SACHAPI KAWSAKKUNA
Animales de la Selva
Libro de Lectura y Escritura N° 4
QUECHUA DE SAN MARTIN
con traducci6n al castellano
MINISTERIO DE EDUCACION
con la colaboracién del
Instituto Lingiiistico de Verano
Pert - 1996MINISTERIO DE EDUCACION
EDUCACION BILINGUE INTERCULTURAL DE LA SELVA
MATERIAL EDUCATIVO: Serie para la ensefianza de la Lectura y
Escritura en la lengua verndcula quechua
de San Martin.
Tercera edicién revisada, 1996
aprobada por
R.D.R. N° 00016
(1% ed. exp., 1979; 2° ed. rev., 1991)
La elaboracién de SACHAP] KAWSAKKUNA para la
ensefianza de la Lectura y Escritura en quechua de San Martin ha estado
a cargo del Instituto Lingiiistico de Verano. Los cuentos fueron escritos
por Alejandro Tuanama Fasabi, Artidoro Tuanama Satalaya, Rufino
Tuanama Fasabi y Victor Cenepo Sangama.
Colaboré como organismo revisor la Oficina Técnico—
pedagogico de la Direccién Regional de Educacion—Ucayali.Academia Regional Kechwa de San Martin
Resolucién Directoral NO 01-93
Considerando:
Que el Instituto Lingiifstico de Verano viene elaborando textos y
folletos para el kechwa hablante de San Martin,
Que por Resolucién N@ 03-93 procedente de la Academia Mayor de la
Lengua Kechwa, con sede en la ciudad del Cuzco y de fecha 05-04-93, en el
artfculo primero de dicha resolucién se reconoce a la Academia Regional de
Kechwa del Departamento de San Martfn con sede en la ciudad de Lamas,
otorgdndole todas las condiciones de cardcter oficial-para su normal
funcionamiento.
Que la Academia Regional Kechwa de San Martin tiene entre sus fines
y objetivos, analizar y pronunciarse sobre los problemas de cardcter lingiifstico
que afectan al kechwa sanmartinense, asf como también estimular la
publicacién en kechwa de folletos, libros y artfculos para revistas y periddicos.
Se resuelve:
Primero: Autorizar el uso del alfabeto kechwa aprobado por esta
Academia para la publicacidn de textos y otros materiales educativos en el
kechwa de San Martfn,
Segundo: Dicho alfabeto debe ser publicado en cada texto.
Tercero: La presente Resolucién Directoral deber4 consignarse en parte
visible de cada texto y tendrd vigencia a partir de 1a fecha de expedicién.
REGISTRESE Y COMUNIQUE;ALFABETO QUECHUA DE SAN MARTIN
En este libro se utiliza el Alfabeto Basico General de Quechua,
establecido por Resolucién Ministerial N° 4023-75-ED, del 16 de
octubre de 1975. El alfabeto para el quechua sanmartinense esta formado
por las siguientes letras: a, ch, h, i, k, 4 m,n, A p,1, 5, sh, u, w, y. En
préstamos del castellano se emplean también las letras b4¢f8j,0.
EJ quechua de San Martin emplea exclusivamente la letra k en
vez de ¢ y gu del castellano. Ej.: kaspi “Arbol”; kikin “él mismo”.
Las demas letras se pronuncian como en castellano, con algunas
excepciones que nacen de la fonologia quechua.
sh se pronuncia como sh en Ancash, 5j.: shimi “boca”
w se pronuncia como hu en Hudnuco al inicio de una silaba, y
como u al final de la silaba. Fj.: wasi “‘casa”; wawki
“hermano”.
Las oclusivas p, f, k fluctdan entre la pronunciacin sorda (p, t,
k) y ta sonora (4, d, g) cuando siguen a una nasal (m, n). La
sonorizacion es mas frecuente en el caso de k, segun la zona, el hablante
o la palabra.
Cuando la letra n va delante de p se pronuncia m; por ejemplo
wasinpi ‘“‘en su casa” se pronuncia wasimpi.
La Resolucién Directoral USE N° 0903 del 27 de diciembre de 1990 autoriza el uso de
este alfabeto en textos y otros materiales educativos en el quechua de San Martin.PROLOGO DE LA SERIE
Presentamos la serie de libros de lectura PANCHU
MARINAWAN y SACHAPI KAWSAKKUNA destinados para los
escolares quechua-hablantes del Departamento de San Martin. El libro
PANCHU MARINAWAN comienza con un aprestamiento para la
lectura, luego inicia a Ja lectura con la ensefianza de las silabas y el uso
de éstas en la construccion de nuevas palabras. También presenta
elementos gramaticales y ejercicios para practicarlos. Ademas incluye
lecciones de escritura.
En PANCHU MARINAWAN se presentan trece letras del
Alfabeto Basico General del Quechua: las consonantes ch, k, m, n, p, r,
s, t, w, y; y las vocales a, i, u.
En el libro SACHAPI KAWSAKKUNA se presenta el resto de
las letras del Alfabeto Basico General: las consonantes 1, Il, fi, sh; y las
vocales e, 0. Ademas, se presentan las letras b, d en palabras prestadas
del castellano. También hay ejercicios de silabas y de elementos
gramaticales.ORIENTACIONES AL PROFESOR
La iniciacion en la lectura y escritura en quechua de San Martin
se hace a través de los libros N° 3, 4. En la etapa de la iniciacién
ensefiamos que leer no es solamente memorizar palabras. Aprenden
todas las silabas del idioma aprendiendo a descubrir nuevas palabras por
medio de las sflabas.
1. Pasos para ensefiar una pagina con texto motor y las palabras
que lo componen.
Bore
2
wo pga
Repasar con tarjetas de palabras.
Conversar sobre el dibujo.
Leer el texto motor.
Escribir el texto motor en la pizarra y hacer que los alumnos
Jo lean.
Sefialar las palabras una por una.
Practicar las tarjetas con palabras.
- Repartir tarjetas con las palabras del texto motor y amar a
Jos alumnos a comparar su tarjeta con el texto que esta escrito
en la pizarra.
- Los alumnos deben formar el texto motor, juntando sus
tarjetas.
- Los demas alumnos leen.
Leen el texto motor de la pagina.
Buscan Jas palabras una por una en la pagina.
Leen la pagina por sf mismos.
Leen para el profesor.
Practicar con Jas tarjetas.
2. Pasos para ensefiar una p4gina con silaba nueva.
a.
b.
Repasar el texto motor y las tarjetas de silabas conocidas.
Escribir los ejercicios de silabas en la pizarra.1) Descomponer y componer la palabra clave sacada del texto
motor,
EI profesor dice:
Aqui dice shiwi.
~—— Esta es la parte de shiwi que dice shi.
~—— Esta es la parte de shi que dice i.
{Qué dice aqui?
{Qué dice aqui? —— {shi
{Qué dice aqui?
2) Por analogia, generar nuevas silabas (cuando los alumnos ya
saben varias silabas).
EI profesor dice:
Ustedes conocen
También conocen
Ahora, {qué son estos? ——
3) Comparar o buscar la parte que es igual entre Jas silabas que
esta ensefiando. Subrayarla.
EI profesor pregunta:
{Cual es la parte shi
(letra) de estas sha
silabas que es igual?
Lean las silabas. shu4) Hacer contrastar las partes que son diferentes entre las
sflabas que conocen.
El profesor dice:
Cuidiles son las partes (letras) que son diferentes?
Lean las silabas:
5) Generar (formar) algunas palabras nuevas combinando la
nueva sflaba con las sflabas ensefiadas.
El profesor dice:
Ahora ustedes conocen varias sflabas.
{Qué es esto? ———+
{Qué es esto? ———
{Qué es esto? ———
Si juntamos estas tres sflabas {qué palabras tenemos?
shi
sa
c. Practicar con las tarjetas de sflabas.
d. Leen la pagina por si mismos.
e. Leen la pagina para el profesor.3. Pasos para ensefiar una pdgina con particula gramatical.
1) Se repasa el texto motor y las tarjetas de palabras.
Mikun surikuna.
2) Escribe los ejercicios de la particula en la pizarra,
- Se descompone la frase clave que contiene Ja particula
(surikuna).
Ejemplo: (para ensefiar “-kuna’”)
mikun surikuna
surikuna
suri
~ Se hace una comparacién usando la misma particula
con otras palabras.
El profesor dice:
{Cudl es la parte que siempre queda igual?
wasikuna
shitarikuna
~ Se hace un contraste con otras particulas conocidas.
El profesor dice:
4Cual es la parte que es diferente?
rumi kaspi
rumikuna kaspikuna
3) Leen la pdgina por sf mismos.
4). Leen la pagina para el profesor.jCUIDADO! jCUIDADO! iCUIDADO!
Qué hacemos cuando el alumno se equivoca?
Preguntamos: —jDe veras? ,Estés seguro?
Nunca le decimos: —No. (porque no queremos desanimarlo.)
Nunca le decimos la respuesta (porque él necesita pensar por su propia
cuenta).
Entonces, ,qué hacemos cuando el nifio se equivoca?
1
Preguntamos: —jDe veras? jestas seguro?
2. Le hacemos regresar a la pagina donde primero aparece la
3.
palabra que ha olvidado.
Le hacemos buscar la palabra en muchas paginas hasta que
pueda recordarla bien. (Pero, aytidele sosteniendo la pagina
con el dibujo delante de él mientras busca la palabra en varias
paginas.)
RECORDAR QUE DESDE EL PRINCIPIO LOS ALUMNOS DEBEN
LEER Y ESCRIBIR DE IZQUIERDA A DERECHA.
4. Los pasos para una buena leccién de escritura.
1.
Antes de la clase, rayar la pizarra,
2. Llamar a los alumnos a Ia pizarra y ensefiarles a formar la
nraws
palabra o la letra nueva. (Este paso se puede suprimir cuando
hay varias palabras todas con letras conocidas.)
Escriben la letra dos o tres veces en la pizarra mientras el
profesor vigila.
Practican en sus cuademos.
Corregir los cuademos.
Si hay errores, los alumnos practican la forma correcta.
Dictar la leccion del dia (después de las primeras semanas).YACHAKUYPACHI 1
Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan.
Panchuwan wasi
charapa kuchikuna
kawsansapa Panchuwan
maskaykan aypa rumikuna
kaspi wasi
Marina Panchuwan kawsansapa chay wasipi. Chay wasi Panchupa
Marinapa. Chakra chawpipi kawsansapa. Panchupa chakranpi tiyan aypa
rumu aypa sara. Marinapa tiyan kuchikuna.Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan.
Chay wasi Marinapa. Paypa tiyan aypa kuchikunaka. Sukaman
rumuta wayuta mikunsapa.
Panchu apaykan wiruta. Churan wasipi. Kuchinkuna tarinsapa
wiruta. Sukaman mikunsapa wirutaka.13
Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan.
Chay wasipi kawsansapa kawsansapa
kawsansapa mikunsapa
kawsan purinsapa
churansapa
kawsan
kawsansapa
Chay wasipi kawsansapa
Marinakawsan chay wasipi
Panchuwan Marinakawsansapa chay wasipi
Chay kuchi mikun rumuta
Kuchikuna mikunsapa rumuta
Chay charapa churan runtuta
Charapakuna churansapa runtuta
Panchuwan Marina kawsansapa chay wasipi. Kawsansapa chakra
chawpipi. Paykunapa tiyan suk wawaka.
Panchupa tiyan wiruka chakranpi. Marinapa tiyan aypa kuchikuna.
