seguir los perros hacer seguir Pancho hace seguit hacer morit perro sigue hacer entrar hacer ver (mostrar algo) perro sigue dar miedo Pancho hace seguir hacer poner Pancho hace seguir los perros hacer aumentar hacer sabroso Marina hace seguir al perro Jos gatos matan a las ratas (hacer morir) Marina hace entrar a los pavos a la casa Marina hace que aumenten las gallinas con maiz. la comida se hace sabrosa con ajf Shanti espanta al mono (dar miedo) pagina 73 Marina tiene muchas gallinas y también tiene dos patos. También crfa una pareja de pavos, una hembra y un macho. Su plumaje es muy negro. De esa pareja de pavos resultan muchos para Marina. Muchos pavos cria Marina de esos dos pavos. La hembra pone muchos huevos. Les pone donde sea. Marina tiene que buscar los huevos. Donde sea duermen. A Marina no Ie gusta eso. Por eso cada noche les hace entrar a la casa para que duerman adentro, Cuando los pavos ven una vibora gritan mucho. La vibora los espanta mucho a los pavos. ESCRITURA: Las gallinas de Marina tiene un plumaje muy negro. 156 LECCION 19 pagina 74 EI p4jaro chorchochor es del mismo tamafia que el yungururu.* Pone de cuatro a cinco huevos. el péjaro chorchochor donde sea el yungururu no lo hacemos seguir varios muy celeste tiene cola dos clases, dos tipos él canta fuerte algunos cuando anachece. ellos cantan Jo matamos tipo de palmera con espinas su plumaje la vibora El p4jaro chorchochor vive entre varios en la chacra y el monte, El p§jaro chorchochor es del mismo tamafio que el yungururu. Pone sus huevos debajo de un rbot. Donde los pone, allf los deja. El péjaro chorchochor pone de cuatro a cinco huevos. Los huevos son bien colorados. EI p4jaro chorchochor no tiene cola. El pico y sus piernas son del mismo color como los huevos. Sus huevos son del tamajio del yungururu. Y canta desde fa madrugada. pagina 75 EI pdjaro chorchochor tiene el mismo tamafio que el yungururu. Y pone de cuatro a cinco huevos, 1: | p4jaro chorchochor pagina 76 tenemos calor el toro-pisco* es colorado; Jos pajaritos El toro-pisco vive en el monte. Su plumaje es negro. chacra abandonada| 157 pagina 77 Las piernas del toro~pisco son més largas que del chorchochor. Y es del tamafio de una gallina, Su came es negra. Aunque el toro-pisco no es tan grande, canta bastante fuerte. Ese pajaro vive muy adentro del monte. Desde allf canta. Hay también muchas yungururus en el monte. El yungururu pone de cuatro a cinco y hasta seis huevos de color celeste. Algunos yungururus que no ponen huevos vuelan a los Arboles. Allf duermen por las noches. El perdiz yungururu vive muy alerto para volar. Al vernos vuela gritando. Luego se va a posar muy lejos. Desde allf canta: shor, shor, shor. Asi vive el yungururu. pagina 78 El péjaro chorchochor tiene el mismo tamaiio que el perdiz yungururo. Y pone de cuatro a cinco huevos. desde el hueco te wes] @) ESCRITURA: El pdjaro chorchochor pone hasta cinco huevos. 158 LECCION 20 pagina 80 EQuién conoce a esos dos péjaros? Uno se Hama gallo de las rocas y el otro se lama martin pescador. el gallo de las rocas el canto es como un grito el color azul, celeste el martin pescador el martin pescador ellos los matan el pdjaro chorchochor el gallo de las rocas salimos con color, colorado escuchamos, como un grito {Dénde vive el gallo de las rocas? El gallo de las rocas vive en el monte. Duerme ¢n las cuevas. El plumaje del gallo de las rocas es de color rojinegro. Y come frutos de los drboles, pagina 81 {Quién conoce esos dos pdjasos? Uno se llama gallo de las rocas y el otro'se llama martin pescador. 1; | martin pescador : 159 {Quién conoce a esos dos pdjaros? Uno se llama gallo de las rocas y el otro se ama martin pescador. {quién conoce a esos pajaros? iquién conoce? “quién? iquién? {quién conoce? iquién conoce a esos {quien conoce a esos dos péjaros? équién busca al gallo de Jas rocas? aquién estd mirando al martin pescador? {Quien conoce a los animales que viven en el monte y a las aves de la tierra? Yo conozco al gallo de las rocas y al shansho. El shansho tiene una hermosa corona de plumas como cresta en su cabeza. La corona del shansho es més grande que la del tucdn. El gallo de las rocas también tiene una hermosa corona de plumas en su cabeza. Las plumas son pocas. El gallo de las rocas es del tamafio del shansho. pagina 83 iQuién conoce a esos dos pajaros? Uno se Hama gallo de las rocas y el otro se Hama martin pescador. équién? {Quién conoce eso? ja quién? ¢Para quién son esas hojas? ide quién? {Con quién vas a cultivar Ja chacra? {con quién? 4A quién conoces en el pueblo? qpara quién? {De quién es esa chicha? {Quién conoce esos dos péjaros? {Cudntos conocemos?

Você também pode gostar