Guia CCNN 5 SH GLLG

BIBLIOTECA DO PROFESORADO
GUA DIDCTICA
A gua didctica Ciencias da Natureza, para quinto curso de Primaria,
unha obra colectiva concibida, deseada e creada no Departamento
de Edicins Educativas de Santillana Educacin, S. L. / Edicins Obradoiro, S. L.,
dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana M Guerra Caizo.
Na sa elaboracin participou o seguinte equipo:
TEXTO
Luz Cures Vzquez
Cristina Zarzuelo Puch
EDICIN
Luz Cures Vzquez
Pilar de Luis Villota
EDICIN EXECUTIVA
Juan Ignacio Medina Crespo
DIRECCIN E COORDINACIN EDITORIAL DE PRIMARIA
Maite Lpez-Sez Rodrguez-Piero
PRIMARIA
Ciencias
da Natureza
ndice
As o libro do alumno.............................................. 4
As a gua didctica................................................ 8
Guins didcticos
O ser humano. As etapas da vida.
Os caracteres sexuais .............................................. 18
Unidade 1. O corpo humano...................................... 20
Unidade 2. Os sentidos e o sistema nervioso........... 38
Unidade 3. O aparello locomotor ............................. 54
Os seres vivos. Os animais, as plantas, os fungos
as bacterias e os protistas ....................................... 72
Unidade 4. As plantas, a sa importancia
para a vida na terra ................................ 74
Unidade 5. Os ecosistemas...................................... 90
Unidade 6. A natureza e a sa conservacin ......... 106
Materia e enerxa. A luz e a calor ........................... 128
Unidade 7. A materia e as sas propiedades........... 130
Unidade 8. A enerxa e o seu uso............................. 146
Unidade 9. A electricidade e as mquinas ............... 162
As o libro do alumno
O libro Ciencias da Natureza 5 consta de 9 unidades. Agrpanse en trimestres. Antes dos bloques
de contido curriculares inclense unhas pxinas de repaso de contidos estudados en cursos anteriores.
As unidades estn organizadas do seguinte xeito:
Os sentidos
e o sistema nervioso
A seguridade viaria
Os estudos sobre accidentes de circulacin mostran
que moitas das vtimas destes accidentes son nenos.
As causas principais son: cruzar as ras de forma
indebida, non usar o casco ao andar na bicicleta
ou viaxar no coche sen o cinto de seguridade.
Nalgunhas ocasins, as consecuencias destes
accidentes son moi graves. Pdense producir
danos na columna vertebral, onde se encontra
a medula espial, e no cranio, que protexe
o cerebro.
Os danos na medula espial poden causar parlise
en diferentes partes do noso corpo. As lesins cerebrais
poden alterar ou incluso anular numerosas capacidades,
como pensar, falar ou movernos.
Para reducir estes accidentes e garantir a nosa
seguridade, debemos cruzar sempre polos pasos
de pens, semforos ou marcas viarias, e utilizar
elementos de seguridade como o casco na bicicleta
e o cinto de seguridade no coche.
Estmase que o uso correcto do casco na bicicleta
reduce o risco de lesin cranial e cerebral
en 7 de cada 10 persoas que sofren un accidente.
Le e comprende o problema
SABER FACER
QUE SABES XA?
TAREFA FINAL
Cales son as causas de que haxa tantos nenos

vtimas dos accidentes de trfico?
Onde se encontra a medula espial?
Que tipo de lesins se producen cando
se dana a medula espial?
Que medidas de seguridade viaria adoptaron
os nenos das fotografas?
EXPRESIN ORAL. Comenta cos compaeiros outras
medidas de seguridade viaria que coezas. Debatede

sobre cales vos parecen mis eficaces e que outras
medidas de seguridade viaria propoeriades.
O cerebro e os nervios
Colocar correctamente
o casco da bicicleta
O cerebro intervn na funcin

de relacin recibindo a informacin
doexterior que procede dos rganos
dos sentidos e elaborando respostas
que executar o noso aparello
locomotor.
Ao finalizar sabers como

colocar de forma adecuada
o casco da bicicleta.
Antes, estudars os rganos
dos sentidos e aprenders
como o sistema nervioso,
como funciona e como
coidalo.
Os nervios transmiten a informacin

dos rganos dos sentidos ao cerebro
e deste ao aparello locomotor.
Observa a imaxe.
Cando o semforo
se poa verde,
Carlos vai cruzar
a ra.
Que rganos van
intervir en
todo o proceso?
Explica que funcin
cumpre cada un.
24
25
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 24
04/03/2015 8:18:57
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 25
As pxinas de apertura
Cada unidade inciase cunha lectura, que ten
como obxectivo espertar a curiosidade cientfica
dos alumnos: formula un problema relacionado
co medio natural ou coa investigacin cientfica
e as formas en que os seres humanos o
resolveron ou se enfrontaron a el. A lectura
ilstrase con imaxes de grande impacto visual.
O tema da lectura relacinase coa tarefa final
que os alumnos resolvern na seccin Saber
facer ao terminar a unidade, cuxo contido se
anticipa nestas pxinas.
A seccin Le e comprende o problema

desenvolve a comprensin lectora a travs
dunha serie de preguntas sobre a lectura.
Esta seccin finaliza cunha actividade de
expresin oral, con preguntas destinadas
ao traballo colectivo na aula.
A seccin Que sabes xa? recolle unha serie
de elementos (textos, imaxes e actividades)
que permitirn detectar os coecementos
previos dos alumnos.
04/03/2015 8:19:06
As pxinas de contidos
Os contidos desenvlvense en das ou tres
dobres pxinas.
As imaxes son un elemento imprescindible

do proxecto, pola sa calidade e pola sa carga
informativa. Na seccin Traballa coa imaxe
ensnaselles aos alumnos a analizalas.
O texto informativo caracterzase pola

claridade e pola organizacin. Destcanse
cunha trama de cor os pargrafos
que conteen as ideas principais.
En ocasins inclese o apartado Comprender

mellor, que proporciona apoios didcticos
para facilitar a aprendizaxe dos contidos
mis complexos ou ambiguos.
Nalgunhas unidades, a seccin Saber mis

achega informacins adicionais ou complementarias
respecto dos contidos do texto expositivo.
Cada dobre pxina finaliza coas actividades.
Outras relacins entre os seres vivos
Ademais das relacins de alimentacin, entre os seres vivos

de distintas especies establcense outras relacins. Estas
poden ser beneficiosas ou prexudiciais para as especies que
participan nelas.
O parasitismo
O parasitismo prodcese cando un ser vivo obtn
un beneficio doutro, que resulta prexudicado.
O mutualismo
O mutualismo unha relacin que se establece entre
dous seres vivos en que ambos os dous se benefician.
Por exemplo, as pulgas viven sobre a pel dos cans e chchanlles o sangue para alimentarse. Os cans saen prexudicados porque lles producen un intenso prodo. 3
1
o caso, por exemplo, das abellas e das flores. As abellas

conseguen o nctar das flores para alimentarse e as plantas
conseguen un medio de transporte para que o seu pole chegue ata outras flores. 1
As abellas alimntanse do nctar

edo pole das flores, que transportan
pegado no seu corpo ata outros
lugares.
A competencia
A competencia dse cando das especies teen
as mesmas necesidades.
O comensalismo
O comensalismo un tipo de relacin en que un ser vivo
se alimenta dos restos de comida doutro ser vivo.
Ao facer isto, o comensal non lle causa ningn prexuzo nin
beneficio ao outro ser vivo. Por exemplo, os peixes rmora
que acompaan as quenllas alimntanse dos restos de alimentos que estas van deixando, sen prexudicalas. 2
TRABALLA COA IMAXE
Por exemplo, das especies poden comer os mesmos alimentos ou refuxiarse nos mesmos lugares. o caso dos
esquos e dos leirns, que compiten por ocupar os ocos das
rbores onde viven. 4
Nunha relacin de competencia, as das especies resultan
prexudicadas.
2
Describe como o parasito

da fotografa. Coeces algn parasito
das persoas?
Ademais de polo espazo, por que
outra necesidade pensas que
compiten os esquos e os leirns?
As quenllas non saen beneficiadas

nin prexudicadas polas rmoras
que as acompaan.
SABER MIS
A asociacin de abellas
Os individuos dunha mesma especie tamn poden
asociarse para obter un beneficio.
Por exemplo, nunha colmea poden vivir unhas
70.000 abellas en grupos organizados en que cada
un realiza unha funcin.
A abella mestra funda a colmea

e pon os ovos que darn lugar
a novas abellas.
Dentro dunha colmea conviven unha soa abella

mestra, uns centenares de abzcaros e o resto son
abellas obreiras. Cada tipo de abella realiza unha
funcin; isto chmase divisin do traballo. Aos insectos que teen divisin de traballo e viven en
sociedade chammoslles insectos sociais.
As obreiras son abellas femia

que realizan tarefas como recoller
pole e coidar das larvas.
As pulgas son parasitos dos cans e doutros animais

mamferos.
Entre os esquos e os leirns establcese

unha relacin de competencia.
ACTIVIDADES
Os abzcaros ou abellns son

as abellas macho que fecundan
a abella mestra no voo nupcial.
En que tipo de relacin saen beneficiados os dous

seres vivos que se relacionan?
Cando se produce unha situacin de competencia

entre seres vivos?
USA AS TIC. Entre os bfalos e as garzas hai

unha relacin de mutualismo. Busca informacin
e explica en que consiste.
Entre as hienas e os voitres que viven na sabana,

que tipo de relacin pensas que se establece?
78
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 78
79
04/03/2015 8:20:20
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 79
04/03/2015 8:20:24
Algunhas actividades teen un sentido especial, que se indica cunha

destas etiquetas:
Expresin escrita. Utilzase en actividades relacionadas

coa elaboracin de textos escritos de distintas tipoloxas.
Usa as TIC. Nestas actividades proponse a procura de informacin en

Internet e a elaboracin de documentos usando medios informticos.
Educacin cvica. Son actividades para reflexionar desde o punto

de vista tico e cidadn.
A tarefa final
Na seccin Saber facer, os alumnos resolvern problemas de carcter cientfico
e tomarn as sas propias decisins sobre as cuestins propostas.
A tarefa est relacionada coa lectura inicial.
O obxectivo desta tarefa aplicar o aprendido nunha situacin da vida coti
co fin de que, progresivamente, vaian mellorando as sas competencias.
SABER FACER
Desear un experimento sobre a fotosntese
As necesidades das plantas para vivir son:

e unha
adecuada.
auga,
Pensa como realizar o experimento.
A mestura de auga cos sales minerais o

e polo talo ata as follas a travs dos vasos
As plantas fabrican o seu alimento por medio da
O zume
convrtese en zume
.
pola planta a travs dos vasos
, que ascende pola raz

.
pola fotosntese e distribese
e expulsan
Na fotosntese as plantas toman
e expulsan
.
que na respiracin toman
Este feito pdeche servir para comprobar se as plantas soltan

gas cando realizan a fotosntese. Para iso, podes utilizar
unha planta acutica, mergullala en auga, expoela luz
e, despois, comprobar se se producen ou non burbullas na auga.
A seccin Saber estudar

est dedicada a afianzar
os coecementos aprendidos
na unidade a travs de varias
tcnicas de estudo.
RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.
Para comprobar se as plantas desprenden gas durante

afotosntese, necesario idear un experimento en que sexa posible
observalo oumedilo.
Para desear un experimento, debes pensar nalgn proceso

semellante ao que queres comprobar. Por exemplo, xa te fixaras
en que, cando soltas aire debaixo da auga ao mergullarte,
frmanse unhas burbullas que soben cara superficie.
Tcnicas de estudo
SABER ESTUDAR
As plantas presentan reproducin sexual e
, mentres
Na reproducin sexual interveen as flores. Tras a polinizacin,

e o ovario no
.
os vulos transfrmanse en
Os alumnos realizarn
un resumo da unidade e o
esquema dunha dobre pxina
de contidos. Debern localizar
as ideas principais e as
palabras clave respondendo
varias preguntas. Nalgunhas
unidades copiarn e completarn
tboas de contido.
d lugar a unha nova planta.
A semente ao
Elixe o material.
Na reproducin asexual participan outras partes distintas da flor,

como os estolns, os rizomas, os
e os tubrculos.
Infrmate sobre que planta acutica podes utilizar.

Tes que elixir unha que sexa pequena, fcil
de conseguir e que se utilice moito nos acuarios.
Tamn vas necesitar un recipiente que deixe pasar
a luz e que se poida pechar. Por exemplo, un frasco
de cristal coa sa tapa.
ESQUEMA. Copia e completa os seguintes esquemas no caderno.
auga
Realiza o experimento.
sales
Limpa ben o frasco e introduce nel a planta.

ncheo de auga, pero non completamente,
para que haxa un pouco de aire. Pchao e dixao
luz do sol durante unhas horas.
alimento
Fotosntese
de carbono
luz
Interpreta os resultados.
REPRODUCIN
Ao cabo do tempo comprobars que no frasco hai

moitas burbullas que non estaban ao inicio
doexperimento. As, podes deducir que asplantas
expulsan gas durante a fotosntese.
asexual
Reflexiona.
1
Que gas ou gases son os que puideron formar burbullas na auga?
Se este experimento se realizase en condicins de escuridade, obteranse

os mesmos resultados? Explica por que.
polinizacin
polinizacin
estoln
VOCABULARIO. Define os seguintes termos:

nutricin
fotosntese
respiracin
polinizacin
semente
66
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 66
67
04/03/2015 8:20:12
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 67
ACTIVIDADES FINAIS
Indica o nome das estruturas ampliadas

e explica a sa funcin.
Escribe para que serven.
Debuxa no caderno un esquema

dunha rbore e sinala como entran
nela a auga, os sales minerais,
o dixido de carbono e a luz solar.
Explica o que son e a direccin que

seguen nunha planta o zume elaborado
e o zume bruto.
estomas
11 Le o seguinte texto e xustifica quen ten
razn: Xulio ou a sa avoa.
pelos absorbentes
Xulio preguntoulle avoa por que sacaba

do cuarto as plantas antes de se deitar. A
avoa respondeulle que era perigoso durmir
con elas porque lle quitaban o osxeno.
Xulio explicoulle avoa que iso non
era certo porque as plantas producen
mis osxeno do que consomen.
clorofila
Actividades de repaso
A unidade pchase cunha serie

de actividades de repaso
e integracin do aprendido.
Hai actividades que propoen un
Traballo cooperativo por parte
dos alumnos, importante para que
aprendan a colaborar e organizar
o traballo dentro dun grupo e
aprender uns doutros. Outras,
denominadas Toma a iniciativa,
supoen a formulacin
e a elaboracin dun proxecto.
Copia no caderno e rotula todas

as partes da flor que identifiques.
Anotade da a da o que vai acontecendo

e facede fotografas. Tras das semanas
de experiencia, elaborade un mural coas
fotos que fostes facendo e poede en
comn os datos para contrastalos e as
concusins s que chegastes.
auga, vasos liberianos, zume elaborado,

alimentos.
As plantas respiran e realizan

a fotosntese. Explica os procesos que
realizan durante o da e cales pola noite.
Completa o seguinte esquema:
e explica no caderno o mecanismo de

reproducin asexual que ten cada planta
e en que consiste.
A
13 Explica as seguintes oracins e pon
exemplos:
Algunhas plantas non teen flores, pero

poden reproducirse.
PARA PENSAR. Un animal carnvoro
O pole viaxa dunhas flores a outras de

varias formas.
o que se alimenta doutros animais.

correcto dicir que as plantas que
obteen sales minerais de pequenos
invertebrados son carnvoras?
A partir do talo dunha planta pdese

formar outra.
As plantas distinguen a luz
e a escuridade.
10 O poto unha planta que se cultiva no
interior das nosas casas porque medra a

unhas temperaturas comprendidas entre
os 16 e os 20 C. Necesita moita luz pero
sen que lle dea o sol directamente. Medra
sobre terreos ricos en nutrientes e non
moi hmidos.
Explica se o poto podera vivir
nun xardn.
Cada canto o regaras? Por que?

e a escuridade.
16 USA AS TIC. As abellas son tiles para
as plantas e as persoas.
Busca informacin sobre estes insectos
polinizadores e redacta un breve texto en
que expliques os problemas que
ocasionara a sa desaparicin nunha zona
agraria con rbores froiteiras.
Demostra o teu talento

Elixe e realiza unha das seguintes
actividades:
A. Busca informacin sobre
os experimentos con plantas que
se estn levando acabo na Estacin
Espacial Internacional. Explica que
utilidade cresque tera cultivar plantas
nas futuras viaxes espaciais.
Colocaralo ao lado dunha vent

ou diante dela a certa distancia?
Xustifica a resposta.
68
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 68
medrar. Pensas que as sementes tamn

necesitan luz para xerminar? Explcao.
15 Observa as seguintes imaxes
en tres grupos distintos. Cada un far

xerminar unha semente diferente nun
bote cun algodn humedecido.
Probade cunha lentella, cun feixn
e cun garavanzo.
sales minerais, zume bruto, vasos

leosos, auga.
Explica o que conseguen as plantas

coa fotosntese e o que conseguen
coa respiracin.
14 As plantas necesitan luz para poder
12 TRABALLO COOPERATIVO. Dividdevos
Escribe oracins cos seguintes grupos

de palabras:
04/03/2015 8:20:13
B. Escribe unha historia de ficcin cientfica

sobre a colonizacin doutro planeta
en que as plantas xoguen un papel
fundamental.
C. Propn un experimento que sirva para
demostrar que as plantas necesitan
a luz para vivir. Indica os materiais
necesarios eospasos que seguir.
69
04/03/2015 8:20:14
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 69
04/03/2015 8:20:17
As mesmo, polo menos hai unha actividade de maior nivel de dificultade, Para pensar, co obxectivo de que o alumno
estableza relacins, formule hipteses ou dea argumentos fundados.
A pxina pchase con Demostra o teu talento, un apartado para o desenvolvemento e a expresin do talento de cada alumno.
SEGUNDO TRIMESTRE
PONTE A PROBA
Biosfera. Conxunto de todos os seres vivos

que habitan na Terra.
Especie. Conxunto de organismos

que se poden reproducir entre si.
Cadea alimentaria. Esquema que representa

as relacins de alimentacin dun ecosistema.
Extincin. Desaparicin completa

dunha especie de ser vivo.
Comensalismo. Relacin en que un ser vivo

se alimenta dos restos de comida
doutro ser vivo.
Fauna. Conxunto de animais que habitan

un ecosistema.
Fotosntese. Proceso mediante o cal

as plantas fabrican o seu propio alimento
e para o que se necesita a luz solar.
Comunidade. Conxunto de todas

as poboacins distintas
que habitan nun ecosistema.
Hbitat. Condicins ambientais que existen

no lugar do ecosistema en que habita
unha especie.
Consumidores. Animais herbvoros

e carnvoros dun ecosistema
que se alimentan doutros seres vivos.
Mutualismo. Relacin que se establece

entre dous seres vivos en que ambos
os dous se benefician.
Deforestacin. Desaparicin dos bosques.
Parasitismo. Relacin en que un ser vivo

obtn un beneficio doutro que, sa vez,
resulta prexudicado.
Descompoedores. Microorganismos
e fungos que se alimentan de restos doutros
seres vivos.
Poboacin. Conxunto de individuos

dunha especie que habitan nun ecosistema.
Desertificacin. Perda de terreo

e transformacin dunha zona en deserto.
Ecosfera. Conxunto de todos os ecosistemas
da Terra.
Ecosistema. Conxunto de seres vivos
que habitan nun lugar, relacins entre eles
e caractersticas do medio fsico en que viven.
Dentro dos organismos consumidores

existen varios niveis. Define:
Observa a imaxe da dereita.
O conxunto de todos os seres vivos

da Terra a
a. ecosfera. b. comunidade. c. biosfera.
Nos medios acuticos os factores mis

influentes son
a. o aire e a temperatura.
b. a cantidade de sal e a luz.
c. a humidade e o relevo.
O bosque atlntico est formado por

a. rbores de folla caduca.
b. herbas e pequenas matogueiras.
c. rbores de folla perenne.
O zume bruto
a. unha mestura de auga e nutrientes
transportada nos vasos liberianos.
b. unha mestura de auga e sales minerais.
c. unha mestura de auga e nutrientes.
Medio natural. Elementos e condicins

que rodean e inflen sobre un ser vivo.
Contaminacin. Acumulacin de lixo

e substancias prexudiciais no aire, na auga
e na terra.
Esta dobre pxina serve para repasar os contidos

do trimestre por medio de tres tipos de tarefas:
Copia no caderno cada unha das preguntas a carn da resposta correcta.
Flora. Conxunto de plantas que hai

nun ecosistema.
Competencia. Relacin en que

das especies que habitan un lugar
teen as mesmas necesidades.
Preeiros. Animais que se alimentan

dos cadveres doutros animais.
Produtores. Plantas e algas dun ecosistema
que fabrican o seu propio alimento.
Un carnvoro pode ser

a. un produtor.
b. un consumidor secundario.
c. un consumidor primario.
A relacin en que poden sar

prexudicados os dous seres vivos
que se relacionan
a. o comensalismo.
b. o mutualismo.
c. a competencia.
As frechas dunha cadea alimentaria van

a. desde o ser vivo que serve de alimento
cara ao que o come.
b. desde o ser vivo que o come cara
ao que serve de alimento.
c. nos dous sentidos indistintamente.
O que rodea e infle nun ser vivo

a. o seu ecosistema.
b. o seu hbitat.
c. o seu medio natural.
A acumulacin de lixo e substancias

prexudiciais a
a. contaminacin.
b. deforestacin.
c. extincin.
Repasa o vocabulario. Definicins dos

conceptos clave de cada trimestre.
10 As reservas da biosfera son espazos
Comproba o que sabes. Un test que permite
declarados
a. polo Estado.
b. polos organismos internacionais.
c. polas Comunidades Autnomas.
aos alumnos avaliar o grao de adquisicin

dos contidos. Inclese o solucionario despois
do ltimo trimestre.
En que fallaches?
Comproba as respostas e corrixe
as que non acertases.
Despois explica no caderno en que debes
mellorar e como o vas facer.
Pensa coma un eclogo
Rede alimentaria. Representacin

das cadeas alimentarias dun ecosistema.
Contratronte para guiar un grupo de alumnos

nunha excursin. O obxectivo que coezan
e analicen o ecosistema caracterstico
dun bosque mediterrneo.
Pensa coma un Esta actividade pon en xogo
Explcalles:
Consumidores primarios.
Que tipo de vexetacin a predominante.
Consumidores secundarios.
A relacin entre o tipo de folla e as caractersticas

do clima dun bosque mediterrneo.
De que tipo de ecosistema se trata?
Cales son os animais mis comns e o tipo

de relacins que se poden dar.
Describe o medio fsico.
101
100
ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 100
04/03/2015 8:19:06
ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 101
SEGUNDO TRIMESTRE
Fontes de enerxa: o Sol e o petrleo
O meu proxecto
Poede en comn e escribide a informacin
A utilizacin das fontes de enerxa pode xerar modificacins

nos ecosistemas. Ides investigar como infle no medio natural
o uso da enerxa solar e de combustibles fsiles como o petrleo.
Coa informacin e coas imaxes que elixsedes todos oscompoentes

do equipo, redactade un texto coas mellores respostas e
coas imaxes mis representativas.
O teu equipo e ti deberedes responder as seguintes preguntas:
Realizade as diapositivas para a vosa exposicin, inclundo o texto

e as imaxes gardadas.
1. Onde se encontra o petrleo? Como se extrae?
Proponse desenvolver ao longo de todo o curso

un proxecto sobre as fontes de enerxa renovables
e non renovables.
2. Como se recolle a enerxa solar? Que unha planta solar?
USO DO PRESENTADOR MULTIMEDIA
Buscade informacin
Como escribir os textos

nas diapositivas
Podedes buscar a informacin nos libros de texto, noutros libros e en Internet.

Para buscar no sitio web, recordade que tedes que usar palabras clave relacionadas
coas preguntas. Entrade en pxinas apropiadas para o voso nivel e percorrede
os diferentes apartados para encontrar a informacin que buscades.
ATENCIN!
Para facer unha boa presentacin,
sigue estes consellos:
Abre a presentacin e insire unha nova

diapositiva.
Ademais de informacin, necesitaredes imaxes para ilustrar o proxecto.
USO DE INTERNET
O tamao da letra debe ser

grande e ben visible.
Utiliza poucas cores e que non
sexan demasiado rechamantes.
Igual que no procesador de texto,

podes cambiar o tipo, tamao e cor
de letra segundo o que mis che guste.
Entra en Google e vai ao apartado Imaxes que atopars na esquina superior dereita.
Escribe na caixa de procuras as palabras clave relacionadas coa imaxe que queres
encontrar. Por exemplo: planta solar.
Como inclur as imaxes
Elixe a imaxe que mis che guste e fai clic sobre ela para que se ample.
inserir imaxe
Podes facelo desde a icona

Imaxe directamente. Fai clic
sobre ela. brese unha fiestra
onde buscars o lugar
do teu ordenador en que
gardaches a imaxe.
Sita o cursor sobre a imaxe ampliada e fai clic no botn dereito do rato.
Fai clic sobre a opcin Gardar imaxe como Abrirase unha fiestra; elixe o lugar
do teu ordenador onde queres gardala; escribe un nome para a imaxe se queres cambiar
o que sae por defecto e fai clic no botn Gardar.
Trtase dun traballo cooperativo guiado. Est

dividido en trimestres en funcin da temtica
e da dificultade das tarefas que se encargan.
Escribe textos breves e claros.
Escribe os textos segundo o deseo elixido

ou insire un novo cadro de texto
onde ti queiras.
Como buscar e gardar imaxes de Internet
formato de letra
ealiacin de pargrafos
Unha vez localizado, fai clic

no botn Abrir e a imaxe
insirirase na ta diapositiva.
ATENCIN!
Todas as imaxes da rede son
propiedade das persoas que
aspublican, anda que moitas
delas teen o permiso de
compartilas, sobre todo se
confins educativos.
Tamn podes facelo desde

o botn Inserir e elixir a opcin
Imaxe.
Selecciona a imaxe e modifica
o seu tamao e a sa posicin
segundo che convea.
Polo tanto, s podes utilizalas para

os traballos do colexio, pero non
para outros fins persoais.
inserir texto
103
102
ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 102
04/03/2015 8:18:14
ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 103
04/03/2015 8:18:15
As tarefas inclen a procura de informacin en

diversos soportes, especialmente en Internet,
e a organizacin desa informacin. O obxectivo
final realizar un traballo por medio dun
presentador multimedia, co fin de desenvolver
a competencia dixital do alumnado.
Obradoiro de Ciencias
OBRADOIRO 6
Constre un guindastre
8. Observa a peza que se encontra detrs do L invertido.

Trtase do torno do guindastre. Recorta das pezas
cadradas de cartn e utilzaas xunto co lapis para
construr otorno.Despois, fixa o torno base
con outras daspezastriangulares de cartn. C
MATERIAIS
Cando miras todas esas enormes estruturas

que hai na cidade, parceche incrible que poidan
construrse. S o entendes cando ves grandes
obras, con todas as mquinas traballando.
Cartn
Regra e lapis
Unha pallia de refresco

Un paucio de caramelo
Cola para uso

escolar
Arame ou un clip
Tesoiras
Vas facer un obradoiro para que vexas como e

como funciona unha desas mquinas: o guindastre.
Fo groso de algodn
brazo
horizontal
torre ou
mastro
brazo
vertical
Anota os resultados
1
arame
Fai un debuxo esquemtico do guindastre e indica

nel os operadores mecnicos que identifiques.
Cal a funcin do guindastre? Escribe a resposta

completa no caderno.
Como o cordel do experimento: elstico, plstico

ou indeformable? Que pasara se no canto do cordel
de fo utilizases unha goma? E se usases unha tira fina
feita de plastilina?
Dous amigos queren colocar unha casia para paxaros na rbore.

Pesa moito, as que pensan nunha forma de subila.
pallia de
refresco
O guindastre unha
torno
que serve para
Pretndese ir formando a sa capacidade

de razoar dun modo cientfico a partir
da realizacin de experiencias e a anlise
dos resultados.
Extrae conclusins
4. Corta un anaco de paucio de 2 cm de lonxitude e outro

de pallia de 1,5 cm. Coloca o paucio por dentro da pallia
para formar a polea.
5. Monta a polea no brazo horizontal do guindastre. Para iso,
pon a polea entre as das pezas do extremo do brazo.
Atravesa co arame (ou co clip estirado) ambas as pezas,
de maneira que pase por dentro do paucio, e dbrao
polas caras exteriores. A
O libro acompase deste material

complementario en que se propoen sinxelas
prcticas e experimentos. Unha forma de aplicar
a ciencia vida coti e de estimular
a curiosidade cientfica dos alumnos.
Analiza o que pasou
2. Recorta as pezas rectangulares

para construr os brazos do
guindastre. Se observas o modelo,
vers que os brazos forman
un L invertido.
3. Pega esta estrutura sobre unha base de cartn. Para fixala,
utiliza das pezas triangulares.
9. Por ltimo, ata un anaco longo de fo s asas da plataforma;

psao pola polea do brazo e pola polea datorre, e pgao
ao lapis do torno. D
paucio de
caramelo
Sigue os pasos
6. Como ves, a polea do brazo vertical non est no propio

brazo, senn noutra estrutura, que recibe o nome
de mastro ou torre. Constre esta estrutura e repite
os pasos 4 e 5 sobre ela.
a. En cal dos dous casos a forza de rozamento ser maior?
7. Utiliza a regra e o lapis para debuxar no cartn un cadrado.

Recrtao e ata un anaco de fo que pase por das esquinas
para formar outro elemento: a plataforma elevadora. B
b. En que caso mis fcil subir rbore a casia para paxaros? Por que?
c. Que modelo se parece mis ao guindastre que acabas de construr?
15
14
ES0000000025322 668827-Unidad 01_18571.indd 14
a capacidade de razoamento cientfico dos

alumnos.
04/03/2015 8:19:07
O meu proxecto
1. Fxate no modelo. Utiliza a regra

e o lapis para debuxar no cartn
as distintas pezas que vas
necesitar. Ten en conta
que o tamao do guindastre
depender do tamao das
pezas que agora debuxes.
Ponte a proba
Comproba o que sabes
Repasa o vocabulario
11/11/2014 9:52:12
ES0000000025322 668827-Unidad 01_18571.indd 15
11/11/2014 9:52:21
Contn dez obradoiros para realizar con materiais

simples, explicados paso a paso e con diferentes
tipos de actividades.
As a gua didctica
A gua do profesor reproduce integramente o libro do alumno. Cada unidade est
organizada do seguinte xeito:
Presentacin da unidade
O corpo humano
As tcnicas de primeiros auxilios.
Programa de educacin en valores.
A organizacin do noso corpo.
Programacin didctica da aula
Coecer para que serven as funcins

de nutricin, reproducin e relacin.
Natural Science 5
Plan de mellora.
Programa de ampliacin.
Proxectos de traballo cooperativo
LECTURA
Lectura e comprensin dun texto sobre

a coordinacin do corpo humano
e os primeiros auxilios.
COMUNICACIN
ORAL
Explicacin das medidas que se tomaron

cunha persoa accidentada.
ESCRITURA
Creacin dun cmic dunha situacin real

de primeiros auxilios.
Lecturas de Ciencias da Natureza.
Observacin dalgns tipos de clulas, tecidos

e rganos do noso corpo.
Imaxes dun planeta vivo.
Proxecto do primeiro trimestre. Unha viaxe

polo espazo
Recursos complementarios
Prcticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
Interpretacin de vietas sobre a funcin

de relacin.
Biografas de cientficos.
Suxestins para elaborar traballos.
Observacin de esquemas anatmicos

de diferentes aparellos.
Aprendizaxe eficaz
Procura de informacin sobre o tamao

que pode alcanzar unha neurona.
USO DAS TIC
OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO
Ensinanza individualizada
Funcin de relacin.
SABER FACER
Unidade 1: actividades e recursos.
Avaliacin por competencias. Proba 1.
Funcin de nutricin. Respiracin, circulacin

e excrecin.
INTERPRETACIN
DE IMAXES
LibroMedia
Avaliacin de contidos. Unidade 1:

controis B e A. Test.
Funcin de reproducin. Aparello reprodutor,

fecundacin, embarazo.
Procedementos
que se van
realizar.
RECURSOS DIXITAIS
Avaliacin inicial.
Clula, tecido, rgano, sistema, aparello,

organismo.
VOCABULARIO
Programa de educacin emocional.
Recursos para a avaliacin
Saber como funcionan os aparellos que interveen

nas funcins de nutricin, reproducin e relacin.
SABER
Proxectos interdisciplinarios
A clula e as funcins vitais.
Contidos
da unidade.
Relacin
dos materiais
e recursos
do proxecto
para a
unidade
didctica.
Banco de recursos para a unidade
Contidos da unidade
Tcnicas de estudo e preparacin de exames.
Resumo e esquema da unidade.

TCNICAS
DE ESTUDO
Esquema sobre os niveis de organizacin

do corpo humano.
Fichas de vocabulario.
TAREFA FINAL
SABER SER
SUXESTIN DE TEMPORALIZACIN
Identificar tcnicas de primeiros auxilios.