Chay kuchikunaka sukaman maskansapa wayuta. Mikunsapa aypa
rumuta wiruta.Chay wasipi kawsansapa Marina Panchuwan.
wasi
maskansapa
tarinsapa
wirukuna
kawsansapa
Marina Panchuwan kawsansapa chay wasipi. Chay wasi chakra
ukupi. Marinapa kuchinkuna sukaman aypata mikunsapa, Panchu
apaykan sarata rumuta kuchikunapa.
eee FT OE er
iy Vv Vv WW WIWwW WwW WwW WwWYACHAKUYPACHI 2
Panchu aparin wankana aychala wasinman.
aparin wankana
maskan mikuykan
kawsansapa Panchuwan
tarinsapa kuchikuna
wasinman aycha
Panchu maskan wankanata sacha ukupi. Maskan wankana aychata
Marinapa. Tarin wankanata. Apan wankana aychata wasinman.16
Panchu aparin wankana aychata wasinman.
win
rin mn
pin pun
kin kun
min mun
in ku
winku
Wankanaka sacha ukupi kawsan. Chay wankanakunaka sukaman
aypa kawsansapa.
Panchu maskan wankanata. Kawan wankanata. Paypa tiyan wawan.
Panchuka tarin chay wankana wawanta. Chay wankanata wasinman
apaykan.Panchu aparin wankana aychata wasinman.
Panchu aparin aychata wasinman.
aparin aychata wasinman
wasinman
wasi
wasi
+ Wasinman
aparin aychata-wasinman
Panchu aparin aychata wasinman
wasinman }{ wasin
wasinpi wasikuna
wasiman
yakuman wasipi
yakupi wasika
Pachu tarin wankanata. Chayta apan wasinman. Marina kusaykan
wankana aychata ninapi. Panchu Marinawan sukaman mikunsapa.
Marinapa wawan tarin winkuta wasin ukupi. Chay winkupi apan
yakuta. Churan yakuta winkupi. Aparin yakuta wasinman chay winkupi.YACHAKUYPACHI 3
Shiwi mikun kaspi surikunata.
shiwi kaspikuna
surikuna shiwi
maskaykansapa kawaykan
wankana aycha
wayukuna kurukuna
Shiwi kawsan sacha ukupi. Mikun kurokunata surikunata. Mikun
suk kaspi surita.
Marinapa wawan kawan shiwita chakrapi. Chay shiwipa tiyan suk
wawan, Sukaman mikunsapa kurukunata.Shiwi mikun kaspi surikunata.
Marinapa wawan shutinka Shanti. Shamun yakumanta. Rin wasinman.
Aparin aypa shitarikunata. Marinaka yanuykan shitarikunata. Sukaman
mikunsapa shitarikunata.
Shitarikuna kawsansapa yakupi rumi sikipi. Shanti Panchuwan
tutapi shitarikunata yaku ukupi maskansapa.20
Shiwi mikun kaspi surikunata.
mikun surikunata surikuna
surikuna wankanakuna
suri wasikuna
shitarikuna
suri
surikuna
mikun surikunata
rumi kaspi SI
rumikuna kaspikuna } shiwikuna
Shiwikuna mikunsapa kaspi surikunata. Shiwipa chupan sukaman
suni.
Shanti purin sacha ukupi. Sachapi kawan suk shiwita. Chay shiwika
wawanwan purin. Rinsapa yakuman. Shantika katin paykunata.
CT]
NIW 1
Gd MmIiKUN SUK ~KGSD)21
YACHAKUYPACHI 4
Pinsha yutushina chika. Chaymanta wankana kuchishina chika.
pinsha
yutushina chika
shitari
puka
kinti
shutin
pawansapa
wankana
Shanti
wasinman shamun
wankanakuna
shiwikuna
pinsha
shamun
kuchishina chika
umanpi
sisa puru
kinti
Marinapa wawan
maskaykansapa22
Pinsha yutushina chika. Chaymanta wankana kuchishina chika.
sha shu
shamun shuti
Shanti
sha
pinsha
i sha shu
H mashakun | = mishukuna
yutushina washapi
shun
shunku
tushunsapa
Sacha ukupi aypa pinsha tiyan. Paykuna sukaman pawansapa.
Chay pinshapa kirunka suni. Puka puka rikurin kirunka. Chaymanta
kintipashina paypa kirun.23
Pinsha yutushina chika, Chaymanta wankanakuna kuchishina chika.
pinsha yutushina chika
yutushina chika
yutushina
yutu
yutu
yutushina
yutushina chika
pinsha yutushina chika
pinchi mishushina chika
wankana kuchishina chika
wiru pintushina chika
pumaka mishushina
kay kaspi panka sara panka chika
shanshu umanka sisa puru
Sacha ukupi Panchuka kawan suk shanshuta. Sukaman kushikun
shunkunpi. Shanshu sisa puru umanpi.
Kaspipi kawan shanshuta. Chay shanshuka yutu chika. Panchu
kawan payta kasha kaspipi.24
Pinsha yutushina chika. Chaymanta wankanakuna kuchikuna chika.
Shiwipa shimin suni. Chaymanta chupan pichanashina.
Mashuka pawan tutapi. Chaymanta wiwan aypa wawankunata.
Shanti tarin shitarita, | Chaymanta apaykan shitarikunata wasinman.
Marinapa wawan shutin Shanti. Maskaykan shitarikunata yakupi.
Shitarikuna kawsansapa rumi sikipi. Chaymanta kawsan rumi washanpi.
Chay yakupi tiyan aypa shitarikuna.
Shanti tarin aypa shitarikunata rumi sikipi. Sukaman kushikun
shunkunpi. Chaymanta rin wasinman. Apaykan shitarikunata mamanpa.
Chaymanta Marina yanun shitarikunata. Chaymanta sukaman
mikunsapa. Pishin paykunapa.25
YACHAKUYPACHI 5
(REPASO)
Mashuka pawan tutapi. Wawanta aparin, Mashukuna pawansapa
wawankunawan,
pishin wiwan
mashakun mishukuna
sisan puru shanshupa uman.
kawansapa winku
kushikun . pinshakuna
winku shunku
shamun kasha kaspi
tushun shinti
Shantika kawan aypa mashukunata wasin washapi. Sukaman
pawansapa kayta chayta. Chaymanta pawansapa wasinkunaman.
Chay wasi washapi tiyan aypa atun kaspikuna. Chay kaspikunapi
kawsansapa aypa mashukuna wawankunawan. Sukaman pawansapa.
Aparinsapa wawankunata. Pawansapa wawankunawan tutapi.26
Mashuka pawan tutapi. Wawanta aparin. Mashukuna pawansapa
wawankunawan.
wawankuna paykuna
sawanpi apaykan
pawansapa apapay
kawawan rupay
apinsapa
pinsha
pintukuna
pinchi
Panchu kawan suk pinchita suk kaspi sawanpi. Chaymanta tarin
chay pinchi wawanta. Chaymanta apan chay pinchi wawanta. Aparin
Shantipa.
Chaymanta Shantika kawan tatanta chay pinchi wawanwan.
Sukaman kushikun.
Chaymanta wiwan chay pinchi
wawanta, Maskaykan wayukunata
wasin washapi chaymanta chakrapi.
Sukaman mikun chay pinchika. Pishin
wayukuna paypa.
Chay pinchika mishu chika.
Tutapi mashakun ninapi mishushina.
Mishushinami kawsan
Shantipa wasinpi.27
Mashuka pawan tutapi. Wawanta aparin. Mashukuna pawansapa
wawankunawan.
pawansapa
aparinsapa
mashakunsapa
rikurinsapa
kawsansapa
Mashu kawsan kaspikunapi. Pawan kayta chayta. Chaymanta
pawan tutapi. Aparinsapa wawankunata.
Panchu kawan aypa mashukunata sachapi. Kaspi ukupi
kawsansapa mashukuna.28
YACHAKUYPACHI 6
Panchu kawsan warminwan chakrapi.
kawsan kushikun
shanshu kawan
warmi warminwan
sisan pura chakrapi
wawanwan kaspikuna
Panchu kawsan warminwan wawanwan chakrapi. Warminpa shutin
Marina. Wawanpa shutin Shanti.
Kawsan chay wasipi. Chay atun wasipi kawsansapa kushikuypuru
Shantiwan.
Chaymanta Shantika wiwan suk pinchita. Kushikuypuru wiwaykan.
Chay pinchika mishu chikami. Mishutashina wiwan chay pinchika.
Tutapi mashakun ninapi. Chaymanta sirikun yanta sawanpi chay
pinchika.29
Panchu kawsan warminwan chakrapi.
Marinaka Panchupa warmin. Warminwan kawsan Panchuka
chakranpi. Chaymanta wiruta rumuta tarpun Panchuka warminwan.
Marina tarpun sara muruta kuchikunapa.:Aypata tarpun paykunapa.
Chay kuchikuna sukaman yarkansapa. Mikunsapa:sarata rumuta wiruta.30
Panchu kawsan warminwan chakrapi.
Panchu kawsan warminwan
kawsan warminwan
warminwan
warmi
warminwan
Panchu warminwan
warmi
warminwan
kawsan warminwan
Panchu kawsan warminwan
Marinawan
tushun Marinawan
purinsapa yakuman
kawsan warminwan tarpun wiruta
aparin warminpa
kawaykan warminta
apaykan warminman
tushun warminwan
kawsan sachapi
Marinaka Panchupa warmin. Kawsan warminwan chakrapi.
Kushikuypuru kawsansapa. Chaymanta Marinapa wawan wiwaykan suk
pinchita. Mishu chika chay pinchika. Sukaman yarkaykan.
Shanti maskaykan mikunata pinchipa, Chaymanta shamuykan
wasinman. Apariykan aypa wayukunata pinchipa. Chaymanta apaykan
wirutapish paypa.
Chaymanta chay pinchika kawan Shantita. Sukaman kushikun.
Sukaman mikun wiruta wayukunata. Sukaman yarkan. Pishin paypa.31
Panchu riman:
—Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta.
mikunchi warminwan
aycha pishin
riman kachichan
kachi mana mikunchichu
Panchu apaykan wankana aychata wasinman. Warmin riman:
—~Mikunchi wankana aychata.
Chaymanta Panchu riman warminta:
~~Pishin kachi. Apapay kachita. Aychata kachiwan mikunchi.
Tarin kachita. Chaymanta kachichan aychata. Sukaman mikunsapa
wankana aychata,32
Panchu riman:
—Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta.
mikunchi wankanata
mikun — wankanata
mikun
mikun
mikun — wankanata
mikunchi wankanata
mikunchi
kawsaykanchi
tarinchi
tarpunchi
maskaykanchi
rimanchi
Panchu purin sachapi Shantiwan. Chaymanta riman:
——Kay sachapi tarinchi aypa wankanakunata.
Chaymanta kawansapa wankanata raku kasha kaspi washanpi.
Panchu riman wawanta:
—Kuchishina wankana aychan. Chayta mikunchi.
Chaymanta Shanti kawan shanshuta. Riman tatanta:
—Mana mikunchichu shanshuta.33
Panchu riman:
—Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta.
mana mikunchichu shanshuta
mana mikunchichu
mikunchi
mana mikunchichu
mana tarpunchichu
mana tushunchu
mana tarinsapachu
mana maskanchichu
mana kawsansapachu
Shanshu kawsan yaku kaspi sawanpi. Mana kawsanchu yakupi.
Chaymanta mikun wayukunata. Shanshuka mana mikunchu shitarikunata.
Chaymanta sukaman mikunchi wankana aychata. Mana
mikunchichu shanshuta. Mana maskanchichu shanshuta. Maskanchi
wankanata shiwita.34
Panchu riman:
—--Mikunchi wankana aychata. Mana mikunchichu shanshuta.
tushun —_wasipi aparin yantata
tushunchi wasipi aparinchi yantata
tarpunchi wayukunata
mana tarpunchichu kasha kaspikunata
tarpunsapa kaspikunata
Mikunchi pinshata shiwita chaymanta shitarikunata. Mana
mikunchichu shanshu aychata. Chaymanta mana maskanchichu
mashukunata.
Chaymanta Shanti wiwaykan suk pinchita. Paypa shutin Rukuka.