Interese por coecer o corpo humano.
FORMACIN
EN VALORES
Desexo de axudar os demais mediante

os primeiros auxilios.
Setembro
Outubro
Novembro
20
21
Suxestins de
temporalizacin
para o
desenvolvemento
da unidade.
Pxinas iniciais
Que
Que ten?
ten?
Enumeracin
dos propsitos
didcticos de
cada dobre
pxina.
Actividades
para valorar os
coecementos
e experiencias
previas dos
alumnos.
Propsitos
Aprender,mediantealectura
duntexto,aobservacindeimaxes
earealizacindeactividades,
sobreaimportanciadastcnicas
deprimeirosauxilios.
Activaroscoecementosprevios.
Mis recursos
NapxinawebdeCruzVermellahai
unxogointeractivoquednocins
sobreprimeirosauxiliosvlidaspara
todasasidades.Parabuscar
oxogoescrbesenunbuscador
deInternet:CruzVermellaxogo
interactivoprimeirosauxilios.
NOTAS
Cando o corpo falla

O noso corpo unha mquina complexa formada
pornumerosas pezas que traballan de forma
coordinada.
Alimentmonos e respiramos para conseguir
amateria e a enerxa necesarias para medrar
erealizar todas as nosas actividades diarias.
Ocerebro funciona como un grande ordenador,
procesa a informacin do interior do noso corpo
e a que captamos do exterior para elaborar respostas
adecuadas. Os nosos msculos e sos permtennos
facer movementos para andar, facerximnasia,
manexar ferramentas ou tocar uninstrumento
musical.
Grazas!
Xa me atopo mellor!
Menos mal
que o noso
profesor me
axudou.
Pero, en ocasins, o corpo pode fallar ou sufrir

unaccidente como un corte, unha queimadura,
apicadura dun insecto ou unha insolacin.
Nestes casos pdense aplicar unhas tcnicas
chamadas primeiros auxilios que serven para
impedir que as lesins se agraven e para facilitar
a recuperacin da persoa lesionada.
Elixe a opcin correcta para terminar a oracin
erazoa a resposta.
Os elementos do noso corpo actan
cada un pola sa conta.
de forma coordinada.
Para que serven as tcnicas de primeiros
auxilios?
Pon tres exemplos de situacins en que
sepoden aplicar tcnicas de primeiros auxilios.
Observa o cmic e explica o que sucede na aula
e como acta o profesor.
EXPRESIN ORAL. Comentade algunha situacin
en que se producise unaccidente e as medidas
que se tomaron coapersoa accidentada.
O corpo humano
O noso corpo realiza as tres funcins vitais: nutricin, relacin
e reproducin.
Identificar tcnicas
de primeiros auxilios
Todos estamos formados polas mesmas partes, pero non somos

exactamente iguais. Existen diferenzas corporais dependendo
da idade e do sexo das persoas.
Ao finalizar a unidade sers

capaz de identificar a tcnica
de primeiros auxilios adecuada
para algunhas situacins.
Antes, vas aprender como
son as clulas do noso corpo,
como se organiza o corpo
humano e cales son
as funcins de nutricin,
de reproducin e de relacin.
Sabes en que partes do corpo

se levan a cabo cada unha
das tres funcins vitais?
Que diferenzas corporais

observas nas persoas
que se ven nas fotografas?
04/03/2015 8:19:41
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 9
04/03/2015 8:19:43
Para explicar
Suxestins sobre a lectura
Educacin cvica
Solucionario
Compararocorpohumanocunordenadormotivarosalumnos.Todoonosocorpofuncionadeformacoordinadaehai
uncentrodecontrol.Pregntellesaosalumnosoquesignificaistoequeoexpliquenconexemplos.Undelespodesero
seguinte:candonospicamosconalgonodedo,retirmolo
rapidamente,senpensar;ocerebrodaordeeosmsculos
esosdobrazofanomovemento.
Lmbrellesaosalumnosquenosalimentamoserespiramos
paraconseguiramateriaeaenerxaquenecesitamos.
Aprendertcnicasdeprimeirosauxiliosmoitilparasaber
desenvolvernosenmoitassituacinspersoaisetamnpara
axudarosdemais.
LE E COMPRENDE O PROBLEMA
Coecementos e experiencias previas

Conversarnaclasesobrealgunhasituacinenqueosalumnosnecesitasenprimeirosauxilios.Queexpliquenoquepasouecomoosaxudaron.
22
QUE SABES XA?
SABER FACER
TAREFA FINAL
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 8
Suxestins
relativas
lectura
inicial.
Abride a vent!
Estase mareando!
O corpo humano
Traballo cooperativo
Dividiraclaseengrupos.Cadaunencargarasededebuxar
uncmicsobreoutrasituacinquevivisenrelacionadacos
primeirosauxilios.Podenserasseguintes:unalumnocaeno
patioefaiunhaferidanoxeonllo.Unnenoespetaunhaestelanundedo.Aunhanenasngralleonariz.
Cadagrupomostraralleoseucmicclasee,entretodos,
conversarnsobreoquesucede.
Competencias
Comunicacin lingstica.Osalumnosrealizanunhalecturacomprensivadotextopararesponderpreguntaseexpresar
porescritoassasideas.
Aprender a aprender. Vinculamososcoecementosnovos
cosxaaprendidos.Comprobequetodososalumnossaben
calessonasfuncinsvitaiseenquepartesdocorposelevan
acabo.
Onosocorpoactadeformacoordinada.
Paraimpedirqueaslesinsseagraven.
R.M.Candonoscortamoscuncoitelo,senosqueimamos
cuncazoquenteousenospicaunhaabella.
R.L.
E
xpresin oral. R.L.
QUE SABES XA?
N
utricin:aparellodixestivo,aparellorespiratorio,sistema
circulatorioeaparelloexcretor.Relacin:sistemanervioso,
aparellolocomotor.Reproducin:aparelloreprodutor.
R.M.Estatura,corelonxitudedopelo,trazosfaciais
23
Solucionario
das preguntas
da lectura
e do apartado
Que sabes xa?
Pxinas de contidos
Estamos formados por clulas
Suxestins
para traballar
as dificultades
mis comns
da unidade.
Mis recursos
para a unidade:
pxinas web,
propostas
de lectura,
fotografas, etc.
Propsitos
11
As clulas son moi pequenas, a maiora ten un tamao

dunhas cen veces mis pequeno ca un milmetro. Pero non
todas as nosas clulas son iguais. Por exemplo, as clulas
do cerebro, as neuronas, son bastante maiores ca os glbulos vermellos do sangue.
Realizamos as funcins vitais de nutricin, relacin e reproducin.
Saberqueasclulasrealizan
asfuncinsvitaisecoecercomo
sonasclulasdonosocorpo.
Estamos formados por clulas. Algns seres vivos estn

formados por unha soa clula e outros, como as plantas e
os animais, por moitas.
As persoas estamos formadas por millns de partes moi

pequenas chamadas clulas. Por iso dicimos que somos
seres pluricelulares.
Osalumnosadoitanimaxinaras
clulasendasdimensins.Utilizar
osdebuxosdolibroparamostrar
queasclulasteenvolume.
As clulas son tan pequenas que non se poden ver a simple

vista; para poder observalas necestase un microscopio. 1
clula
do so
clula
do fgado
Nutricin. As clulas obteen as substancias que necesitan para medrar e conseguir enerxa.
ACTIVIDADES
SABER MIS
O microscopio
ocular
O microscopio un instrumento que permite que

se poida ampliar moito a imaxe de obxectos moi
pequenos.
obxectivo
Ten das lentes, unha no ocular, que a parte

do microscopio por onde miramos, e outra en
cada obxectivo. Con estas lentes pdese ampliar
ata mil veces a imaxe do que se quere observar.
platina
Na platina colcase a preparacin, que un fino

vidro transparente en que se coloca a mostra
que queremos observar. Esta mostra debe ser
moi fina para que a luz do microscopio poida
atravesala.
fonte de luz
PARA AMPLIAR
Relacin entre a forma, o tamao e a funcin nas clulas.
Explicarqueadiversidadedeformasetamaosnasclulas
dosorganismospluricelularesestrelacionadacoasdiferentesfuncinsquerealizanesasclulas.
A organizacin do corpo humano

A
Cales son as caractersticas comns de todos

os seres vivos?
As Por
persoas
seres
Que son as clulas?
que somos
dicimos
quepluricelulares.
estn vivas?As nosas clulas non
se colocan de calquera xeito, senn que estn organizadas.
Por exemplo, a lingua un rgano formado por: tecido muscular; tecido epitelial, que forma a pel que o recobre; e teci-
do nervioso, que forma os nervios. Todos traballan xuntos

Traballa coa
imaxe
para que a lingua cumpra as sas funcins.
Competencias
Competencia dixital. Nainformacinqueencontrarnos
alumnoshabermedidasenmicron.Dadoopequenotamaodasclulas,aditaseempregaromicroncomoaunidade
paramediroseutamao.Sernecesarioaclararestedatona
clase,ascomoexplicarqueunmicronalgodiminuto.Un
micronequivaleaunhamilsimademilmetro:1micron=
=0,001mm.
A
smispequenassonasclulasdosangue.Asmisgrandessonaneuronaeaclulamuscular.
Por exemplo, o sistema muscular est formado por todos os

msculos do corpo, mentres que os sos constiten o sistema seo.
Un aparello consta de rganos de diferente tipo ou de
varios sistemas que funcionan de xeito coordinado para
realizar un traballo.
O tecido adiposo contn graxa que

ocorpo usa cando necesita obter
enerxa. Est formado por unhas clulas
denominadas adipocitos.
11
O aparello dixestivo humano incle rganos como a lingua,

o estmago, o fgado e os intestinos.
O aparello locomotor est composto polo sistema muscular
e o sistema seo. Ambos traballan xuntos para producir
movementos e desprazamentos.
04/03/2015 8:19:47
ACTIVIDADES
Solucionario
Describe a organizacin
do sistema seo desde
o nivel mis simple
ata o mis complexo.
Que sistemas forman

o aparello locomotor?
Que un rgano?
De que est formado?
Os organismos
1 Osseresvivosrealizanasfuncinsvitaisdenutricin,reO organismo humano est formado por todos os nosos
lacinereproducin.Estnformadosporclulas.
TRABALLA COA IMAXE
aparellos e sistemas.
2 Asclulassonasunidadesmispequenasqueforman
Describe como se colocan as clulas
Para que o organismo funcione correctamente, todos os

osseresvivoseque,ademais,estnvivas.Estnvivas
no tecido muscular.
niveis de organizacin deben estar coordinados, desde as
Que rganos estn debuxados?
porquerealizanasfuncinsvitais.
clulas ata os aparellos e sistemas.
3 Necestaseunmicroscopioparapoderobservarasclu1
Niveis de organizacin no ser humano.

lasporquenonsepodenverasimplevista.
4 A.unhaclulamuscular.B.Sonclulasdosangue.
RGANOS
APARELLOS
TECIDOS
CLULAS
R.M.unhaclulaconmoitasprolongacinsqueparecen
ramas.Unhadestasramificacinsmoitomislongacao
resto.Noextremoramifcasetamn.
clula muscular
Un sistema est formado por varios rganos do mesmo tipo que realizan a mesma funcin.
Previsin de dificultades
5 As persoas somos seres pluricelulares. Que outros seres
Nos seres pluricelulares, as clulas que son do mesmo
quecomprendanqueaclulasea
Un rgano est formado pola unin de varios tecidos
Acontinuacin,facerunhapostaencomnsobreasfuncins
moipequena,mentresqueaclula
Saber mis que se organizan e funcionan conxuntamente.
quepensanquedesempeanasclulasrepresentadasno
muscularmoigrandeeamesma
SinalarqueaimaxedentrodocrculounhacluladamucoO estmago, o corazn e os riles son exemplos de rganos.
debuxodasclulasdonosocorpo:musculares,contraccin
queformapartedotecidomuscular.
Cada rgano leva a cabo unha funcin concreta necesaria
sabucalvistacomicroscopioptico.Conestemicroscopio
erelaxacin;neuronas,transmisindeimpulsosnerviosos;
para a actividade de todo o organismo.
vemosimaxesplanasdeclulascortadasmoifinas.
glbulosvermellos,transportedegases.
NOTAS
Sistemas e aparellos
3 Por que necesitamos un microscopio para poder

No noso corpo pdense distinguir varios niveis de organi Coecerosdiferentesniveisenque
ver as clulas?
zacin. 1
seorganizaonosocorpo.
4 Observa as fotografas da dereita, compraas co debuxo 2
B
Os tecidos
e di que tipo de clula
cada unha.
vivos estn formados por moitas clulas? Pon exemplos.
10
Outras actividades
Propsitos
tipo agrpanse en tecidos. 2

svecesdifcilparaosalumnos
6 USA AS TIC. Busca informacin sobre o tamao que pode
describirosdebuxoscientficos alcanzar unha neurona.
No noso corpo hai diversos tecidos. Por exemplo, o tecido
usandoapropiadamenteovocabulario
muscular, que est formado por clulas musculares, e o tecido seo, que forma parte dos sos.
adecuado.Nodebuxo1pdese
Todas as clulas dun mesmo tecido realizan unha funcin comn;
practicarestadestreza.Como
por exemplo, as do tecido muscular producen movementos.
osdebuxosnonestnaescala,ser
04/03/2015 8:19:46
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 11
Os rganos
necesarioguiaraobservacinpara
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 10
Observarosglbulosvermellosdafotografaepedirllesaos
alumnosqueosdescriban.Teenformadedisco,cobordo
misgrosoecocentromisafundido.Sondecorvermella
debidohemoglobinaesonmoipequenos.Afotografaest
feitaconaxudadunmicroscopioelectrnico.
neurona
Algns tipos de clulas que forman o noso corpo.
Reproducin. As clulas divdense e orixinan outras clulas fillas.
Para explicar
encia
Intelix lista
natura
clula
do intestino
clula
muscular
Relacin. As clulas reciben a informacin do medio que

as rodea e poden reaccionar ante ela.
Casesempreobservei,conenorme
sorpresa,quenamateriabranca
extradadosmeusdenteshaba
unhagrancantidadedepequensimos
animlculosvivos.Moitosdeles
mostrabanmovementosbruscos
erpidos,esaandisparadosentre
ocuspecomaunhapercanaauga.
Outrosxirabancomaunhabuxaina
amaiorpartedotempoeestes
eranosmisabundantes.
Describe como a neurona.
clulas
do sangue
As clulas, a pesar do seu pequeno tamao, realizan as tres

funcins vitais:
Leeuwenhoekfoioinventor
domicroscopio.Motiveosalumnos
coaspalabrasqueescribiunoano
1683,trasobservarpolomicroscopio
unhamostradoseupropiosarrio
dental.
Das clulas do debuxo, cales son

as mis pequenas? E as mis
grandes?
Glbulos vermellos vistos

co microscopio. Os glbulos
vermellos son clulas do sangue.
As clulas son as unidades mis pequenas que forman

os seres vivos e que, ademais, estn vivas.
Mis recursos
TRABALLA COA IMAXE
Ademais, os distintos tipos de clulas teen formas diferentes: esfrica, como as clulas do sangue; en forma de prisma,
como as clulas do intestino; estreladas, como as neuronas;
planas, como as clulas que recobren o interior dos vasos
sanguneos 2
A clula
Espazo para
anotacins
persoais.
NOTAS
Como son as clulas do noso corpo
Os seres humanos somos parte da gran diversidade de seres

vivos que habitan a Terra. A pesar do diferentes que podemos
parecer, todos os seres vivos temos en comn das caractersticas:
Aprenderquetodososseresvivos
estnformadosporclulas.
5 R.M.Outrosserespluricelularessonosgatos,asrbo-
ORGANISMO
res,aslagartas,asabellas,osmusgos
msculo
6 Usa as TIC. Otamaodasclulasnerviosasmoivaria-
tecido muscular
SISTEMAS
ble,perooseucorpocelularpodechegaramedirata
150microneoseuaxnmisde1metro.
aparello
locomotor
24
25
sistema
seo
sistema muscular
tecido seo
clula sea
so
12
Actividades
para ampliar
e mellorar
a aprendizaxe.
13
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 12
Propostas
e suxestins
metodolxicas
para o traballo
na aula.
04/03/2015 8:19:49
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 13
04/03/2015 8:19:50
Para explicar
Outras actividades
Educacin cvica
Levarclaselminasdeaparellosesistemasdoserhumano.
Nocasodetelosenformatodixital,proxectalospormedio
duncann.
PARA AMPLIAR
Haisubstanciasprexudiciais,comooalcoholeanicotinado
tabaco,quedananasadedemoitosrganosdocorpo,
comoocorazn,ospulmnseosvasossanguneos.
1 Donivelmissimpleataonivelmiscomplexo:clula
Paracoidaranosasadeimportanteevitarestassubstancias,especialmentedaniasnaspocasdedesenvolvemento,comoainfanciaeaadolescencia.
2 Oaparellolocomotorestformadopolosistemaseoeo
Utilizalosparapoerexemplosdoutrosrganos,aparellosou
sistemasademaisdosexpostosnolibrodetexto.

Pedirllesaosalumnosesalumnasquedigannomesderganosequeoslocalicennoseupropiocorpo.Tamnqueexpliquenparaqueserven.
Despois,queintentenagruparesesrganoseanimalosadiciraqueaparelloousistemapertencen.
Os msculos que estn nos rganos internos. Ademais

dosmsculosqueusamosparamovernosedesprazarnos,
tamnhaimsculosnoutrosrganos,comoavexigadaurina,ointestinoeoestmago.
Faceruncadroeescribironomedorganoeafuncinque
realiza.Porexemplo,osmsculosdavexigadaurinaestranseparaconteraurina,peroosmsculosdoestmagocontrenseerelxanseparafavoreceradixestin.
Preguntar:Quemsculosemovetodaavidasenparar?O
corazn.Querganodabocaestformadopormsculos?A
lingua.Paraqueousamos?Paramesturarosalimentoscoa
saliva,tragarefalar.
Solucionario
sea,tecidoseo,so,sistemaseo,aparellolocomotor,
organismo.
sistemamuscular.
3 Unrganounniveldeorganizacindonosocorpo.
Estformadopolaunindevariostecidosqueseorganizanparafuncionarconxuntamente.
Traballa coa imaxe

A
sclulasnotecidomuscularcolcanseunhasacontinuacindoutrasformandolongasfibras.
N
odebuxo,comoexemplosdergano,aparecenomsculo
eoso.
26
27
Solucins
das
actividades
do libro
do alumno.
Pxinas finais
1
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos
Repasareafianzarosobxectivos
daunidade.
Observa o debuxo e explica se se trata

dun tecido ou dun rgano.
A partir da fotografa do microscopio,

realiza un debuxo esquemtico
no caderno e localiza nel estas partes:
ocular
platina
obxectivo
fonte de luz
PARA PENSAR. Os fillos parcense

tanto ao pai coma nai. Pensa e razoa
por que isto as.
NOTAS
13 Explica por que non poderiamos
sobrevivir sen a funcin de relacin.
14 Elabora unha ficha de vocabulario onde
expliques o significado das seguintes

palabras que aparecen na unidade:
receptor - resposta - cerebro
NOTAS
Cres que un tecido est vivo? Explica

a resposta.
Busca no dicionario o significado

das seguintes palabras e cpiao
no caderno:
Ficha
Palabra:
Definicin:
clula
unicelular
15 TOMA A INICIATIVA. O consumo de tabaco
pluricelular
un problema moi grave para a sade

e que afecta directamente o aparello
respiratorio. Algunhas das seguintes
medidas tomronse para tratar de
combater o seu consumo. Explica que
che parecen, se pensas que son
efectivas. Engade algunha mis que
consideres conveniente.
tecido
10 En cal dos seguintes casos intervn
rgano
organismo
4
PARA PENSAR. Escribe unha redaccin

en que expliques por que se di
que o noso corpo unha mquina
perfecta e pon exemplos de situacins
que vivises ou observases en
queocorpo se comporte como tal.
Elemento
Sistema
8
TRABALLO COOPERATIVO. Organizdevos
por grupos de traballo e realizade

un mural sobre o que aprendestes
nesta unidade sobre o corpo humano.
Podedes usar fotografas que recortedes
de xornais ou revistas ou algunha
que encontredes en Internet.
22
Aoelixirotipodeactividade,cadaalumnomostraromodelodetarefaquelleresultemisinteresante.
SABER FACER
11 Como se produce a coordinacin
Trtaseduntecido.
2 R.M.Si,porqueestformadoporclulasecadaunha
ata cortar ahemorraxia.
obxectivo
platina
realizaasfuncinsvitais,polotanto,otecidofaiestas
funcinsdeformacoordinada.
fontedeluz
3 Clula:unidademispequenaqueformaosseresvivos.
7 Clula:unidademispequenaqueformaosseresvi-
vos.
est
est composto
composto de
de varios
varios rganos
rganos do
do mesmo
mesmo tipo
tipo que
que realizan
realizan
Un
Un
amesma
amesma funcin.
funcin.
consta
consta de
de rganos
rganos de
de diferentes
diferentes tipos
tipos ou
ou de
de varios
varios sistemas
sistemas que
que funcionan
funcionan
Un
Un
de
de xeito
xeito coordinado
coordinado para
para realizar
realizar un
un traballo.
traballo.
Un
Un ser
ser humano
humano est
est formado
formado pola
pola unin
unin de
de todos
todos os
os
ee
do
do corpo.
corpo.
oo organismo
organismo obtn
obtn aa materia
materia ee aa
Por
Por medio
medio da
da funcin
funcin de
de
que
que precisa.
precisa.
,, que
que comprende
comprende aa dixestin
dixestin
O
O aparello
aparello dixestivo
dixestivo realiza
realiza oo proceso
proceso
dos
dos nutrientes
nutrientes ee aa eliminacin
eliminacin de
de
..
dos
dos alimentos,
alimentos, aa
AA respiracin
respiracin serve
serve para
para obter
obter
do
do aire
aire ee eliminar
eliminar
Mediante
Mediante aa circulacin
circulacin reprtense
reprtense polo
polo corpo
corpo os
os
ee retranse
retranse os
os refugos.
refugos.
..
ee oo osxeno
osxeno
AA excrecin
excrecin serve
serve para
para eliminar
eliminar as
as substancias
substancias de
de refugo
refugo que
que transporta
transporta
..
oo
AA funcin
funcin de
de
permtenos
permtenos s
s persoas
persoas ter
ter descendentes
descendentes semellantes
semellantes aa ns.
ns.
respondemos
respondemos aos
aos cambios
cambios que
que ocorren
ocorren arredor
arredor
..
12 Nafuncinderelacininterveenosrganosdossenti-
Pon en comn
9 Para pensar. R.L.
Intelix
oal
encia
Intelix al
espaci
quealevenacabo.
TRABALLO COOPERATIVO. Facede entre todos un manual
3
10 Osemforoponseenverdeecruzamosara.
encia
15
Toma
deprimeiros auxilios sobre accidentes que poidan
ocorrer no colexio. Explicade como actuar en cada caso.
a iniciativa. R.L.
clulas
11 Polosistemanervioso.Porexemplo,candosuamosmoiinterpers
20
37
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 20
Pdenseinclurremediosnaturaismoitiles.Porexemplo,
paraapicadurademosquito:aplicardirectamentesobreapicaduraunpoucovinagredemaz.
Competencias
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica.Os
alumnosteenqueentenderqueestastcnicassdeben
aplicarseparaimpedirqueaslesinsseagravenequeoimportantequeapersoaferidasexaatendidaporpersoalsanitarioespecializado.
Osalumnosdebenlercondetementoaformadeactuareobservarosdebuxosparacomprenderbencadatcnica.
34
NOTAS
que
que funcionan
funcionan de
de forma
forma
dos,osistemanerviosoeoaparellolocomotor.
Comprende a informacin
Elabora un
un esquema
esquema en
en que
que inclas
inclas as
as seguintes
seguintes palabras:
palabras:
22 Elabora
Aparello:conxuntoderganosdedistintotipooude
corpo
sistemas
corpo humano
humano
sistemas
13 Nonpoderiamosvivirsenafuncinderelacinporque
1 Busca o significado de estril, desinfectante, vacina
variossistemasquefuncionandemaneiracoordinada
clulas
aparellos
aparellos
antitetnica e hemorraxia.
nonsaberiamosnadadoquepasaaonosoarredor. clulas
tecidos
rganos
tecidos
rganos
pararealizaruntraballo.
Busca mis informacin
14 Receptor:recibeestmulosetransmteosaocerebro.
Organismo:conxuntodetodososaparellosesistemas.
ESQUEMA. Copia
Copia ee completa
completa
33 ESQUEMA.
organismo
2 Infrmate sobre os primeiros auxilios que se poden
Resposta:efectoqueproducenasordesdocerebro.
esquema dos
no
no caderno
caderno oo esquema
dos niveis
niveis
aplicar nos seguintes casos:
8 R.L.(debenexplicardemaneiraresumidaoprocesodide
de organizacin.
organizacin.
Cerebro:rganodosistemanerviosoquerecibeinformapicaduras de animais
insolacin
diarrea
xestivo).
cin,elaborarespostaseenvaordesaosrganospara
36
Suxestins para
o desenvolvemento
das competencias.
Un
Un rgano
rgano est
est formado
formado pola
pola unin
unin devarios
devarios
coordinada.
coordinada.
Inclinar lixeiramente a cabeza cara adiante para evitar tragar
Sistema:conxuntodevariosrganosdomesmotipo
querealizanamesmafuncin.
Repasareafianzarosobxectivos
daunidade.
..
..
As
As clulas
clulas son
son tan
tan pequenas
pequenas que
que s
s sepoden
sepoden ver
ver utilizando
utilizando un
un
04/03/2015 8:20:04
Hemorraxias nasais
ee estn
estn formados
formados por
por
Nos
Nos seres
seres vivos
vivos pluricelulares
pluricelulares asclulasqueson
asclulasqueson do
do mesmo
mesmo tipo
tipo agrpanse
agrpanse
en
en
..
sangue epremer cos dedos o nariz durante uns minutos, ata que
Tecido:grupodeclulasdunmesmotipo.
to,sentimossedeebebemospararepoeraaugaque
deixe de sangrar. Non hai que taponar o nariz con algodn e,
Mediante
Mediante aa funcin
funcin de
de
rgano:unindevariostecidos.
se nuns minutos non deixa de sangrar, premer o nariz de novo perdemoscoasuor.
de
de ns
ns ee elaboramos
elaboramos
4 Para pensar. R.L.
ocular
Todos
Todos os
os seres
seres vivos
vivos realizan
realizan as
as funcins
funcins
Demostra o teu Cortes

talento
04/03/2015 8:20:01
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 23
sopeirasdeazucre,unhaculleradia
debicarbonatoemediadesal.
Propsitos
RESUMO. Copia
Copia ee completa
completa no
no caderno
caderno oo resumo
resumo da
da unidade.
unidade.
11 RESUMO.
Le algunhas tcnicas de primeiros auxilios
Mis recursos
dunmesmotipo.rgano:unindevariostecidos.Organismo: conxunto de todos os aparellos e sistemas.
1 Vensevariasclulassemellantesunidasunhasaoutras.
Unicelular:queconstadunhasoaclula.Pluricelular:que
estformadoporvariasclulas.Tecido:grupodeclulas
Identificar
tcnicas
usando
12 Explica a funcin de relacin
Identificartcnicasdeprimeiros
auxilios.
5 Traballo cooperativo. R.L.
Solucionario
SABER ESTUDAR
Nos paquetes de tabaco hai mensaxes

que alertan do perigoso que para
de primeiros
auxilios
a sade o feito
de fumar.
as seguintes palabras:
prohibido
fumarou
enunha
lugares
pblicos:
Cando vemos a unha persoa queEst
sufriu
un accidente
enfermidade
bares,
deatendida
traballo,por
comercios...
repentina debemos prestarlle axuda
ata centros
que sexa
persoal sanitario.
rganos dos sentidos
- nervios
- cmpre coecer
Parapoder
facelo
algunhas
de primeiros
auxilios.
Non
se podetcnicas
fumar nos
parques infants
sistema nervioso - aparello locomotor
nin nos centros de ensino nin deportivos.
interna do noso corpo?
Propsitos
Ossobresderehidratacinoral,que
Premer a ferida firmemente cunha gasa estril ata cortar
Describe o percorrido que fai un bocadillo
Elixe e realiza unha destas
actividades:
B. dbense
Fai un cmic
enguantes
que se describa
a hemorraxia.
Se posible,
utilizar
de usar
nondebenfaltarnacaixadeurxencias
desde que o comes ata que
expulsas
unha
situacin
que sexa
e tirar.
Cando deixe de sangrar,
limpala
con real
augaenexabn
os seus restos. Explica o que pasa en
problema
deviaxe,reducenaprobabilidade A. Investiga sobre algn
necesario
realizar
algunha
tcnica
a continuacin cun desinfectante.
Despois
haique
acudir
cada rgano do aparello dixestivo.
de sade que poidae afectar
primeiros
auxilios das
desufrirunhadeshidratacin,unriscoos
rapaces e rapazas
a urxencias
do hospital, pois de
talvez
sexa necesario
darque se
do teu tempo
estudaron ao longo da unidade.
puntos ou eadministrar
elabora a vacina antitetnica.
aoqueosnenosemaioressonmis (sedentarismo, obesidade...)
unha campaa publicitaria que motive
C. Utiliza o ordenador para facer unha
vulnerables.Pdeseprepararunsoro
Queimaduras leves
a coidar da sade. Usa, para facelo,
presentacin sobre os niveis de
derehidratacinoralseguindoestas os medios que prefiras.
Lavar a queimadura
uns minutos con abundante auga
organizacin
do corpodurante
humano.
fra debaixo da billa para que arrefre a pel. Non hai que poer
encia
instrucins.Frvesedurantecinco
Intelix tica
barro,
aceite,
pomada,
pasta
dedentes, alcohol
23 ou outras
lings
minutos1litrodeaugaeengdese
substancias sobre as queimaduras. Seaqueimadura grave,
pdese tapar con gasas molladas ata recibir atencin mdica.
ozumedunlimn,dasculleradas
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 22
Dixerimos os alimentos.
Aparello
Organismo
O semforo ponse en verde

e cruzamos a ra.
Definicin
Clula
Tecido
rgano
encia
Intelix tica
lings
a funcin de relacin?
Copia no caderno a seguinte tboa

e compltaa coas definicins.
04/03/2015 8:19:57
Solucionario
1 Estril:quenontenbacteriasninmicrobiosquepoidan
provocarunhainfeccin.Desinfectante:substanciaque
serveparaeliminarasbacteriasemicrobiosquepoden
infectarunservivo.Vacinaantitetnica:serveparaevitar
desenvolveraenfermidadedottano,quepodecontaxiarsemedianteuncorte.Hemorraxia:perdadesangue
queseproduceporroturadevasossanguneos.
2 R.M.Picadurademedusa.Limparazonaondesepro-
duciualesinconaugasalgada,atemperaturafra.Insolacin:nasombra,abanareaplicarpanosmolladosna
fronteenacaluga.Diarrea:beberpoucoapoucounpreparadoparaevitaradeshidratacin.
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 21
21
04/03/2015 8:19:58
Competencias
2 Escribiraspalabrasnestaorde:corpohumano,apare-
Aprender a aprender. Aelaboracindunresumoreforzaos

coecementosquedebenaprender.Osalumnosconstren
esquemasquetransmitenmoitainformacinvisualeintuitiva.
3 R.G.Dearribaabaixo:
Solucionario
Solucins
das actividades
finais.
llosesistemas,rganos,tecidos,clulas.
Aparellosesistemas.
rganos.
Tecidos.
1 Resumo. vitaisclulas./microscopio./teci-
dos./tecidos/sistema/aparello/
sistemasaparellos/nutricinenerxa/dixestivoabsorcin...refugo/osxenodixidode
carbono/nutrientes/sangue./reproducin
/relacinrespostas.
3 Traballo cooperativo.R.L.
35
Guins didcticos
O tratamento das
intelixencias mltiples
No mbito educativo, a intelixencia considerouse,
tradicionalmente, un concepto unitario. As, entendase que calquera alumno poda ter unha intelixencia
mis ou menos desenvolvida, que se manifestaba
nunhas capacidades concretas. No ano 1983, o psiclogo Howard Gardner, na sa obra Teora das intelixencias mltiples, propuxo un concepto plural da
intelixencia e estableceu a existencia de distintos tipos de intelixencias localizadas en diferentes reas
do cerebro. Gardner tamn defendeu a idea de que
estas intelixencias, lonxe de ser capacidades innatas
e inamovibles, podan desenvolverse se o medio e a
accin educativa ofrecan as condicins adecuadas
para iso.
A partir da obra de Gardner, diversos autores fixaron
a existencia de oito tipos de intelixencias, distintas e
independentes entre si. Polo tanto, cada individuo
ter unhas mis desenvolvidas ca outras: un alumno
pode destacar pola sa intelixencia lxico-matemtica e outro pola sa intelixencia lingstica. En ningn
caso poderemos dicir que un mis intelixente ca o
outro, posto que non posible valorar ningn tipo de
intelixencia por riba das demais.
A nova lei de educacin, a LOMCE, formula a necesidade de mellorar as capacidades e competencias
dos alumnos para que poidan actuar adecuada e eficazmente en diferentes situacins persoais
e sociais. Para conseguilo, o proxecto Saber Facer
propn actividades e estratexias de traballo orientadas a estimular o desenvolvemento de todas as
intelixencias. Estas propostas estn formuladas tendo en conta as distintas capacidades e estilos cognitivos dos alumnos.
Na gua didctica mrcanse cunha etiqueta as actividades ou seccins do libro especialmente orientadas
ao desenvolvemento de cada unha destas intelixencias:
Intelixencia lingstica. a habilidade de utilizar a
linguaxe oral e escrita eficazmente para informar, persuadir e adquirir novos coecementos. Evidnciase
nos alumnos que saben comunicar ideas, memorizan
con facilidade e teen aptitude para a aprendizaxe de
idiomas.
12
Intelixencia lxico-matemtica. a capacidade de