Sukaman yarkan. Pishin mikuna paypa. Sukaman mikun wayukunata
wiruta runtukunata.
Chaymanta tutapi Rukuka mashakun ninapi.35
YACHAKUYPACHI 8
¢Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi.
ishnachi jmaypita?
wiwanchi chayta mikunchi
pinsha mishupa uyan
wikunku wayu makinwan
jmaypita? wasi washanpi
pinchipa uyan ishnachipa karan
yachan kachichan aychata
UMaypita kawsan ishnachika? Kawsan sacha ukupi. Aypa
ishnachika tiyan. Chay ishnachi suk kuchishina. Ishnachipa karan uyan
yana yana. Mana wiwanchichu ishnachita.
Chaymanta Panchupa warmin kawan jshnachita. zMaypita kawan?
Kawan yaku washapi. Riman:
—jMaypita kawsan chay ishnachika?36
4Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi.
ish ash ush
3:] ish ash
wash pish
kush tush
kash sush
kan sun
kar sur
6: way wash
waywash
mas Vat pa \ attains tan sa pa
Vat \ attains
éMaypita kawsan waywash? Kawsan kaspi sawanpi. Chaymanta
ishkay makinwan mikun kirunwan. Tarishpa sukaman mikun wikunku
wayuta. ;Maypita tariykan chay wayuta? Maskashpa tarin wikunku
kaspipi. Chayta sukaman mikun waywashka ishkay makinwan.37
{Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi.
&Maypita kawsan ishnachi?
{maypita kawsan?
{maypita?
jmaypita?
jmaypita kawsan?
éMaypita kawsan ishnachi?
4maypita tarinchi?
jMaypita tarinchi winkunku wayuta?
{maypita churanchi?
{Maypita churanchi yakuta?
{maypita maskansapa?
«Maypita maskansapa wikunkunata?
Waywashka ishkay makinwan sukaman mikun wikunkuta.
¢Maypita tarin wikunkukunata? Suk wikunku kaspipi. Pishin wayukuna
paypa. Sukaman yarkan chay waywasblka. Kawsan kaspikunapi sacha
ukupika.38
4Maypita kawsan ishnachi? Kawsan sacha ukupi.
imaypiti?
4Maypita waytan Shantika?
Waytan yakupi.
4 Maymanta purin chay ishnachika?
Purin sacha ukupi.
¢Mashnata tiyan?
Aypa tiyan.
Panchupa chakranpi tiyan ishnachi. ;Mashnata kawan Shanti?
Kawan ishkayta. ,Maypita’ kawan chay ishkay ishanchikunata? Kawan
chakranpi.
i Waytanchu ishnachika? Ari yachan waytayta. Sukaman waytan
yakupi ukupi.39
YACHAKUYPACHI 9
¢Tarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu.
tarinchi : mana tarinchichu
yaku sawanpi, ishnachi
yarkansapa {mashnata?
ishkay tumi sikipi
gtarinchichu? tarpunchi
Mana tarinchichu shitarikunata rumi sawanpi. {Maypita tarinchi?
Tarinchi rumi sikipi. ;Tarinchichu yaku sawanpi? Mana. Mana
tarinchichu yaku sawanpi. Tarinchi yaku ukupi rumi sikipi.40
iTarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu.
{Tarinchichu shitarita yaku sawanpi?
jtarinchichu shitarita?
jtarinchichu?
tarinchi
tarinchi
jtarinchichu?
jtarinchichu shitarita?
{Tarinchichu shitarita yaku sawanpi?
tarinchi
tarinsapa
jtarinchu?
mana tarinchu
tarinsapa
étarinsapachu?
{Tarinsapachu wankanata kaspi sawanpi?
tarin
jtarinchu?
{Tarinchu mishuta sacha ukupi?
éPanchuka tarinchu pinchita yakupi? Mana tarinchu yakupi. Sacha
ukupi tarin pinchita. ;Maypita kawsan pinchika? Kaspikuna sawanpi
kawsan.41
{Tarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu.
tarinchi riman
jtarinchichu? {fimanchu?
yarkansapa maskaykan
jyarkansapachu? jmaskaykanchu?
gmikunchichu?
gtushushapachu?
épishinchu?
{kawsaykansapachu?
jtarinchu?
{Wiwanchichu ishnachitaka? Mana wiwanchichu. ,Mikunchichu
aychanta? Ari mikunchi.
Kuchishina chika chay ishnachika. Chaymanta aychan kuchipashina.
Sukaman mikunchi. ;Maypiti tarinchi ishnachita? Tarinchi sacha ukupi
chaymanta chakrakunapi.
¢Mashna ishnachikunata kawan Shanti -tatanpa chakranpi? Kawan
ishkayta. {Purinsapachu Panchupa chakranpi? Ari sukaman purinsapa
chakranpi. ,Imatata maskansapa? Maskansapa rumuta mikunankunapa.42
¢Tarinchichu shitarikunata yaku sawanpi? Mana tarinchichu.
jmaypita kawsan?
{mashnata purinsapa?
{maymanta rinchi?
jmaskanchichu shanshuta?
mana maskanchichu
{maypita kawsan shanshuka?
gkawsanchu yakupi?
mana kawsanchu yakupi
jtarinchichu ishnachita?
{mashnata tarinchi?
jmaypita tarinchi?
{maymanta purinsapa?
{Maypita kawsan shitarika? Kawsan yaku ukupi chaymanta
rumikuna sikipi. {Tarinchichu yaku sawanpi? Mana chaypi tarinchichu.
Maskashpa tarinchi rumi sikipi. Chaypi tarinchi. Tarishpa apanchi
wasinchiman.
¢Mikunchichu ishnachitaka? Ari mikunchi. Mikunchi kachiwan
uchuwan. Sukaman mikunchi tarishpa ishnachitaka.
ey
YT NKUNACHICNU spANnacniakG4B
YACHAKUYPACHI 10
Afiushi suk kaspi wayuta mikushpa kawsan.
wayu mikushpa
afiushi suk kaspi wayu
ishnachi jmashnata?
mikushpa afushi
afiushi tarpunchi
jkawsansapachu? mana maskanchu
mikushun yarkashpa
Afiushi kawsan sacha ukupi. Wayukunata mikushpa kawsan.
zPurinchu chakrapi wayukunata mikushpa? Ari sukaman purin.
{Paypachu tarpunchi wayukunata? Mana. Mana paypachu
tarpunchi. gImata mikushpati kawsan afiushika? Aypa wayukunata
mikushpa kawsan.Afushi suk kaspi wayuta mikushpa kawsan.
Panchu tarpun wayukunata chakranpi. Chaymanta Shanti kawan
suk afiushitaka tatanpa chakran ukupi. Wayukunata mikushpa kawsan
chay afiushika. Shantika shunkun ukupi riman:
—Tataynika mana tarpunchu paypa. Shu apiy chay afiushitaka.
Marinapa tiyan ishkay fiufiumakuna. Karansapa sarata wasi
washanpi. Chaymanta Shanti shamun wasinman. Kawan chay ishkay
fiufiumakunata. Kawashpa riman:
—Sukaman sarata mikushpa kawsansapa chay fiufiumakunaka.
Chay ishkay fiufiumakuna tutapi pufiunsapa suk atun puyfiu
washapi. Puiiunsapa Marinapa wasinpi.45
Afiushi suk kaspi wayuta mikushpa kawsan.
afiushi mikushpa kawsan
mikushpa kawsan
kawsan
kawsan
mikushpa kawsan
afiushi mikushpa kawsan
tarpushpa kawsan yarkashpa kawsan
kawashpa kawsan } kushikushpa kawsan
tushushpa purin maskashpa mikun
aparishpa pawan nishpa riman
aparin kushikunchi
aparishpa pawan kushikushpa kawsanchi
Shanti kawan ishkay afiushikunata wasiwashapi. {Mashna
afiushitaka kawan? Kawan ishkayta. Chaymanta apin sukta. Apishpa
apan wasinman. Kushikushpa riman:
—Yarkashpa mikushun kayta.46
YACHAKUYPACHI 11
Waywash suk kaspikunapi purishpa kawsan.
purishpa kawsan
sukaman kaparin
yakumanta shamun
kushikushpa chayan
karan mikunata
manchakushpa sakishkani
yaku sawanpi
mana tarishkanichu
sukaman asikun
asikushpa kawsan
mishushina wiwan
shaykushpa chayan
parlakun
fiawinchikuna
kawashkani
asikuykan
gmaypiti?
fiufluma
ishkay
waywash
puyfiukuna
sakishpa
ishnachi
kachichanchi
aswakuykan
mana asikunchu47
Waywash suk kaspikunapi purishpa kawsan.
1:] kaspi a 2: aou i 3:] kas
kas ka as us is kus
ka kas kas kus
a kaspi
mus mu
musmuki
Panchu purin sacha ukupi kuchinkunata maskashpa. Chaymanta
tarin suk musmukita.48
Panchu maskaykan
kuchinkunata sachapi.
Chaymanta kawaykan suk
TMusmukita. Chay musmukika
kaspimanta Panchuta kawashpa
sukaman kaparin. Chaymanta
Panchuka manchakushpa
kunkan kuchinkunata
maskayta. Rin wasinman -
paykunata sakishpa. Manana
maskannachu paykunata. Mana
nima asikunchu.
Chaymanta karumanta kawan Shantita fianpi. Payka rin shamun rin
shamun mashna kuti. Apaykan yakuta mamanpa. Chayta kawashpa
Panchuka kushikushpa riman shunkun ukupi:
—Warmini aswakuykan.
‘Chaymanta chayan wasinpi sukaman shaykushpa. Chaymanta Marina
kusanta aswanta kun suk patipi.
Chaymanta Panchu riman warminta:
Sacha ukupi kawashkani suk
masmukita kuchinchita maskashpa.
Sukaman kaparishka kawawashpa.
Chaymanta sukaman manchakushpa.
kutimushkani. Mana tarishpa
sakishkani kuchinchikunata.
Chashna riman Panchu
Marinata. Chaymanta sukaman
asikuykan warminwan.49
Waywash suk kaspikunapi purishpa kawsan.
chus kus kus chas
chusku kuska kusni chaskinchi
chis pas
kanchis paskanchi
Marina rin shamun kanchis kuti yakuta aparishpa. Aswakuykan.
Kuti kuti churan yakuta suk atun puyfiupi. Mana maskanchu kuchinta
kusanwan. Shuyan payta aswanwan.
Panchu maskaykan chay chusku kuchinkunata chayta kayta. Kayna
paskashpa sakishka paykunata. Chaymanta rishka chakranman.
Mashkashpa maskashpa mana tarinchu kuchinkunata. Suk suni
waskata apashipa purin sacha ukupi. ;Maypita tarin kuchinkunata? Mana
tarinchu chakranpi. Mana kawanchu sachapi. Mana tarinchu ni maypi.
Chaymanta kutin wasinman. Warminka kun aswanta. Chusku patikunata
chaskin Panchuka warminmanta.
Shanti a =
snanit Kawan50
YACHAKUYPACHI 12
(REP ASO)
Chay fiufiumakuna wachansapa runtunkunata yaku mafianpi.
Chaymanta wachansapa rumikuna sikipi.
fufiumakuna wachansapa tuntukuna
afiushi maskashpa Kirunwan
waywash mikunchi sawanpi
shiwikuna tarinsapa fiawikuna
musmuki aswakuykan waskakuna
wankanakuna kawaykanchi puyfiu
ishnachi {tushunchu? ilafiayni
shitari wiwansapa yaku mafianpi
charapa aparishpa Tumi sikipi
shanshu tarpushka winkukuna
yaykun pawansapa kanchis
pinsha chusku ishkayChay fiufiumakuna wachansapa runtunkunata yaku mafianpi.
Chaymanta wachansapa rumikuna sikipi.
wa chash pa way tan sa pa
wachashpa waytansapa
as wa kuy kash pa tu shush pa
aswakuykashpa tushushpa
Marina wiwan ishkay fiufiumakunata. ,Mashnata tiyan. Marinapa?
Tiyan ishkay. Purinsapa yakupi kurukunata maskashpa. Paykunapa
pishin kurukuna wayukuna. Chaymanta waytansapa chay yakupi.
Mana mikunata tarishpa wasiman kutinsapa. Sukaman yarkansapa.
Chaymanta Marina karan sarata paykunata. Sukaman mikunsapa sarata.
Sarata mikushpa chay fiufiumakuna ishkay ishkay runtukunata
wachansapa. Suk atun rumita tarishpa chay rumi sikipi wachansapa.
Chay atun rumita tarinsapa wasi washapi.
Mana wachansapachu yakupi. Chaypi waytansapa. Chaymanta
mana wachansapachu chay atun puyfiu washapi. Chaypi tutapi
samansapa.
5152
Chay fiufiumakuna wachansapa runtunkunata yaku mafianpi.
Chaymanta wachansapa rumikuni sikipi.
¢Mashna puyfukuna tiyan Marinapa wasinpi? Tiyan aypa
puyfiukuna. Ishkay tiyan yakupa. Suk atun tiyan sarapa. Chaymanta suk
puyfupi Marina churan kachita runtuta aychata. Chaymanta chay suk
atun puyfiu washapi wachashpa samansapa Marinapa fiufiumakuna.
Chaymanta Shantipa pinchi yaykun wasinpi yarkashpa. Sukaman
maskan mikunata chayta kayta. ;Maypita tarin runtukunata? Sukaman
mikunayan chay fiufiumakunapa runtunkunata. Maskashpa
maskashpapish mana tarinchu.53
Panchu warminwan kawsan chakrapi. Kushikushpa kawsansapa.
Marina wiwan fiufiumakunata. ,Mashnata wiwan Marina? Wiwan
ishkayta, Suk raku rumi sikipi chay fiufiumakuna wachansapa. {Maypita
chay raku rumi? Marinapa wasin washapi.
Chaymanta Shantipa tiyan suk pinchi. Chay pinchipa shutin Ruku.
¢Maypita tarinchi pinchitaka? Tarinchi sacha ukupi.
Rukuka sukaman mikun runtukunata. Maskaykan puyfupi.
Maskaykan yanta washanpi. Maskaykan yaku washapi. Chayta kawashpa
Marina asikushpa riman:
—Roukuka mana tarinchu fiufiuma runtuta mana maskashpa chay
rumi sikipi.
Rukuka sukaman mikunayan chay fiufiumakunapa runtunkunata.
¢Maypiti wachashkasapa runtunkunata? Rukuka maskaykan wasipi.
Maskaykan wasi washapi. Chaymanta maskan yaku rumikuna ukupi.
Maskashpa maskashpapish mana tarinchu runtukunata.
Mana maskanchu chay raku rumi washanpi wasi washan. Chayta
kawashpa Shanti asikushpa riman:
—Rukuyni mana nima maskanchu chay suk raku rumi sikipi.
Chaypi wachansapa mamaynipa fiufiumakuna.54
YACHAKUYPACHI 13
Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi tukuy layata kawan atun
fiawiyuk kashpa.
Tanchina tukuy laya
fiawiyuk lanchina
fufiumakuna kanchis
iskun fiawiyuk
puyfiukuna chusku
Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi pawan mikunanta maskashpa.
Chay lanchina apin mashuta. Tukuy layata kawan atun fiawiyuk kashpa.
jMaypita kawanchi lanchinata? Kawanchi sacha ukupi. Suk kaspi
ukupi kawsan chay lanchinaka. Chay kaspi ukumanta kawan tukuy
layata.55
Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi tukuy layata kawan atun
fiawiyuk kashpa.
la pis ni ni
lapisnini
Lanchina tutapi apin mashutaka. Chaymanta luspi machakuytaka
apishpa pawan. Atun fiawiyuk kashpa tukuy layata kawan tutapi
luspishina.
Chaymanta lanchinaka mana mikunchu isulakunata surikunata.
Shiwika chayta mikun lanchina mana. Chay lanchina tukuy layata apin
pawashpa atun fiawiyuk kashpa.56
Lanchina kawsan sacha ukupi. Tutapi tukuy layata kawan atun
fiawiyuk kashpa.
atun fiawiyuk lanchina atun fiawiyuk
fiawiyuk ishnachi suni chupayuk
fiawi Marina chusku kuchiyuk
Panchu atun wasiyuk
flawi Marina suk wawayuk
fiawiyuk wankana suni kiruyuk
atun fiawiyuk ishnachi yana yana karayuk
chupayuk
kuchiyuk
kiruyuk
yantayuk
wawayuk
shutiyuk
warmiyuk
fiawiyuk kachiyuk
Lanchinakuna tukuy layata kawansapa atun fiawiyuk kashpankuna.
Mana mikunsapachu isulakunata. Chaymanta luspi mana pawansapachu.
Tutapimi pawansapa.ST
YACHAKUYPACHI 14
jlmapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa.
fiukiu yaykun
lanchina puyfiukuna
kikin wifian
atun fiawi kuchisbina chika i
shiwikuna shanshu
yaykun pukakuru
fiawiyuk jimapati?
Panchu wiwan wiruta fiukiuta rurananpa. Chaymanta Marinaka
churan chay fiukfiuta puyfukunapi. Chaymanta pokakurukuna sukaman
maskansapa fiukijuta.58
{Imapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa.
Shukush tiyan aypa chakranchipi. ,Imapata wiwanchi shukushta?
Manami wiwanchichu chayta. Kikin wifian chaypi. Chay shukush ukupi
kawsan atukka.59
jimapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa.
Imapata yaykun pukakuru mikunapi?
Nukiiuta maskashpa.
jlmapata Shanti apaykan aypa yakuta?
Marina aswakunayan.
zlmapata Panchu maskan aypa pankakunata?
Maskan wasita rurananpa.
yPanchu wiwanchu shukushta? Mana wiwanchu shukushta. Wiwan
wiruta. Chaymanta aypa pukakurukuna kawsansapa chay wirupi.
Sukaman maskansapa fivkfiuta.
Chaymanta fiukfiuwan Marina ruran aswata. Chay fiukfiuwan
mishkichin aswanta. Mishki pure Marinapa aswan. Chay mishki puru
aswanta churan taksha atun puyfiukunapi.
Chaymanta Panchu warminwan wiruta tarpushpa kawansapa suk
taksha atukta shukush ukupi. ,Chay atukka kawanchu manachu
Panchuta? Mana kawanchu. Chaypi pufiushpa mana kawanchu paykunata.Imapata pukakuru mikunapi yaykun? Yaykun fiukfiuta maskashpa.
{Kawanchichu shukushta Panchupa chakranpi?
Ari kawanchi.
mapati tiyan shukushka chakrapi?
Kikin wifiashpa miran chay shukushka.
iMaypita kawsan atukka?
Kawsan shukush ukupi.
¢Kawanchichu shukushta wirushina layata?
Mana. Chay shukushta kawanchi pintutashina.
Panchupa chakranpi tiyan aypa shukush. Chay shukushka
pintushina Jaya. Mana kawanchichu wirushina layata.
Mana wiwanchichu shukushtaka. Kikinmanta miran. Chay
shukushmanta mana ruranchichu fiukfiuta. Wirumantami ruranchi
filukfiuta.61
YACHAKUYPACHL 15
Atuk pikurumanta ashwan atun.
pikurumanta ashwan atun
ashwan raku no ~ shukush
taksha puyfiukuna,
lanchina isulakuna
mana chupayukchu wirushina laya
Sacha ukupi aypa atuk tiyan. Chay atukka pikurumanta ashwan
atun, Atukka chupayuk chaymanta pikuru mana chupayukehu. Pikuru
kawsan shukush ukupi. Chaymanta atuk kawsan sachapi.
Chaymanta shukush pintumanta ashwan raku. Chay shukushka
sukaman miran. Chaymanta Panchu wiwan pintuta wasinta rurananpa.62
Atuk pikurumanta ashwan atun.
atuk pikurumanta ashwan atun
pikurumanta ashwan atun
ashwan atun
ashwan atun
pikurumanta ashwan atun
atuk pikurumanta ashwan atun
shukush pintumanta ashwan raku
wankana aycha kuchimanta ashwan mishkik
pinchi mishumanta ashwan atun
wiru pintumanta ashwan taksha
pukakuru isulamanta ashwan raku
isula pukakurumanta
Shukush pintumanta ashwan raku. Aypa shukush tiyan Panchu
chakranpi. Afiushika chaymanta pikuruka chawpipi chay shukush
chawpipi kawsansapa.
Wiru pintumanta ashwan taksha. {Imapata Panchu chakranpi wiwan
Pintuta wiruta? Pintuta wiwan wasinta rurananpa. Chaymanta wiruta
wiwan Marina mishki aswata rurananpa. Chaymanta ruransapa fiukfiuta
rantikunanpa.63
Atuk pikurumanta ashwan atun.
aswayni Marinapa aswanmanta ashwan flukiiu
pinchi suk mishumanta ashwan raku
afiushi pikurumanta ashwan taksha
pukakurukuna isulamanta ashwan aypa tiyan
Chay shukush ukupi kawsan afiushi pikuru shanshukuna.
Chaymanta tiyan aypa taksha atun kurukuna. Sukpa shutin pukakuru
sukpa isula. Paykuna kawsansapa chay shukush ukupi.
Chay pukakuru isulakunamanta ashwan taksha. Chay pukakuru
sukaman yaykun Marinapa fiukfunpi. ;Imapati yaykunsapa? Nukfuta
mikunanpami yaykunsapa.
Attuk-pikurumanta-ashwan-
torYACHAKUYPACHI 16
Lluychu wawayan sachapi. Paypa wawanka shuyu puru.
Muychu wawayan
shuyu puru chikan laya
fiukfiu waiiuchin
chusku ishkay
animal shanshu
mishkik animalkuna
Janchina lluychu
Lluychu kawsan sachapi. Lluychutaka mikunchi. Aychanka puka
puka. Sukaman mishkik puru chay lluychupa aychan.65
Lluychu wawayan sachapi. Paypa wawanka shuyu puru.
1: ] luychu u
lluy lu
Iu tluy
u Iluychu
Nuk lik
Yun = Nin
Tuy
Panchu maskaykan Iluychuta. Maskashpa kawan sukta. Kawan chay
luychuta wawanwan. Wawan allimami. Shuyu shuyu.
Chaymanta wajiuchin chay Jluychupa mamanta. Wajfiuchishpa
wasinman aparin. Aychanta apan warmin mishkita mikunanpa.
Kushikushpa mikunsapa.
Chaymanta lluychupa wawanta aparin wasinman Shantika
wiwananpa.66
Lluychu wawayan sachapi. Paypa wawanka shuyu purv.
puk lay kan
puklaykan
Sacha ukupika kawsan tukuy laya animalkuna. Kawsan Iluychu
wawankunawan. Kawsan wankana ishnachi shiwiwan. Tukuy paykuna
kawsansapa wayukunata kurukunata mikushpa.
Paykunamanta ashwan taksha animalkuna tiyan. Tiyan afiushi
pikuruwan. Paykuna kawsansapa wayukunata kurukunata mikushpa.
Chaymanta kaspikunapi kawsansapa waywash shanshu pinshawan.
Chay waywashpa chupan sukaman suni. Kaspi kaspipi purishpa kawsan.
Chaymanta shanshuwan pinsha mana chashnachu kawsansapa.
Paykuna pawansapa samashpa rama ramakunapi. Chay shanshuka
umanpi sisa puru. Chaymanta pinshapa kirun suni.