manexar nmeros, relacins e patrns lxicos
dunha maneira eficaz. Os alumnos que a desenvolveron teen facilidade para resolver problemas e realizar
clculos numricos, as como para razoar cientificamente.
Intelixencia corporal-cinestsica. a habilidade
para usar o propio corpo e supn destrezas de coordinacin, equilibrio, forza, flexibilidade e velocidade.
Manifstase nos alumnos que destacan en actividades deportivas, danza e expresin corporal.
Intelixencia espacial. a habilidade de percibir a
realidade apreciando as relacins espaciais, de representar graficamente as ideas e de manifestar sensibilidade pola cor, pola lia e pola forma. Aprciase nos
alumnos que utilizan grficos e esquemas para estudar, teen facilidade para elaborar mapas conceptuais e para o debuxo.
Intelixencia musical. a capacidade de percibir, distinguir, transformar e expresar o ritmo, timbre e ton dos sons musicais. Os alumnos que a
presentan sntense atrados polos sons da natureza e por todo tipo de melodas, e gozan seguindo o comps.
Intelixencia interpersoal. a capacidade de percibir
os sentimentos e as emocins dos demais, desenvolver empata e traballar cooperativamente dun modo
efectivo. Est presente en alumnos que establecen
relacins sociais con facilidade e teen habilidades de
liderado.
Intelixencia intrapersoal. a habilidade para tomar
conciencia dun mesmo e coecer as propias fortalezas e debilidades actuando consecuentemente. Implica dispoer dunha autoimaxe acertada e de capacidade de reflexin e autodisciplina.
Intelixencia naturalista. a capacidade de interactuar coa natureza, distinguir e clasificar elementos da
flora e da fauna, ou rochas e minerais. Incle habilidades de observacin, experimentacin e reflexin sobre o medio. Os alumnos que a teen desenvolvida
gozan cos traballos de campo e teen conciencia
medioambiental.
O libro Ciencias da Natureza para quinto curso de Primaria, unha obra

colectiva concibida, deseada e creada no Departamento de Edicins
Educativas de Santillana Educacin, S. L./Edicins Obradoiro, S. L., dirixido
por Teresa Grence Ruiz e Ana Mara Guerra Caizo.
Na sa elaboracin participou o seguinte equipo:
TEXTO
Luz Cures Vzquez
Susana Lobo Fernndez
Julia Manso Prieto
Ana Isabel Prez Gutirrez
Juan San Isidro Gonzlez-Escalada
Cristina Zarzuelo Puch
Daniel Masciarelli Garca
ILUSTRACIN
Alademosca illustraci
Digitalartis
EDICIN
Luz Cures Vzquez
Susana Lobo Fernndez
Julia Manso Prieto
Juan San Isidro Gonzlez-Escalada
EDICIN EXECUTIVA
Begoa Barroso Nombela
DIRECCIN E COORDINACIN EDITORIAL
DE PRIMARIA
Maite Lpez-Sez Rodrguez-Piero
As actividades deste libro non deben ser realizadas en ningn caso

no propio libro. As tboas, esquemas e outros recursos que se inclen
son modelos para que o alumno os traslade ao caderno.
PRIMARIA
Ciencias
da Natureza
Lectura
inicial
Unidade
O ser humano
As etapas da vida
Os caracteres sexuais
Estamos formados
por clulas
A funcin de nutricin
A organizacin do corpo
humano
A funcin de relacin
A seguridade
viaria
Os rganos dos sentidos
Os movementos
O sistema nervioso
A sade do sistema nervioso
Ver o corpo
por dentro
O esqueleto
A sade do aparello
locomotor
Cando o corpo
falla
O corpo humano
8
2
3
Os sentidos
e o sistema
nervioso
Saber
A funcin de reproducin
24
O aparello
locomotor
38
Os msculos e o aparello
locomotor
Hbitos saudables
PONTE
PONTE
A PROBA
A PROBA
e Oe MEU
O MEU
PROXECTO.
PROXECTO.
Primeiro
Primeiro
trimestre.
trimestre.
Fontes
Fontes
dede
enerxa:
enerxa:
o Sol
o Sol
e oe petrleo
o petrleo
Os seres vivos
Os animais
As plantas
As plantas, a sa
importancia para
a vida na terra
As plantas
no espazo
70
A natureza
e a sa
conservacin
A fotosntese e a respiracin
A reproducin asexual
das plantas
A reproducin sexual
das plantas
56
Os ecosistemas
As necesidades das plantas
Os fungos, as bacterias
e os protistas
Un bosque
debaixo
da auga
Os ecosistemas
As relacins de alimentacin
A relacin entre seres vivos

e o medio fsico
Outros tipos de relacins
A volta ao
campo
Ecosistemas terrestres
Efectos das persoas sobre

o medio natural
Ecosistemas acuticos
O medio natural
84
A conservacin do medio
natural
PONTE
A PROBA
O MEU
PROXECTO.
Segundo
trimestre.
Fontes
enerxa:
o Sol
o petrleo
PONTE
A PROBA
e Oe MEU
PROXECTO.
Segundo
trimestre.
Fontes
dede
enerxa:
o Sol
e oe petrleo
Materia e enerxa
A materia
A luz e a calor
A enerxa
7
8
A materia
e as sas
propiedades
A falsa coroa
As reaccins qumicas
A densidade e a flotabilidade
As propiedades de slidos,
lquidos e gases
106
O aforro de
combustible
A enerxa
e o seu uso
120
As propiedades da materia
Como facer
unha lmpada
A electricidade
e as mquinas
134
A enerxa e as sas
transformacins
Como empregamos a enerxa
As fontes de enerxa
Consecuencias do uso
da enerxa
As cargas elctricas
Os circutos elctricos
A corrente elctrica
As mquinas e os avances
tecnolxicos
A producin de electricidade
PONTE
A PROBA
O MEU
PROXECTO.
Terceiro
trimestre.
Fontes
enerxa:
o Sol
o petrleo
PONTE
A PROBA
e Oe MEU
PROXECTO.
Terceiro
trimestre.
Fontes
dede
enerxa:
o Sol
e oe petrleo
SABER MIS: A lingua de signos. Resolucin de conflitos. Planificar unha dieta saudable. Interpretar unha etiqueta.
Comparar dous ecosistemas. Facer un debate.
14
Saber mis
Saber facer
O microscopio
Identificar tcnicas de primeiros auxilios
A anosmia
Poer correctamente o casco

da bicicleta
Interpretar radiografas
As plantas tamn necesitan

unha temperatura axeitada
Desear un experimento sobre

a fotosntese
Aplicacins prcticas
da reproducin asexual
Elaborar unha rede alimentaria
Os blanquizales de Canarias.
Un exemplo de alteracin do medio
natural
Interpretar grficos sobre contaminacin
Competencias
Unha especie en perigo de extincin
Como se fai o pan
Ao longo do libro, diferentes

iconas sinalan e identifican
a competencia concreta que
se traballa en cada actividade
ou apartado.
Construr un submarino e explicar
o seu funcionamento
Competencia matemtica,
cientfica e tecnolxica
Comunicacin lingstica
A etiqueta enerxtica
Representar transformacins de enerxa
Competencia social
e cvica
Competencia dixital
O pararraios
Construr un circuto elctrico
Conciencia
e expresin cultural
Iniciativa e
emprendemento
15
O meu
proxecto
Mi
proyecto
Bienvenido
a 5.
Primaria.
Benvido a 5.
dede
Primaria.
Durante
realizar un proxecto
proyecto de
Naturaleza.
Duranteeste
estecurso
cursovas
vasa realizar
de Ciencias
Cienciasde
dala
Natureza.
Antes
debes saber
saber
Antesde
decomenzar,
comezar, debes
Qu
proyecto?
Que es
ununproxecto?
Es
un conxunto
conjunto de
un
deactividades
actividadessobre
sobreun
untema.
tema.Estas
Estas
actividades
sirven
para
obtener
informacin,
organizarla
actividades serven para obter informacin, organizala
y presentarla en el aula.
e presentala na aula.
Cmo
sefai
hace
proyecto?
Como se
un un
proxecto?
Para hacer un proyecto, sigue estos pasos:
Para facer un proxecto, sigue estes pasos:
Recoge informacin observando, preguntando a personas que sepan
Recolle informacin observando, preguntando a persoas que saiban
sobre el tema o consultando libros, Internet, etc.
sobre o tema ou consultando libros, Internet, etc.
Realiza una presentacin multimedia con la informacin que has
Realiza unha presentacin multimedia coa informacin
recogido. Puedes acompaarla con imgenes y animaciones entre
que recolliches. Podes acompaala con imaxes e animacins
diapositivas.
entre diapositivas.
Explica en clase todo lo que has aprendido sobre el tema del
Explica na clase todo o que aprendiches sobre o tema do proxecto.
proyecto.
Con quen
Con
quinvas
vas
o el
proxecto?
afacer
hacer
proyecto?
O proyecto
proxectoque
quevas
vasarealizar
El
realizar esununproxecto
proyecto
cooperativo.Se
Chmase
proxecto
cooperativo
cooperativo.
llama proyecto
cooperativo
porquevas
vasatraballar
concuatro
catro
porque
trabajar xunto
junto con
compaeros.
compaeiros.Cada
Cadauno
un de
de vosotros
vs
se
encargar de
una parte
encargarase
de hacer
facer unha
parte
del
do trabajo.
traballo.
Tu
dir las
O profesor
profesor te
dirache
actividades
que que
hay hai
que
as actividades
hacer
para
realizar
que facer para realizar
elo proyecto
proxectoyelaa mejor
mellor
forma
formade
derepartirlas
repartilas
entre
entretodos.
todos.
4
16
ES0000000001136 436184_Proyecto_8248.indd 4
19/03/2014 9:13:58
PROXEcTO

Neste curso vas realizar un proxecto sobre as fontes de enerxa.
A ta investigacin centrarase en das fontes de enerxa moi importantes
no noso planeta e na nosa vida diaria: o Sol e o petrleo.
En cada trimestre traballars sobre unha parte do proxecto, relacionada
cos contidos que vas aprender durante ese tempo. E aprenders a usar
as TIC enrelacin coa procura de informacin en Internet e o uso
dun presentador multimedia.
PRIMEIRO TRIMESTRE
Durante este trimestre vas estudar o corpo humano e a sade,
a travs das funcins vitais.
No que atinxe relacin co mundo exterior, realizars unhainvestigacin
sobre a utilizacin da enerxa porparte das persoas, buscando
informacin sobre o uso da enerxa solar e o petrleo.
Ademais, vas aprender a buscar pxinas en Internet de forma segura
e iniciar unhapresentacin dixital para expoer o teu proxecto.
SEGUNDO TRIMESTRE
Neste trimestre aprenders moitas cousas sobre as plantas, os ecosistemas
e o medio natural e a sa conservacin.
Para o teu proxecto, centrars o estudo da enerxa do Sol e o petrleo
nos ecosistemas, estudando onde se poden obter e como se poden utilizar.
Tamn aprenders a buscar imaxes en Internet e gardalas no teu ordenador.
Despois sabers como inclulas na ta presentacin dixital.
TERcEIRO TRIMESTRE
O terceiro trimestre abrangue varios contidos: materiais,
enerxa, electricidade e mquinas.
O proxecto estar centrado nos tipos de enerxa,
as mquinas usadas para o seu aproveitamento
e o aforro enerxtico.
Ao finalizar o proxecto, aprenders a compartir
a presentacin realizada en formato dixital nunha
ferramenta colaborativa. Antes vas rematar a
presentacin inserindo algunhas transicins entre
diapositivas para mellorar a exposicin na aula.
5
17
O ser humano
Propsitos
As etapas da vida
Repasar contidos que xa estudaron

en cursos anteriores e que cmpre
ter presentes para abordar o bloque
do ser humano que se estuda
en 5 curso.
As persoas pasamos ao longo da vida por diferentes etapas: a infancia, a adolescencia,

a idade adulta e a ancianidade.
A infancia
Activar os coecementos previos.
Abrangue desde o nacemento ata os 12 anos.

a etapa en que mis se medra e se cambia.
Os nenos e as nenas aumentan moito de peso
e estatura. unha poca en que se aprenden
moitas cousas, fanse as primeiras amizades
e comzase a coecer e relacionarse co mundo
que nos arrodea.
Mis recursos
Pode proporcionarlles material
de cursos anteriores en que
se estudan as etapas da vida
e as diferenzas entre os caracteres
sexuais primarios e secundarios
A adolescencia
Entre os 12 e os 16 anos o corpo transfrmase:
a puberdade. Prodcense cambios no corpo
e na mente; preparmonos para ser adultos.
Nesta etapa xa existen diferenzas entre os homes
e as mulleres. Aos nenos cmbialles a voz
e aparcelles o pelo na cara e no corpo. s nenas
mdranlles os seos e cmbialles a forma do corpo.
Tamn se producen cambios na forma de ser.
Os adolescentes son mis independentes
e desenvolven gustos persoais.
A idade adulta
Nesta etapa o corpo xa est totalmente
desenvolvido e preparado para ter fillos. As persoas
adultas deixan de medrar e cambian lentamente.
Nesta etapa as persoas teen madurez para asumir
responsabilidades e ser parte activa da sociedade,
como o coidado dos fillos e o traballo.
ES0000000025321 668816-6.- Unidad 0_19046.indd 6
04/03/2015 8:17:33
Para explicar
A esta idade os alumnos e as alumnas xa tomaron conciencia de que o corpo cambia moi axia e de que o seu
rol social tamn vai cambiando. Probablemente a estas alturas xa saiban que pronto rematarn a primaria e cada
da irn adquirindo novas responsabilidades que os achegan mis adolescencia. Tamn probable que xa comezasen a notar cambios nos seus corpos e nos dos seus
compaeiros. Explquelles que isto normal e que se encontran precisamente nese momento en que se vai producir o paso da infancia adolescencia. Se se mostran interesados, pode sinalarlles cales son os cambios que van a
comezar a experimentar e indquelles que iso positivo e
natural.
Conversar na clase sobre algn feito que agora se estea producindo nas sas vidas e que tea que ver cos cambios de
etapa: cambios no corpo, asuncin de responsabilidades na
familia, nun equipo, nun grupo... Se o considera pertinente,
poden dialogar sobre o que pensan facer cando sexan adultos, de que lles gustara traballar, onde preferiran vivir, e tamn das sas relacins con persoas adultas e ancis. Se o
grupo clase suficientemente maduro, pode deixar que falen
dos cambios que notan no seu propio corpo e nos dos compaeiros. Indquelles que os caracteres sexuais secundarios
sern cada vez mis visibles.
18
Aprender que somos diferentes pero tamn iguais axuda a

desenvolver a empata entre rapaces e rapazas e a rexeitar
As etapas da vida. Os caracteres sexuais
NOTAS
A ancianidade
Nesta etapa prdese axilidade, forza e resistencia.
O pelo aditase volver branco e a pel engrrase.
As persoas ancis teen moitas experiencias,
lembranzas e coecementos.
Iguais e diferentes
As diferenzas corporais entre os homes e as mulleres
son os caracteres sexuais e poden ser primarios
ou secundarios.
Os caracteres sexuais primarios son os rganos
reprodutores.
Os caracteres sexuais secundarios son caractersticas
fsicas que permiten distinguir unha muller e un home,
pero que non estn relacionadas coa reproducin.
Por exemplo, os homes teen barba, moita peluxe no corpo,
os msculos mis desenvolvidos e a voz mis grave.
As mulleres teen menos peluxe, cadeiras mis largas,
cintura mis estreita e voz mis aguda. Todos estes trazos
son caracteres sexuais secundarios e desenvlvense
a partir da puberdade.
ACTIVIDADES
1
Cantos anos tes e en que etapa da vida ests? E os teus pais? E os teus avs?
Indica en que etapa da vida se produce cada acontecemento.

Estase plenamente preparado para ter fillos e coidalos.
Aumntase moito de estatura e de peso.
A pel engrrase.
A voz dos nenos faise mis grave.
Cales son as diferenzas mis visibles entre un mozo e unha moza?

Son caracteres primarios ou secundarios?
ES0000000025321 668816-6.- Unidad 0_19046.indd 7
estereotipos e prexuzos que poden prexudicar a convivencia. Abordar este tema con naturalidade contribe a mellorar
o clima na aula, ademais de proporcionarlles unha visin
obxectiva e cientfica do ser humano e do seu desenvolvemento.
Competencias
Comunicacin lingstica. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas e expresar
por escrito as sas ideas.
04/03/2015 8:17:35
Solucionario
1 R.M. Eu atpome na infancia, inda que camio da ado-
lescencia. Os meus pais atpanse na etapa adulta e os

meus avs na ancianidade.
2 Etapa adulta. Infancia. Ancianidade. Adolescencia.
3 Polo xeral, un mozo ten mis pelo nas pernas, nos brazos
e na cara e ten o corpo mis largo. Unha moza ten menos pelo, non ten barba, as cadeiras son mis largas e
ten peitos mis avultados ca un mozo. Todos eles son
caracteres sexuais secundarios.
Aprender a aprender. Refrescamos os coecementos xa

aprendidos e relacionmolos en conxunto. Comprobe que todos os alumnos saben cales son as etapas da vida e que diferencian os caracteres sexuais secundarios dos primarios.
19
O corpo humano
Contidos da unidade
As tcnicas de primeiros auxilios.
A clula e as funcins vitais.
A organizacin do noso corpo.
Coecer para que serven as funcins
de nutricin, reproducin e relacin.
Saber como funcionan os aparellos que interveen
nas funcins de nutricin, reproducin e relacin.
SABER
Clula, tecido, rgano, sistema, aparello,

organismo.
VOCABULARIO
Funcin de nutricin. Respiracin, circulacin

e excrecin.
Funcin de reproducin. Aparello reprodutor,
fecundacin, embarazo.
Funcin de relacin.
LECTURA

a coordinacin do corpo humano
e os primeiros auxilios.
COMUNICACIN
ORAL
Explicacin das medidas que se tomaron

cunha persoa accidentada.
ESCRITURA
Creacin dun cmic dunha situacin real

Observacin dalgns tipos de clulas, tecidos
e rganos do noso corpo.
SABER FACER
INTERPRETACIN
DE IMAXES
Interpretacin de vietas sobre a funcin

de relacin.
de diferentes aparellos.
USO DAS TIC
Procura de informacin sobre o tamao

que pode alcanzar unha neurona.
TCNICAS
DE ESTUDO
Esquema sobre os niveis de organizacin

do corpo humano.
SABER SER
20
TAREFA FINAL
FORMACIN
EN VALORES
Identificar tcnicas de primeiros auxilios.

Desexo de axudar os demais mediante
os primeiros auxilios.


Avaliacin inicial.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora.

Natural Science 5

polo espazo
Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
Tcnicas de estudo e preparacin de exames.
Setembro
Outubro
Novembro
21
Propsitos
Aprender, mediante a lectura
dun texto, a observacin de imaxes
e a realizacin de actividades,
sobre a importancia das tcnicas
O corpo humano
Cando o corpo falla

O noso corpo unha mquina complexa formada
pornumerosas pezas que traballan de forma
coordinada.
Alimentmonos e respiramos para conseguir

amateria e a enerxa necesarias para medrar
erealizar todas as nosas actividades diarias.
Ocerebro funciona como un grande ordenador,
procesa a informacin do interior do noso corpo
e a que captamos do exterior para elaborar respostas
adecuadas. Os nosos msculos e sos permtennos
facer movementos para andar, facerximnasia,
manexar ferramentas ou tocar uninstrumento
musical.
Mis recursos
Na pxina web de Cruz Vermella hai
un xogo interactivo que d nocins
sobre primeiros auxilios vlidas para
todas as idades. Para buscar
o xogo escrbese nun buscador
de Internet: Cruz Vermella xogo
interactivo primeiros auxilios.
Pero, en ocasins, o corpo pode fallar ou sufrir

unaccidente como un corte, unha queimadura,
apicadura dun insecto ou unha insolacin.
Nestes casos pdense aplicar unhas tcnicas
chamadas primeiros auxilios que serven para
impedir que as lesins se agraven e para facilitar
a recuperacin da persoa lesionada.
Elixe a opcin correcta para terminar a oracin
erazoa a resposta.
Os elementos do noso corpo actan
cada un pola sa conta.
Para que serven as tcnicas de primeiros
auxilios?
Pon tres exemplos de situacins en que
sepoden aplicar tcnicas de primeiros auxilios.
Observa o cmic e explica o que sucede na aula
e como acta o profesor.
EXPRESIN ORAL. Comentade algunha situacin
en que se producise unaccidente e as medidas
que se tomaron coapersoa accidentada.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Identificar tcnicas
de primeiros auxilios
capaz de identificar a tcnica
de primeiros auxilios adecuada
para algunhas situacins.
Antes, vas aprender como
son as clulas do noso corpo,
como se organiza o corpo
humano e cales son
as funcins de nutricin,
de reproducin e de relacin.
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 8
04/03/2015 8:19:41
Para explicar
Comparar o corpo humano cun ordenador motivar os alumnos. Todo o noso corpo funciona de forma coordinada e hai
un centro de control. Pregntelles aos alumnos o que significa isto e que o expliquen con exemplos. Un deles pode ser o
seguinte: cando nos picamos con algo no dedo, retirmolo
rapidamente, sen pensar; o cerebro d a orde e os msculos
e sos do brazo fan o movemento.
Lmbrelles aos alumnos que nos alimentamos e respiramos

para conseguir a materia e a enerxa que necesitamos.

Conversar na clase sobre algunha situacin en que os alumnos necesitasen primeiros auxilios. Que expliquen o que pasou e como os axudaron.
22
Dividir a clase en grupos. Cada un encargarase de debuxar
un cmic sobre outra situacin que vivisen relacionada cos
primeiros auxilios. Poden ser as seguintes: un alumno cae no
patio e fai unha ferida no xeonllo. Un neno espeta unha estela nun dedo. A unha nena sngralle o nariz.
Cada grupo mostraralle o seu cmic clase e, entre todos,
conversarn sobre o que sucede.
Que
Que ten?
ten?
Abride a vent!
Estase mareando!
NOTAS
Grazas!
Xa me atopo mellor!
Menos mal
que o noso
profesor me
axudou.
QUE SABES XA?
O corpo humano
O noso corpo realiza as tres funcins vitais: nutricin, relacin
e reproducin.
Todos estamos formados polas mesmas partes, pero non somos
exactamente iguais. Existen diferenzas corporais dependendo
da idade e do sexo das persoas.
1
Sabes en que partes do corpo

se levan a cabo cada unha
das tres funcins vitais?
Que diferenzas corporais

observas nas persoas
que se ven nas fotografas?
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 9
04/03/2015 8:19:43
Educacin cvica
Solucionario
Aprender tcnicas de primeiros auxilios moi til para saber

desenvolvernos en moitas situacins persoais e tamn para
axudar os demais.
Competencias
Comunicacin lingstica. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas e expresar
por escrito as sas ideas.
Aprender a aprender. Vinculamos os coecementos novos
cos xa aprendidos. Comprobe que todos os alumnos saben
cales son as funcins vitais e en que partes do corpo se levan
a cabo.
O noso corpo acta de forma coordinada.

Para impedir que as lesins se agraven.
R. M. Cando nos cortamos cun coitelo, se nos queimamos
cun cazo quente ou se nos pica unha abella.
R. L.
Expresin oral. R. L.
QUE SABES XA?
Nutricin: aparello dixestivo, aparello respiratorio, sistema
circulatorio e aparello excretor. Relacin: sistema nervioso,
aparello locomotor. Reproducin: aparello reprodutor.
R. M. Estatura, cor e lonxitude do pelo, trazos faciais
23
Estamos formados por clulas

Propsitos
Aprender que todos os seres vivos
estn formados por clulas.
Os seres humanos somos parte da gran diversidade de seres

vivos que habitan a Terra. A pesar do diferentes que podemos
parecer, todos os seres vivos temos en comn das caractersticas:
Realizamos as funcins vitais de nutricin, relacin e reproducin.
Saber que as clulas realizan

as funcins vitais e coecer como
son as clulas do noso corpo.
Os alumnos adoitan imaxinar as
clulas en das dimensins. Utilizar
os debuxos do libro para mostrar
que as clulas teen volume.
Mis recursos
Leeuwenhoek foi o inventor
do microscopio. Motive os alumnos
coas palabras que escribiu no ano
1683, tras observar polo microscopio
unha mostra do seu propio sarrio
dental.
Estamos formados por clulas. Algns seres vivos estn

formados por unha soa clula e outros, como as plantas e
os animais, por moitas.
A clula
As persoas estamos formadas por millns de partes moi
pequenas chamadas clulas. Por iso dicimos que somos
seres pluricelulares.
As clulas son tan pequenas que non se poden ver a simple
vista; para poder observalas necestase un microscopio. 1
Glbulos vermellos vistos

co microscopio. Os glbulos
vermellos son clulas do sangue.
As clulas son as unidades mis pequenas que forman

As clulas, a pesar do seu pequeno tamao, realizan as tres
funcins vitais:
Nutricin. As clulas obteen as substancias que necesitan para medrar e conseguir enerxa.
Relacin. As clulas reciben a informacin do medio que
as rodea e poden reaccionar ante ela.
Reproducin. As clulas divdense e orixinan outras clulas fillas.
Case sempre observei, con enorme

sorpresa, que na materia branca
extrada dos meus dentes haba
unha gran cantidade de pequensimos
animlculos vivos. Moitos deles
mostraban movementos bruscos
e rpidos, e saan disparados entre
o cuspe coma unha perca na auga.
Outros xiraban coma unha buxaina
a maior parte do tempo e estes
eran os mis abundantes.
SABER MIS
O microscopio
O microscopio un instrumento que permite que
se poida ampliar moito a imaxe de obxectos moi
pequenos.
Ten das lentes, unha no ocular, que a parte
do microscopio por onde miramos, e outra en
cada obxectivo. Con estas lentes pdese ampliar
ata mil veces a imaxe do que se quere observar.
Na platina colcase a preparacin, que un fino
vidro transparente en que se coloca a mostra
que queremos observar. Esta mostra debe ser
moi fina para que a luz do microscopio poida
atravesala.
ocular
obxectivo
platina
fonte de luz
10
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 10
Para explicar
Observar os glbulos vermellos da fotografa e pedirlles aos
alumnos que os describan. Teen forma de disco, co bordo
mis groso e co centro mis afundido. Son de cor vermella
debido hemoglobina e son moi pequenos. A fotografa est
feita con axuda dun microscopio electrnico.
Outras actividades
PARA AMPLIAR
Relacin entre a forma, o tamao e a funcin nas clulas.
Explicar que a diversidade de formas e tamaos nas clulas
dos organismos pluricelulares est relacionada coas diferentes funcins que realizan esas clulas.
24
04/03/2015 8:19:46
A continuacin, facer unha posta en comn sobre as funcins

que pensan que desempean as clulas representadas no
debuxo das clulas do noso corpo: musculares, contraccin
e relaxacin; neuronas, transmisin de impulsos nerviosos;
glbulos vermellos, transporte de gases.
Competencias
Competencia dixital. Na informacin que encontrarn os
alumnos haber medidas en micron. Dado o pequeno tamao das clulas, aditase empregar o micron como a unidade
para medir o seu tamao. Ser necesario aclarar este dato na
clase, as como explicar que un micron algo diminuto. Un
micron equivale a unha milsima de milmetro: 1 micron =
= 0,001mm.
11
NOTAS
Como son as clulas do noso corpo

As clulas son moi pequenas, a maiora ten un tamao
dunhas cen veces mis pequeno ca un milmetro. Pero non
todas as nosas clulas son iguais. Por exemplo, as clulas
do cerebro, as neuronas, son bastante maiores ca os glbulos vermellos do sangue.
TRABALLA COA IMAXE
Ademais, os distintos tipos de clulas teen formas diferentes: esfrica, como as clulas do sangue; en forma de prisma,
como as clulas do intestino; estreladas, como as neuronas;
planas, como as clulas que recobren o interior dos vasos
sanguneos 2
clula
do so
Describe como a neurona.
encia
Intelix lista
natura
clulas
do sangue
clula
do fgado
clula
muscular
Das clulas do debuxo, cales son

as mis pequenas? E as mis
grandes?
clula
do intestino
neurona
Algns tipos de clulas que forman o noso corpo.
ACTIVIDADES
1
Cales son as caractersticas comns de todos

os seres vivos?
Que son as clulas? Por que dicimos que estn vivas?
Por que necesitamos un microscopio para poder

ver as clulas?
Observa as fotografas da dereita, compraas co debuxo

e di que tipo de clula cada unha.
As persoas somos seres pluricelulares. Que outros seres

vivos estn formados por moitas clulas? Pon exemplos.
USA AS TIC. Busca informacin sobre o tamao que pode
alcanzar unha neurona.
11
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 11
Saber mis
Sinalar que a imaxe dentro do crculo unha clula da mucosa bucal vista co microscopio ptico. Con este microscopio
vemos imaxes planas de clulas cortadas moi finas.
Traballa coa imaxe

As mis pequenas son as clulas do sangue. As mis grandes son a neurona e a clula muscular.
R. M. unha clula con moitas prolongacins que parecen
ramas. Unha destas ramificacins moito mis longa ca o
resto. No extremo ramifcase tamn.
04/03/2015 8:19:47
Solucionario
1 Os seres vivos realizan as funcins vitais de nutricin, re-
lacin e reproducin. Estn formados por clulas.

2 As clulas son as unidades mis pequenas que forman
os seres vivos e que, ademais, estn vivas. Estn vivas

porque realizan as funcins vitais.
3 Necestase un microscopio para poder observar as clu-
las porque non se poden ver a simple vista.

4 A. unha clula muscular. B. Son clulas do sangue.
5 R. M. Outros seres pluricelulares son os gatos, as rbo-
res, as lagartas, as abellas, os musgos

6 Usa as TIC. O tamao das clulas nerviosas moi varia-
ble, pero o seu corpo celular pode chegar a medir ata

150 micron e o seu axn mis de 1 metro.
25
A organizacin do corpo humano

Propsitos
Coecer os diferentes niveis en que
se organiza o noso corpo.
As persoas somos seres pluricelulares. As nosas clulas non

se colocan de calquera xeito, senn que estn organizadas.
No noso corpo pdense distinguir varios niveis de organizacin. 1
Os tecidos
s veces difcil para os alumnos
describir os debuxos cientficos
usando apropiadamente o vocabulario
adecuado. No debuxo 1 pdese
practicar esta destreza. Como
os debuxos non estn a escala, ser
necesario guiar a observacin para
que comprendan que a clula sea
moi pequena, mentres que a clula
muscular moi grande e a mesma
que forma parte do tecido muscular.
Nos seres pluricelulares, as clulas que son do mesmo

tipo agrpanse en tecidos. 2
No noso corpo hai diversos tecidos. Por exemplo, o tecido
muscular, que est formado por clulas musculares, e o tecido seo, que forma parte dos sos.
O tecido adiposo contn graxa que

ocorpo usa cando necesita obter
enerxa. Est formado por unhas clulas
denominadas adipocitos.
Todas as clulas dun mesmo tecido realizan unha funcin comn;

por exemplo, as do tecido muscular producen movementos.
Os rganos
Un rgano est formado pola unin de varios tecidos
que se organizan e funcionan conxuntamente.
O estmago, o corazn e os riles son exemplos de rganos.
Cada rgano leva a cabo unha funcin concreta necesaria
para a actividade de todo o organismo.
TRABALLA COA IMAXE
Por exemplo, a lingua un rgano formado por: tecido muscular; tecido epitelial, que forma a pel que o recobre; e tecido nervioso, que forma os nervios. Todos traballan xuntos
para que a lingua cumpra as sas funcins.
Describe como se colocan as clulas

no tecido muscular.
Que rganos estn debuxados?
Niveis de organizacin no ser humano.
TECIDOS
CLULAS
clula muscular
msculo
tecido muscular
clula sea
RGANOS
tecido seo
so
12
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 12
04/03/2015 8:19:49
Para explicar
Outras actividades
Levar clase lminas de aparellos e sistemas do ser humano.

No caso de telos en formato dixital, proxectalos por medio
dun cann.
PARA AMPLIAR
Utilizalos para poer exemplos doutros rganos, aparellos ou

sistemas ademais dos expostos no libro de texto.

Pedirlles aos alumnos e s alumnas que digan nomes de rganos e que os localicen no seu propio corpo. Tamn que expliquen para que serven.
Despois, que intenten agrupar eses rganos e animalos a dicir a que aparello ou sistema pertencen.
26
Os msculos que estn nos rganos internos. Ademais

dos msculos que usamos para movernos e desprazarnos,
tamn hai msculos noutros rganos, como a vexiga da urina, o intestino e o estmago.
Facer un cadro e escribir o nome do rgano e a funcin que
realiza. Por exemplo, os msculos da vexiga da urina estranse para conter a urina, pero os msculos do estmago contrense e relxanse para favorecer a dixestin.
Preguntar: Que msculo se move toda a vida sen parar? O
corazn. Que rgano da boca est formado por msculos? A
lingua. Para que o usamos? Para mesturar os alimentos coa
saliva, tragar e falar.
NOTAS
Sistemas e aparellos
Un sistema est formado por varios rganos do mesmo tipo que realizan a mesma funcin.
Por exemplo, o sistema muscular est formado por todos os
msculos do corpo, mentres que os sos constiten o sistema seo.
Un aparello consta de rganos de diferente tipo ou de
varios sistemas que funcionan de xeito coordinado para
realizar un traballo.
O aparello dixestivo humano incle rganos como a lingua,
o estmago, o fgado e os intestinos.
O aparello locomotor est composto polo sistema muscular
e o sistema seo. Ambos traballan xuntos para producir
movementos e desprazamentos.
ACTIVIDADES
1
Describe a organizacin
do sistema seo desde
o nivel mis simple
ata o mis complexo.
Que sistemas forman

o aparello locomotor?
Que un rgano?
De que est formado?
Os organismos
O organismo humano est formado por todos os nosos
aparellos e sistemas.
Para que o organismo funcione correctamente, todos os
niveis de organizacin deben estar coordinados, desde as
clulas ata os aparellos e sistemas.
APARELLOS
ORGANISMO
SISTEMAS
aparello
locomotor
sistema muscular
sistema
seo
13
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 13
Educacin cvica
04/03/2015 8:19:50
Solucionario
Hai substancias prexudiciais, como o alcohol e a nicotina do

tabaco, que danan a sade de moitos rganos do corpo,
como o corazn, os pulmns e os vasos sanguneos.
1 Do nivel mis simple ata o nivel mis complexo: clula
Para coidar a nosa sade importante evitar estas substancias, especialmente danias nas pocas de desenvolvemento, como a infancia e a adolescencia.
2 O aparello locomotor est formado polo sistema seo e o
Traballa coa imaxe
sea, tecido seo, so, sistema seo, aparello locomotor,

organismo.
sistema muscular.
3 Un rgano un nivel de organizacin do noso corpo.
Est formado pola unin de varios tecidos que se organizan para funcionar conxuntamente.
As clulas no tecido muscular colcanse unhas a continuacin doutras formando longas fibras.
No debuxo, como exemplos de rgano, aparecen o msculo
e o so.
27
Propsitos
Aprender que a funcin
de nutricin incle todos
os procesos necesarios para
conseguir os materiais e a enerxa
que o noso organismo require.
Comprender que na nutricin
interveen diferentes procesos:
o proceso dixestivo, a respiracin,
a circulacin e a excrecin.
Saber que o proceso dixestivo
consta de tres fases: dixestin,
absorcin e eliminacin dos refugos.
Coecer os rganos do aparello
dixestivo e a sa funcin.
A achega de enerxa imprescindible para realizar calquera actividade. Coa funcin de nutricin o organismo vivo
obtn os materiais e a enerxa que necesita.
A funcin de nutricin incle os procesos de captacin de
nutrientes, a sa transformacin, a distribucin a todas as
clulas e a eliminacin de substancias de refugo.
glNdulAs
tubO dixestivO
glndulas
salivares
farinxe
pncreas
fgado
Para iso o corpo do ser vivo ten rganos e aparellos especializados na realizacin destas tarefas: aparello dixestivo
1 , respiratorio, circulatorio e excretor.
esfago
estmago
intestino
delgado
Por medio da funcin de nutricin o organismo obtn

os materiais e a enerxa que necesita.
intestino
groso
O proceso dixestivo
O proceso dixestivo consiste na transformacin dos alimentos co fin de conseguir os nutrientes que conteen. Realzase no aparello dixestivo e segue tres pasos: a dixestin, a
absorcin e a eliminacin dos refugos.
boca
ano
Esquema do aparello dixestivo.
A dixestin a descomposicin dos alimentos para obter

deles os nutrientes. Na dixestin participan varias partes
do aparello dixestivo: 2
Na boca os alimentos esmizanse cos dentes e mestranse coa saliva, deste xeito frmase o bolo alimenticio.
Quizais os alumnos arrastren

a confusin de que alimentacin
igual a nutricin. Explique as
diferenzas mis obvias e intente
que comprendan os elementos
que se necesitan para realizar esta
funcin.
A farinxe e o esfago conducen o bolo ao estmago.

Nas paredes musculosas do estmago mestrase co
zume gstrico e d como resultado o quimo.
2. Pasa
pola farinxe
e polo
esfago.
O quimo pasa ao intestino delgado e mestrase con

outros zumes e coa bile. Ao final, frmase unha papa
chamada quilo.
1. Na boca,
frmase o bolo
alimenticio.
3.
3. No
No estmago
estmago
frmase
frmase oo quimo.
quimo.
A absorcin consiste no paso dos nutrientes desde o

aparello dixestivo ao sangue e ocorre no intestino delgado,
que ten numerosas pilosidades. Os nutrientes atravesan a
parede do intestino e pasan aos vasos sanguneos de cada
pilosidade.
A eliminacin de refugos a expulsin das substancias
non dixeridas dos alimentos.
4. No
intestino
delgado
frmase
o quilo.
O aparello dixestivo realiza o proceso dixestivo, que

comprende a dixestin dos alimentos, a absorcin dos
nutrientes e a eliminacin de refugos.
2
Esquema da dixestin.
14
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 14
04/03/2015 8:19:50
Para explicar
Actividades do libro do alumno
O intestino un tubo moi longo, duns oito metros; dalles aos

alumnos algunha referencia para que poidan imaxinar a sa
lonxitude. Pdalles que o localicen dentro do seu propio corpo
e observen o grande espazo que ocupa.
Aproveite o esquema da actividade 1 para facer variacins e

enriquecelo. Por exemplo, pintar cada recadro dunha cor. Tamn se pode prolongar cara abaixo, colgando de cada rectngulo outro para explicar os aparellos que interveen en
cada un dos procesos.
Explique tamn que, na maiora dos esquemas anatmicos, o

fgado aparece lixeiramente desprazado do seu sitio para poder observar o estmago e o pncreas, e que a sa posicin
real sobre estes dous rganos.
Algns rganos do aparello dixestivo teen potentes msculos
nas sas paredes que utilizan para mover e mesturar os alimentos cos zumes dixestivos, as como para facilitar tamn o seu
avance.
28
Educacin cvica
Destaque a importancia de alimentarse non s de maneira
variada e saudable, senn tamn incorporando hbitos que
axudan ao proceso dixestivo: mastigar amodo e bastantes
veces antes de tragar, manipular os alimentos de maneira
hixinica, etc.
21
1
A respiracin, a circulacin e a excrecin
A respiracin consiste na entrada e sada de aire do corpo
para obter osxeno e expulsar dixido de carbono.
O aparello respiratorio consta das vas respiratorias, que son
os condutos polos que o aire entra e sae no noso corpo. Comezan no nariz e continan coa farinxe, a larinxe e a traquea.
A traquea d lugar aos bronquios, que entran nos pulmns. 3
A respiracin serve para obter osxeno do aire e eliminar dixido de carbono.
fosas
nasais
NOTAS
traquea
farinxe
bronquios
larinxe
pulmns
Esquema do aparello respiratorio.
A circulacin o movemento que realiza o sangue polo

aparello circulatorio para transportar substancias nutritivas,
osxeno e substancias de refugo.
corazn
O aparello circulatorio est formado polo corazn, os vasos sanguneos e o sangue. 4
vasos
sanguneos
Mediante a circulacin reprtense polo corpo os nutrientes e o osxeno e retranse os refugos.

4
A excrecin a eliminacin das substancias de refugo do

sangue. Realzaa o aparello excretor, que est formado
polos riles, a vexiga urinaria, os urteres e a uretra. 5
Esquema do aparello circulatorio.
riles
urteres
Os riles actan como coadores: filtran o sangue, reteen as

substancias de refugo e ademais producen a urina.
uretra
vexiga
A excrecin serve para eliminar as substancias de

refugo que transporta o sangue.
5
Esquema do aparello excretor.
ACTIVIDADES
1
Copia no caderno o esquema

e compltao coas palabras que faltan.
Explica por que razn necesaria

a funcin de nutricin.
Cales son as tres fases que segue

o proceso dixestivo? Que ocorre
en cada unha delas?
Por que pensas que se comparan

os riles cun coador? Explcao
coas tas palabras.
nela interveen
15
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 15
Competencias
Aprender a aprender. Os alumnos completan un esquema
en que sintetizan a informacin relacionada cos procesos que
interveen na funcin de nutricin. Este esquema axuda a recordar a informacin mis importante.
Matemtica, cientfica e tecnolxica. Os esquemas dos
rganos e aparellos que interveen na funcin de nutricin
ilustraran de maneira cientfica o texto. Se o considera oportuno, prese para explicar onde se sitan, cal a sa forma e
o papel que desempea cada un dos rganos e aparellos na
funcin de nutricin. Nestas imaxes sinlanse as partes mis
especficas. Ademais, inclese un esquema do proceso dixestivo para contribur a facer este proceso mis claro.
04/03/2015 8:19:52
Solucionario
1 Escribir nos recadros verdes: o proceso dixestivo, a res-
piracin, a circulacin e a excrecin.

2 Porque grazas a esta funcin, o noso corpo consegue to-
dos os materiais e a enerxa que precisa para funcionar.

3
O proceso dixestivo comprende tres fases: a dixestin,
que consiste na descomposicin dos alimentos para obter deles os nutrientes que conteen; a absorcin, que
consiste no paso dos nutrientes do tubo dixestivo ao sangue; e a eliminacin dos refugos, que consiste en expulsar do corpo os restos non aproveitables dos alimentos.
4
R.M. Porque, igual ca un coador, os riles filtran o sangue
e non deixan que pasen as substancias de refugo.
29
Propsitos
Coecer os rganos que forman
o aparello reprodutor feminino,
as como as sas funcins.
Todos os seres vivos se reproducen, dicir, teen descendentes semellantes a eles. Na funcin de reproducin interveen os aparellos reprodutores.
condutos
deferentes
Nas persoas, o aparello reprodutor madura arredor dos

trece anos, pero non se adoita ter fillos ata a idade adulta.
pene
Coecer os rganos que forman

o aparello reprodutor masculino,
as como as sas funcins.
Saber como e onde ocorre
a fecundacin.
Coecer como se produce
e se desenvolve un embarazo.
prstata
A funcin de reproducin permtenos s persoas ter

descendentes semellantes a ns.
uretra
escroto
O aparello reprodutor masculino

O aparello reprodutor masculino 1 est formado por varios
rganos que se encargan da reproducin. Os testculos estn
no interior do corpo e o pene e mais o escroto estn no exterior.
testculos
1
Aparello reprodutor masculino.
Nos dous testculos fabrcanse continuamente os espermatozoides 3 , que son as clulas sexuais masculinas e
tamn se producen as hormonas sexuais.
Tal como viron no inicio do bloque
do ser humano, hai caracteres
sexuais primarios e secundarios.
Os secundarios son mis visibles
e os primarios non.
vesculas
seminais
trompas de Falopio
O pene o rgano polo que saen os espermatozoides. No

pene est a uretra, que ademais de levar os espermatozoides ao exterior, tamn serve para expulsar a urina.
tero
ovarios
O aparello reprodutor feminino

O aparello reprodutor feminino 2 est formado por varios
rganos que se encargan da reproducin. Os ovarios, as
trompas, o tero e a vaxina atpanse no interior do corpo. A
vulva e as mamas estn no exterior.
Nos dous ovarios maduran os vulos 3 , que son as clulas sexuais femininas. Cada mes madura un vulo nun
ovario diferente.
vaxina
vulva
2
Aparello reprodutor feminino.
As trompas de Falopio comunican os ovarios co tero.

O tero a cavidade onde se desenvolve o menio durante o embarazo.
vulo
A vaxina un canal elstico que comunica o tero co

exterior.
A vulva a parte externa do aparello reprodutor.
espermatozoide
Os aparellos reprodutores masculino e feminino estn

formados por varios rganos que se encargan da reproducin.
3
As clulas sexuais.
16
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 16
04/03/2015 8:19:53
Para explicar
A funcin de reproducin consiste en ter descendencia, para

o que se precisa que se dea a fecundacin. Quizais neste
tema haxa que abordar moitas ideas preconcibidas que poden ser errneas. Por exemplo, se se fala da menstruacin,
deixe que expresen as sas ideas ao respecto e corrixa as que
sexan equivocadas, como por exemplo que durante estes das
as mulleres non poden desenvolver unha actividade completamente normal, practicar deportes, includa a natacin, bailar, ducharse, etc.

enriquecelo. Por exemplo, pintar cada recadro dunha cor. Tamn se pode prolongar cara abaixo, colgando de cada rectngulo outro para explicar a funcin de cada parte implicada.
Respecto ao tema da fecundacin, os alumnos adoitan ter nocins preconcibidas, anda que probablemente sexa a primeira vez que escoitan o termo cientfico. Explore os seus coecementos previos invitndoos a comentar as sas ideas.
30
Educacin cvica
Explquelles aos alumnos que as diferenzas fisiolxicas entre
homes e mulleres obedecen exclusivamente a fins
reprodutivos e que para nada implican ningn tipo de
superioridade dun sexo sobre outro. Invite os alumnos a que
expresen a sa opinin sobre este tema, preguntando, por
exemplo, se poden un home e unha muller desempear os
mesmos traballos e ter as mesmas oportunidades.
21
1
NOTAS
3 meses
4
5 meses
7 meses
9 meses
Cambios que experimentan a nai e o futuro beb durante o embarazo.
A fecundacin
A fecundacin a unin dun vulo e dun espermatozoide.
Cando un vulo madura, pasa do ovario trompa de Falopio.
Se mentres percorre a trompa se encontra cun espermatozoide, prodcese a fecundacin. Para que isto sexa posible,
cmpre que os espermatozoides cheguen s trompas.
A unin do espermatozoide e do vulo d orixe a unha clula chamada cigoto, que se ir dividindo ata formar o embrin, que continuar crecendo adherido no tero da muller.
placenta
tero
cordn
umbilical
O embarazo
O embarazo 4 o conxunto dos cambios que se producen
desde a fecundacin ata o nacemento dun novo ser e dura
uns nove meses. Estes cambios prodcense no feto que
est medrando e tamn no corpo da muller.
O feto desenvlvese no interior dun rgano chamado placenta. A unin entre o feto e a placenta o cordn umbilical, que por onde pasan os alimentos e o osxeno. 5
embrin
lquido
amnitico
5
Esquema do embrin no tero.
ACTIVIDADES
1

e compltao engadindo as palabras
que faltan.
Explica as diferenzas que existen

entre os ovarios e os testculos.
Que diferenza hai entre un vulo

e un cigoto? E entre un cigoto
e un embrin?
Explica algns dos cambios que

se producen no feto e mais
nunha muller embarazada ao longo
dos nove meses que dura o embarazo.
nela interveen
17
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 17
Competencias
04/03/2015 8:19:54
Solucionario
Aprender a aprender. Os alumnos constren un esquema

en que sintetizan a informacin relacionada coas partes do
corpo que interveen na funcin de reproducin. Este esque-
1 O aparello reprodutor masculino, que achega a clula se-
ma axuda a recordar a informacin mis importante.
2
Os ovarios estn nas mulleres e producen vulos, e os
Matemtica, cientfica e tecnolxica. Coa axuda das ilustracins, o tema do embarazo non debe supoer grandes dificultades de comprensin para os alumnos. Asegrese de
que son capaces de expresar con claridade os conceptos que
aprenderon por escrito. En ocasins, os alumnos comprenden
un proceso pero non son capaces de reflectilo por escrito ou
non empregan ou vocabulario e a terminoloxa cientfica propios desta materia.
xual masculina, o espermatozoide; e o aparello reprodutor

feminino, que achega a clula sexual feminina, o ovario.
testculos estn nos homes e producen espermatozoides.
3
O vulo a clula sexual feminina, mentres que o cigoto
o resultado da unin do vulo co espermatozoide, e

a primeira clula do novo individuo. O cigoto unha soa
clula, mentres que ou embrin consta de moitas clulas
formadas a partir do cigoto.
4
R. L.
31
A funcin de relacin
Propsitos
Coecer para que serve a funcin
de relacin e saber como ocorre.
Saber que partes do noso corpo
interveen na funcin de relacin.
As persoas captamos o que sucede no exterior: omos, vemos, sentimos

Tamn nos comunicamos uns con
outros, movmonos e reaccionamos cando acontecen cambios
que nos afectan.
A funcin de relacin permtenos percibir todo o que
ocorre arredor de ns e
reaccionar dunha forma adecuada.
Poer exemplos concretos sobre
a coordinacin interna do corpo
humano axudar a entender este
concepto. Propense algns
no apartado Para explicar.
RGANOS
RGANOS DOS
DOS SENTIDOS
SENTIDOS
Por exemplo, se estamos xogando

ao ftbol e vemos que se achega
un baln portara respondemos
movndonos para evitar que nos
metan un gol. 1
1. Os ollos captan que o baln

se dirixe directamente cara
portara.
2. A informacin viaxa ata

o cerebro polos nervios
pticos.
1 Exemplo da funcin de relacin.
Como ocorre a funcin de relacin

Se algun nos chama, omos o noso nome e respondemos
xirndonos cara ao lugar de onde procede o son. Para que
todo isto suceda necestase a intervencin coordinada dos
rganos dos sentidos, o sistema nervioso e o aparello locomotor.
A funcin de relacin ocorre en varias fases:
Os rganos dos sentidos posen uns receptores que

captan a informacin de todo o que ocorre no noso contorno. Estes receptores son capaces de percibir estmulos
do exterior como a luz, o son, a presin, etc.
Estes receptores envan a informacin ao cerebro mediante nervios que forman parte do sistema nervioso.
rganos
dos sentidos
O cerebro, outro dos compoentes do sistema nervioso,

analiza a informacin e decide que facer.
nervios
O cerebro enva ordes a travs dos nervios.

O aparello locomotor, formado polos msculos e os sos,
recibe as ordes e realiza os movementos.
Na relacin interveen os rganos dos sentidos, o sistema nervioso e o aparello locomotor.
Cerebro
nervios
Msculos
2 Esquema da funcin de relacin.
18
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 18
04/03/2015 8:19:55
Para explicar
Educacin cvica
Algns exemplos de coordinacin interna do corpo son: cando montamos na bicicleta, pedaleamos e mantemos o equilibrio. Cando facemos exercicio, respiramos mis rpido. Durante a infancia medramos moito, de forma coordinada
aumentan de tamao os nosos sos, msculos, pel e outros
rganos.
Destaque a importancia de que debemos permanecer atentos en cada instante ao momento presente. As, decatarmonos mellor de todo, aproveitamos o tempo, somos conscientes de canto hai ao noso arredor. Isto impulsaranos un
sentimento de gratitude por cada cousa que vemos e sentimos: os nosos sentidos, o noso corpo, o aire, as plantas, a
luz do sol, os amigos, os nosos pais e profesores, a comida,
o vestido e o calzado

enriquecelo. Por exemplo, pintar cada recadro dunha cor distinta. Tamn se pode prolongar cara abaixo, facndoo mis
grande, para que de cada rectngulo colgue outro en que se
explique a funcin de cada parte implicada.
O contrario de estar atento estar distrado. Cando acontece

isto, non recordamos onde puxemos as lentes nin as chaves,
esquecemos o que temos que facer, pasamos dunha tarefa a
outra sen terminar ningunha e cansmonos moito sen drmonos de conta da enerxa que malgastamos.
32
21
1
SISTEMA
SISTEMA NERVIOSO
NERVIOSO
3.
3. O
O cerebro
cerebro interpreta
interpreta que
que
hai
hai que
que moverse
moverse para
para coller
coller
oo baln.
baln.
NOTAS
APARELLO
APARELLO LOCOMOTOR
LOCOMOTOR
4. O cerebro transmite ordes

aos msculos das pernas e
dos brazos a travs dos nervios.
A coordinacin interna
do noso organismo
5. Os msculos das pernas

edos brazos actan e a nena
para o baln.
TRABALLA COA IMAXE
Anda que non somos conscientes de que ocorren, no interior

do noso corpo suceden moitos procesos diferentes: o corazn bombea o sangue que circula polo corpo, os riles fabrican a urina, dixerimos os alimentos
Explica o que ocorrera se, en vez

de ver o baln que se achega,
a nena ose soar o telfono, que
est noutro cuarto. Escribe e debuxa
os cinco pasos que se produciran
nese proceso.
Para que o noso organismo funcione ben, necesitamos que

todos estes procesos do interior do noso corpo se realicen
encia
Intelix lista
natura
Esta coordinacin interna tamn forma parte da funcin de

relacin e realzaa o sistema nervioso.
ACTIVIDADES
1

e compltao engadindo as palabras
que faltan.
Explica de que xeito participa

o aparello locomotor na funcin
de relacin.
A funcin de relacin
Pon dous exemplos de situacins

enque intervea a funcin derelacin
e explica en que momento actan
os rganos dos sentidos,
o sistema nervioso e o aparello
locomotor ou os rganos internos.
nela interveen
19
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 19
Competencias
04/03/2015 8:19:56
Solucionario
Aprender a aprender. Os alumnos constren un esquema

sintetizando a informacin relacionada coas partes do corpo
que interveen na funcin de relacin. Este esquema axuda a
recordar a informacin mis importante.
1 Escribir nos recadros verdes: rganos dos sentidos, ce-
Traballa coa imaxe
3 R. M. Exemplo 1. Chmanme detrs de min, oio o son
1. Os odos captan o son do telfono. 2. A informacin viaxa

ata o cerebro polos nervios auditivos. 3. O cerebro interpreta
que hai que moverse para coller o telfono. 4. O cerebro
transmite ordes aos msculos das pernas e dos brazos a travs dos nervios. 5. Os msculos das pernas e dos brazos actan, e a rapaza camia cara ao outro cuarto e descolga o telfono.
rebro, aparello locomotor.

2 O aparello locomotor recibe as ordes do cerebro e realiza
os movementos que este lle ordena.

(intervn o sentido do odo, a informacin chega ao cerebro polo nervio auditivo), xrome (o cerebro enva ordes
aos msculos do tronco e do pescozo para que xiren).
Exemplo 2. Estou lendo un libro (intervn o sentido da vista, ollos e nervios pticos) e quero pasar a pxina (o cerebro enva ordes polos nervios aos msculos do brazo
e da man para que se movan), a man suxeita a pxina e
cmbiaa de posicin.
33
SABER FACER
Propsitos
Identificar tcnicas de primeiros auxilios
Identificar tcnicas de primeiros

auxilios.
Cando vemos a unha persoa que sufriu un accidente ou unha enfermidade

repentina debemos prestarlle axuda ata que sexa atendida por persoal sanitario.
Parapoder facelo cmpre coecer algunhas tcnicas de primeiros auxilios.
Mis recursos
Le algunhas tcnicas de primeiros auxilios

Cortes
Os sobres de rehidratacin oral, que

non deben faltar na caixa de urxencias
de viaxe, reducen a probabilidade
de sufrir unha deshidratacin, un risco
ao que os nenos e maiores son mis
vulnerables. Pdese preparar un soro
de rehidratacin oral seguindo estas
instrucins. Frvese durante cinco
minutos 1 litro de auga e engdese
o zume dun limn, das culleradas
sopeiras de azucre, unha culleradia
de bicarbonato e media de sal.
Premer a ferida firmemente cunha gasa estril ata cortar

a hemorraxia. Se posible, dbense utilizar guantes de usar
e tirar. Cando deixe de sangrar, limpala con auga exabn
e a continuacin cun desinfectante. Despois haique acudir
a urxencias do hospital, pois talvez sexa necesario dar
puntos ou administrar a vacina antitetnica.
Queimaduras leves
Lavar a queimadura durante uns minutos con abundante auga
fra debaixo da billa para que arrefre a pel. Non hai que poer
barro, aceite, pomada, pasta dedentes, alcohol ou outras
substancias sobre as queimaduras. Seaqueimadura grave,
pdese tapar con gasas molladas ata recibir atencin mdica.
Hemorraxias nasais
Inclinar lixeiramente a cabeza cara adiante para evitar tragar
sangue epremer cos dedos o nariz durante uns minutos, ata que
deixe de sangrar. Non hai que taponar o nariz con algodn e,
se nuns minutos non deixa de sangrar, premer o nariz de novo
ata cortar ahemorraxia.
Comprende a informacin
1
Busca o significado de estril, desinfectante, vacina

antitetnica e hemorraxia.
Busca mis informacin

2
Infrmate sobre os primeiros auxilios que se poden

aplicar nos seguintes casos:
picaduras de animais
insolacin
diarrea
Pon en comn
encia
Intelix rsoal
p
inter e
TRABALLO COOPERATIVO. Facede entre todos un manual
deprimeiros auxilios sobre accidentes que poidan

ocorrer no colexio. Explicade como actuar en cada caso.
20
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 20
Pdense inclur remedios naturais moi tiles. Por exemplo,
para a picadura de mosquito: aplicar directamente sobre a picadura un pouco vinagre de maz.
Competencias
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. Os
alumnos teen que entender que estas tcnicas s deben
aplicarse para impedir que as lesins se agraven e que o importante que a persoa ferida sexa atendida por persoal sanitario especializado.
Os alumnos deben ler con detemento a forma de actuar e observar os debuxos para comprender ben cada tcnica.
34
04/03/2015 8:19:57
Solucionario
1 Estril: que non ten bacterias nin microbios que poidan
provocar unha infeccin. Desinfectante: substancia que

serve para eliminar as bacterias e microbios que poden
infectar un ser vivo. Vacina antitetnica: serve para evitar
desenvolver a enfermidade do ttano, que pode contaxiarse mediante un corte. Hemorraxia: perda de sangue
que se produce por rotura de vasos sanguneos.
2 R. M. Picadura de medusa. Limpar a zona onde se pro-
duciu a lesin con auga salgada, a temperatura fra. Insolacin: na sombra, abanar e aplicar panos mollados na
fronte e na caluga. Diarrea: beber pouco a pouco un preparado para evitar a deshidratacin.
3 Traballo cooperativo. R. L.
SABER ESTUDAR
Propsitos
RESUMO. Copia
Copia ee completa
completa no
no caderno
caderno oo resumo
resumo da
da unidade.
unidade.
11 RESUMO.
Todos
Todos os
os seres
seres vivos
vivos realizan
realizan as
as funcins
funcins
ee estn
estn formados
formados por
por
As
As clulas
clulas son
son tan
tan pequenas
pequenas que
que s
s sepoden
sepoden ver
ver utilizando
utilizando un
un
Repasar e afianzar os obxectivos

da unidade.
..
..
Nos
Nos seres
seres vivos
vivos pluricelulares
pluricelulares asclulasqueson
asclulasqueson do
do mesmo
mesmo tipo
tipo agrpanse
agrpanse
en
..
en
Un
Un rgano
rgano est
est formado
formado pola
pola unin
unin devarios
devarios
coordinada.
coordinada.
NOTAS
que
que funcionan
funcionan de
de forma
forma
est
est composto
composto de
de varios
varios rganos
rganos do
do mesmo
mesmo tipo
tipo que
que realizan
realizan
Un
Un
amesma
amesma funcin.
funcin.
consta
consta de
de rganos
rganos de
de diferentes
diferentes tipos
tipos ou
ou de
de varios
varios sistemas
sistemas que
que funcionan
funcionan
Un
Un
de
de xeito
xeito coordinado
coordinado para
para realizar
realizar un
un traballo.
traballo.
Un
Un ser
ser humano
humano est
est formado
formado pola
pola unin
unin de
de todos
todos os
os
Por
Por medio
medio da
da funcin
funcin de
de
ee
do
do corpo.
corpo.
oo organismo
organismo obtn
obtn aa materia
materia ee aa
que
que precisa.
precisa.
O
O aparello
aparello dixestivo
dixestivo realiza
realiza oo proceso
proceso
,, que
que comprende
comprende aa dixestin
dixestin
dos
dos nutrientes
nutrientes ee aa eliminacin
eliminacin de
de
..
dos
dos alimentos,
alimentos, aa
AA respiracin
respiracin serve
serve para
para obter
obter
do
do aire
aire ee eliminar
eliminar
Mediante
Mediante aa circulacin
circulacin reprtense
reprtense polo
polo corpo
corpo os
os
ee retranse
retranse os
os refugos.
refugos.
..
ee oo osxeno
osxeno
AA excrecin
excrecin serve
serve para
para eliminar
eliminar as
as substancias
substancias de
de refugo
refugo que
que transporta
transporta
..
oo
AA funcin
funcin de
de
permtenos
permtenos s
s persoas
persoas ter
ter descendentes
descendentes semellantes
semellantes aa ns.
ns.
Mediante
Mediante aa funcin
funcin de
de
de
de ns
ns ee elaboramos
elaboramos
respondemos
respondemos aos
aos cambios
cambios que
que ocorren
ocorren arredor
arredor
..
Elabora un
un esquema
esquema en
en que
que inclas
inclas as
as seguintes
seguintes palabras:
palabras:
22 Elabora
corpo humano
humano
corpo
sistemas
sistemas
clulas
clulas
aparellos
aparellos
tecidos
tecidos
rganos
rganos
ESQUEMA. Copia
Copia ee completa
completa
33 ESQUEMA.
no
no caderno
caderno oo esquema
esquema dos
dos niveis
niveis
de
de organizacin.
organizacin.
organismo
encia
Intelix cial
a
p
es
clulas
21
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 21
Competencias
Aprender a aprender. A elaboracin dun resumo reforza os
coecementos que deben aprender. Os alumnos constren
esquemas que transmiten moita informacin visual e intuitiva.
Solucionario
04/03/2015 8:19:58
2 Escribir as palabras nesta orde: corpo humano, apare-
llos e sistemas, rganos, tecidos, clulas.

3 R. G. De arriba abaixo:
Aparellos e sistemas.
rganos.
Tecidos.
1 Resumo. vitais clulas. / microscopio. / teci-
dos. / tecidos / sistema / aparello /

sistemas aparellos / nutricin enerxa / dixestivo absorcin ... refugo / osxeno dixido de
carbono / nutrientes / sangue. / reproducin
/ relacin respostas.
35
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos

da unidade.
Observa o debuxo e explica se se trata

dun tecido ou dun rgano.
A partir da fotografa do microscopio,

realiza un debuxo esquemtico
no caderno e localiza nel estas partes:
ocular
platina
obxectivo
fonte de luz
NOTAS
2
Cres que un tecido est vivo? Explica

a resposta.

das seguintes palabras e cpiao
no caderno:
clula
unicelular
pluricelular
tecido
rgano
organismo
PARA PENSAR. Escribe unha redaccin
en que expliques por que se di

que o noso corpo unha mquina
perfecta e pon exemplos de situacins
que vivises ou observases en
queocorpo se comporte como tal.

e compltaa coas definicins.
Elemento
Definicin
Clula
Tecido
rgano
encia
Intelix stica
ling
Sistema
Aparello
Organismo
8
5
TRABALLO COOPERATIVO. Organizdevos
por grupos de traballo e realizade

un mural sobre o que aprendestes
nesta unidade sobre o corpo humano.
Podedes usar fotografas que recortedes
de xornais ou revistas ou algunha
que encontredes en Internet.
Describe o percorrido que fai un bocadillo

desde que o comes ata que expulsas
os seus restos. Explica o que pasa en
cada rgano do aparello dixestivo.
22
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 22

Ao elixir o tipo de actividade, cada alumno mostrar o modelo de tarefa que lle resulte mis interesante.
04/03/2015 8:20:01
dun mesmo tipo. rgano: unin de varios tecidos. Organismo: conxunto de todos os aparellos e sistemas.
4 Para pensar. R. L.
Solucionario
6
ocular
1 Vense varias clulas semellantes unidas unhas a outras.
Trtase dun tecido.

2 R. M. Si, porque est formado por clulas e cada unha
obxectivo
platina
realiza as funcins vitais, polo tanto, o tecido fai estas

funcins de forma coordinada.
fonte de luz
3 Clula: unidade mis pequena que forma os seres vivos.
Unicelular: que consta dunha soa clula. Pluricelular: que

est formado por varias clulas. Tecido: grupo de clulas
36
7 Clula: unidade mis pequena que forma os seres vi-
vos.
1
9
PARA PENSAR. Os fillos parcense

tanto ao pai coma nai. Pensa e razoa
por que isto as.
NOTAS
13 Explica por que non poderiamos
sobrevivir sen a funcin de relacin.