Chashnami chay sacha ukupi kawsansapa.67
YACHAKUYPACHI 17
(REPASO)
Ukullukuy chupanta aysashpa purin.
ukuilukuy
afiushi
Tluychu
mashukuna
killupura
lanchina
llutashpa
isula
chikyak
flawiyuk
ankash
pufiunsapa
allilla
puyfiukuna
mishkikpuru
fiufiumapa runtun
mana kawanchichu
aysan
puyfiukuna
pukakuru
sapallan
waywash
yurak
fianpi
Ukullukuy tiyan aypa sacha ukupi. Tiyan taksha chaymanta atun
chika. Purin chupanta aysashpa sachapi kaspipi-
Chaymanta chupan shuyu puru. Ishkay layata kawanchi chupanta.
Chikyawan yanalla shuyu puru kawanchi chupantaka.68
Ukullukuy purin chupanta aysashpa.
¢Maypita kawsan chay ukullukuy?
Kawsan kaspipi sacha ukupi.
{Purinchu chupanta aysashpa?
Ari chupanta aysashpa purin,
jMashnatata kawanchi tutapi?
Mana kawanchichu ukullukuyta tutapi.
ilmapata mana kawanchichu tutapi?
Tutapi yaykun wasinpi pufiunanpa.
Aypa ukullukuy tiyan. Chay ukullukuy wasinta ruran. Chaymanta
chay wasin ukupi runtunta churan. Ruran wasinta runtunta wachananpa.
Manara runtuyuk kashpara sacha ukupi purin chupanta aysashpa.
Chaymanta tutapi yaykun wasinpi pufiunanpa.Ukullukuy purin chupanta aysashpa.
ukullukuy ashwan taksha afiushimanta
Huychu ashwan atun kuchimanta
ukuchakuna ashwan aypa tiyan ukullukuymanta
éMikunchichu Luvychuta?
&Wiwanchichu luychuawanta?
gShuyuchu luychuwawanka?
Marinapa ishkay laya puyfiu tiyan
lanchina tukuy layata tarin pawashpa
ukulluy chikan laya shuyu Nuychumanta
Aypa shukush tiyan chakranchipi. Panchu mana wiwanchu chay
shukushta. Kikin wiflashpa miran. Chay shukush ukupi tiyan aypa
sachapi kawsakkuna.
Chaymanta Marinapa tiyan aypa puyfiukuna kallanakuna. Llutashpa
turan ishkay layata. Sukta ruran atunta sukta ruran takshata. Chay atun
puyfiupika churan aswata chaymanta chay taksha puyfiupika churan
yakuta upyananpa.70
YACHAKUYPACHI 18
Marina aypa wallpayuk. Panchu ishkay allkuyuk. Katichin
allkunkunata apinankunapa ituchita.
wallpa mikarawa
alli allku allkuyuk
Duychu Janchina
katichin tukuy laya
wawayuk wallpayuk
allku fiukfiu
afiakun chayrayku
mirapun munan
yaykuchin yachansapana
tiyapun mikarawa
Marina aypa wallpayuk. Marinapa wallpankuna sukaman mirapun,
Sukaman mikunsapa sarata. Sarata mikushpa aypa runtukunata
churansapa. Chayrayku sukaman miran wallpakunaka.val
Marina aypa wallpayuk. Panchu ishkay allkuyuk. Katichin
allkunkunanta apinankunapa ituchita.
1: ! all ull ill
wall kull mill
3. tull ull 2} wall kull = mill
mill all wak = kuk —smik
kall wash kush mush
Panchu ishkay allkuyuk. Katichin ituchita apinankunapa. Allita
yachansapana ituchita katiyta. Kallpashpa sukaman afiakunsapa.
Ajiakushpa yaykuchinsapa ituchita. Yaykuchishpa apinsapa sukta.
Apishpa kallpashpa apan Panchupa.72
Marina aypa wallpayuk. Panchu ishkay allkuyuk. Katichin
allkunkunata apinankunapa ituchita.
Panchu katichin allkuta katichin
Panchu katichin wafiuchin
allku katin yaykuchin
kawachin
allku katin manchachin
Panchu katichin wachachin
Panchu katichin allkuta mirachin
mishkichin
Marina katichin allkunta
Mishukuna wafiuchinsapa ukuchata
Marina yaykuchin mikarawata wasinpi
Marina mirachin wallpata sarawan.
Mikunanchita mishkichinchi uchuwan
Shantika manchachin musmukita3
Marina aypa wallpayuk
chaymanta tiyapun ishkay
flufiumakuna. Chaymanta
wiwan suk warmi suk ullku
mikarawata. Yana yana
millwayuk. Chay ishkay
mikarawamanta sukaman
mirapun Marinapa.
Aypa mikarawata wiwan
Marinaka chay ishkay
mikarawamanta. Chay warmi
mikarawa aypa runtunta
wachan, Chaymanta maypipish
kaptin churan. Marina sukaman
maskanan tiyan chay
runtukunata.
Chaymanta tutapi maypipish kaptin pufiunsapa. Marina mana
munanchu chayta. Chayrayku tukuy tuta yaykuchin wasinman
mikarawakunata chaypi pufiunankunapa.
Chay mikarawa machakuyta kawashpa sukaman kaparin. Chay
machakuyka sukaman manchachin chay mikarawata.
Morinapo-wallpankona—— |14
YACHAKUYPACHI 19
Chay chorchochor yunkururu chika. Chaymanta chusku pich-
ka runtukunata.churan,
chorchochor maypipish kaptin
yunkuru mana katichinchichu
aypalla ankash puru
chupayuk ishkay laya
sinchita kantan wakin
tutayaptin 3 kantansapa
wafiuchinchi “ wikunku
millwan machakuy
Chorchochor kawsan aypalla chakra sacha ukunpina. Chay chorcho-
chorka yunkururu chika. Runtunkunataka churan suk kaspi sikinpi. May-
pipish kaptin wachan. Chaypina machakuy mikupun chay runtuntaka.
Chay chorchochorka wachan chusku pichka sokta runtukunata, Run-
tunka puka puka.
Chay chorchochorka
mana nima chupayukchu.
Kirun chakinpish puka
puka runtunshina. Chay-
manta yunkururu chika.
Chaymanta kantan tuta-
pacha.Chorchochor yunkururu chika. Chaymanta chusku pich-
ka runtukunata churan.
chorchochor
chor
cho
°
°
cho
chor
chorchochor
1576
7 ka lor yan chi
kaloryanchi
luk shin chi to ro pish ku
lukshinchi toropishku
pish ki Hu ku na
pishkillukuna
Toropishku tiyan sacha ukupi. Chay toropishkuka mill-
wan yana koloryuk.I
Toropishku chakinkuna chorchochormanta ashwan suni. Chaymanta
chay toropishku suk wallpa chika. Aychan yana yana.
Chaymanta chay toropishkuka mana atun pishkillu kashpapish
sukaman sinchita kantan. Chay pishkilluka kawsan suni urku
sachakunapi. Chaypira kantakunsapa.
Chaymanta aypa yunkurure tiyan sacha ukupi, Ckay yunkururu
runtunta wachan chusku pichka soktakaman ankash puruta. Wakin
yunkururu mana runtuyuk kashpaka suk kaspipa pawan tiyarik,
Chaypina pufiun tutayaptinka.
Chay yunkururu simarun puru Kawawashpanchi sukaman
kaparishpa pawan. Sunipi rin tiyarik. Chaypina kantakun shor shor shor
nishpa. Chashna kawsan chay yunkururuka.oh)
Chay chorchochor yunkururu chika. Chaymanta chusku pich-
ka runtutaka churan.
Ll: i sf pi pa pu
pich pach puch
3: :{ pich Nuch mach
pik uk mas
pish uy = man
5: Iluk wish
chor chas
chak uch
uch ku man ta
uchkumanta80
YACHAKUYPACHI 20
¢Pita riksin chay ishkay
pishkillukunata? Suk shutin espuytino
chaymanta sukka shutin esterero.
espuytino kaparikshina kantan
ankash kolor estereto
esterero wafiuchinsapa
chorchochor espuytino
llukshinchi koloryuk
uyarinchi kaparikshina
¢Pita yachan maypimi kawsan espuytinoka? Chay espuytino
kawsan sacha ukupi. Payka pufiun machay sikinpi. Espuytino pu-
ka yanawan millwayuk. Chaymanta mikun kaspi wayukunata.81
(Pita riksin chay ishkay pishkillukunata? Suk shutin espuytino chay-
manta sukka shutin esterero.
1: ] esterero espuytino
es
e
es ko pe ta
eskopeta
Eskopeta
kech len
kuch lun
kach Jan
es te ra
estera
Estera82
chall we ru
challweru
(Pita riksin chay ishkay pishkillukunata? Suk shutin espuy-
tino chaymanta sukka shutin esterero.
épita riksin chay pishkilluta?
{pita riksin?
ipita?
{pita?
épita riksin?
jpita riksin chay pishkilluta?
¢Pita riksin chay ishkay pishkukunata?
{Pita maskan estererota?
{Pita kawaykan espuytinota?
{Pita riksin tukuy sachapi kawsakkunata kay allpapi pawaptinkuna?
Nuka riksini chay espuytinota chaymanta shanshuta. Chay shanshupa u-
man sisan puru. Chaymanta chay sisashina laya umanpi chay pinsha
umanmanta ashwan atun sisa. Espuytinopa umanpish sisashina laya.
Paypa sisankuna taksha. Chaymanta shanshupa atun.83
éPita riksin chay ishkay pishkillukunata? Suk shutin espuy-
tino chaymanta sukka shutin esterero.
épita
ipipata?
(Pita riksin payta?
{Pipata chay pankakuna?
{Piwanta rinka pichakuk?
{Pitata riksinki laktapi?
{Pimantata chay aswaka?
jpiwanta?
jpitata?
{pimantata?
¢Pita riksin chay ishkay pishkukunata?
¢Mashnata riksinchi?
{Maymanta pawansapa?
jRiksinkichichu chay yana yana pishkutaka?
{Maypita pufiunsapa mikarawakuna tutapi?
{Pitata uyarinchi? Espuytinoka kantaykan. Chayta uyarinchi. Payka
kantan suk kuchi kaparikshina. Mana yachashpa rimanchiman wankana
kaparik shiraminishpa.
Chay estereroka sukaman alli challweru. Estereroka takshasillu.
Takshasillu kashpapish maskan challwata mikunanpa. {Pita yachan
imashnami challwakun estereroka? Sukaman mikun challwakunata.84
YACHAKUYPACHI 21
(Imawanta esterero espuytinopish apinsapa mikunankunata? Chay
estereroka ismallawan apin challwata. Chaymanta espuytino suni
kirunwan apin wayukunata.
mitayeru ismallawan
esterero challweru
juserukuna uchkumanta
wishchumun pita?
jimawanta? killupintu
(Imawanta apin estereroka challwakunata? Ismashpalla apin.
Ismanta wishchun yakupi. Chaymanta yakuman urman apik suk
challwata kawashpa. Chayrayku chay estereroka kawsan yakuta
katishpalla.85
¢Imawanta esterero espuytinopish apinsapa mikunankunata? Chay
esterero apin challwakunata ismanilawan chaymanta espuytinuka suni
kirunwan apin wayukunata.
gimawanta apin challwata?
Zimawanta apin?
dimawanta?
¢imawanta?
{imawanta apin?
gimawanta apin challwata?
.imawanta apin challwata?
{imawanta rantin challwata?
gimawanta mikunchi challwata?
zlmawanta chay estereroka apin challwakunata? Apin ismanilawan.
{Maypita isman? ,Allpapichu yakupichu? Chay esterero challwakushpa
yakullapi isman. :Imarayku isman chay estereroka? Isman challwakunata
chaskichinanpa ismanta. Chaymanta yakupi urman. challwata apik.
Chashnallami mikun estereroka.
zImawanta esterero espuytinpish apinsapa mikunankunata? Chay
esterero challwakunata apin ismanllawan chaymanta chay espuytino suni
kiruwan apin wayukunata.
jimawanta apinsapa mikunankunata?
¢Maypita apin challwata?
(Kirunwanchu apin wayuta?
{Mashnata chay wallpapa chanin?
éimawanta?
gimata?
zima layata?86.
jImatata mikushpa kawsan esterero? Kawsan challwata apishpa.
{Imawanta apin estereroka mikunanta? Apin ismanllawan. Chay
estereroka yakuta katishpa kawsan. Yakupi mikunanta tarin,
{imawanta esterero espuytinpish apinsapa mikunankunata? Chay
esterero challwakunata apin ismanllawan chaymanta chay espuytino suni
kiruwan apin wayukunata.
{mashnata? {pitata? jimakukti?
épipata? {tarinchu? jmaymanta?
gmikunchichu? {maypita? {piwanta?
jpiwanti? ima orata? jtiksinchu?
¢Pipata chay pinchika?
¢Piwantf kawsan chay pinchika?
éMashnata apin suk kutillapi?
(Imatata rinki !aktapi?
jImarayku rinkichi merkaduman?
{Maypita pufiun chay espuytinoka? Pujiun machay sikipi.
Millwanka puka yanawan kolor. Chaymanta kantan suk kuchi
kaparikshina. Mana yachashpa rimanchiman wankanashinami nishpa.87
YACHAKUYPACHI 22
¢Pipata chay kimsa shaprukuna? Mitkakushpa mitkakush-
palla purinsapa.
kimsa shaprukuna
mitkakushpa challwakuna
machay sikipi terenu
jimarayku? toropishku
luserukuna ismallawan
mitayeru esterero
puriyta chorchochor
sokta aros
jpiwanta? mitkakushpalla
atipansapa jima orata?
Mash kaway chay kimsa shaprukunata. Mitkakushpa mitkakush-
palla purinsapa. ,Pipata paykunaka?88
{Pipata chay kimsa shaprukuna? Mitkakushpa mitka-
kushpalla purinsapa.
shaprukuna
shapru
shap
sha
mitkakushpa
mit mit
mi mitkakushpa
Chay kimsa JJullu shaprukunaka Shantipa. Mama allku chayrak
llullukushka. Chayrayku manara atipansaparachu puriyta allillata. Mitka-
kushpa purinsapa.89
{Pipata chay kimsa shaprukuna? Mitkakushpa mitkakushpalla
purinsapa.
mit
mitkakushpa
shap wap sip
sham wam mit
shay war tim
kim ut is ay
chu lor mer sam
sip shap ur wall
tam ya mup tin
tamyamuptin
sip ran chi
sipranchi
tap si na kun
tapsinakun
sam pa yan sa pa mi kup tin chi
sampayansapa mikuptinchi
up yan sa pa
upyansapa90
Shanti sukaman kushikun chay kimsa mushuk shapru
allkukunawan. Chayrak nasishpankuna sampayansapara mana nima
atipansaparachu puriyta allita. Mitkakushpa mitkakushpalla purinsapa.
Sukaman asikuykan chayta kawashpa Shantika.
Tutayaptin sukaman tapsinakunsapa chiriwan. Chayrayku Shantika
kosinapi pufiuchinsapa shaprukunata. Mamankunawan mashakunsapa.91
YACHAKUYPACHI 23
Awiwakuna diyapi pufiunsapa tutapika mikunsapa.
awiwakuna wikunku
tamyamuptin mitkakushpalla
diyapika shaprukuna
urman diyapi
awiwa urmansapa
killupintu asikuykan
Awiwakuna urmansapa wikunku pankapi. Wasintaka ruransapa
wikunku pankamanta allimata wankushpa. Chay awiwakunaka diyapi
pufiunsapa.92
Awiwakuna diyapi pufiunsapa tutapi mikunsapa.
2: i e ou
di de du
din den dun
ku sa du
kusadu
mer ka du
merkadu93
Awiwakuna sukaman mishkinsapa wira likidu kashpa. Maskashpa
suk kaspisapa ukunpi tarinchi. Tarishpa surkunchi dedunchiwan.
Chaymanta apanchi wasinchikunaman kusaduta mikunanchipa.
Chaymanta chay awiwa tukun killupintu. Chashna tukushpana pa-
wan diyapika. Chay awiwamanta tukuy laya killupintuka tiyan. Tiyan
taksha atun. Puka koloryuk chaymanta yana yana. Tiyan killu killu
allima killupintu. Chaymanta tiyan ankash ankashkuna. Pawan may-
tapish kaptin. Mikun pukushkata sisata.
nki
Tyr
KIOuUTO MIKUNCH94
YACHAKUYPACHI 24
Bayano kosinapi tarin tukuy layata. Sakra dafiu likidu bayanoka.
Chayraykumi chikninchi.
kosina bayano
tukuy laya chikninchi
Nachapa diyapi
chayraykumi lanchina
yana likidu chakidu
chorchochor espuytino
mukun teradu
Bayano kawsan wasi teradupi. Chaypi diyapika pufiun tutapi
urayamun allpaman mikunanta maskak.
Kosinapi chay bayanoka tarin tukuy layata. Aychata mikun
llachapata mukun. Sakra dafiumi chay bayanoka. Chayraykumi
chikninchi. Tukuy wasipi tiyan bayanoka.95
Bayano kosinapi tarin tukuy layata. Sakra dau likidu.
Chayraykumi chikninchi.
bayano a
ba. ba
a bayano
si yan
ban lip
bar de
say yan
mit lam96
Aypa bayanokuna pufiunsapa kumba ukupi. Diyapika pufiunsapa
tutapika sakra dafiusapami. Chaymanta tiyan chay manilayba atun baya-
nokuna.
Chay manilayba atun
bayanokuna ukucha chika.
Sukaman mikunsapa sarata.
Chayrayku mishuta wiwanchi wasinchipi bayanota apinanpa. Chay
bayanokuna mutkinsapa mishuta. Chayrayku mana Ilukshinsapachu
uchkumanta. Mishuka mana biskuchu. Shuyashpa shuyashpa bayanota
uchkun Jadunpi kunanlla tarin. Chaymanta apin kumbapi chaypi
shuyashpa. Chaymanta sukaman chiknishpa apin. Pukllashpa pukllashpa
apin chay bayanota. Chaymanta mikun. Mishkik likidu paypa.
Chay mishuka ukullukuyta chaymanta manllayba ukuchata apishpa
mikun. Mana mishu tiyaptin paykunaka sukaman miran. Chaymanta
mikunsapa tukuy laya teradupi.
Chaymanta chay mishuka allima laya millwayuk. Wakinkuna shuyu
likidu. Wakin pakuchu millwayuk bayanoshina laya. Wakin yana likidu.
Wakin pukawan yurakwan chakrudu.
|<]
KI
=
Gg GGnu tik7
YACHAKUYPACHI 25
YAKUPI KAWSAKKUNA
{Pita kawsan yakupi? Allita yachanchi chayta. Aypa laya challwa-
kuna kawsansapa yakupi.
jlma layata chay challwakunaka? Tiyan atun challwakuna chay-
manta tiyan chay takshasillukuna. Chaymanta tiyan shuyu puru kashayuk-
kunapish. Purinsapa yakupi manada manadata.
Chaymanta tiyan challwakuna sukaman aypa kashayukkuna.
Manchachiwanchiman mikuyta. Mikushpa kichkinchiman
kashankunawan.
{Amafiansapachu kawsayta allpapika challwakunaka? Manami
amafiansapachu. Yakullapi kawsansapa. Challwaka yakumanta surkushpa
santamin wafiun. Mana amafiansapachu kawsayta yaku washanpi.98
YACHAKUYPACHI 26
KUKARACHA LLUKSHIRKANSHI KUSANTA MASKAK
Chaypishi suk diya suk kukaracha llukshirkan kusanta maskak.
Chaymanta kusanta maskashpa kallarinanpi tinkunakurkan suk man-
llayba burruwan. Chay burruka tapurkan kukarachataka: —Ola
kukaracha, ,Maymanta rinki?
Kukaracha aynirkan:
—Riykani kusaynita maskak,
Burruka willarkan:
RS —Aku kasarakuypa fiukawan.
Kukarachaka aynirkan: —Mash
kantay.
Burrtuka kantarkan: —Okshi okshi okshi.
Kukarachaka rimarkan: —Ayaw mana munaykichu.
Chaymanta mana munashpa kukarachaka chashna willashpa rirkan.
Burroke-kantaykar:—————
VT TTT
——UKSPMT OKSAT OKSNYACHAKUYPACHI 27
KUKARACHAKA TINKURKANSHI ANIMALKUNATA
Chaymanta riykashpa tinkunakurkan suk manllayba torowan. Chay
toroka tapurkan kukarachataka: —Ola kukaracha. ;Maymanta rinki?
Kukaracha aynirkan: —Riykani kusaynita maskak.
Toroka willarkan: —Aku kasarakuypa fiukawan.
Kukaracha aynirkan: —Mash kantay.
Toroka kantarkan: —UUUUUUUUU.
Kukaracha rimarkan: —Ayaw mana munaykichu.
Chaymanta mana munashpa kukarachaka chashna willashpa rirkan.
Chaymanta riykashpa tinkunakurkan suk manllaypa allkuwan.
Allkuka shamuykaptin kukarachataka tinkurkan. Allkuka rimarkan:
—Ola kukaracha mandinkilla. ;Maymanta rinki?
Kukaracha aynirkan: —Riykani kusaynita maskak.
Allkuka willarkan: —Aku kasarakuypa fiukawan.Kukaracha willarkan: —Mash
kantay.
Allkuka kantarkan: —Wak wak
wak wak.
yy
Kukaracha willarkan: —Ayaw mana y
munaykichu. “>
ellos tienen hambre él esta buscando
{tienen hambre? cestd buscando?
gcomemos?
@bailan ellos?
ghace falta?
iviven ellos?
gencuentra él? -
{Criamos al oso ishnachi'? No lo criamos. ,Se come su carne? Sf, se come.
El oso ishnachi es del tamafio de un chancho. Su carne también es como del
chancho. Lo comemos con gusto. ;Dénde se lo encuentra al oso? Lo encontramos en el
monte y también en la chacra.
{Cudntos osos ishnachis ve Shanti en 1a chacra de su padre? Ve dos. ;Andan por la
chacra de Pancho? Si, andan mucho por la chacra, {Qué cosas buscan? Buscan yuca
para comer.141
pagina 42
{Se encuentran carachamas en la superficie del agua? No se las encuentran,
idénde vive? ‘buscamos al shansho
i
centre cudintos andan? no lo buscamos
ja donde van’?
{dénde vive el shansho?
{vive en el agua?
no vive en el agua
{d6nde encontramos al oso ishnachi?
{cudntos encontramos?
zdénde los encontramos?
ja dénde van?
Dénde vive la carachama? Vive en el rio y debajo de piedras. Se las encuentra en
la superficie del agua? No se las encucatra allf. Buscando las encontramos debajo de las
piedras. Después las llevamos a la casa.
{Se come el 050 ishnachi? Si, se lo come, Lo comemos con sal y ajf. Con qué
gusto lo comemos cuando lo encontramos.
ESCRITURA: ;Se come e} oso ishnachi? Sf, se lo come.
LECCION 10
pagina 43
El afiuje* vive comiendo frutos de algunos 4rboles.
fruto comiendo
afiuje fruto de algiin drbol
080 ishnachi gcudntos?
comiendo afuje
afiuje sembramos
viven ellos? él no busca
comamos con hambre
El afiuje vive en el monte. Vive comiendo frutos. ,Anda en las chacras comiendo
frutos? Si, anda mucho.