14 Elabora unha ficha de vocabulario onde
expliques o significado das seguintes

palabras que aparecen na unidade:
receptor - resposta - cerebro
Ficha
Palabra:
Definicin:
15 TOMA A INICIATIVA. O consumo de tabaco
10 En cal dos seguintes casos intervn
a funcin de relacin?
O semforo ponse en verde
e cruzamos a ra.
Dixerimos os alimentos.
11 Como se produce a coordinacin
interna do noso corpo?

12 Explica a funcin de relacin usando
as seguintes palabras:
un problema moi grave para a sade

e que afecta directamente o aparello
respiratorio. Algunhas das seguintes
medidas tomronse para tratar de
combater o seu consumo. Explica que
che parecen, se pensas que son
efectivas. Engade algunha mis que
consideres conveniente.
Nos paquetes de tabaco hai mensaxes
que alertan do perigoso que para
a sade o feito de fumar.
Est prohibido fumar en lugares pblicos:
bares, centros de traballo, comercios...
rganos dos sentidos - nervios sistema nervioso - aparello locomotor
Non se pode fumar nos parques infants

nin nos centros de ensino nin deportivos.

Elixe e realiza unha destas actividades:
A. Investiga sobre algn problema
de sade que poida afectar
os rapaces e rapazas do teu tempo
(sedentarismo, obesidade...) e elabora
unha campaa publicitaria que motive
a coidar da sade. Usa, para facelo,
os medios que prefiras.
encia
Intelix stica
ling
B. Fai un cmic en que se describa

unha situacin real en que sexa
necesario realizar algunha tcnica
de primeiros auxilios das que se
estudaron ao longo da unidade.
C. Utiliza o ordenador para facer unha
presentacin sobre os niveis de
organizacin do corpo humano.
ES0000000025321 668816-Unidad 01_19042.indd 23
Tecido: grupo de clulas dun mesmo tipo.

rgano: unin de varios tecidos.
23
04/03/2015 8:20:04
to, sentimos sede e bebemos para repoer a auga que

perdemos coa suor.
Sistema: conxunto de varios rganos do mesmo tipo

que realizan a mesma funcin.
12 Na funcin de relacin interveen os rganos dos senti-
Aparello: conxunto de rganos de distinto tipo ou de

varios sistemas que funcionan de maneira coordinada
para realizar un traballo.
13 Non poderiamos vivir sen a funcin de relacin porque
Organismo: conxunto de todos os aparellos e sistemas.

8 R. L. (deben explicar de maneira resumida o proceso di-
xestivo).
10 O semforo ponse en verde e cruzamos a ra.
dos, o sistema nervioso e o aparello locomotor.

non saberiamos nada do que pasa ao noso arredor.
14 Receptor: recibe estmulos e transmteos ao cerebro.
Resposta: efecto que producen as ordes do cerebro.

Cerebro: rgano do sistema nervioso que recibe informacin, elabora respostas e enva ordes aos rganos para
que a leven a cabo.
15
Toma a iniciativa. R. L.
11 Polo sistema nervioso. Por exemplo, cando suamos moi-
37
Os sentidos
Contidos da unidade
Os rganos dos sentidos.
O sistema nervioso.
As neuronas e o tecido nervioso.
Movementos voluntarios e involuntarios.
Os riscos para a sade relacionados
co sistema nervioso.
SABER
Vista, odo, olfacto, gusto e tacto.

Neurona, axn, dendrita, nervio.
VOCABULARIO
Encfalo, cerebelo, bulbo raqudeo.

Movemento voluntario, reflexo.
Alzhimer e prkinson.
LECTURA

a importancia de cumprir as normas
de seguridade viaria.
COMUNICACIN ORAL
Debate sobre as medidas de seguridade

viaria.
ESCRITURA
Redaccin sobre a importancia do sistema

nervioso para as persoas.
Descricin dos rganos dos sentidos.
Descricin da forma das partes da neurona.
SABER FACER
INTERPRETACIN
DE IMAXES
Interpretacin dun esquema anatmico

do sistema nervioso.
Interpretacin de vietas dun movemento
voluntario e doutro involuntario.
Interpretacin da mensaxe do cartel dunha
campaa en contra do consumo de alcohol.
TCNICAS DE ESTUDO
SABER SER
38
TAREFA FINAL
FORMACIN EN VALORES
Resumo da unidade.
Esquema sobre o sistema nervioso.
Poer correctamente o casco
da bicicleta.
Interese por coidar a propia sade e aplicar
as medidas de seguridade necesarias.
Gusto por saber como funciona o corpo
humano.


Avaliacin por competencias. Probas 2 e 3.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora.
Natural Science 5

polo espazo.
Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
Tcnicas de estudo e preparacin
de exames.
Outubro
Novembro
Decembro
39
Propsitos
Aprender, mediante a lectura dun
texto e a realizacin de actividades,
a importancia de cumprir as normas
de seguridade viaria.
Os sentidos
A seguridade viaria
Os estudos sobre accidentes de circulacin mostran
que moitas das vtimas destes accidentes son nenos.
As causas principais son: cruzar as ras de forma
indebida, non usar o casco ao andar na bicicleta
ou viaxar no coche sen o cinto de seguridade.
Mis recursos
Nalgunhas ocasins, as consecuencias destes

accidentes son moi graves. Pdense producir
danos na columna vertebral, onde se encontra
a medula espial, e no cranio, que protexe
o cerebro.
Mostre varios catadiptricos na clase

e pregunte para que serven. Explique
como funcionan, onde se colocan
e reflexionen sobre o seu papel
na seguridade viaria e na prevencin
de accidentes.
Os danos na medula espial poden causar parlise

en diferentes partes do noso corpo. As lesins cerebrais
poden alterar ou incluso anular numerosas capacidades,
como pensar, falar ou movernos.
Para reducir estes accidentes e garantir a nosa
seguridade, debemos cruzar sempre polos pasos
de pens, semforos ou marcas viarias, e utilizar
elementos de seguridade como o casco na bicicleta
e o cinto de seguridade no coche.
Estmase que o uso correcto do casco na bicicleta
reduce o risco de lesin cranial e cerebral
en 7 de cada 10 persoas que sofren un accidente.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Cales son as causas de que haxa tantos nenos

vtimas dos accidentes de trfico?
Onde se encontra a medula espial?
Que tipo de lesins se producen cando
se dana a medula espial?
Que medidas de seguridade viaria adoptaron
os nenos das fotografas?
EXPRESIN ORAL. Comenta cos compaeiros outras
medidas de seguridade viaria que coezas. Debatede

sobre cales vos parecen mis eficaces e que outras
medidas de seguridade viaria propoeriades.
Colocar correctamente
o casco da bicicleta
Ao finalizar sabers como
colocar de forma adecuada
o casco da bicicleta.
Antes, estudars os rganos
dos sentidos e aprenders
como o sistema nervioso,
como funciona e como
coidalo.
24
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 24
04/03/2015 8:18:57
Educacin cvica
Pregunte sobre as normas que preveen os accidentes,

se as coecen, se as valoran e se as poen en prctica.
Nalgns lugares, como parques e ras, hai carrs bici. Cando

circulamos na bicicleta por estes carrs temos que respectar
as limitacins de velocidade e prestar atencin aos pens
para evitar que se produzan accidentes.
Pregunte na clase por que o cinto de seguridade dos autombiles se chama as.
Outras actividades
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE
Cadeira de seguridade do coche. Pdalle a algn alumno
con irmns pequenos que explique como .
40
Faga equipos para que busquen informacin en Internet sobre as Ordenanzas de Mobilidade relacionadas coas bicicletas do lugar onde residen. Por exemplo, en moitas cidades o
timbre e as luces son obrigatorios. Analizar como estes elementos aumentan a seguridade e preveen accidentes.
NOTAS
QUE SABES XA?
O cerebro e os nervios
O cerebro intervn na funcin
de relacin recibindo a informacin
doexterior que procede dos rganos
dos sentidos e elaborando respostas
que executar o noso aparello
locomotor.
Os nervios transmiten a informacin
dos rganos dos sentidos ao cerebro
e deste ao aparello locomotor.
Observa a imaxe.
Cando o semforo
se poa verde,
Carlos vai cruzar
a ra.
Que rganos van
intervir en
todo o proceso?
Explica que funcin
cumpre cada un.
25
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 25
Competencias
Comunicacin lingstica. Coa lectura do texto e coas actividades favorcese a comprensin lectora e desenvlvense
as habilidades de comunicacin oral.
Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia
vinculando os coecementos novos cos xa aprendidos.
04/03/2015 8:19:06
Parlise en diferentes partes do noso corpo. As lesins cerebrais poden afectar a numerosas capacidades, como
pensar, falar ou movernos.
Os nenos no coche usan as cadeiras apropiadas e levan
posto o cinto de seguridade. Na bicicleta, levan casco.
QUE SABES XA?
Solucionario
Atravesar as ras indebidamente, non usar o casco ao
montar na bicicleta ou ir no coche sen o cinto de seguridade.
A medula espial est dentro da columna vertebral.
Interveen os ollos, o cerebro, sos e msculos.

Os ollos captan a informacin da cor do semforo en verde
para os pens. O cerebro recibe esta informacin, interprtaa e enva ordes aos msculos das pernas para que se
movan. Os msculos das pernas contrense e relxanse,
tiran dos sos aos que estn unidos e prodcese o movemento.
41
Os rganos dos sentidos

Propsitos
Saber como funcionan os rganos
dos sentidos.
Coecer as partes principais
dos rganos dos sentidos.
Para facilitar a compresin
dos debuxos anatmicos explique
que representan cortes e detalles
ampliados. Gue a observacin
de cada debuxo segundo se indica
no apartado Para explicar.
crnea
Os rganos dos sentidos captan informacin do exterior

e envana ao cerebro a travs dos nervios.
pupila
retina
Os ollos e o sentido da vista

Os ollos son os rganos do sentido da vista. A sa funcin
captar a luz. Con eles podemos percibir as cores, as formas
e as distancias.
nervio
ptico
A informacin que chega aos receptores da retina viaxa ata

o cerebro a travs do nervio ptico. O cerebro recibe a informacin e interprtaa. 1
cristalino
1
iris
Partes do ollo.
Os odos e a audicin
Os odos son os rganos do sentido do odo. Con eles percibimos os sons, o lugar de onde proceden e as sas propiedades.
TRABALLA COA IMAXE

En que zona do ollo est a retina?
No caracol encntranse os receptores que captan os sons.

O caracol est unido ao nervio auditivo, a travs do cal a
informacin se transmite ao cerebro. 2
orella
osios
tmpano
nervio auditivo
Con que parte do ollo se comunica

a retina directamente?
Partes do odo.
caracol
conduto auditivo
pelo
glndula
sudorpara
A pel e o tacto
A pel o rgano onde se encontra situado o sentido do tacto. Con este sentido podemos percibir distintos tipos de sensacins como a forma e a textura dos obxectos, a presin, a
calor e o fro.
Na pel encntranse os receptores do sentido do tacto. Estes
receptores estn unidos a nervios a travs dos cales a informacin chega ao cerebro. 3
receptores do tacto
3
Estrutura da pel.
26
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 26
Para explicar
O debuxo 1 un globo ocular cun corte saxital. Vemos as capas do ollo de fra cara a dentro. Comente que o interior non
oco, est cheo dunha substancia que se chama humor vtreo.
04/03/2015 8:19:08
O debuxo 5 mostra as partes do nariz nun corte saxital.Vemos as fosas nasais, o padal e varios dentes.
Saber mis
O debuxo 2 mostra as partes do odo. A orella est na cabeza e o resto est dentro da cabeza e non podemos velo, o
debuxo representa un corte.
Pdalles aos seus alumnos que lembren algunha vez que tivesen arrefriado. Nestas ocasins tampouco sentimos o sabor
dos alimentos, porque non podemos percibir o seu olor, xa
que debido ao arrefriado, o nariz ten moita mucosidade.
O debuxo 3 un corte da pel en tres dimensins. A parte superior est en contacto co aire, e a inferior, no interior da pel
e non a vemos no noso propio corpo.
Educacin cvica
O debuxo 4 tamn un corte en tres dimensins, neste caso

da superficie da lingua. coma se vsemos as papilas cunha
gran lupa.
O sentido da vista moi importante. Para coidar a sade dos

nosos ollos debemos ler con luz suficiente, usar lentes se as
necesitamos e revisar a vista.
42
NOTAS
A lingua e o sentido do gusto

A lingua o rgano do sentido do gusto. Por
medio da lingua percibimos os sabores.
Na superficie da lingua encntranse as papilas
gustativas, que son uns pequenos avultamentos
que conteen os receptores dos sabores. 4
papilas gustativas
4
Superficie da lingua.
O nariz e o sentido do olfacto

O nariz o rgano do sentido do olfacto. No seu
interior est a pituitaria amarela, que a zona
que capta os olores.
nervio
olfactivo
fosa nasal
Na pituitaria amarela sitanse os receptores olfactivos, que mandan ao cerebro a informacin

que reciben a travs do nervio olfactivo. 5
pituitaria
amarela
orificio
nasal
5
Partes do nariz.
SABER MIS
A anosmia
Existe un trastorno do sentido do olfacto que se
chama anosmia e que consiste en que a persoa
que o padece non pode percibir ningn olor.
ACTIVIDADES
1
Observa o debuxo.
cerebro
Imaxina que no forno da ta casa hai unha torta

que se est queimando. Unha persoa con anosmia non podera percibir o cheiro a queimado.
ollo
nervio
ptico
Percibir un olor a tempo pode incluso chegar a

salvarnos a vida.
Se non podemos ulir, tampouco percibimos o
sabor dos alimentos, xa que os sentidos do olfacto e do gusto estn relacionados. Polo tanto,
unha persoa con anosmia non saborea a comida e tampouco pode percibir se est estragada.
Que rganos se encargan

depercibir o estmulo visual?
Que funcin teen os nervios
pticos?
Que acontece no cerebro?
2
Que tipo de estmulos captan

asclulas receptoras do tacto?
Escribe tres exemplos.
Que parte de cada un dos seguintes

rganos dos sentidos se encarga
de captar os estmulos?
Lingua e sabor.
Nariz e olor.
Odo e son.
27
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 27
04/03/2015 8:19:10
Outras actividades
Traballa coa imaxe
A retina est no fondo do ollo.
O funcionamento da voz. Reparta globos de cores e pida

que os inflen. Despois, que suxeiten un globo coas mans e
que falen coa boca preto do globo. Ao facer isto, os nenos
notarn coas mans que o globo vibra.
Co nervio ptico.
Explique que a voz unha vibracin que pasa da nosa boca

ao aire, e do aire ao globo, por iso este vibra.
Aprender a anatoma dos rganos dos sentidos. Suxira
que sigan unha orde ao observar o debuxo, por exemplo, no
sentido das agullas do reloxo, de esquerda a dereita, ou ben
de arriba abaixo Esta orde axdaos a memorizar e a recordar.
Solucionario
1 Os ollos encrganse de percibir o estmulo visual. / Os
nervios pticos conducen a informacin recibida polos

receptores da retina ata o cerebro. / O cerebro recibe a
informacin e interprtaa.
2 Sensacins como a forma e a textura, a presin, a calor
e o fro. Se o aire est fro ou quente; que un coxn est

brando e que unha esponxa rugosa.
3 Lingua e sabor: papilas gustativas. Nariz e olor: pituitaria.
Odo e son: caracol.
43
O sistema nervioso
Propsitos
Saber como son as neuronas
e o tecido nervioso.
Para poder realizar a funcin de relacin necesitamos o sistema nervioso, que leva a cabo tarefas moi importantes:
Analiza a informacin que nos chega do exterior a travs
dos rganos dos sentidos e tamn todo o que ocorre no
interior do noso corpo.
Coecer as tarefas que realiza

o sistema nervioso e as partes
que ten.
Ordena as respostas necesarias para o funcionamento do

noso organismo.
Coordina o funcionamento dos rganos e sistemas do
corpo: o sistema circulatorio, o dixestivo, etc.
Aos alumnos pode custarlles imaxinar
o encfalo en tres dimensins
e comprender que ten varias partes.
Para axudalos, pdese mostrar
na clase un modelo anatmico
e ver algn vdeo, como o que
se indica no apartado seguinte.
No sistema nervioso distnguense das partes: o sistema nervioso central e o sistema nervioso perifrico.
O sistema nervioso est formado por un nico tipo de
tecido, o tecido nervioso. 1
Tecido nervioso observado

comicroscopio.
As neuronas
As clulas que forman o tecido nervioso chmanse neuronas
e caracterzanse por ter distintas prolongacins coas que
transmiten informacin continuamente. 2
Nunha neurona distnguense tres partes:
Mis recursos
O corpo, que a zona mis larga da que parten diversas

prolongacins.
Big Brain(gran cerebro) o nome

do mapa do cerebro humano en 3D
mis detallado da historia. Foi creado
no ano 2013 por cientficos
de Canad e Alemaa a partir
de 7.400 lminas do cerebro dunha
muller de 65 anos. Para ver o vdeo
en Internet, teclee nun buscador:
Big Brainmapa do cerebro humano.
As dendritas, que son prolongacins moi ramificadas. A

travs delas, as neuronas reciben informacin dos rganos
dos sentidos ou doutras neuronas.
O axn, que unha soa prolongacin mis fina e longa ca
as dendritas. A travs do axn transmtese informacin a
outras neuronas ou envanse ordes aos rganos.
dendritas
axn
corpo
TRABALLA COA IMAXE

Observa o debuxo e describe
aformade cada unha das partes
daneurona.
2
Partes dunha neurona.
28
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 28
04/03/2015 8:19:13
Para explicar
Traballa coa imaxe
Tras estudar as partes dunha neurona no debuxo, guiar a

observacin da fotografa 1, tecido nervioso observado
polo microscopio. Sinalar que os puntos mis escuros de
forma triangular son os corpos neuronais. As lias negras
corresponden a axns e dendritas. As neuronas e outras
clulas forman o tecido nervioso e realizan unha funcin
comn.
Partes dunha neurona. O corpo a parte mis compacta.

Del saen as dendritas, que son varias, ramificadas e curtas.
Tamn sae o nico axn, que longo e fino, e no extremo
mis distante do corpo est ramificado.
Educacin cvica
Algns mergullos na auga do mar ou das piscinas poden provocar graves accidentes que afectan a medula espial e poden producir parlise parcial ou total. Destaque a importancia
de mergullarnos con precaucin e correctamente.
44
Esquema do sistema nervioso. O cerebro ten aspecto rugoso e unha lia central que o percorre lonxitudinalmente, de
fronte a caluga. O bulbo raqudeo est baixo o cerebro. A medula espial nace no bulbo raqudeo e encntrase no interior
das vrtebras que forman a columna vertebral e chega ata o
final desta, o coccix. Os nervios saen da columna vertebral e
estndense por todo o corpo. Con todo, algns nervios,
como os nervios pticos, saen do cerebro.
22
O sistema nervioso central
Sistema nervioso central
A funcin do sistema nervioso central consiste en recibir

informacin, interpretala e elaborar unha resposta. Est formado polo encfalo e a medula espial. 3
cerebelo
bulbo
raqudeo
O encfalo est situado na cabeza e protexido polos sos

do cranio. Ten tres partes:
O cerebro, que controla os actos voluntarios como falar
e pedalear. o rgano do pensamento e almacena datos
e experiencias na memoria.
NOTAS
cerebro
medula
espial
Sistema
nervioso
perifrico
O cerebelo, que coordina os movementos e controla o

equilibrio.
O bulbo raqudeo, que regula a actividade dos rganos
internos. Controla sen que nos deamos de conta, por
exemplo, os latexos do corazn.
nervios
A medula espial encntrase protexida no interior

das vrtebras que forman a columna vertebral. Ordena
respostas involuntarias, como retirar a man cando nos
queimamos.
3
O sistema nervioso perifrico

O sistema nervioso perifrico est formado polos nervios,
que son fibras longas formadas pola unin de axns de varias
neuronas. Os nervios chegan a todas as partes do noso corpo:
aos rganos dos sentidos, aos msculos, s vsceras, etctera, e comuncanas co encfalo e coa medula.
Hai dous tipos de nervios: os sensitivos e os motores.
Os nervios sensitivos transmiten informacin desde os
rganos ata o encfalo e a medula espial.
Os nervios motores levan as ordes do encfalo e da medula espial ata outros rganos.
Esquema do sistema nervioso.
TRABALLA COA IMAXE

Que rgano ocupa a maior parte
do encfalo? Descrbeo.
Onde est situado o bulbo
raqudeo?
De onde sae a medula espial?
Ata onde chega?
Onde estn situados os nervios?
ACTIVIDADES
1
Cales son as funcins do sistema

nervioso?
Explica o que un nervio e di que parte

do sistema nervioso forman.
O axn e as dendritas son

prolongacins que saen do corpo
da neurona. Explica en que se
diferencian.
Que funcins ten o cerebro?
Escribe as diferenzas entre:
Como se chaman as das partes

que forman o sistema nervioso?
Encfalo e cerebelo.
Medula espial e columna vertebral.
Nervios sensitivos e nervios motores.
29
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 29
Solucionario
1 Analiza a informacin que nos chega do exterior a tra-
vs dos rganos dos sentidos e tamn todo o que

ocorre no interior do noso corpo. Ordena as respostas
necesarias para o funcionamento do noso organismo.
Coordina o funcionamento dos rganos e sistemas do
corpo.
2 As dendritas son prolongacins moi ramificadas. A travs
delas, as neuronas reciben informacin dos rganos dos

sentidos ou doutras neuronas. O axn unha soa prolongacin mis fina e longa ca as dendritas. A travs do
axn transmtese informacin a outras neuronas ou envanse ordes aos rganos.
3 O sistema nervioso central e o nervioso perifrico.
04/03/2015 8:19:14
4 Un nervio unha fibra longa formada pola unin de axns
de varias neuronas. O conxunto de nervios do corpo forma o sistema nervioso perifrico.

5 O cerebro controla os actos voluntarios, como falar e pe-
dalear. o rgano do pensamento e almacena datos e

experiencias na memoria.
6 O encfalo est situado na cabeza e protexido polos
sos do cranio. O cerebelo unha das partes do encfalo. / A medula espial forma parte do sistema nervioso,
mentres que a columna vertebral forma parte do sistema
seo. / Os nervios sensitivos transmiten informacin desde os rganos ata o encfalo e a medula espial. Os nervios motores levan as ordes do encfalo e da medula espial ata outros rganos.
45
Os movementos
Propsitos
Se temos en conta a parte do sistema nervioso que

intervn, os movementos pdense clasificar en dous
tipos: voluntarios e involuntarios.
Diferenciar entre movementos

voluntarios e reflexos.
Saber como se realizan
eses movementos.
O feito de que a medula ordene
certos movementos pode ser difcil
de entender para os alumnos.
Na explicacin, facer fincap
neste feito que ocorre cos
movementos reflexos.
Os movementos voluntarios
Mediante o movemento, respondemos ao que ocorre no noso
medio. Realizamos movementos continuamente. Moitos deles, como camiar, saltar ou mastigar, facmolos conscientemente: son movementos voluntarios. 1
Neste tipo de movementos participa o cerebro. O proceso
ocorre nos seguintes pasos.
Os rganos dos sentidos captan un estmulo e envan a
informacin ao cerebro a travs dun nervio sensitivo.
TRABALLA COA IMAXE
O cerebro analiza a informacin e elabora unha resposta a

travs dos nervios motores ata os msculos.
Os msculos executan a orde encargada polo cerebro
realizando un movemento adecuado.
1. Os odos captan oson

do telfono. Ainformacin
viaxa aocerebro a travs
dosnervios auditivos.
2. O cerebro procesa a informacin,

identifica a chamada e enva
unha orde aos msculos
do brazo atravs dos nervios.
Describe o que representan

asfrechas grises dodebuxo.
Movemento voluntario.
3. Os msculos dos brazos

executan a orde do cerebro
e actan movndose para coller
o telfono.
As persoas realizamos numerosos movementos voluntarios

que se poden clasificar en dous tipos: finos e grosos.
Os movementos finos son pequenos e precisos coma os
que se requiren para recoller un anaquio de papel que
caeu ao chan.
Os movementos grosos son moito mis amplos e menos
precisos ca os finos, coma os que realizamos cando saudamos a algun coecido axitando os brazos.
30
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 30
04/03/2015 8:19:17
Para explicar
importante diferenciar os movementos que realizamos

conscientemente dos que se producen sen que os controlemos. Un corazn que latexa un bo exemplo de movemento
involuntario.
Dividir a clase en grupos para que comproben entre eles o

reflexo patelar. O reflexo patelar comprbase en posicin
sentada e coas pernas colgando, sen que os ps toquen o
chan. Ao golpear suavemente no xeonllo debaixo da rtula,
a perna estrase (debido contraccin do msculo cudriceps da coxa). Este golpio pdese dar co canto externo da
man.
O debuxo 1 representa unha situacin frecuente pero que

pode dar lugar a confusin. A nena move o brazo e colle o telfono, un movemento voluntario, pero verdade que moitas veces o uso do telfono inconsciente. Collmolo en
canto soa, sen pensar, dando prioridade chamada ou
mensaxe entrante, fronte tarefa que estamos realizando ou
as persoas coas que conversamos.
46
Educacin cvica
Estar distrados e facer as cousas sen drmonos de conta
produce cansazo, dispersin e fai que nos cunda pouco o
tempo. Na actualidade, os telfonos e os xogos dixitais son
fonte de distraccin para maiores e pequenos.
22
NOTAS
Os movementos reflexos
Ademais dos movementos que facemos voluntariamente, hai
outros moitos que realizamos de forma involuntaria; por exemplo, se nos picamos cun cacto na man sen darnos de conta,
rapidamente a apartamos sen o pensar.
Os movementos reflexos son rpidos e involuntarios. Estes
movementos son moi importantes para a nosa supervivencia
porque evitan accidentes e situacins perigosas. 2
Nos movementos reflexos non intervn o cerebro senn a
medula espial, que recibe a informacin do exterior e elabora unha resposta moi rpida.
O proceso ocorre en varios pasos:
TRABALLA COA IMAXE
Un rgano dos sentidos capta un estmulo que pode ser

perigoso e manda a informacin medula espial.
Describe o que representan

asfrechas amarelas do debuxo.
A medula recibe a informacin e ordena un movemento.

A orde chega ata os msculos a travs dun nervio motor
e os msculos realizan o movemento.
1. A pel capta que o vaso

est moi quente. Osnervios
levan ainformacin medula
espial.
2. A medula recibe a informacin

e enva aorde de retirar a man
aos msculos a travs
dos nervios.
ACTIVIDADES
encia
Intelix lista
natura
Movemento involuntario.
3. Os msculos dos brazos

actan eretiramos
rapidamente a man
do vaso quente.
encia
Intelix temtica
a
lxico-m
Observa a imaxe. Que parte relacionaras

co cerebro, cal cun msculo
e cal cun nervio? Explica por que.
Que diferenza hai entre un movemento

voluntario e un involuntario? Pon un exemplo
de cada un.
31
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 31
Traballa coa imaxe
04/03/2015 8:19:20
Solucionario
Movemento voluntario. As frechas grises representan

como viaxa a informacin. No paso 1, a informacin (o telfono est soando) vai desde o odo, que capta o son, ata
o cerebro. No paso 2, a orde mvete viaxa desde o cerebro ata os msculos do brazo. No paso 3, os msculos
dos brazos executan a orde recibida.
1 O cerebro o ordenador, porque recibe informacin e
Movemento involuntario. As frechas amarelas representan como viaxa a informacin. No paso 1, a pel capta unha
informacin que os nervios levan medula espial. No
paso 2, a informacin (o vaso queima) viaxa desde a pel da
man ata a medula espial. No paso 3, a orde retira a man
viaxa desde a medula por un nervio motor ata os msculos
do brazo.
mente cando queremos e un involuntario o que se realiza sen o noso control.
elabora respostas. A impresora o msculo, porque se

encarga de elaborar a resposta que lle enva o ordenador
(imprimir un documento). O cable que une a impresora e
o ordenador o nervio, porque conduce a informacin.
2 Un movemento voluntario o que facemos consciente-
Por exemplo, camiar un movemento voluntario; retirar

a man cando nos queimamos un movemento involuntario.
47
A sade do sistema nervioso

Propsitos
Aprender sobre os riscos para
a sade relacionados co sistema
nervioso.
Mis recursos
Na pxina web da DXT (Direccin
Xeral de Trfico) hai unha gua
do pen. un material didctico
interactivo sobre condutas peons
para circular con seguridade. Pdese
descargar desde esta pxina e tamn
pode solicitarse rea de Educacin
e Divulgacin da Direccin Xeral
de Trfico nun correo electrnico
que se indica no sitio web.
Ter boa sade significa encontrarse ben desde o punto de

vista fsico, mental e social. Os trastornos de sade do sistema nervioso estn provocados por diferentes causas. Para
o seu coidado imprescindible un bo descanso e un ocio
adecuado.
Lesins e enfermidades
do sistema nervioso
As lesins mis comns que se poden producir son:
A lesin medular. Ocorre cando se fractura a columna
vertebral que protexe a medula espial. Pola medula viaxan
moitos nervios que controlan o movemento de brazos e
pernas, polo que se pode producir a parlise das extremidades. 1
Moitas parlises prodcense como

consecuencia de lesins medulares.
As lesins cerebrais. Prodcense cando o cranio se golpea e se dana o cerebro.

A maiora destas lesins prodcense en accidentes de trfico, ao lanzarse en piscinas ou ros en que non hai auga
suficiente ou en cadas cando se practican deportes sen a
proteccin adecuada.
TRABALLA COA IMAXE

Que mensaxe cres que quere
transmitir a imaxe da campaa en
contra do consumo de alcohol?
Algunhas das enfermidades do sistema nervioso con maior

incidencia na nosa sociedade actualmente son:
O alzhimer. Prodcese pola deterioracin de certas neuronas do cerebro. Comeza con perdas leves de memoria,
de orientacin e de razoamento, que se van agravando
pouco a pouco. En xeral, a enfermidade afecta a persoas
maiores.
Escribe unha redaccin sobre o que

puido ocorrer antes do momento
que se observa na imaxe.
O prkinson. unha enfermidade que se caracteriza pola

aparicin de movementos de tremor involuntarios producidos pola diminucin da forza muscular.
O alcohol altera o funcionamento

do cerebro
O alcohol unha substancia moi estendida na nosa sociedade que pode supoer un risco grave para a sade.
Dependendo da cantidade de alcohol que consuma, unha
persoa pode experimentar perda de reflexos ou de visin
ata chegar embriaguez. Neste estado prdese o control dos propios actos. En casos extremos, pode causar a
morte. 2
O abuso de alcohol d lugar a unha enfermidade crnica, o
alcoholismo. Estes enfermos sofren graves danos no sistema
nervioso e noutros rganos do corpo e teen problemas nas
sas relacins familiares e sociais.
Co alcohol podes descubrir novas sensacins.
ALCOHOL
Ti vers o que che vai
Cando unha persoa se emborracha,

intoxica o seu corpo e perde o control
dos propios actos.
32
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 32
04/03/2015 8:19:23
Educacin cvica
Suxestins para as respostas da actividade nmero 6, a seguridade dos ciclistas. Cando se circula na bicicleta, o uso do
casco aumenta a seguridade; tamn moi importante prestar
atencin aos pens, pois s veces poden andar distrados e
sen darse de conta da existencia de bicicletas. necesario
deixar un metro e medio de distancia con respecto aos coches aparcados, por se se abre unha porta ou arrincan de
maneira inesperada.
O tamao da bicicleta debe ser o adecuado segundo a estatura do ciclista. Hai que evitar escoitar msica. Os ciclistas
que circulan con cascos ou auriculares aumentan considerablemente os riscos de sufrir un accidente, xa que non escoitan os rudos externos, que poden alertar sobre un posible
choque.
Con frecuencia a sociedade emite unha dobre mensaxe; por

un lado, avisa dos perigos de beber alcohol, e, por outro, o
alcohol est presente na vida diaria, en aniversarios, reunins
sociais, celebracins Hai que ter en conta que os feitos ensinan mis ca as palabras.
48
Competencias
Competencia social e cvica. Na nosa sociedade o consumo de alcohol un problema individual e tamn social. A actividade proposta axuda a tomar conciencia da importancia
de participar na prevencin.
22
NOTAS
O descanso e o ocio
Para coidar o sistema nervioso imprescindible durmir. En
xeral necesario durmir unhas oito horas diarias.
Durante a noite a nosa mente e o noso corpo descansan
profundamente. Este descanso necesario para que o noso
sistema nervioso se repoa da actividade diaria e poder as
realizar as tarefas do da seguinte, poder manter a atencin
na clase e aprender. 3
Para que o sistema nervioso realice as sas funcins correctamente, ademais de descansar as horas suficientes, debemos levar unha vida ordenada, con horarios regulares e ter
tempo de ocio. Iso axudaranos a estar activos e alegres.
Se non durmimos o suficiente

atoparmonos cansos ao da seguinte.
As lesins mis comns que afectan o sistema nervioso son: a lesin medular, a cerebral, o alzhimer e o
prkinson. importante evitar consumir alcohol e ter
un bo descanso.
encia
Intelix rsoal
interpe
ACTIVIDADES
1
Que pensas que podes facer para

diminur o risco de sufrir unha lesin
medular?
Busca no dicionario as seguintes

palabras e escribe o seu significado
no caderno.
Paraplexa
Tetraplexa
TRABALLO COOPERATIVO. Reundevos

por grupos e elaborade unha lista con
recomendacins para pens
e ciclistas que permitan evitar
accidentes.
Observa as seguintes situacins

e explica os riscos que levan asociados.
EDUCACIN CVICA. Que razns daras

para convencer a algun de que
a seguinte frase falsa?
Se bebo alcohol resltame mis fcil

relacionarme cos demais.
4
Explica por que importante usar

un casco protector cando se vai
na bicicleta. Que podera ocorrer
se, conducindo unha bicicleta, se ten
un accidente sen levar casco?
Fai unha lista do nmero de horas

que dormes cada da durante unha
semana. Dormes todos os das tempo
abondo?
encia
Intelix rsoal
intrape
33
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 33
Traballa coa imaxe

R. M. Hai que evitar o consumo de alcohol, porque este fai
dano ao teu corpo, ta mente e ao teu comportamento.
R. L.
Solucionario
1 R. M. Poer o casco cando monto na bicicleta, levar pos-
to o cinto de seguridade no coche e usar a cadeira adecuada, evitar mergullos perigosos, mirar ben antes de
atravesar a ra e facelo por semforos.
2 Paraplexa: parlise da metade inferior do corpo. Tetra-
plexa: parlise das catro extremidades.
04/03/2015 8:19:26
4 O casco protexe o noso cranio e, polo tanto, o noso ce-
rebro no caso de accidente. Se se ten un accidente coa

bicicleta sen levar casco, podemos golpearnos na cabeza e sufrir danos cerebrais.
5 R. L.
7 R. M. A. A nena, que non leva casco, pode ser atropela-
da polo coche, ou caer ao pasar este demasiado preto.

B. Se a profundidade da auga insuficiente ou a posicin
do corpo ao caer incorrecta, pode producirse un accidente que afecte o pescozo e a columna vertebral, con
fatais consecuencias, parlise ou falecemento.
3
Educacin cvica. R. M. O alcohol far que non saibas
ben o que dis e que despois non lembres o que fixeches.
49
SABER FACER
Propsitos
Colocar correctamente o casco da bicicleta
Colocar correctamente o casco

da bicicleta.
O uso do casco da bicicleta moi importante para reducir o risco

de lesins na cabeza no caso de cada.
Para que o casco cumpra a sa funcin protectora debe estar colocado
sobre a cabeza na posicin correcta. Ten que quedar nivelado e fixo
sobre a cabeza, sen que poida moverse.
Observa como debe poerse o casco
As condutas que serven para coidar

a nosa sade teen que apoiarse
nos coecementos e na motivacin.
S entendendo por que hai que facer
as cousas dunha determinada forma,
integramos as condutas adecuadas
na nosa vida, sen interpretalas s
como ordes externas.
O casco debe cubrir parte da fronte.

Para saber se tes o casco posto
correctamente, coloca dous dedos sobre
as cellas. Se o tes ben colocado,
o casco debe tocar os teus dedos.
Mis recursos
Levar algn casco de bicicleta para
persoa adulta e para neno. Comparar
o tamao e outras caractersticas que
os diferencian. O axuste correcto
cabeza unha clave para que
o casco nos protexa.
A fibela esquerda do broche debe quedar

debaixo do queixo. Podes axustar a correa
para que sexa mis longa ou mis curta.
1
NOTAS
As correas laterais deben formar un V

(debaixo e en fronte de cada orella).
Abrocha o casco e axusta a correa ata

que non poidas colocar mis dun ou dous
dedos entre a correa e o teu queixo. Para
comprobar que o fixeches ben abre a boca
o mximo que poidas, debers sentir como
o casco fai presin sobre a ta cabeza.
Indica cal destas tres a forma correcta de levar o casco.

A
Demostra que sabes facelo

2
Por parellas, levade aula un casco de bicicleta e colocdello

correctamente ao voso compaeiro ou compaeira.
34
encia
Intelix oral
corp
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 34
04/03/2015 8:19:29
Competencias
Preguntarlles aos alumnos se levan sempre casco cando

montan na bicicleta. Indagar despois se se o colocan de forma correcta. Reflexionar sobre as respostas e as motivacins
para levalo ou non.
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. Deben observar con moita atencin os debuxos que aparecen
na pxina e ler os textos que os acompaan.
O uso do casco para os ciclistas nas vas urbanas unha das
novidades que recolle a reforma do Regulamento de Circulacin. Divida os alumnos en grupos para debater a idea da
conveniencia do uso do casco e a funcin de proteccin que
desempea. Cada grupo elixir un representante para compartir as sas conclusins con toda a clase.
50
Solucionario
1 A forma correcta de levar o casco como aparece no de-
buxo B.
2 R. L. Segundo o debuxo B e as instrucins que aparecen
na pxina do libro do alumno.
SABER ESTUDAR
Propsitos
RESUMO. Copia
Copia ee completa
completa no
no caderno
caderno oo resumo
resumo da
da unidade.
unidade.
11 RESUMO.
Os
Os rganos
rganos dos
dos
aa travs
travs dos
dos

da unidade.
captan
captan informacin
informacin exterior
exterior ee envana
envana ao
ao cerebro
cerebro
..
Os
Os receptores
receptores situados
situados na
na retina
retina do
do
captan
captan aa
ptico.
ptico.
viaxa
viaxa ao
ao cerebro
cerebro aa travs
travs do
do
ee esa
esa informacin
informacin
No
No caracol
caracol do
do
encntranse
encntranse os
os
,, que
que captan
captan os
os sons
sons ee grazas
grazas
aa informacin
informacin transmtese
transmtese ao
ao cerebro
cerebro ee podemos
podemos or.
or.
ao
ao nervio
nervio
Na
Na pel
pel estn
estn os
os receptores
receptores que
que nos
nos permiten
permiten sentir
sentir oo
Na
Na lingua
lingua estn
estn as
as
NOTAS
..
,, que
que conteen
conteen os
os receptores
receptores para
para os
os sabores.
sabores.
O
O sistema
sistema nervioso
nervioso frmao
frmao oo tecido
tecido
ee estn
estn formadas
formadas por
por tres
tres partes:
partes: oo
.. As
As sas
sas clulas
clulas chmanse
chmanse
,, do
do que
que saen
saen as
as
ee oo
O
O sistema
sistema nervioso
nervioso central
central recibe
recibe aa
dos
dos rganos
rganos dos
dos sentidos,
sentidos,
.. Est
Est formado
formado polo
polo
ee pola
pola
interprtaa
interprtaa ee elabora
elabora unha
unha
O
O encfalo
encfalo est
est formado
formado por
por tres
tres partes:
partes: oo
,, oo
ee oo
..
..
..
O
O sistema
sistema nervioso
nervioso perifrico
perifrico est
est formado
formado polos
polos
.. Estes
Estes son
son fibras
fibras
de
de varias
varias neuronas.
neuronas.
longas
longas formadas
formadas pola
pola unin
unin dos
dos
Os
Os movementos
movementos
son
son conscientes
conscientes ee os
os reflexos
reflexos son
son
..
O
O sistema
sistema nervioso
nervioso pode
pode sufrir
sufrir lesins
lesins
cando
cando se
se dana
dana aa medula
medula
causadas
causadas por
por un
un traumatismo
traumatismo no
no cranio.
cranio.
espial
espial ee lesins
lesins
Para
Para coidar
coidar aa sade
sade do
do noso
noso sistema
sistema nervioso
nervioso necesario
necesario durmir
durmir
..
horas
horas ee ter
ter tempo
tempo de
de
ESQUEMA. Copia
Copia ee completa
completa oo esquema
esquema no
no caderno.
caderno.
22 ESQUEMA.
encfalo
cerebelo
sistEma nErvioso
sistema nervioso
perifrico
nervios motores
Elabora un
un esquema
esquema ee incle
incle nel
nel as
as seguintes
seguintes palabras:
palabras:
33 Elabora
sistema nervioso
nervioso
sistema
sistema nervioso
nervioso central
central
sistema
neuronas
neuronas
dendritas
dendritas
sistema nervioso
nervioso perifrico
perifrico
sistema
axn
axn
movementos reflexos
reflexos
movementos
movementos voluntarios
voluntarios
movementos
corpo
corpo
35
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 35
Competencias
Aprender a aprender. A elaboracin do resumo da unidade
axuda a reforzar os coecementos.
Iniciativa e emprendemento. O alumnado desenvolve a
sa capacidade de elixir entre varias opcins.
04/03/2015 8:19:30
... axns / ... voluntarios ... involuntarios. / ... medulares ... cerebrais / ... oito ... ocio.
2 De arriba abaixo e de esquerda a dereita: sistema nervio-
so central medula espial cerebro bulbo raqudeo

nervios sensitivos.
3 R. G.
Solucionario
1 R
esumo.
sentidos .... nervios. /. ollo ... informacin ... nervio /

odo receptores ... auditivo / tacto. / papilas gustativas / ... nervioso. ... neuronas ... corpo ... dendritas ...
axn. / ... informacin ... resposta. .... encfalo ... medula espial. / ... cerebro ... cerebelo ... bulbo raqudeo. / ... nervios.
51
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos
EXPRESIN ORAL. Lembra e describe
unha sensacin agradable e outra

desagradable que tiveses e
nas que participase o mesmo rgano
dos sentidos.

da unidade.
Identifica no debuxo as partes do

encfalo e explica cal a sa funcin.
A
Actividade 9. Anda que os alumnos
diferencien facilmente o tipo de
movemento que se realiza en cada
caso, escribir a resposta pode ser
difcil para eles. Para facilitar a tarefa,
pdense dar algunhas guas. Por
exemplo, que escriban as frases
empezando por estas palabras:
primeiro, despois, a continuacin
Tamn se poden suxerir comezos
de frases ou pedir que copien
os debuxos e que poan frechas
e textos arredor deles, tomando
como modelo os debuxos
das pxinas 30 e 31 do libro
do alumno.
B
2
Se tapamos os ollos, que sentido

nos permitir diferenciar un cacto
dunha pluma?
PARA PENSAR. Que tipo de movemento

se representa en cada debuxo? Explica
como se produce cada un e cal
o teu criterio para clasificalos as.
Que tarefas leva a cabo o sistema

nervioso?
Como se chaman as clulas que forman

o sistema nervioso? Que aspecto teen?
Copia o seguinte debuxo no caderno
e sinala o nome de cada parte.
10 Copia no caderno as das columnas
seguintes e relaciona cada parte do

sistema nervioso central coa funcin que
realiza.
NOTAS
Cerebro
Cerebelo
5
Que o cerebro? Onde se encontra?
De que est formado un nervio?

Que tipos de nervios existen?
Fai un esquema do sistema nervioso

central e pon o nome das sas partes.
Regula a actividade
dos rganos
internos.
Controla os actos
voluntarios.
Bulbo raqudeo
Coordina os
movementos e
controla o equilibrio.
Medula espial
Ordena respostas
involuntarias.
36
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 36
Solucionario
1 R. L.
2 O sentido do tacto.
3 Analiza a informacin. Ordena as respostas necesarias.
Coordina o funcionamento do corpo.

4 Neuronas. Teen un corpo central e varias prolongacins,
unha delas longa e as outras curtas e ramificadas.

5 unha parte do encfalo e forma parte do sistema ner-
vioso central. Est na cabeza protexido polo cranio.

6 Est formado pola unin de axns de varias neuronas.
Hai dous tipos de nervios: os sensitivos e os motores.

7 R. G. Ver esquema no libro do alumno.
52
04/03/2015 8:19:33
8 A. O cerebro, que controla os actos voluntarios. B. O bul-
bo raqudeo, que controla os rganos internos. C. O cerebelo, que controla os movementos e o equilibrio.
9 Para pensar. A. Voluntario. O cerebro d as ordes que
viaxan por nervios motores ata os msculos brazo e da

man para que a xogadora lance a pelota. B. Reflexo. A
informacin de dor vai desde a pel da man ata a medula
espial. A orde de retirar a man vai desde a medula por
un nervio motor ata os msculos.
10 Cerebro: controla os actos voluntarios. Cerebelo:
coordina os movementos e controla o equilibrio. Bulbo raqudeo: regula a actividade dos rganos internos. Medula espial: ordena respostas involuntarias.
11 Obsrvanse neuronas. Cun microscopio.
2
11 Observa a seguinte fotografa
NOTAS
14 Copia no caderno a seguinte tboa
e responde as preguntas.
e cbrea coas principais caractersticas

dos movementos voluntarios
e dos reflexos.
Voluntarios
Reflexos
rgano
de control
Pasos
do proceso
Que clulas se observan?

15 USA AS TIC. Ademais do alcohol,
Con que aparello se realizou

a fotografa?
12 Copia e completa o seguinte esquema
coa funcin de cada tipo de nervios.

sistema nervioso perifrico
consta de dous tipos de nervios
sensitivos
motores
encrganse de
encrganse de
hai outras drogas que afectan moi

negativamente o sistema nervioso.
Coa axuda dunha persoa adulta,
busca en Internet os efectos que ten
para as persoas o consumo de drogas.
16 Explica os efectos que pode ter
o consumo de alcohol en cada unha

das seguintes accins.
Conducir un coche.
Estudar.
Durmir e descansar.
Relacionarte con outras persoas.
13 EXPRESIN ESCRITA. Imaxina que ests
cosendo un botn nunha camisa.

Nun momento determinado pcaste
coa agulla e rapidamente retiras
o dedo.
Escribe unha redaccin en que expliques
os tipos de movementos que realizaches
e os rganos do sistema nervioso
que intervieron.
Practicar un deporte.
17 Que son o alzhimer e o prkinson?
Busca informacin sobre os sntomas

destas enfermidades.
18 PARA PENSAR. Pensa como faras
na escola unha campaa para mostrar

os riscos do alcohol e desea un cartel
para ilustrala.

actividades:
A. Elixe un dos sentidos e escribe
unha redaccin en que expliques
por que importante e o que lle
ocorrera a algun que non o tivese.
B. Debuxa un cmic en que contes

unha situacin en que se produza
un movemento involuntario.
C. Realiza un cartel para informar
os compaeiros da importancia de
usar o cinto de seguridade no coche.
encia
Intelix cial
a
esp
encia
Intelix stica
ling
37
ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 37
04/03/2015 8:19:36
12
S ensitivos: transmitir informacin desde os rganos
15 Usa as TIC. R. L.
ata o encfalo e a medula espial. Motores: levar ordes do encfalo e a medula espial a outros rganos.
13 R. L. Ao retirar a man prodcese un movemento involuntario. A pel capta a picada e os nervios levan esta informacin medula espial, que ordena aos msculos da
man, a travs dos nervios, que se retiren.
14
Voluntarios: rgano de control: cerebro. Pasos: os rganos dos sentidos captan un estmulo e envan informacin
ao cerebro a travs dun nervio sensitivo. O cerebro responde a travs dos nervios motores ata os msculos. Reflexos: rgano de control: medula espial. Pasos: os rganos dos sentidos captan un estmulo e envan informacin
medula espial a travs dos nervios. A medula ordena un
movemento e a orde chega a travs dos nervios motores.
16 Se se conduce un coche logo de inxerir alcohol, pde-
se ter un accidente porque se perden reflexos.

Non se pode estudar porque non se fixa a atencin.
O sono altrase e non se descansa adecuadamente.
Prdese o control dos propios actos e non podemos
relacionarnos con outros de maneira adecuada.
Con alcohol, diminen os reflexos, os movementos non
son precisos.
17 R. L..

Cada alumno far a tarefa que lle resulte mis interesante.
53
O aparello locomotor
Contidos da unidade
Os sos e as articulacins.
O funcionamento do aparello locomotor.
Os riscos para a sade relacionados
co aparello locomotor.
Os hbitos saudables relacionados
co exercicio fsico, coa hixiene postural
e coa dieta sa.
SABER
VOCABULARIO
Msculos, antagonista, musculatura

esqueltica.
Aparello locomotor. Articulacin.
Fractura, escordadura, contractura muscular.
SABER FACER
LECTURA

os raios X e a observacin do interior
do corpo humano.
COMUNICACIN ORAL
Explicacin dunha experiencia relacionada

coas radiografas.
ESCRITURA
Redaccin sobre as partes do aparello

locomotor que estn implicadas
nun deporte concreto.
INTERPRETACIN
DE IMAXES
USO DAS TIC

do aparello locomotor.
Interpretacin de radiografas.
Descricin de debuxos que representan
boas posturas para o lombo.
Procura de informacin sobre un modelo
do funcionamento dunha articulacin.
Resumo da unidade.
TCNICAS DE ESTUDO
Subliado.
TAREFA FINAL
Interpretar radiografas.
SABER SER
54
FORMACIN EN VALORES
Valoracin da importancia dos grandes

avances cientficos.


Avaliacin por competencias. Probas 2 e 3.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora.
Natural Science 5

polo espazo.
Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
de exames.
Outubro
Novembro
Decembro
55
Propsitos
dun texto e a observacin
de imaxes, sobre o descubrimento
dos raios X e os seus usos.
O aparello
locomotor
Ver o corpo por dentro

Ata finais do sculo xix non exista ningunha outra forma
de observar o interior do corpo humano que non fose
abrir o corpo do paciente.
Pero un fsico alemn chamado Wilhelm Roentgen

realizou un descubrimento que o cambiou todo. No ano
1895, mentres traballaba no seu laboratorio, descubriu
os raiosX. Estes raios atravesan facilmente a materia
e permiten obter unha imaxe do corpo que traspasan.
Mis recursos
En relacin co apartado Educacin
cvica (radiografas e puntos limpos
de recollida selectiva de residuos),
a OCU (Organizacin de Consumidores
e Usuarios) ten en Internet
un buscador que serve para localizar
os puntos limpos que hai dispoibles
por localidades, os seus horarios
e unha listaxe concreta do que
se pode e do que non se pode levar.
Para acceder a el escrbese
nun buscador de Internet: OCU
puntos limpos.
Roentgen pediulle muller que colaborase con el

no experimento. Expuxo a sa man accin dos raios X
e puido observar por primeira vez os sos dunha persoa
viva. Obtivera a primeira imaxe do interior do corpo
humano!
En 1901 recibiu o primeiro Premio Nobel de Fsica
polo seu notable descubrimento.
Actualmente esta tcnica ofrcenos informacin
do interior do corpo, proporcionando imaxes que serven
para coecer mellor a anatoma humana e tamn para
detectar lesins e enfermidades.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Cal era o problema que tian os mdicos

ata finais do sculo xix?
Que calidade especial teen os raios X?

capaz de interpretar
radiografas do corpo
humano.
Cal a importancia dos raios X na medicina?

Describe o aspecto da radiografa
da man. Obsrvanse nela os msculos
que a forman? Que particularidade ten?
De que cor se ven os sos nunha radiografa?
Como recoeceu a sociedade o traballo
de Wilhelm Roentgen?
EXPRESIN ORAL. Comenta cos compaeiros
algunha experiencia ta ou dalgunha persoa

coecida que fixese unha radiografa
e explica por que tiveron que facerlla.
Antes, aprenders
como son os sos
que forman o esqueleto,
como actan de maneira
coordinada cos msculos
para que o noso corpo
se mova e como coidar
a sade.
38
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 38
Para explicar
Relacionar o anel coa lia que se ve no dedo anular na radiografa. A posicin do anel servir para identificar os sos dos
dedos e os da palma da man.
04/03/2015 8:15:32
diografa. Por exemplo, hai que quitar todos os obxectos metlicos, como pendentes e aneis. Destaque tamn que un
proceso indoloro, pero que s se realiza cando necesario,
xa que os raios X poden danar a sade.
Pida que calculen cantos anos hai que Roentgen descubriu

os raios X. Hai que restarlle ao ano actual a cifra 1895. Hai
mis de 100 anos, dicir, mis dun sculo.
Divida a clase en grupos. Pida que busquen informacin sobre Wilhelm Roentgen e que escriban unha biografa cos datos mis relevantes. Os membros de cada equipo repartirn
o traballo e o resultado final mostrar o esforzo de todos.
Educacin cvica
En relacin coa actividade de Expresin oral, pida que expoan que precaucins hai que tomar cando nos fan unha ra-
As radiografas non deben tirarse ao lixo, pois conteen substancias moi prexudiciais para o medio ambiente.
56
NOTAS
QUE SABES XA?
Os sos e os msculos
O aparello locomotor est formado
polos sos e os msculos,
que traballan conxuntamente
para que nos movamos.
O aparello locomotor intervn
na funcin de relacin levando
a cabo as ordes do cerebro mediante
o movemento.
1
Pon un exemplo dunha situacin

en que intervea o aparello
locomotor e explica que partes
deste estn implicadas.
39
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 39
Competencias
Comunicacin lingstica. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades favorcese e afinzase a comprensin lectora e a comunicacin oral e escrita.
04/03/2015 8:15:35
Proporcionan imaxes que serven para coecer mellor a

anatoma e detectar lesins e enfermidades.
Vense os sos en tons grises, os msculos non se ven. No
dedo anular visible un anel.
Aprender a aprender. necesario comprobar que todos os

alumnos relacionan o movemento e o aparello locomotor.
Os sos vense en tons grises.
Solucionario
QUE SABES XA?
Ata finais do sculo XIX era necesario abrir o corpo do paciente para observar o interior do corpo humano.
R. M. Cando paseamos interveen os msculos das pernas e dos ps. Cando nadamos interveen os msculos e
os sos de todo o corpo.
Os raios X atravesan facilmente a materia e permiten obter

unha imaxe do corpo que traspasan.
Roentgen recibiu o primeiro premio Nobel de Fsica en

1901.
57
O esqueleto
Propsitos
Coecer que o esqueleto e para
que serve.
Identificar os sos do esqueleto
e as articulacins.
Para aprender o nome dos sos,
suxira que sigan unha orde:
da cabeza aos ps. Tamn poden
ir tocando o propio corpo fronte
a un espello, vez que nomean
o so correspondente.
COMPRENDER MELLOR
O esqueleto est formado por todos os sos do

corpo.
Cando somos bebs, case todo

o so cartilaxe. A medida
que imos medrando, a cartilaxe
do esqueleto refrzase con sales
minerais e convrtese en so.
Este proceso chmase osificacin
e termina arredor dos 18 anos
nos homes e aproximadamente
aos 16 nas mulleres.
O esqueleto unha armazn que lle d forma ao noso corpo,

que nos permite manter a postura, intervn no movemento e
protexe rganos delicados, como o cerebro, a medula espial
e o corazn.
Os sos e as articulacins
Os sos son rganos rxidos e resistentes que conteen
substancias minerais como o calcio. A pesar do seu aspecto rxido, os sos son rganos vivos que medran e que teen
clulas que necesitan nutrientes.
so de beb
zonas de
crecemento
No noso corpo temos tres tipos de sos diferentes: planos,

longos e curtos. 1
so de adulto
sos planos,
como os
do cranio.
sos longos,
como o fmur
e o peron.
sos curtos,
como as
vrtebras.
msculo
Tipos de sos.
Os extremos de moitos sos do esqueleto estn cubertos de cartilaxe, que un tecido moito mis flexible e brando ca o tecido seo que forma os sos. Tamn hai cartilaxe noutras zonas do noso corpo, como no nariz e mais nas
orellas.
Os sos do esqueleto nense entre si mediante as articulacins. O xeonllo e o ombreiro son articulacins mbiles e
os sos permanecen unidos mediante os ligamentos. 2
Tamn hai articulacins, coma as que unen os sos do cranio, que non permiten o movemento entre os sos que as
forman.
tendn
fmur
rtula
ligamento
cartilaxe
peron
tibia
O xeonllo unha articulacin. O fmur

e a tibia estn unidos por ligamentos.
40
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 40

Mostre un calcetn e dixeo caer sobre a mesa. Pdalles aos
alumnos que observen como este non permanece de p
cando o deixamos caer. A continuacin, introduza un vaso
longo no calcetn. Agora este pode permanecer dereito. Reflexionen sobre a funcin do vaso e relacinena coa misin do
esqueleto.
Outras actividades
Palpamos e coecemos o noso corpo. Pdalles aos alumnos que palpen coas mans a sa caixa torcica, que distingan as costelas e os msculos que hai entre elas. A continua-
58
04/03/2015 8:15:36
cin, que sigan o percorrido desde o esterno ata a columna

vertebral. Para notar ao tacto os sos e os msculos e sentir
as sas diferenzas, pode realizarse esta autoexploracin no
cbado, nos xeonllos, nas vrtebras cervicais, nas mans
Reparta fotocopias dos debuxos desta pxina sen rotular (articulacin do xeonllo e esqueleto) para que os alumnos os rotulen.
Pode organizar unha actividade mis ldica do seguinte xeito:
divida a clase en grupos; en cada un deles, o primeiro alumno escribe un nome e psallo ao seguinte ata que o esquema
est completamente rotulado.
33
NOTAS
Os sos do esqueleto
O noso esqueleto est formado por mis de 200 sos distribudos polo corpo en tres zonas: cabeza, tronco e extremidades.
frontal
sos da cabeza. Na cabeza temos

os sos do cranio e os sos da cara.
Os sos do cranio son planos e curvos
e a sa funcin protexer o cerebro.
parietal
nasal
temporal
maxilar
clavcula
omoplata
costelas
sos do tronco. No tronco

estn a columna vertebral, as costelas,
o esterno, as clavculas, as omoplatas
e a pelve.
mero
esterno
radio
vrtebras
As costelas protexen o corazn,

os pulmns, o estmago e o fgado.
cbito
carpo
pelve
A columna vertebral est formada

por 33 sos, chamados vrtebras.
Estes sos protexen a medula espial.
metacarpo
falanxes
fmur
sos das extremidades. Nos brazos

e nas pernas temos sos longos como
o mero e o fmur.
Nas mans e nos ps temos moitos sos
pequenos, as falanxes.
rtula
peron
tarso
tibia
metatarso
falanxes
ACTIVIDADES
1
Que funcins leva a cabo o esqueleto?
Escribe en que parte do corpo estn

os seguintes sos.
omoplata esterno mero
clavcula pelve peron
Que son o cbado e o xeonllo? Razoa a resposta.
Explica o que un ligamento.
Que tipo de sos son as omoplatas?
TRABALLA COA IMAXE

Describe como son as costelas.
A que sos se unen a maiora
delas por ambos os extremos?
Escribe os nomes de dous sos
planos e os de dous sos longos.
41
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 41
Educacin cvica
Relacione o proceso de osificacin coa importancia de seguir
unha dieta sa. O calcio obtmolo dos alimentos.
Traballa coa imaxe

As costelas son sos longos e estreitos e teen forma curva. A maiora nense ao esterno na zona do peito e s vrtebras da columna vertebral no lombo.
R. M. sos planos: temporal, frontal. sos longos: fmur,
mero.
Solucionario
1 Dlle forma ao noso corpo, permtenos manter a postura,
04/03/2015 8:15:37
2 Omoplata: tronco, na parte posterior e superior do lom-
bo. Esterno: tronco, no centro do peito. mero: brazo,

entre o ombro e o cbado. Clavcula: tronco, na parte superior do peito, entre o pescozo e o ombro. Pelve: tronco, na parte inferior. Peron: perna, entre o xeonllo e o
p.
3 Son articulacins, porque o cbado e o xeonllo son par-
tes do esqueleto onde se unen dous ou mis sos. No

cbado nense o mero, o cbito e o radio. No ombro
nense a clavcula, a omoplata e o mero.
4 Un ligamento un cordn fibroso moi resistente. Os liga-
mentos unen os sos dunha articulacin.

5 Pola sa forma, as omoplatas son sos planos.
intervn no movemento e protexe rganos.
59
Os msculos e o aparello locomotor

Propsitos
Os msculos
Coecer os nomes dos principais

msculos e a sa situacin no
corpo humano.
Os msculos son rganos elsticos, dicir, poden estirarse

e encollerse e despois recuperan a sa forma e o seu tamao anterior.
tendns
bceps
radio
Os msculos son uns rganos que se unen aos sos

e fan que estes se movan.
Saber como funciona o aparello

locomotor.
A musculatura esqueltica
Hai msculos que recobren distintos rganos do noso corpo

e outros, os msculos esquelticos, que realizan o movemento do esqueleto. Estes nense aos sos mediante os
tendns. 1
Para aprender o nome dos msculos

pdense empregar as mesmas
tcnicas que se propuxeron
nas pxinas destinadas aos sos:
seguir unha orde e nomear
os msculos do propio corpo.
Msculos da cabeza.
Os msculos da cabeza
son planos. Permtennos,
por exemplo, xesticular, mastigar
e falar.
O bceps ten dous tendns

que o unen articulacin
do ombro e un tendn
que o une ao radio.
orbicular
das plpebras
orbicular
dos labios
maseter
Mis recursos
peitorais
Msculos do tronco.
No tronco hai msculos planos
e grandes. Permtennos,
por exemplo, xirar e dobrar
a cintura.
Con axuda de obxectos elsticos,

exemplificar o concepto de
elasticidade. Estirar e soltar para ver
que recuperan a forma e o tamao
orixinal. Pdense empregar diademas,
gomas do pelo, cordas elsticas,
tirantes, cintos
deltoide
trapecios
dorsais
dorsais
abdominais
trceps
bceps
Msculos das extremidades.

Moitos msculos
das extremidades
son fusiformes, dicir, teen
forma alongada. Permtennos
mover os brazos, as pernas,
as mans e os ps.
glteo
bceps
femoral
cudriceps
encia
Intelix lista
r
natu a
xemelgos
TRABALLA COA IMAXE

Describe como a forma
e onde estn situados os msculos
peitorais, os maseteres
e os xemelgos.
tibial
42
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 42
04/03/2015 8:15:38
Para explicar
Outras actividades
Pida que realicen varios movementos e que palpen en cada

caso o msculo correspondente para que sintan que est
duro (contrado).
Por exemplo: flexionar o brazo polo cbado e pechar o puo

(palpar no bceps). Poerse de puntas (cudriceps e xemelgos). Manter o equilibrio sobre unha perna, a outra flexionada polo xeonllo, sen que o p toque o chan (cudriceps).
Apertar as mandbulas (maseteres). Co corpo dobrado pola
cintura, contraer a barriga e sentir os abdominais. Sentarse
no chan coas pernas estiradas e coa punta dos ps cara
cara (tibial).
Despois de realizar cada movemento e sentir o msculo correspondente, localizalo nos debuxos anatmicos.
60
Modelo do brazo. Necestanse dous rectngulos de cartolina (brazo e antebrazo), un encadernador (para unir as cartolinas na articulacin do cbado) e unha goma elstica (para
unir as cartolinas a modo de bceps). Ao estirar a goma (bceps), o brazo estndese; ao contraer a goma, o brazo volve
sa posicin inicial; ao contraer mis, o brazo flexinase
moito.
Educacin cvica
As persoas con mobilidade reducida teen moitas dificultades na sa vida diaria. Podemos facernos mis conscientes
cando nos escaiolan unha perna e non podemos movernos
33
NOTAS
O funcionamento do aparello locomotor

A musculatura esqueltica e o esqueleto forman o aparello
locomotor. Este aparello produce o movemento mediante o
traballo conxunto dos msculos e dos sos.
O aparello locomotor realiza os movementos que ordena
o sistema nervioso grazas capacidade dos msculos
para variar o seu tamao.
Os msculos reciben ordes do cerebro ou da medula espial
mediante os nervios que chegan ata eles. Cando un msculo recibe unha orde, contrese, dicir, dimine de tamao e
tira dos sos aos que est unido. Despois, cando o msculo se relaxa, recupera o seu tamao orixinal e os sos volven
posicin anterior.
O movemento do esqueleto prodcese grazas s sas articulacins mbiles. A mido, no movemento dunha articulacin
participan dous msculos chamados antagonistas, que
realizan movementos opostos.
Por exemplo, na articulacin do cbado, o bceps e o trceps
son msculos antagonistas. Cando un deles est contrado,
o outro est relaxado e viceversa.
TRABALLA COA IMAXE

A que sos est unido o bceps?
Cando o bceps se contrae,
aumenta ou acrtase a distancia
entre os tendns de ambos
os extremos?
ACTIVIDADES
O bceps
relxase.
Observa o debuxo e indica

que movementos se realizan
cando se contrae o msculo.
Explica o que son

os tendns e cal
a sa funcin.
Que caracterstica
dos msculos lles permite
producir o movemento?
Cando estiramos o brazo,

o trceps contrese,
aumenta de grosor,
acrtase e tira do so
ao que est unido,
producindo o movemento.
O bceps
contrese.
Cando dobramos
o brazo o trceps
relxase, estrase,
alngase e deixa
de tirar do so, que
volve sa posicin
anterior.
43
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 43
e desprazarnos coma antes. Reflexionar na clase sobre estas dificultades e as sas solucins: ramplas de acceso aos
establecementos, ascensores, espazos reservados en cines
e teatros, autobuses con sistemas de inclinacin e de rampla de acceso; beirarras rebaixadas; vivendas habilitadas
(con corredores e estancias amplas, e mobiliario adecuado),
etc.
Traballa coa imaxe

A musculatura. Os msculos peitorais teen forma de abano, son grandes e estn no peito. Os maseteres teen forma
de cinta larga, son pequenos e estn na cara, preto das orellas e cobren parcialmente as mandbulas. Os xemelgos teen
forma alongada rectangular e sitanse no papo da perna.
04/03/2015 8:15:39
O movemento do bceps:
O bceps est unido omoplata e clavcula.
Cando o bceps se contrae, dimine de tamao e a distancia entre os tendns de ambos os extremos acrtase.
Solucionario
1 Cando este msculo se contrae, seprase o brazo do
tronco e elvase o brazo.