{Sembramos frutos para é!? No sembramos para él. {De qué vive el aiiuje? Vive
comiendo muchos frutos.142
pagina 44
El afiuje vive comiendo frutas de ciertos drboles.
Pancho siembra frutos en su chacra. En ese momento Shanti ve un afiuje andando
en la chacra de su padre. El afiuje vive comiendo frutos. Shanti se dice a sf mismo:
—Mi padre no siembra para él. .
Marina tiene dos patos. Les da maiz detrds la casa. Al poco rato Shanti regresa a la
casa. Ve a los dos patos. Mirdndolos dice:
—Esos patos comen mucho,
Esos patos duermen detrés de un cdntaro grande.
pagina 45
El aftuje vive comiendo frutos de algunos érboles.
afinje vive comiendo
vive comiendo
vive
vive
vive comiendo
afiuje vive comiendo
vive mirando contento vive
bailando anda buscando come
Hevando vuela hablando dice
lleva estamos contentos
Hevando vuela imos contentos
Shanti ve a dos afjujes detrés de su casa. ,Cudntos aftujes ve? Ve dos. Caza a uno
de ellos, Después Jo lleva a su casa. Contento dice él:—Cuando tenemos hambre lo comeremos.
143
ESCRITURA: Los patos descansan detrds del cAntaro.
LECCION 11
pagina 46
La ardilla vive en los rboles.
andando vive
gtita mucho
viene del rio
contento llega
le da comida
de miedo lo dejé
en Ja superficie del agua”
no encontré
se rfe mucho:
riéndose vive
como al gato lo cria
cansado llega
él conversa
pégina 47
La ardilla vive andando de un drbol a otro.
nuestros ojos
he visto
est4 riéndose
idénde?
el pato
el ntimero dos
la ardilla
los céntaros
dejando
el oso ishnachi
Je ponemos sal
ella esté haciendo chicha
ino se tie
6: \ella esta preparando chicha] \ mono chico, tipo hapale,
Pancho anda por el monte en busca de sus chanchos. En esa busqueda encuentra a
un mono hapale,
pagina 48
Pancho est4 buscando sus chanchos en ef monte. En ese instante, él ve un mono.
hapale. Ese mono grita, con mucha fuerza viendo a Pancho desde el arbol. Y de miedo
Pancho se olvida buscar los chanchos, Regresa a su casa dejdndolos. Ya no los buscé.
Ni siquiera se rie.144
Pancho desde lejos ve a Shanti. E] va y viene al rfo varias veces. Est4 levando
agua para su madre. Al verle a su hijo se puso contento. Se dice a si mismo:
Mi esposa esté preparando chicha.
En seguida llega muy cansado a la casa. Marina le sitve chicha a su esposo en un
pate. Después Pancho conversa con su esposa:
—Cuando estaba buscando nuestros chanchos vi un mono hapale en el monte. Me
vio y grit6 fuerte. Y de mucho miedo regresé a casa, Sin encontrar a los chanchos volvi.
Asf le cuenta Pancho a Marina. Seguidamente se rie fuerte junto con su esposa.
pagina 49
La ardilla vive andando de un Arbol a otro.
el humo recibimos
desatamos
el pulmén
Marina va y viene (siete veces) trayendo agua. Est preparando chicha. Sigue
poniendo agua a un c4ntaro grande. No fue a buscar los chanchos con su esposo. Le
esper6 con la chicha.
Pancho busca los cuatro chanchos por todos lados. Los habfa dejado desaténdolos,
ayer. ¥ se fue a la chacra,
Aunque los busca mucho, no los encuentra. Con una soga larga anda por el monte.
éDé6nde encontraré a los chanchos? No los encuentra en la chacra. No se les ve en el
monte. No los encuentra por ningiin lado.
Asi que vuelve a la casa. Su esposa Je da chicha. Pancho recibe de su esposa cuatro pates.
ESCRITURA: Shanti ve a cuatro monos:
LECCION 12 (REPASO)
Pagina 50
Esos patos ponen sus huevos en a orilla del rio, También los ponen debajo de las piedras.
los patos ellos ponen los huevos
el aftuje buscando con sus dientes
la ardilla comemos encima de algo
los osos hormigueros ellos encuentran los ojos
un mono hapale ella esté preparando chicha las sogas145
jas huanganas estamos mirando el cantaro
el oso ishnachi gbaila ella? mi hermana
carachama ellos crian Ja orilla del rio
el motelo Nevando debajo de la piedra
el shansho él sembrd los drboles espinosos
él entra ellos vuelan el ntimero siete
el tucdn el némero cuatro el nimero dos
pagina 51
Los patos ponen sus huevos en la orilla del rfo. Y también los ponen debajo de las
piedras.
ellos nadan
preparando chicha
Marina crfa dos patos. ;Cudntos patos tiene Marina? Tiene dos. Esos patos andan
por Ia orilla del rfo buscando gusanos. A ellos les gusta los gusanos y frutos. Y también
nadan en el rfo.
Cuando no encuentran nada para comer vuelven a la casa. Comen bastante por eso
tienen mucha hambre. Entonces Marina les da mafz. Comen mucho mafz.
Cuando comen mafz siempre ponen dos huevos. Ponen sus huevos debajo de una
Piedra grande. Esa piedra grande se encuentra detrés de la casa.
No ponen huevos en el agua. Allf nadan. Tampoco los ponen detrés del c4ntaro
grande. Alli descansan de noche.
pagina 52
Los patos ponen sus huevos en Ia orilla del rfo. También descansan detras del
céntaro grande.
{Cu4ntos cAntaros tiene Marina en su casa? Tiene muchos cAntaros. Tiene dos para
cl agua. Tiene uno grande para poner granos de maiz. Y en el otro céntaro pone sal,
huevos y carne. Y detrés de uno de esos cdntaros grandes descansan los patos de
Marina después de poner sus huevos.
Entonces en ese momento el pichico de Shanti entra con. hambre. Por todos lados
busca algo que comer. Encontrard los huevos? Quiere comer fos huevos de los patos.
Aunque los busca mucho no los encuentra.146
pagina 53
Pancho vive en la chacra con su esposa. Viven contentos. Marina cria patos.
{Cuéntos cria? Cria dos. Debajo de la roca grande ponen sus huevos. Dénde esté esa
roca grande? Detras de la casa de Marina.
Shanti tiene un pichico. El pichico se llama Rukuka, {Dénde se le encuentra al
pichico? Se le encuentra en el monte.
Rukuka come mucho los huevos en Ja casa de Marina. Los est4 buscando en el
cAntaro. Los esté buscando detrés de Ia lefia. Los est4 buscando al otro lado del rio.
Pero Marina dice riéndose:
—Rukuka no encontrar4 los huevos de los patos porque'no los busca debajo de la
roca.
Rukuka quiere comer los huevos de los patos, ;Dénde los pondran’? Rukuka los
est4 buscando en 1a casa. Los estd buscando detrés de la casa. Y busca entre las piedras
por las orillas del rfo. Tanto que busca, no encuentra los huevos.
No busca, pues, por debajo de la roca que esté detris de la casa. Shanti dice
tiéndose:
Mi Rukuka no busca debajo de la roca. Alli, los patos de mi madre ponen sus
huevos.
ESCRITURA: El mono de Shanti tiene mucha hambre.
LECCION 13
pagina 54
El bho vive en el monte. Como tiene ojos grandes, ve de todo en la noche.
el bho de todo
tiene ojos el baho
los patos el ntimero siete
el nimero nueve tiene ojos
los céntaros el nimero cuatro
Et biho vive en el monte. Por las noches vuela en busca de comida. El buho apresa
al murciélago. Como tiene ojos grandes ve de todo.
gDénde podemos ver al bitho? Podemos yerlo en el monte. Vive dentro de los
huecos de los troncos. Desde el hueco ve de todo.147
pagina 55
EI biiho vive en el monte. Como tiene ojos grandes ve de todo en la noche.
1 [ba]
El biho apresa al murciélago en la noche. Y cuando hay luz, captura en el vuelo a
la vibora, Como tiene ojos grandes ve de todo en la noche y come como si fuera en ef
dia.
El biiho no come hormigas grandes ni gusanos, Pero el oso hormiguero si come
esas cosas, el biho no. Con sus ojos grandes puede ver y agarrar de todo en su vuelo.
pagina 56
El biiho vive en el monte. Como tiene ojos grandes ve de todo en fa noche.
tiene ojos grandes el biho tiene ojos grandes
tiene ojos el oso ishnachi tiene cola larga
ojos Marina tiene cuatro chanchos
‘ojos Pancho tiene una casa grande
tiene ojos Marina tiene un hijo
tiene ojos grandes la huangana tiene colmillos largos
el oso ishnachi tiene la piel muy negra
tiene cola ojo
tiene chancho tiene ojos
tiene diente casa
tiene lefia tiene casa
tiene hijo
tiene nombre
tiene esposa
tiene ojos
Los bihos ven de todo porque tienen ojos grandes. Ellos no comen isulas.* De dia
no vuelan. De noche, sf vuelan.148
‘ESCRITURA: El bitho busca de todo.
LECCION 14
pégina 57
¢Por qué entran las hormigas coloradas a los alimentos? Entran buscando algo dulce.
dulce, azticar él entra
el biho los céntaros
él mismo élcria
ojos grandes tamajio de chancho
el oso hormiguero el shansho
él entra las hormigas coloradas
con ojos jpor qué?
Pancho cultiva cafia para hacer dulces, para hacer azicar. Y Marina deposita el
azticar en unos cAntaros. Entonces las hormigas buscan mucho el azticar.
pagina 58
Por qué entran las'hormigas coloradas a los alimentos? Entran buscando algo
dulce.
Hay bastantes carrizales en nuestras chacras. ;Por qué cultivamos el carrizo? No le
cultivamos. Crece de por sf naturalmente. Y en el carrizal vive la comadreja.
pagina 59
{Por qué entran las hormigas coloradas a Jos alimentos? Entran buscando algo
dulce.
{Por qué entran las hormigas coloradas a la comida?
Porque buscan algo dulce,
&Por qué esta trayendo mucha agua Shanti?
Porque Marina quiere preparar chicha.149
{Por qué esta buscando tantas hojas Pancho?)
Las busca para techar su casa.
{Cultiva carrizo Pancho? No lo cultiva. Cultiva cafla, Entonces muchas hormigas
coloradas viven en esa cafia. Buscan bastante dulce.
Y con ese dulce, también, Marina prepara chicha. Con ese dulce prepara una
deliciosa chicha. Esa chicha deliciosa la lena en cantaros grandes y pequefios.
Cuando Pancho y su esposa estaban sembrando cafia vieron una comadreja en el
carrizal. Esa comadreja, ile vio a Pancho 0 no? No le vio. Como estaba durmiendo alli
no le vio.
pagina 60
{Por qué entran Jas hormigas coloradas a los alimentos? Entran buscando algo dulce.
gSe ve el carrizal en la chacra de Pancho?
Si, se ve.
Por qué hay carrizal en la chacra?
Porque crece y aumenta naturalmente.
Donde vive fa comadreja?
Vive en el carrizal.
{Se puede comparar el carrizo con la cafia?
No. El carrizo si se puede comparar con la cafta brava.
En la chacra de Pancho hay un cartizal. El carrizo no es como la cafia dulce. No se
puede comparar con fa cafia dulce.
No sembramos la cafia dulce. Naturalmente aumenta, Del carrizo no se prepara
dulce. De la cafia, si, se hace dulce.
ESCRITURA: De la cafia se hace dulce,
LECCION 15
pagina 61
La comadreja es mas grande que el majas.*
que el majas es mas grande
es mas gordo el carrizal
pequefio los cantaros150
el bého las isulas
no tiene cola es como Ia cafia
En el monte hay muchas comadrejas. La comadreja es més grande que ¢l majds. La
comadreja tiene cola, el majas no tiene cola. El majés vive en el carrizal. Y la
comadreja vive en monte.
El carrizo es mds grueso que la cafia brava. El carrizo aumenta bastante. Pancho
cultiva caia brava para construir su casa.
pagina 62
La comadreja es mds g
Ja comadreja es mas grande que el majés
es mas grande que el majas
es mas grande
es més grande
es mas grande que el majés
Ja comadreja es mas grande que cl majés
¢l carrizoes més grueso que la cafia brava
la carne de huanganaes més sabrosa que la del chancho
el pichicoes mas grande que el gato
la cafiaes mas pequefia que la cafia brava
la isulaes més grande que la hormiga colorada
El carrizo es mds grueso que la cafia brava. Hay un carrizal grande en la chacra de
Pancho, Entre los carrizales vive el afiuje y también el majés,
La cafia es més pequefia que la cafia brava. Por qué Pancho cultiva cafia brava en
su chacra? La cultiva para hacer su casa. Y cultiva cafia para que Marina prepare
chicha. Y también hacen azuicar para vender.
Pagina 63
La comadreja es mas grande que el majés.
mi chicha es més dulce que la de Marina
el pichico es mas gordo que el gato
el afluje es mas pequefio que el majés
hay mds hormigas coloradas que isulas151
En ese carrizal vive el afiuje, el majds y el shansho. Hay también muchos bichos
pequefios y grandes, Algunos son las hormigas coloradas, isulas. Todos ellos viven en el
cartizal.
Las hormigas coloradas son ms pequeiias que las isulas. Las hormigas coloradas
entran mucho al azticar de Marina. {Por qué entran? Entran para comer dulce, pues.
ESCRITURA: La comadreja es mas grande que el majés.
LECCION 16
pagina 64
El venado tiene sus crias en el monte. Su cria es pintada.
el venado tener cria
pintado de otra clase
el aziicar él lo mata
el ndimero cuatro el ntimero dos
el animal el shansho
sabroso Jos animales
el bho el venado
El venado vive en el monte. Se come el venado. Su came es roja. Es muy sabrosa
la carne del venado.
pagina 65
El venado tiene su crfa en el monte. La cria es bien pintada porque tiene unas
manchas claras en su cuerpo.
venado. Logra ver uno. Lo ve con una ria, La erfa es muy
bonita, Es muy pintadita.
Pancho mata al venado. Después de matarlo se lo lleva a su casa. Lo lleva para que
‘su esposa prepare una sabrosa comida. Contentos comen fa came de venado.
Y ala cria también la Levé a 1a casa para que Shanti la crie.152
pagina 66
El venado tiene su crfa en el monte. Su cria es pintada.
En el monte viven toda clase de animales. Alli vive el venado con sus crias. Viven
la huangana, el oso ishnachi, el oso hormiguero. Todos ellos viven comiendo frutos y
gusanos.
Hay otros animales més pequefios que ellos. Por ejemplo el afiuje y el majés.
También ellos viven de frutos y gusanos.
¥ en los Arboles viven la ardilla, el shansho, ef tucdn. La-cola de la ardilla es muy
larga, Vive andando de un rbol a otro.
Pero el shansho y el tucén no viven asf. Ellos yuelan de rama en rama, E} shansho
tiene una hermosa cresta en su cabeza. Y el pico del tucén es muy largo.
Asf viven los animales del monte.
ESCRITURA: La crfa del venado es muy pintada.
LECCION 17 (REPASO)
pagina 67
La lagartija anda arrastrando su cola.
la lagartija bien
el afiuje los cAntaros
el venado muy sabroso
jos murciélagos los huevos de Jos patos
muy amarillo no se lo ve
el biho i jala
embarrando los céntaros
la isula la hormiga colorada
verde €l solo
con ojos la ardilla
azul, celeste blanco
ellos duermen en el camino
Hay muchas lagartijas en el monte. Hay grandes y también hay chicas. Andan
arrastrando su cola.
Y su cola es rayada, Son de diferentes colores. La cola es de color verde y negro.153
pagina 68
La fagartija anda arrastrando su cola.
{Donde vive la lagartija?
Vive en Jos arboles del monte.
{Anda arrastrando su cola, realmente?
Si, arrastrando su cola anda.
{Cudntas se ve de.noche?
No se ve ni una lagartija de noche.
Porque se meten al hueco para dormi
Hay muchas lagartijas. La lagartija hace su propia madriguera. Seguidamente pone
sus huevos en la madriguera. Hace su madriguera para poner los huevos. Antes de
poner huevos anda por el monte arrastrando su cola.
pagina 69
agartija anda arrastrando su cola.
la lagartija es més pequefia que el afluje
el venado es més grande que el chancho
hay més ratas que lagartijas
4Se come el venado?
(Se crfa a ja cria del venado?
Es pintada la cria del venado?
Marina tiene dos tipos de cantaros
el bitho halla cualquier cosa volando
los colores de la lagartija son diferentes a los del venado
Hay muchos carrizales en nuestras chacras. Pancho no cultiva ¢| carrizo en su
chacra. Crece y aumenta naturalmente. Dentro de los carrizales viven muchos animales
del monte.
Marina tiene muchos tipos de cantaros y tiestos. Cuando prepara el barro hace dos
clases de céntaros, Hace grandes y pequefios. En los grandes pone chicha y en los
Ppequefios pone agua para tomar.
ESCRITURA: Marina hace dos tipos de cantaros.154
LECCION 18
pagina 70
Marina tiene muchas gallinas. Pancho tiene dos perros. Marina y Pancho son
duefios de las gallinas y de los perros. Con los perros persiguen al sajino* para que
puedan cazarlo.
gallina pavo
un buen perro. duefio de perro
el venado el bho
Ie hace seguir de toda clase
con crfa duefio de gallinas
perro azicar
él ladra por eso
se Je aumenta él quiere
Te hace entrar ellos ya saben
a su favor pavo
Marina es duefia de muchas gallinas. Las gallinas aumentan. Comen mucho maiz.
Cuando comen bastante mafz ponen muchos huevos. Por eso aumentan las gallinas.
pagina 71
Marina tiene muchas gallinas. Pancho tiene dos perros. Los hace perseguir a los
sajinos para que los cacen.
Pancho tiene dos perros. Los hace perseguir a los sajinos para que los cacen. Ya
saben perseguir a los sajinos. Ladran mucho, Ladrando los hacen entrar a un hueco al
sajino. Entrando al hueco tos cazan. Cuando cazan uno lo llevan ante su duefio.
pagina 72
Marina tiene muchas gallinas. Pancho tiene dos perros. Los hace perseguir a los
sajinos para que los cacen.155
Pancho hace seguir los perros hacer seguir
Pancho hace seguit hacer morit
perro sigue hacer entrar
hacer ver (mostrar algo)
perro sigue dar miedo
Pancho hace seguir hacer poner
Pancho hace seguir los perros hacer aumentar
hacer sabroso
Marina hace seguir al perro
Jos gatos matan a las ratas (hacer morir)
Marina hace entrar a los pavos a la casa
Marina hace que aumenten las gallinas con maiz.
la comida se hace sabrosa con ajf
Shanti espanta al mono (dar miedo)
pagina 73
Marina tiene muchas gallinas y también tiene dos patos. También crfa una pareja de
pavos, una hembra y un macho. Su plumaje es muy negro. De esa pareja de pavos
resultan muchos para Marina.
Muchos pavos cria Marina de esos dos pavos. La hembra pone muchos huevos. Les
pone donde sea. Marina tiene que buscar los huevos.
Donde sea duermen. A Marina no Ie gusta eso. Por eso cada noche les hace entrar a
la casa para que duerman adentro,
Cuando los pavos ven una vibora gritan mucho. La vibora los espanta mucho a los
pavos.
ESCRITURA: Las gallinas de Marina tiene un plumaje muy negro.156
LECCION 19
pagina 74
EI p4jaro chorchochor es del mismo tamafia que el yungururu.* Pone de cuatro a
cinco huevos.
el péjaro chorchochor donde sea
el yungururu no lo hacemos seguir
varios muy celeste
tiene cola dos clases, dos tipos
él canta fuerte algunos
cuando anachece. ellos cantan
Jo matamos tipo de palmera con espinas
su plumaje la vibora
El p4jaro chorchochor vive entre varios en la chacra y el monte, El p§jaro
chorchochor es del mismo tamafio que el yungururu. Pone sus huevos debajo de un
rbot. Donde los pone, allf los deja. El péjaro chorchochor pone de cuatro a cinco
huevos. Los huevos son bien colorados.
EI p4jaro chorchochor no tiene cola. El pico y sus piernas son del mismo color
como los huevos. Sus huevos son del tamajio del yungururu. Y canta desde fa
madrugada.
pagina 75
EI pdjaro chorchochor tiene el mismo tamafio que el yungururu. Y pone de cuatro a
cinco huevos,
1: | p4jaro chorchochor
pagina 76
tenemos calor
el toro-pisco* es colorado;
Jos pajaritos
El toro-pisco vive en el monte. Su plumaje es negro.
chacra abandonada|157
pagina 77
Las piernas del toro~pisco son més largas que del chorchochor. Y es del tamafio de
una gallina, Su came es negra.
Aunque el toro-pisco no es tan grande, canta bastante fuerte. Ese pajaro vive muy
adentro del monte. Desde allf canta.
Hay también muchas yungururus en el monte. El yungururu pone de cuatro a cinco
y hasta seis huevos de color celeste. Algunos yungururus que no ponen huevos vuelan a
los Arboles. Allf duermen por las noches.
El perdiz yungururu vive muy alerto para volar. Al vernos vuela gritando. Luego se
va a posar muy lejos. Desde allf canta: shor, shor, shor. Asi vive el yungururu.
pagina 78
El péjaro chorchochor tiene el mismo tamaiio que el perdiz yungururo. Y pone de
cuatro a cinco huevos.
desde el hueco
te
wes]
@)
ESCRITURA: El pdjaro chorchochor pone hasta cinco huevos.158
LECCION 20
pagina 80
EQuién conoce a esos dos péjaros? Uno se Hama gallo de las rocas y el otro se
lama martin pescador.
el gallo de las rocas el canto es como un grito
el color azul, celeste el martin pescador
el martin pescador ellos los matan
el pdjaro chorchochor el gallo de las rocas
salimos con color, colorado
escuchamos, como un grito
{Dénde vive el gallo de las rocas? El gallo de las rocas vive en el monte. Duerme
¢n las cuevas. El plumaje del gallo de las rocas es de color rojinegro. Y come frutos de
los drboles,
pagina 81
{Quién conoce esos dos pdjasos? Uno se llama gallo de las rocas y el otro'se llama
martin pescador.
1; | martin pescador :159
{Quién conoce a esos dos pdjaros? Uno se llama gallo de las rocas y el otro se
ama martin pescador.
{quién conoce a esos pajaros?
iquién conoce?
“quién?
iquién?
{quién conoce?
iquién conoce a esos
{quien conoce a esos dos péjaros?
équién busca al gallo de Jas rocas?
aquién estd mirando al martin pescador?
{Quien conoce a los animales que viven en el monte y a las aves de la tierra? Yo
conozco al gallo de las rocas y al shansho. El shansho tiene una hermosa corona de
plumas como cresta en su cabeza. La corona del shansho es més grande que la del
tucdn. El gallo de las rocas también tiene una hermosa corona de plumas en su cabeza.
Las plumas son pocas. El gallo de las rocas es del tamafio del shansho.
pagina 83
iQuién conoce a esos dos pajaros? Uno se Hama gallo de las rocas y el otro se
Hama martin pescador.
équién? {Quién conoce eso?
ja quién? ¢Para quién son esas hojas?
ide quién? {Con quién vas a cultivar Ja chacra?
{con quién? 4A quién conoces en el pueblo?
qpara quién? {De quién es esa chicha?
{Quién conoce esos dos péjaros?
{Cudntos conocemos?