2 Un tendn un rgano formado por tecido fibroso,
de cor branca e brillante, moi resistente e con forma de

cordn. Serve para unir os msculos aos sos.
3 A sa elasticidade. Os msculos poden estirarse e enco-
llerse e despois recuperan a forma e o tamao anterior.
61
A sade do aparello locomotor

Propsitos
Coecer os hbitos saudables
relacionados co exercicio fsico,
coa hixiene postural e coa dieta sa.
A inxestin de azucre que
necesitamos est cuberta cunha dieta
variada, non necesario tomar azucre
engadido, e menos refinado.
Para adozar son preferibles produtos
como o azucre de cana, a panela
e o mel.
O aparello locomotor pode sufrir lesins se non temos

as precaucins adecuadas.
Para manter en bo estado o aparello locomotor, fundamental ter unha serie de hbitos saudables na nosa
vida coti.
Lesins do aparello locomotor

Algunhas das lesins mis frecuentes dos sos, msculos e articulacins son:
As fracturas. Prodcense pola rotura dun so, que
pode partirse ou fenderse. O tratamento mis habitual
consiste en colocar unha escaiola ou unha taboa
que mantn o so na posicin correcta ata que se
repara. Se a fractura complicada, pdense colocar
cravos ou placas metlicas. 1
A Fundacin Kovacs unha

institucin filantrpica privada, sen
nimo de lucro. Est especializada
nas doenzas do pescozo e do lombo,
e actualmente a principal entidade
investigadora do mundo
hispanoparlante nese campo.
Despois da fractura dun so,

as clulas seas enchen os ocos ata
que a fractura se pecha. Para conseguilo,
o so non pode moverse e por iso se escaiola
a zona afectada.
O leite e todos os derivados lcteos, como

o queixo e os iogures, son alimentos ricos
en calcio.
As escordaduras. Ocorren cando os ligamentos se

inflaman debido a unha torcedura. Son frecuentes nos
nocellos, nos xeonllos e nos pulsos.
As contracturas musculares. Consisten na contraccin involuntaria e mantida dun msculo. Acontecen
cando se realiza un esforzo excesivo cun msculo
ou cando se mantn moito tempo unha postura
inadecuada.
Mis recursos
A Fundacin Kovacs desenvolveu
un material didctico para escolares:
O cmic do lombo. No colexio.
Pdese descargar desde o sitio web
da fundacin.
A dieta saudable
Cando somos nenos e adolescentes, os nosos sos
estn crecendo e para iso o calcio e o fsforo son
esenciais; por esta razn importante consumir alimentos que nos proporcionen estes dous elementos. 2
Para que o calcio se fixe nos sos e as se fortalezan,
necesaria a vitamina D. A sa falta produce unha
enfermidade chamada raquitismo. Hai dous xeitos de
conseguir esta vitamina:
A exposicin ao sol. Cando estamos ao aire libre,
a radiacin solar fai que poidamos obter esta vitamina.
A dieta. A vitamina D est presente en alimentos
como as sardias, o leite e os ovos.
O cerebro necesita nutrientes como a glicosa para
poder desenvolver as sas funcins. Por iso na dieta
non poden faltar os alimentos como o azucre, as patacas, os legumes, os cereais e os alimentos derivados
dos cereais, como o pan, as galletas e a pasta.
44
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 44
04/03/2015 8:15:42
Para explicar
PARA AMPLIAR
Hai moitas persoas que non toleran a lactosa. importante

destacar que hai outros alimentos ricos en calcio ademais do
leite e dos seus derivados. Por exemplo, os froitos secos
(amndoas, abels, noces), as sementes de ssamo e os
vexetais verdes (leituga, brcoli, espinacas).
O factor de proteccin solar. Reunir entre todos envases de

cremas de proteccin solar. Observar o nmero que indica o
factor e explicar o seu significado: canto mis alto, mis nos
protexe. Insistir na importancia de tomar o sol con moderacin e de utilizar estas cremas que filtran os raios.
Pode aproveitar para recordarlle ao alumnado o que son as

vitaminas. Estas substancias non nos proporcionan enerxa
nin materiais, pero son imprescindibles para que o noso corpo funcione adecuadamente. Existen multitude de preparados comerciais que proporcionan vitaminas, pero a mellor forma de tomalas ter unha alimentacin variada con alimentos
de todos os grupos.
62
Competencias
Iniciativa e emprendemento. Reflexionar e tomar nota dos
nosos comportamentos axdanos a coecernos de forma
obxectiva e a analizar os comportamentos que queremos
cambiar. Un paso mis reflexionar sobre o que imos facer
para realizar estes cambios. O paso seguinte facelo.
33
NOTAS
O exercicio fsico
O exercicio fsico reforza e dlles elasticidade aos ligamentos e
fortalece os nosos msculos.
Cando facemos deporte podemos evitar lesins se realizamos
sempre un bo quecemento antes de empezar e facemos estiramentos ao terminar. 3
Ademais, o exercicio axdanos a relacionarnos cos demais, a
compartir afeccins e fai que nos encontremos mellor e mis
activos.
A importancia dunha boa postura

O lombo est sostido pola columna vertebral con axuda de
varios msculos. Algunhas posturas fan que forcemos a columna e os msculos do lombo, o que pode provocar dor. Por iso,
importante prestar atencin nosa postura.
s veces non somos conscientes do tempo que pasamos
nunha determinada postura; por exemplo, sentados na cadeira
do colexio ou mentres estamos diante do ordenador. Cando
collemos ou trasladamos obxectos, cando nos sentamos, camiamos ou permanecemos de p, debemos ser conscientes
da nosa postura para previr deformacins e lesins. Unha mala
postura contrae os nosos msculos, forza a posicin dos sos
e pode causar dor e danos, principalmente na columna vertebral
e nas articulacins. 4
Para durmir
conveniente
colocarse de lado
e coas pernas
flexionadas.
4
Para poer e
quitar a roupa
e o calzado
mellor que
o fagas sentado
Leva a mochila sen

demasiado peso,
ben axustada ao
lombo e apoiada
nos dous ombreiros.
Estirar os nosos msculos moi

importante. Ao practicar deporte hai
que ter unhas rutinas bsicas que eviten
que nos lesionemos.
TRABALLA COA IMAXE

Describe as posturas da nena
que est sentada e do neno
que est levantando uns libros.
Para levantar
obxectos hai que
flexionar as pernas
e manter
o lombo recto.
Cando sentes,
debes facelo
co lombo recto
e apoiado
no respaldo.
Exemplos de boas posturas para o lombo.
ACTIVIDADES
1
Elabora unha lista cos beneficios que

o exercicio fsico ten para a nosa sade.
45
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 45
Traballa coa imaxe

A nena que est sentada ten os ps apoiados no chan. O
lombo recto e apoiado no respaldo da cadeira.
O neno que est levantando uns libros ten os ps apoiados
no chan e separados, as pernas flexionadas e os libros suxeitos entre as das pernas con ambas as mans.
04/03/2015 8:15:44
Solucionario
1 R. M. Fortalece os nosos sos e os msculos. bo para
o corazn e para os pulmns. Axdanos a relaxarnos, a

durmir ben e a manter o peso adecuado. Mantennos xiles, elsticos, fortes e resistentes. Ensnanos moitas cousas, como orientarnos, respirar ben, manter o equilibrio...
Flexionar as pernas cando nos agachamos importante, pois

as protexemos a zona lumbar e previmos o lumbago e a citica. Ao longo do da agachmonos moitas veces: para coller
un papel do chan, para facer a cama, para levantar unha bolsa, para desprazar unha mesa baixa
63
SABER FACER
Propsitos
Interpretar radiografas.
Os sos aparecen de cor branca

nas radiografas. Os msculos,
a graxa e os rganos mstranse
en tons grises e o aire vese
de cor negra.
Para facilitar a realizacin
da actividade 4, pida que coloquen
un papel tipo cebola enriba da imaxe
e que repasen o contorno de cada
tipo de so dunha cor.
aparello de raios
radiografa
raios X
Cando se produce a rotura dun so,

na radiografa verase unha lia de cor
negra que corresponder ao espazo
que quedou entre os dous fragmentos
de so.
Observa e estuda unha radiografa

Consigue unha radiografa. Podes
utilizar unha que che fixesen a ti
ou a dalgunha persoa que coezas.
Convn que elixas unha que non sexa
demasiado complicada. As ser mis
fcil estudala.
Mis recursos
Reunir entre todos radiografas para
observalas na clase. Ver o aspecto
xeral, a cor, analizar a que parte
do corpo corresponden, dicir
o nome dos sos que se ven,
localizar posibles fracturas
Apiaa sobre unha fiestra ou sobre unha

mesa de luz. Podes suxeitala con papel
celo ao cristal para que non se mova.
Vers que se volve mis ntida porque se
aprecia mis o contraste entre as partes
claras e as escuras.
NOTAS
A que parte do corpo corresponde a radiografa?
Que parte do esqueleto se observa? Nomea

os sos que coezas desa parte
do esqueleto.
Recoeces algunha articulacin?
encia
Intelix cial
espa
Debuxa os sos que se ven

na radiografa da dereita.
A que parte do esqueleto

corresponden?
Que so rompeu a persoa

que corresponde
a radiografa?
46
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 46
04/03/2015 8:15:46
Solucionario
Actividade 6. Para localizar o so fracturado na radiografa hai

que comparar o fmur da dereita (intacto), co da esquerda,
que est fracturado. Aparecen dous anacos separados por
unha fractura transversal preto da cabeza do fmur. Esta parte do so ten forma esfrica e encaixa na pelve.
1 Corresponde a das mans.
Competencias
4 R. G.
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. Ao

abordar esta pxina, os alumnos debern aplicar os coecementos adquiridos sobre os sos do esqueleto. importante
que observen con detemento as imaxes e que acudan ao debuxo do esqueleto que aparece en pxinas anteriores do seu
libro para comparar.
64
2 R. M. Vense os sos das mans (falanxes, sos do meta-
carpo), dos pulsos (sos do carpo) e parte dos sos do

brazo (cbito e radio).
3 R. M. As articulacins dos dedos e dos pulsos.
5 Trtase dos sos da pelve (aos dous lados da radiogra-
fa), o cccix ou final da columna vertebral (centro e parte

superior da imaxe); cabeza e inicio dos fmures, un a
cada lado na parte inferior da imaxe).
6 O fmur dereito est roto.
SABER ESTUDAR
Propsitos
RESUMO. Copia
Copia ee completa
completa no
no caderno
caderno oo resumo
resumo da
da unidade.
unidade.
11 RESUMO.

da unidade.
O
O
produce
produce oo movemento
movemento grazas
grazas ao
ao traballo
traballo conxunto
conxunto dos
dos sos
sos
ee dos
dos msculos.
msculos.
O
O esqueleto
esqueleto dlle
dlle forma
forma ao
ao noso
noso corpo,
corpo, permite
permite manter
manter aa
,,
delicados
delicados ee intervn
intervn no
no
.. Est
Est formado
formado polos
polos
protexe
protexe
..
NOTAS
,, poden
poden estirarse
estirarse ee despois
despois recuperar
recuperar
Os
Os msculos
msculos son
son rganos
rganos
aa forma
forma ee oo tamao.
tamao. Os
Os msculos
msculos esquelticos
esquelticos nense
nense aos
aos sos
sos mediante
mediante
..
os
os
participan
participan dous
dous msculos
msculos que
que realizan
realizan
AA mido
mido no
no movemento
movemento dunha
dunha
..
movementos
movementos opostos
opostos ee que
que se
se chaman
chaman
As
As
prodcense
prodcense cando
cando os
os nosos
nosos sos
sos rompen.
rompen. As
As
ocorren
ocorren cando
cando
musculares
musculares cando
cando se
se realiza
realiza un
un esforzo
esforzo
os
os ligamentos
ligamentos se
se inflaman
inflaman ee as
as
excesivo.
excesivo.
Para
Para manter
manter aa sade
sade do
do aparello
aparello locomotor
locomotor hai
hai que
que coidar
coidar as
as nosas
nosas posturas,
posturas,
ee seguir
seguir unha
unha dieta
dieta adecuada.
adecuada.
facer
facer
Sublia no
no caderno
caderno as
as oracins
oracins do
do teu
teu resumo
resumo que
que contestan
contestan as
as seguintes
seguintes preguntas.
preguntas.
22 Sublia
Que funcins
funcins cumpre
cumpre oo esqueleto?
esqueleto?
Que
Que son
son os
os msculos
msculos antagonistas?
antagonistas?
Que
Realiza no
no caderno
caderno un
un debuxo
debuxo esquemtico
esquemtico do
do esqueleto
esqueleto ee outro
outro do
do sistema
sistema
33 Realiza
muscular.
muscular. Escribe
Escribe oo nome
nome dos
dos sos
sos ee dos
dos msculos
msculos sinalados.
sinalados.
47
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 47
04/03/2015 8:15:48
Solucionario
1 Resumo. aparello locomotor / forma rganos
movemento sos. / elsticos tendns. /

articulacin antagonistas. / fracturas / escordaduras contracturas / exercicio /.
2 O esqueleto dlle forma ao noso corpo, permite manter a
forma, protexe rganos delicados e intervn no movemento. / Dous msculos que realizan movementos opostos e que se chaman antagonistas.
3 Ver esquemas de pxinas 41 e 42 do libro do alumno.
65
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos
Escribe os nomes dos sos

e dos msculos que forman
a articulacin do cbado. Que
movemento permite esta articulacin?
Redacta unha frase con cada grupo

de palabras.

da unidade.
Elabora unha ficha de vocabulario

seguindo o modelo onde expliques
o significado das seguintes palabras:
antagonista articulacin tendn
Ficha
msculo esqueltico esqueleto

aparello locomotor
NOTAS
Palabra:
articulacin ligamento so
3
Definicin:
Copia o esquema da articulacin

do xeonllo e sinala nel os seguintes
elementos.
Msculo
Rtula
Tendn
Tibia
Ligamento
Fmur
Cartilaxe
Peron
Parte do aparello locomotor

que se refire:
PARA PENSAR. Identifica cada parte

sinalada no debuxo, descrbea
e explica que funcin cumpre
no aparello locomotor.
A
B
Escribe un exemplo de cada caso.

Msculo do tronco.
TOMA A INICIATIVA. Constre

un modelo con gomas e tubos
de cartn para ver o funcionamento
dunha articulacin. Podes conseguir
informacin en Internet sobre
como facelo.
Contesta as preguntas:
Por que cando rompemos
un so nolo inmobilizan
cunha escaiola?
so do tronco.
so da cabeza.
Como posible que un so roto

volva soldar?
Articulacin do brazo.
5
Escribe no caderno o nome de tres sos

longos, tres sos curtos
e tres sos planos.
10 Explica cal a diferenza entre
unha escordadura e unha contractura.
48
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 48
Solucionario
1 sos: mero, cbito e radio. Msculos: bceps, trceps.
Esta articulacin permite flexionar e estirar o brazo.

2 R. M. Os msculos esquelticos e o esqueleto forman o
aparello locomotor. / Hai articulacins que estn formadas por sos e ligamentos.
3 Ver esquemas da pxina 40 do libro do alumno.
7 P ara pensar. A. so radio. B. Tendn do bceps.
C. Msculo bceps. O radio alongado e estreito, est no

brazo e forma parte do cbado. Dlle forma ao brazo e
intervn nos movementos deste. O tendn do bceps
alongado, resistente, une o bceps co so radio. Tira del
cando o bceps se contrae. O bceps ten forma fusiforme.
Est no brazo unido ao radio e a outros sos do ombro.
Intervn nos movementos do brazo.
4 R. M. Dorsal. Vrtebra. Temporal. Cbado.
8 Toma a iniciativa. R. L.
5 R . L. Curtos: carpo, tarso, vrtebras. Longos: fmur,
9 Cando rompemos un so inmobilzannos cunha escaiola
peron, mero. Planos: frontal, temporal, parietal.

6 Antagonistas. Msculos que realizan movementos opos-
tos. Articulacin. Unin de varios sos mediante ligamentos. Tendn. Unin de msculo e so.
66
04/03/2015 8:15:51
para que a fractura poida pecharse. A fractura sldase

porque as clulas seas enchen os sos e reparan o so.
3
11 Nas seguintes radiografas identifica
NOTAS
15 Que debe proporcionar unha dieta
o so que est roto.
adecuada para manter unha boa sade

do aparello locomotor?
16 Explica o que unha fractura e cales
son os tratamentos que se levan a cabo

para curala.
17 Describe dous hbitos para coidar
o aparello locomotor.
18 Que deberan facer as nenas das imaxes
para coidar o seu lombo?

A
12 Que partes do corpo se poden lesionar
se non mantemos unha postura

correcta?
13 Explica por que son necesarios o calcio
e a vitamina D para os nosos sos.

14 Anota durante unha semana as cousas
que fas cada da. Analiza os teus

hbitos menos saudables e explica
o que poderas facer para cambialos.
19 Copia e completa no caderno
a tboa. Cres que os teus hbitos son

saudables? Explica por que.
encia
Intelix rsoal
interpe
Hbito
Nunca
s veces
Sempre
Durmo entre
oito e dez
horas diarias
Sento co
lombo recto
Practico
algn deporte

actividades:
B. Realiza unha presentacin dixital

sobre o aparello locomotor.
A. Busca informacin e escribe unha

redaccin sobre a importancia de
eliminar as barreiras arquitectnicas
para facilitar a mobilidade das persoas
discapacitadas.
C. Elixe un deporte que che guste

e elabora unha redaccin en que
expliques en que consiste e que partes
do aparello locomotor estn mis
implicadas na sa prctica.
ixencia
Intel stica
ling
ES0000000025321 668816-Unidad 03_19052.indd 49
10 Unha escordadura a inflamacin dos ligamentos das ar-
ticulacins. Unha contractura a contraccin involuntaria

e mantida dun msculo como consecuencia dun esforzo
excesivo ou dunha postura inadecuada.
11 En A est roto o fmur. En B, o cbito.
12 Algunhas posturas se se manteen ao longo do tempo,
resultan danias para o noso corpo e poden producir

problemas a longo prazo. Por exemplo, sentarse sobre
unha perna flexionada unha sobrecarga para o xeonllo
e pode danar os ligamentos e tendns desta articulacin.
13 O calcio un compoente fundamental dos nosos sos.
O calcio necesita da vitamina D para fixarse.
49
04/03/2015 8:15:53
15 O aparello locomotor necesita a vitamina D, o calcio e o
fsforo. O cerebro necesita glicosa.

16 a rotura dun so. O tratamento mis habitual colocar
unha escaiola.
17 R. M. Sentarse cunha postura correcta. Seguir unha die-
ta equilibrada e rica en calcio.

18 A. Apoiar a mochila nos dous ombros. B. Sentarse co
lombo recto e apoidao no respaldo.

19 R. L.

Cada alumno far a tarefa que lle resulte mis interesante.
14 R. L.
67
PONTE A PROBA
Propsitos
Repasar o contido das unidades 1

a 3 do libro a partir do repaso
de vocabulario e do test
de autoavaliacin.
Aparello. Unin de rganos ou varios

sistemas que funcionan coordinadamente.
Aparello locomotor. Formado pola
musculatura esqueltica e o esqueleto.
Articulacin. Unin de dous ou mis sos.
Nutricin. Funcin mediante a cal os seres

vivos obteen a materia e a enerxa que
necesitan.
Clulas. Unidades mis pequenas que forman

A principal dificultade da pxina

de actividades que o alumno lembre
o contido que estudou nas unidades
1 a 3.
Encfalo. Parte do sistema nervioso central

formado polo cerebro, o cerebelo e o bulbo
raqudeo.
Organismo. Ser vivo completo.
Escordadura. Lesin dos ligamentos.
rganos dos sentidos. rganos que captan

a informacin doexterior.
Esqueleto. Conxunto de todos os sos.

Fractura. Rotura dun so.
Ligamento. Cordn que une os sos
entre si nunha articulacin.
Medula espial. rgano do sistema nervioso
central que est no interior da columna vertebral.
Movemento reflexo. Aquel que se produce
sen que intervea unha decisin consciente.
Movemento voluntario. Aquel que se realiza
de forma consciente.
rgano. Unin de varios tecidos que

funcionan de forma conxunta.
so. rgano duro e rxido que forma parte

do esqueleto dos vertebrados.
Relacin. Funcin mediante a cal os seres
vivos captan informacin do interior e do
exterior do corpo e actan en consecuencia.
Reproducin. Funcin mediante a cal
os seres vivos teen descendentes.
Sistema. Conxunto de varios rganos
semellantes que realizan a mesma funcin.
Msculo. rgano capaz de contraerse

e relaxarse para producir movemento.
Sistema nervioso. Conxunto de rganos

encargado de analizar a informacin e elaborar
respostas axeitadas.
Nervio. rgano formado por prolongacins

de neuronas que transmite informacin.
Tecido. Grupo de clulas similares que

realizan a mesma funcin.
Neurona. Clula que forma parte

do sistema nervioso.
Tendn. Parte do msculo pola que este

se une a un so.
Ampla o vocabulario inclundo os seguintes

termos:
Os nomes dos msculos e dos sos que
aprendiches.
Os nomes de tecidos, rganos, sistemas e aparellos
do corpo humano.
Observa a imaxe da dereita e explica os procesos

da funcin de relacin que se estn producindo e
os rganos, sistemas ou aparellos que estn implicados.
50
ES0000000025321 668816-Repaso1_19036.indd 50
Competencias
Comunicacin lingstica. A ampliacin de vocabulario
proposto nas actividades favorece e afianza a comprensin
lectora e desenvolve as habilidades de comunicacin oral.
vinculando os coecementos novos cos xa aprendidos. A autoavaliacin mediante a resolucin dun test de nove preguntas desenvolve esta competencia.
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. Para
ser capaces de pensar coma un mdico necesario proporcionar un achegamento ao pensamento cientfico que
nos axude a aplicar os mtodos propios da racionalidade
cientfica.
68
04/03/2015 8:20:07
Solucionario
1 Msculos da cabeza: orbicular dos plpebras, orbicu-
lar dos labios, maseter; msculos do tronco: peitorais, deltoides, abdominais, dorsais, glteo; msculos
dos brazos: trceps e bceps; msculos das pernas:
cudriceps, bceps femoral, xemelgos e tibial. sos
da cabeza: frontal, parietal, temporal, nasal, maxilar;
sos do tronco: columna vertebral, costelas, esterno,
clavcula, omoplata e pelve; sos dos brazos: mero,
radio, cbito, carpo, metacarpo, falanxes; sos das
pernas: fmur, rtula, tibia, peron, tarso, metatarso e
falanxes.
Tecidos: muscular, seo, nervioso. rganos: msculo,
so, rganos dos sentidos, encfalo, medula espial,
PRIMEIRO TRIMESTRE
NOTAS

Copia no caderno cada unha das preguntas xunto resposta correcta.
1
As clulas do corpo humano

a. teen todas o mesmo tamao.
b. agrpanse en tecidos.
c. s realizan a funcin de nutricin.
Un rgano est formado por

a. tecidos que funcionan de forma
independente.
b. sistemas que realizan a mesma funcin.
c. tecidos que funcionan de forma conxunta.
A orde en que actan os elementos que

interveen na funcin de relacin
a. aparello locomotor rganos dos sentidos
sistema nervioso.
b. rganos dos sentidos sistema
nervioso aparello locomotor.
c. sistema nervioso aparello locomotor
rganos dos sentidos.
Os sos
a. son rganos rxidos e sen vida.
b. nense entre si mediante os tendns.
c. forman o esqueleto.
Os msculos fusiformes
encntranse
a. na cabeza.
b. no tronco.
c. nas extremidades.
O cerebro forma parte do

a. sistema nervioso perifrico.
b. aparello locomotor.
c. sistema nervioso central.
Os movementos reflexos son

a. rpidos e voluntarios.
b. lentos e involuntarios.
c. rpidos e involuntarios.
O proceso dixestivo segue

a. tres pasos: nutricin, relacin e excrecin.
b. tres pasos: dixestin, absorcin
e eliminacin de refugos.
c. dous pasos: dixestin e eliminacin.
En que fallaches?
A fecundacin
a. a clula sexual feminina.
b. a xestacin do feto no tero.
c. a unin dun vulo e dun espermatozoide.

Despois explica no caderno en que
debes mellorar e como o vas facer.
Pensa coma un mdico

Es un traumatlogo de urxencias dun hospital. Atendes
a un paciente de 10 anos que che conta o seguinte:
Estaba na clase coa cadeira apoiada en das patas,
can, apoiei forte as das mans e deme
moito o pulso.
Explcalle:
Os rganos, sistemas e aparellos que puido lesionar.
A proba de diagnstico que lle vas facer.
O tipo de lesin que pode ter.
Un consello para previr este accidente.
51
ES0000000025321 668816-Repaso1_19036.indd 51
nervios. Sistema: muscular, seo, nervioso central, nervioso perifrico. Aparello: locomotor.
2 Os odos reciben msica a travs dos cascos. A informa-
cin viaxa ao cerebro polos nervios auditivos. O cerebro

interpreta que hai que moverse seguindo o ritmo da msica. O cerebro transmite ordes aos msculos do corpo a
travs dos nervios. Os msculos do corpo actan e bailan.
COMPROBA O QUE SABES
1 b; 2 c; 3 b; 4 b; 5 c; 6 c; 7 c; 8 c; 9 b.
O alumno debe comprobar, a partir do libro de texto, se

respondeu as preguntas correctamente.
04/03/2015 8:20:08
PENSA COMA UN MDICO

A cada puido afectar o aparello locomotor, tanto ao sistema muscular como ao sistema seo, dicir, aos msculos
e sos das mans e dos pulsos.
A proba de diagnstico vai ser: primeiro un exame de recoecemento visual da zona dolorida para comprobar se hai
algunha lesin e de que tipo, e se se sospeita que hai rotura dalgn so, farase unha radiografa.
Pode ser unha contractura muscular, unha escordadura no
pulso ou unha rotura de so.
Para previr este tipo de accidentes aconsllase sentarse
correctamente e apoiar a cadeira nas catro patas.
Unha vez corrixido o test, debe repasar os contidos das

que non respondeu correctamente.
69
O meu proxecto
Todas as accins que realizamos necesitan enerxa para levarse
a cabo. A enerxa que empregamos as persoas obtense das fontes
de enerxa. Das delas son o Sol e o petrleo, e neste trimestre vas
investigar sobre a sa relacin coas persoas.
1. Para que utilizamos as persoas a enerxa do Sol?
2. Que obtemos as persoas do petrleo?
Buscade informacin
USO DE INTERNET
Como buscar informacin

Abre o teu navegador e escribe o enderezo
dun buscador, por exemplo, Google: www.google.es.
Teclea varias palabras clave na caixa de procuras:
Para a primeira pregunta, pensa nas diferentes formas en que podes
utilizar a enerxa do Sol. Escribe sempre enerxa e Sol e acompaas
de palabras como luz, calor, vitaminas, etc.
Para a segunda pregunta, podes escribir: enerxa, petrleo, derivados, etc.
Navega polas pxinas ata encontrar a informacin que buscas. Fxate
en que dentro de cada pantalla hai varios mens que che indican os contidos.
Fai clic neles para visitar os apartados que mis che interesen.
ATENCIN!
Busca sempre en pxinas
concontidos apropiados para
a ta idade. Se atopas algo que
teincomoda, consltallelo aos
profesores ou aos teus pais.
mens
Non fagas clic nos anuncios

de publicidade. Levarante a
pantallas que s serven para
comprar pero que non teen
ningn contido educativo.
52
ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 52
70
04/03/2015 8:16:23
PRIMEIRO TRIMESTRE

Comparade os datos que obtivestes para responder cada pregunta. Chegade
aun acordo sobre a resposta mis adecuada e anotdea no voso caderno.
Nonperdades esta informacin porque a ides usar mis adiante.
Como resultado do voso proxecto, teredes que elaborar una presentacin no
ordenador e despois expoela na clase. Ides empezar a traballar nese documento.
Como abrir o presentador

Vai a Inicio Programas e busca unha destas das iconas:
Como facer a primeira diapositiva

Ao abrir o programa, aparece a primeira diapositiva. Podes elixir entre
os deseos de diapositivas que os programas che ofrecen
ou deixar a diapositiva en branco.
Escribe o ttulo no cadro de texto que che indica o programa. Unha vez
escrito, podes movelo, amplialo ou reducilo ao teu gusto seleccionando
e modificando o cadro onde est escrito.
Garda a presentacin no teu ordenador para ir engadindo a informacin
segundo vaias avanzando no proxecto.
deseo das
diapositivas
botn Gardar
Panel de
diapositivas. Aqu
van aparecendo
as distintas
diapositivas
que forman
a presentacin.
diapositiva que
ests realizando
53
ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 53
04/03/2015 8:16:24
71
Os seres vivos
Propsitos
en cursos anteriores e que cmpre
ter presentes para abordar o bloque
dos seres vivos que se estuda
en 5. curso.
Os seres vivos estn presentes en todos os lugares e entre eles hai moitas diferenzas,
pero todos comparten que nacen, medran, cambian, alimntanse, respiran,
reprodcense e morren. Os seres inertes son os que non teen vida.
Os seres vivos clasifcanse en cinco reinos: os animais,
as plantas, os fungos, as bacterias e os protistas.
Os animais
As animais necesitan tomar alimentos procedentes

doutros seres vivos e a maiora deles desprzanse.
Mis recursos
Os animais clasifcanse en dous grandes grupos:

o dos vertebrados e o dos invertebrados.
Pode propoer unha visita ao

laboratorio ou levar material clase
para revisar a clasificacin dos seres
vivos e as diferenzas entre eles.
Os animais vertebrados posen un esqueleto interno cunha

columna vertebral. O seu corpo divdese en cabeza, tronco
e rabo e do tronco saen as extremidades, que poden ter forma
de patas, aletas ou s, segundo o medio en que se despracen.
Hai cinco grupos de vertebrados: mamferos, aves, rptiles,
anfibios e peixes.
Os animais invertebrados teen en comn que non teen
columna vertebral e que a maiora son ovparos. Ademais,
algns protexen o corpo cunha cuberta.
Son invertebrados as esponxas, as medusas,
os vermes, os moluscos e os artrpodos.
As plantas
As plantas fabrican o seu propio alimento a partir
da fotosntese e non poden desprazarse.
As rbores son plantas grandes, teen un talo forte
e medran amodo; os arbustos son plantas leosas mis
pequenas ca as rbores e as herbas son cativas, teen
un talo brando e flexible e medran moi axia.
As flores son os rganos reprodutores das plantas.
A partir dela frmase o froito, que contn as sementes.
As plantas, ademais, poden reproducirse de modo asexual.
54
ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 54
04/03/2015 8:16:37
Para explicar
A diferenza entre seres inertes e seres vivos xa non debe resultar un problema para os alumnos e para as alumnas. Explique que, inda que s veces poidan confundir inerte con quieto, teen que ter claro que non as, e moitos seres vivos que
aparentemente estn quietos, medran e cambian anda que
sexa amodio e apenas se perciba.
Conversar na clase sobre a sa experiencia co medio que os

arrodea e tratar de ir formando grupos que separen as plantas dos animais, dos fungos, das bacterias e dos protistas.
A estes niveis, quizais convira facer fincap en animais e seres vivos que parecen plantas, que o que adoita suscitar
mis confusins.
Animais como os corais, e fungos son os que adoitan presentar mis problemas hora de clasificalos. Reforce estes contidos se o considera necesario.
72
Pode suxerir que comenten o que coecen de cada un dos

grupos, os nomes de plantas, rbores, arbustos ou cogomelos que identifican, etc.
Os animais, as plantas, os fungos, as bacterias e os protistas
NOTAS
Os fungos, as bacterias e os protistas
Os fungos parcense en parte aos animais e en parte
s plantas. Non se desprazan e moitos viven no chan,
pero non fabrican o seu alimento, senn que se alimentan
doutros seres vivos e dos seus restos. Os fungos mis coecidos son
os que forman cogomelos.
As bacterias son os seres vivos mis pequenos que existen, estn formados por
unha soa clula. Pdense atopar en todos os lugares: terra, aire e auga. Algunhas
bacterias, coma as que se usan para fabricar o iogur, son moi tiles e outras,
en cambio, poden causarlles enfermidades a outros seres vivos.
O reino dos protistas incle os seres vivos, moitos
deles unicelulares, que non pertencen ao resto
de reinos. As sas clulas son mis semellantes
s das plantas e s dos animais
ca s das bacterias.
Algns destes microbios
alimntanse de seres vivos. Son os protozoos,
como as amebas e os paramecios. A este reino tamn
pertencen as algas.
ACTIVIDADES
1
Clasifica os animais das fotografas da pxina anterior e indica

unha caracterstica de cada un deles.
En que se parecen as herbas e as algas? E en que se diferencian?

A que reino pertence cada unha delas?
Explica todo o que saibas sobre os seres vivos destas fotografas.
55
ES0000000025321 668816-Anexo1_19051.indd 55
Solucionario
1 R. M. Vertebrados: o rato, que un mamfero, o peixe, a
ra, que un anfibio, a galia, que unha ave e o crocodilo, que un rptil. Invertebrados: o caracol, que un molusco, a xoania, que un artrpodo e a mioca, que
un verme. De cada un dos animais pdese engadir algn
dato, como se maman cando son cras, como se desprazan e en que medio o fan, se teen cuberta, como o
seu corpo e en que partes se divide, etc.
04/03/2015 8:16:44
llantes, pero as plantas forman un reino e as algas pertencen ao reino dos protistas.
3 R. L. (a primeira fotografa un rinoceronte, que un ma-
mfero vertebrado, a segunda unha medusa, que un

animal invertebrado e na terceira hai uns cogomelos, que
pertencen ao reino dos fungos).
2 Moitas plantas e moitas clases de algas parcense na
sa forma, e tamn coinciden s veces na cor, porque

adoitan ser de cores verdes e pardas, coma moitas follas
de plantas e, ademais, existen plantas que son acuticas.
As clulas das plantas e as das algas son bastante seme-
73
As plantas, a sa importancia
para a vida na terra
Contidos da unidade
A nutricin das plantas.
A reproducin das plantas.
Fotosntese, zume bruto, zume elaborado,
osxeno, dixido de carbono.
SABER
VOCABULARIO
Polinizacin, xerminacin.
Estoln, rizoma, bulbo, tubrculo.
Vasos liberianos, leosos, estomas, clorofila.
LECTURA

ou experimento Biosfera II e a importancia
das plantas para a vida.
COMUNICACIN ORAL
Explicacin dun factor do experimento

cientfico Biosfera II.
ESCRITURA
Narracin dunha historia de ciencia ficcin

sobre a colonizacin doutro planeta.
Interpretacin de debuxos rotulados sobre
a nutricin e a reproducin das plantas.
SABER FACER
INTERPRETACIN
DE IMAXES
Interpretacin da fotografa dunha flor

e dunha semente rotuladas.
Interpretacin dun esquema sobre
a fotosntese e a respiracin das plantas.
SABER SER
USO DAS TIC
Procura de informacin sobre as plantas

carnvoras.
TCNICAS DE ESTUDO
Resumo e esquemas da unidade.

a fotosntese.
TAREFA FINAL
FORMACIN EN VALORES
Interese por coecer as plantas, as sas

formas de reproducin e o seu cultivo.
Interese polos experimentos cientficos.
74

Proxecto lingstico.

RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora.
MATERIAL DA AULA
Lminas
Proxecto do segundo trimestre.

Os espazos naturais.
Fotosntese e respiracin.
Natural Science 5

Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
de exames.
Xaneiro
Febreiro
Marzo
75
Propsitos
de imaxes, sobre a importancia
das plantas para a vida.
As plantas, a sa importancia
para a vida na terra
As plantas no espazo
Todos ns necesitamos respirar o osxeno que hai no aire
para vivir. Por iso, un dos principais problemas que o ser
humano atopara hora de colonizar outros planetas
a falta deste gas.
O osxeno que hai no aire prodceno algns seres vivos,

como as plantas e as algas. Por esta razn, os cientficos
traballan na posibilidade de que sexan as propias plantas
as que resolvan o problema da falta de osxeno noutros
planetas, introducndoas nas naves ou nas bases espaciais
para que produzan o osxeno que necesitan os tripulantes.
Ademais, as plantas serviran para reciclar a auga
e proporcionaran alimento fresco.
Mis recursos
Buscar en internet as imaxes areas
das estruturas onde se realizou
o experimento. Hai que teclear
nun buscador de internet proxecto
Biosfera II.
Con esta idea, na dcada de 1990-1999 pxose en marcha

o experimento Biosfera II. Este ambicioso proxecto
consistiu en illar un grupo de persoas e unha gran
variedade de plantas dentro dunha estrutura de cristal
pechada hermeticamente. Este gran laboratorio
pretenda simular o interior dunha estacin espacial
eningn ser vivo do interior poda ter contacto
coexterior.
Cal un dos principais problemas que
atopa o ser humano hora de habitar
outros planetas? Por que?
Que quere dicir que a estrutura estaba pechada
hermeticamente?
De que pensas que se alimentaron as persoas
queparticiparon durante anos no experimento
BiosferaII?
Observa a imaxe. Que material impide o paso
doaire ao interior da cpula? Por que cres
que se utilizou este material?
EXPRESIN ORAL. Explica ao resto dos compaeiros
por que era necesario que a estrutura estivese

hermeticamente pechada.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Desear un experimento
sobre a fotosntese
Ao acabar esta unidade
desears un experimento
para demostrar que as
plantas producen osxeno.
Antes vas aprender
cales son as principais
necesidades das plantas,
os procesos que se
producen nafotosntese
e os tipos de reproducin.
56
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 56

Anime os alumnos a buscar o significado das palabras que
non entendan da lectura. Poden ser, por exemplo, colonizar,
base espacial e estacin espacial.
04/03/2015 8:19:39
terior da cpula de Biosfera II. Deben describir o contorno e

narrar algunha aventura relacionada co experimento.
PARA AMPLIAR
Aclare o significado de biosfera: o nome que recibe o

conxunto de todos os seres vivos que habitan na Terra, nos
distintos ecosistemas.
As utilidades das plantas. Facer entre todos unha lista e

anotar nela as utilidades das plantas. Estes poden ser algns
exemplos: alimentacin humana e animal, obtencin de
osxeno, plantas medicinais, valor ornamental, elaboracin de
cosmticos
Outras actividades
Competencias
Comunicacin lingstica. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades, favorcese e afinzase a comprensin lectora e desenvlvense as habilidades de comuni-
Redaccin sobre Biosfera II. Pdalles aos alumnos que escriban unha redaccin sobre uns personaxes que viven no in-
76
NOTAS
QUE SABES XA?
As partes das plantas

As plantas teen raz, talo e follas.
A raz suxeita a planta terra
e absorbe a auga e os sales minerais.
O talo sostn a planta e participa
no transporte de auga e doutras
substancias.
As follas son os rganos da planta
onde se produce a fotosntese.
1
Debuxa no caderno esta planta,

escribe o nome de cada parte e
afuncin que realiza cada unha.
57
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 57
04/03/2015 8:19:42
cacin oral. As mesmo, favorcese o desenvolvemento da

expresin escrita coa realizacin de actividades e traballos
por escrito.
R. M. Das plantas que cultivaron no interior.
Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave fundamental para incorporar novos coecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade necesario comprobar que todos os alumnos identifican as partes das plantas e
coecen as sas funcins.
R. M. unha estrutura de metal e cristal. O cristal impide o

paso do aire ao interior da cpula e deixa pasar a luz.
QUE SABES XA?

R. G. Follas: respiran e fan a fotosntese. Talo: sostn a planta e transporta a auga e outras substancias. Races: suxeitan
a planta terra e absorben auga e sales minerais.
Solucionario
A falta de osxeno, porque todos o necesitamos para vivir.
Non haba ningn contacto co exterior.
77
As necesidades das plantas

Propsitos
Coecer cales son as necesidades
das plantas.
Para poder vivir, as plantas, coma o resto dos seres vivos,

necesitan materia e enerxa que conseguen coa funcin de
nutricin.
A diferenza dos animais, as plantas non toman alimentos, senn que o fabrican elas mesmas. Para iso necesitan luz, aire, auga e, a maiora, unha terra frtil.
importante aclarar que hai plantas
acuticas que viven mergulladas
na auga totalmente, e outras plantas
que manteen parte da sa estrutura
debaixo da auga, mentres que outras
estn na superficie (como as follas
dos nenfares).
A xara un arbusto que s crece

nas zonas mis solleiras.
Os musgos viven nas zonas

con menos luz dos bosques.
A luz
A luz do Sol imprescindible para as plantas porque sen a
sa enerxa non poderan fabricar os seus alimentos e morreran.
A cantidade de luz que as plantas necesitan vara dunhas
a outras. Hai plantas que s poden vivir en zonas moi iluminadas 1 e, pola contra, outras poden vivir en zonas onde
apenas chega a luz. 2
A auga
Igual que ocorre coa luz, a auga imprescindible para as plantas porque tamn a necesitan para fabricar o seu alimento.
As necesidades de auga de cada planta son moi distintas.
Algunhas, como as acieiras, non necesitan moita auga; en
cambio, hainas que s medran en zonas hmidas, como os
freixos. Outras viven na auga, como a herba da prata e os
nenfares. 3
TRABALLA COA IMAXE

Fai unha lista das plantas do debuxo
e ordnaas desde a que mis auga
necesita que menos.
cana e
espadana
olmos
chopos
salgueiros
herba da prata
Xunto aos ros frmanse bosques. As plantas dispense a distinta distancia da auga,
segundo as sas necesidades.
58
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 58
04/03/2015 8:19:47
Outras actividades
Pdalles aos alumnos que expliquen os coidados que reciben

os distintos tipos de plantas: por exemplo, as plantas ornamentais das sas casas, as dos xardns da sa localidade, as
do colexio
PARA AMPLIAR
Saber mis
A forma, o tamao e outras caractersticas das follas das
plantas estn moi relacionadas coa temperatura do lugar
onde viven. Leve clase (ou mostre fotografas) follas de abeto e de faia. As follas de abeto son pequenas, alongadas, estreitas e duras. As follas de faia son grandes, de forma lanceolada e brandas.
78
Os coidados das plantas cultivadas. As persoas cultivamos moitas plantas para utilizalas como alimento. Proporcionamos a estas plantas os coidados necesarios para que medren sas: regmolas con auga limpa, engadimos fertilizante
terra, tratamos de previr as sas enfermidades
Destaque que cada cultivo s pode desenvolverse nos lugares que renen as condicins que necesita. Por exemplo, as
rbores froiteiras necesitan terreos ricos e as plataneiras, moita humidade ambiental.
Compartan na clase experiencias relacionadas co cultivo de
plantas.
44
NOTAS
O aire
O aire que respiramos est formado por unha mestura de
gases. A maiora nitrxeno, osxeno e dixido de carbono.
As plantas necesitan o dixido de carbono para poder fabricar o seu alimento.
A terra
A terra contn a auga e os sales minerais que as plantas
necesitan para elaborar o seu alimento. Ademais, o lugar
onde a maiora das plantas medran.
Algunhas plantas, como o loureiro, necesitan terras hmidas
e ricas en sales minerais. Non obstante, outras plantas poden
vivir en terras mis pobres, con pouca auga e escasos sales
minerais. 4
O romeu un arbusto que pode vivir

en terreos pobres.
SABER MIS
As plantas tamn
necesitan unha
temperatura axeitada
A temperatura infle tamn
nas plantas, xa que cada
unha pode vivir a unhas temperaturas e non a outras.
A maiora das plantas precisan dunha temperatura temperada para vivir. Por iso,
nas zonas fras, coma nos
cumes das montaas, e nos
lugares moi clidos, coma
no deserto, son pouco abundantes.
O abeto vive en zonas

montaosas, onde a
temperatura moi baixa.
A faia medra en lugares

en que a temperatura
temperada.
As palmeiras habitan
enrexins onde
a temperatura elevada.
ACTIVIDADES
1
Cales son as necesidades bsicas dasplantas?

Por que todas elas estn relacionadas coa funcin
de nutricin?
Explica por que as plantas necesitan aire.
USA AS TIC. Busca informacin sobre as plantas
carnvoras e explica por que poden vivir en terreos

moi pobres.
59
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 59
Educacin cvica
As plantas absorben auga e outras substancias da terra pola
raz, por iso calquera substancia contaminante que se bote
terra prexudicar tamn as plantas.
04/03/2015 8:19:53
a espadana, que estn nas beiras do ro e afunden as sas races baixo a auga. Despois, salgueiros, chopos e olmos.
Solucionario
1 Para poder vivir as plantas necesitan terra, aire, auga e
Competencias
Competencia dixital. Anime procura tanto de datos coma
de imaxes das plantas carnvoras.
Traballa coa imaxe

O criterio da cantidade de auga que necesita cada tipo de
planta a proximidade auga. As plantas que mis auga necesitan son a herba da prata, que vive na auga, logo a cana e
luz. Estas necesidades estn relacionadas coa nutricin

porque non toman alimentos, senn que os fabrican elas
mesmas con esta materia prima e coa luz do Sol.
2 As plantas necesitan do aire o dixido de carbono para
poder fabricar o alimento e o osxeno para respirar.

3
Usa as TIC. As plantas carnvoras necesitan atrapar ani-
mais e completar as as sas necesidades nutritivas, xa

que viven en terreos pantanosos, turbeiras... terreos todos moi pobres. Adoitan atrapar pequenos insectos.
79
A fotosntese e a respiracin
Propsitos
Coecer como realizan as plantas
a fotosntese e a respiracin.
A funcin de nutricin nas plantas consta de dous

procesos: 1
As plantas, coma todos os seres
vivos, necesitan respirar para vivir.
Son capaces de facer a fotosntese,
dicir, de fabricar o seu propio
alimento con materia prima inorgnica
e luz solar.
Fotosntese
luz solar
A fotosntese, pola que as plantas fabrican o

seu propio alimento.
auga
e sales
A respiracin, que ten como finalidade a obtencin de enerxa a partir do alimento producido na fotosntese.
dixido
de carbono
osxeno
alimento
Para realizar estes dous procesos as plantas necesitan:

Auga e sales minerais, que toman principalmente da terra.
Dixido de carbono, que obteen do aire.
Osxeno, producido durante a fotosntese.
Ascenso do zume bruto
vasos
leosos
Enerxa, que se obtn directamente da luz do

sol.
Obtencin da auga e dos sales

minerais da terra
As plantas toman a auga da terra pola raz a travs dos pelos absorbentes. Os sales minerais
entran na raz disoltos na auga.
A mestura da auga cos sales minerais o zume
bruto. Este ascende pola raz e polo talo ata as
follas, a travs duns tubos moi finos chamados
vasos leosos.
Absorcin de auga e sales

sales
auga
Obtencin do dixido
de carbono do aire
pelos
absorbentes
Este proceso lvase a cabo a travs dunhas estruturas presentes nas follas chamadas estomas. Estes son orificios moi pequenos que se
poden abrir e cerrar en funcin das necesidades
da planta.
encia
Intelix cial
espa
TRABALLA COA IMAXE
Fai unha lista con todos os pasos que se recollen

no debuxo.
En que zona da raz se sitan os pelos
absorbentes?
Que vasos se encontran mis preto da superficie
do talo, os leosos ou os liberianos?
1
Esquema da funcin de nutricin nas plantas.
60
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 60
04/03/2015 8:19:55
Anime os alumnos a que digan todo o que eles pensan que

necesita unha planta para medrar e respirar.
Divida a clase en cinco grupos e asgnelle a cada un un recadro do esquema do libro. Cada grupo preparar unha ex-
posicin para o resto da clase sobre o aspecto da respiracin
ou da fotosntese que lle asignasen.
Outras actividades
Experiencia para observar o funcionamento e a distribucin dos vasos condutores das plantas. Coller un talo con
follas e flor dunha planta, suxrese un caravel ou rosa branca,
e colocalo nun xerro cuxa auga se colorease con tinta vermella ou azul. Nos das sucesivos, poder observarse como se
tinguen todas e cada unha das partes da planta. A auga coloreada viaxou polos vasos condutores e repartiuse por toda
a planta.
80
Traballa coa imaxe

R. G. Os pasos son os seguintes: absorcin de auga e sales, ascenso do zume bruto, fotosntese, transporte do
zume elaborado e respiracin. Sinale que os pasos estn
indicados nos debuxos recadrados, en grosa. Pdalles aos
alumnos que observen o recadro Absorcin de auga e sales do debuxo e que se fixen na lia que o relaciona coa
parte da raz que se mostra de forma ampliada.
44
NOTAS
A fotosntese
A fotosntese prodcese nas partes verdes da
planta. Durante este proceso, o zume bruto transfrmase nunha mestura de auga e alimentos chamada zume elaborado.
Para que as plantas produzan o seu propio alimento imprescindible unha fonte de enerxa.
Para iso utilizan a luz solar.
Transporte do zume elaborado
As plantas captan a enerxa solar grazas a unha

substancia verde chamada clorofila que se encontra, principalmente, nas follas e no talo.
Os alimentos presentes no zume elaborado teen
que chegar ao resto da planta para ser utilizados.
Este transporte realzase a travs dos vasos liberianos. Estes vasos son diferentes dos leosos,
de modo que o zume bruto e o zume elaborado
non se mesturan.
vasos
liberianos
Ademais de zume elaborado, durante a fotosntese as plantas producen osxeno, o cal liberado atmosfera a travs dos estomas.
A respiracin
Respiracin
osxeno
dixido
de
carbono
alimentos
enerxa
Durante a respiracin, as plantas toman osxeno

do aire e combnano cos alimentos para producir enerxa. Neste proceso prodcese dixido de
carbono, que tamn se expulsa a travs dos estomas.
Polo tanto, na fotosntese as plantas toman dixido de carbono e expulsan osxeno, mentres que
na respiracin ocorre ao contrario: toman osxeno e expulsan dixido de carbono.
As plantas producen mis osxeno na fotosntese ca o que consomen na respiracin.
De a procede o osxeno que utilizan os demais seres vivos para respirar.
ACTIVIDADES
1
Que diferenza hai entre os vasos leosos

e os vasos liberianos?
Por que non se mesturan o zume bruto

e o elaborado?
encia
Intelix lista
natura
Que gas entra e que gas sae polos

estomas na fotosntese e na respiracin?
Explica de onde procede o osxeno
que os seres vivos utilizamos
para respirar.
61
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 61
Faga que os alumnos reflexionen sobre por que o recadro

da respiracin non est asociado a ningunha parte da planta, mentres que os demais procesos si o estn.
Os pelos absorbentes estn na zona mis prxima aos extremos ou puntas.
Os vasos liberianos son os que se encontran mis preto da
superficie do talo.
Para responder pdalles aos alumnos que observen o recadro Transporte do zume elaborado do debuxo. A parte verde un fragmento de talo cortado transversalmente. Os tubios de cores son os vasos condutores. Os vasos
liberianos aparecen en cor vermella e son os situados mis
preto da superficie do talo.
04/03/2015 8:19:56
Solucionario
1 Os vasos leosos transportan o zume bruto. Os vasos li-
berianos transportan o zume elaborado.

2 Cada tipo de zume transprtase nun tipo de vaso diferen-
te, de modo que o zume bruto e o zume elaborado non

se mesturan. Os vasos liberianos encntranse mis preto
da superficie do talo.
3 Na fotosntese entra polos estomas dixido de carbono e
sae osxeno. Na respiracin entra osxeno e sae dixido

de carbono.
As plantas producen mis osxeno na fotosntese ca o
que consomen na respiracin. De a procede o osxeno
que utilizan os demais seres vivos para respirar.
81
A reproducin sexual das plantas

Propsitos
Aprender que a polinizacin
e como se forman o froito
e a semente posteriormente.
Coecer a importancia
da xerminacin.
As plantas poden reproducirse por dous tipos de reproducin

diferentes: sexual e asexual. Na reproducin sexual interveen
as flores.
antera
antera
A flor
estame
estame
A flor o rgano que se encarga da reproducin sexual das

plantas.
spalo
pistilo
As flores teen unha parte masculina e tamn unha parte

feminina. 1
Mis recursos
Pdese usar a coleccin de sementes
para que os alumnos observen
e debuxen os detalles de cada tipo
de semente cunha lupa, anotando
as diferenzas e os detalles
que lles chamen a atencin.
estigma
ptalo
A parte masculina est formada polos estam es. Os

estames son uns bastoncios que teen unha cabeza
grosa chamada antera. Na antera onde se produce
o pole, que est formado por uns grans de tamao
microscpico.
vulo
ovario
11 Partes
Partes dunha
dunha flor.
flor.
A parte feminina da flor chmase pistilo. O pistilo ten na

sa base unha parte que mis larga, o ovario, e a onde
se encontran os vulos. No extremo oposto encntrase o
estigma.
TRABALLA COA IMAXE
Os estames e o pistilo estn rodeados pola corola e polo

cliz. A corola a parte coloreada e est formada polos
ptalos. O cliz est formado por unhas follas de cor verde
chamadas spalos que protexen a flor cando se est desenvolvendo.
Que diferenza hai entre o ptalo

e o spalo?
Que forma ten o ovario? Que ten
no seu interior?
A polinizacin
A polinizacin o paso do pole desde as anteras dunha flor
ao estigma doutra.
A
A polinizacin necesaria para a reproducin sexual. As

plantas usan varios mtodos: 2
Polinizacin mediante insectos. Algns insectos pusanse nas flores, de tal maneira que transportan o pole dunhas
flores a outras. Adoitan ser flores grandes, vistosas e que
teen aromas atractivos, para conseguir atraer os insectos
e que se pousen nelas. Moitas destas flores producen un
lquido azucrado, o nctar, que do que se alimentan os
insectos.
Polinizacin polo vento. Neste caso, as plantas producen
moito pole e o vento quen se encarga de transportalo,
de tal xeito que algn gran de pole chegue a outra flor.
Estas flores adoitan ser pequenas e pouco vistosas. Non
teen corola ou moi pequena, pero si que adoitan ter
estames longos. Normalmente, producen grandes cantidades de pole.
Polinizacin. A. Flor polinizada

mediante insectos. B. Flores
polinizadas polo vento.
62
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 62

Pdalles aos nenos que observen a imaxe 1 da flor e que identifiquen nela as partes que coecen. Faga que observen que
se trata dunha flor cortada pola metade con corte saxital para
poder ver o seu interior e que faltan algns ptalos.
Para explicar
Facendo referencia imaxe da flor e aos seus ptalos soldados, explquelles aos alumnos que a maiora das flores
non teen todas as partes ou que poden telas moi modificadas, de forma que en ocasins non fcil recoecelas.
De feito, existen flores que s teen o pistilo ou os estames.
Continuando a observacin das ilustracins, chame a sa
atencin sobre imaxes do apartado 2 e a imaxe inferior, e pida
82
04/03/2015 8:20:01
que localicen nas das fotografas o pole. Pregunte: Onde

est o pole? Que aspecto ten? En que parte da abella podemos ver pole ( a bolia amarela que leva nas patas traseiras)?
Explquelles aos nenos que o embrin que se encontra dentro da semente unha pequena planta, a diferenza dunha espora, que unha clula.
Outras actividades
Observacin de flores. Leve aula algunhas flores de distintos tipos: inflorescencias como as margaridas, espigas,
rosas, etc. Faga que os alumnos recoezan nelas as sas diferentes partes, as como as modificacins.
44
NOTAS
O froito e as sementes
Despois da polinizacin, frmase o froito a partir do ovario e
os vulos transfrmanse en sementes.
A funcin do froito protexer as sementes que contn e
axudalas tamn a que se dispersen, dicir, a que consigan viaxar lonxe da sa planta nai. Hai moitos tipos de
froitos:
Algns froitos son zumarentos e nutritivos. o caso das
cereixas ou das amoras. Os animais cmenos e as sementes saen coas feces.
Outros froitos, como os dentes de len, son moi lixeiros e
disprsanse polo aire con facilidade.
Tamn hai froitos que teen ganchos ou pinchos cos que
se enganchan ao pelo de diferentes animais para dispersarse. 3
No interior de cada unha das sementes encntrase un

embrin, que unha pequena planta, que conta coa sa
raz, un talo e unha xema. Ademais, a semente contn
alimentos para que o embrin os utilice cando comeza a
medrar. 4
Froitos con ganchos para

adherirse ao pelo dos animais
xema
talo
raz
A xerminacin
Cando unha semente cae ao chan e encontra un terreo
adecuado que ten suficiente humidade, prodcese a xerminacin.
A semente abre e dela saen a raz, o talo e a xema. Cando
o embrin comeza a medrar, utiliza os alimentos que contn
a semente ata que pode empezar a nutrirse por si s e, co
tempo, transfrmase nunha planta adulta.
Na reproducin sexual as flores son polinizadas e despois frmanse os froitos e as sementes. Ao xerminar,
a semente d lugar a unha nova planta.
alimentos
para o embrin
4
Semente de feixn aberta.

Nunha das metades
obsrvase o embrin.
ACTIVIDADES
1
Explica o que son as anteras e o ovario.
A foto da dereita mostra o froito do dente de len.

Como pensas que se dispersar?
63
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 63
PARA AMPLIAR
Coleccin de sementes. Facer unha coleccin para a aula:
recoller sementes de especies diferentes de plantas. Por
exemplo, feixns, garavanzos, lentellas, arroz, pebidas de xirasol e cabaza. Ademais, pdense inclur as doutras plantas
encontradas no campo.
Traballa coa imaxe
04/03/2015 8:20:04
Solucionario
1 A antera a parte mis grosa dos estames. Nela prod-
cese o pole. O ovario a parte mis larga da base do pistilo. No ovario encntranse os vulos.
2 Impulsado polo vento. O froito lixeiro, ten unhas forma-
cins como un penacho que facilitan a dispersin polo

vento.
Os spalos son as follias verdes que forman o casulo da

flor. O conxunto de todos os spalos o cliz. Os ptalos
son follas coloreadas. O conxunto de todos os ptalos forma a corola.
R. M. O ovario ten forma de botella. No seu interior vemos
un vulo.
83
A reproducin asexual das plantas

Propsitos
Que a reproducin asexual
Saber que as plantas poden

reproducirse de maneira sexual
e tamn asexual. Coecer algns
mecanismos das plantas para
reproducirse asexualmente.
Na reproducin sexual participan das plantas proxenitoras e

a planta filla presenta caractersticas das das; en cambio, na
reproducin asexual intervn unha soa planta e a planta filla
ten as mesmas caractersticas da planta nai, como, por exemplo, a cor da flor e o tipo dos froitos.
Mis recursos
Tipos de reproducin asexual

Na natureza as plantas usan diversos sistemas para reproducirse asexualmente, como os estolns, os rizomas, os
bulbos e os tubrculos.
Facer un insecticida natural bsico

e caseiro mesturando das culleradas
(30 ml) de xabn lquido cun litro
de auga. Pulverizalo cun esprai
nas plantas da clase e do colexio.
Estolns
Rizomas
Son talos que medran horizontalmente

sobre a terra. Cada certa distancia
producen races
e talos novos
e dan orixe
a unha nova
planta. Danse
no amorodo
e na cinta,
por exemplo.
Son talos subterrneos

que cada certo espazo
producen talos que
saen superficie
e forman unha nova
planta.
Bulbos
Tubrculos

que estn envoltos
por follas carnosas.
Teen xemas
das que poden
formarse novas
plantas completas.
Danse en plantas
como a cebola
e os tulipns.

que teen reservas
alimenticias e xemas.
De cada xema
pode
desenvolverse
unha nova planta.
Son exemplos
a pataca
e a mandioca.
Teen rizomas
plantas como
os lirios
e o xenxibre.
A reproducin asexual consiste en reproducir unha planta completa a partir dunha parte doutra planta adulta.
64
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 64

Levar clase varios tipos de bulbos (de tulipn, cebolas amarelas e moradas, chalotas). Cortalos lonxitudinalmente para
observar o seu interior. No exterior, sinalar a presenza das races. Levar tamn patacas que tean xemas para sinalar que
delas nacern novas plantas.
Para explicar
Pdalles aos alumnos que describan o mis polo mido posible as imaxes que ilustran cada tipo de reproducin asexual.
En cada caso vaia sinalando os detalles do debuxo que son
mis representativos. Sinale que varias das plantas estn debuxadas fra do solo e pida que calquen ou que copien os
84
04/03/2015 8:20:06
debuxos inclundo o solo, de forma que se vexa a posicin

natural do rizoma, do bulbo e das patacas.
Anda que no libro aparecen a reproducin sexual e asexual
das plantas en pxinas separadas, explquelles aos alumnos
que non son excluntes, de feito moitas plantas posen ambos os tipos de reproducin.

Respecto actividade 1, comentar que no cultivo de plantas
para usos humanos, como alimentacin e ornamentacin,
emprganse moitas tcnicas de reproducin asexual. As
consguense plantas fillas coas caractersticas que se desexa aproveitar. Por exemplo, o sabor ou o tamao dos froitos,
a fragrancia das flores, a resistencia a enfermidades
44
NOTAS
SABER MIS
Aplicacins prcticas da reproducin
asexual
A capacidade das plantas para reproducirse asexualmente resulta til na agricultura e na obtencin de
plantas ornamentais. Algunhas das tcnicas que se
utilizan son as seguintes:
Os gallos. Son fragmentos de plas que, ao plantalos, producen races e xeran novas plantas.
Por exemplo, os xeranios, as oliveiras e as roseiras reprodcense mediante gallos.
A porbaixa ou mergullo. Consiste en obter novas plantas a partir dunha rama que est unida
planta orixinal ata que produce races. Cando
estas medraron, a rama seprase da planta. A
vantaxe da porbaixa fronte aos gallos que recibe auga e nutrientes da planta nai mentres est
botando races.
Aplcase esta tcnica na reproducin da abeleira
e de rbores froiteiras como a maceira e a ameixeira.
O enxerto. Consiste en unir un fragmento dunha
planta a outra. As obtense plantas que teen
mestura de caractersticas interesantes: son resistentes a enfermidades, producen froitos saborosos, etc.
Por exemplo, a maiora das vides de Europa son
enxertos de vides europeas, que producen boas
uvas, sobre vides americanas, que non producen
uvas pero resisten algunhas enfermidades.
ACTIVIDADES
1
Imaxina un agricultor que ten un pexegueiro que d unhas froitas especialmente

doces e zumarentas.
Que debera facer para reproducilo, usar as sas sementes ou empregar gallos?
Explica a resposta.
Pensa e contesta:
Que diferenzas existen entre os estolns e os rizomas?
E entre os bulbos e os tubrculos?
65
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 65
Outras actividades
PARA AMPLIAR
Arboreto de Lourizn. O Xardn Botnico de Lourizn (Pontevedra) foi creado no ano 1949 baixo a denominacin de Arboreto cun obxectivo de investigacin e experimentacin e, ao
mesmo tempo, cunha finalidade didctica e recreativa. Neste
xardn botnico destacan as mis de 1900 rbores procedentes de todo o mundo e unha importante coleccin de camelias
Levar clase testos con plantas para obter plantas fillas empregando tcnicas de reproducin asexual. Repartir tarefas
aos grupos para que encarguen coidalas. Por exemplo, cintas, bulbos de distintos tipos, patacas, boniatos
04/03/2015 8:20:08
Anotar o procedemento, como se fai, cando se regan, como

van medrando, que tipo de terra teen, o tamao do testo
A distribucin de tarefas ter en conta as capacidades de cada
alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas,
as a actividade convrtese nun traballo cooperativo.
Solucionario
1 Empregar escallos. As conseguirn de modo rpido unha
planta nova coas mesmas caractersticas.

2 Os estolns son talos que medran horizontalmente so-
bre o solo, e os rizomas son talos subterrneos.

Os bulbos son talos subterrneos envoltos por follas
carnosas e os tubrculos teen reservas alimenticias e
xemas.
85
SABER FACER
Propsitos
Desear un experimento sobre a fotosntese

a fotosntese.
Para comprobar se as plantas desprenden gas durante

afotosntese, necesario idear un experimento en que sexa posible
observalo oumedilo.
Mis recursos
Pensa como realizar o experimento.
Hai que utilizar unha planta acutica

das que viven mergulladas na auga.
Por exemplo, as que se utilizan
nos acuarios de auga doce e que
se poden adquirir en tendas
de mascotas ou nas especializadas
en acuarios.
Para desear un experimento, debes pensar nalgn proceso

semellante ao que queres comprobar. Por exemplo, xa te fixaras
en que, cando soltas aire debaixo da auga ao mergullarte,
frmanse unhas burbullas que soben cara superficie.
Este feito pdeche servir para comprobar se as plantas soltan
gas cando realizan a fotosntese. Para iso, podes utilizar
unha planta acutica, mergullala en auga, expoela luz
e, despois, comprobar se se producen ou non burbullas na auga.
Elixe o material.
Infrmate sobre que planta acutica podes utilizar.
Tes que elixir unha que sexa pequena, fcil
de conseguir e que se utilice moito nos acuarios.
Tamn vas necesitar un recipiente que deixe pasar
a luz e que se poida pechar. Por exemplo, un frasco
de cristal coa sa tapa.
Realiza o experimento.
Limpa ben o frasco e introduce nel a planta.
ncheo de auga, pero non completamente,
para que haxa un pouco de aire. Pchao e dixao
luz do sol durante unhas horas.
Interpreta os resultados.
Ao cabo do tempo comprobars que no frasco hai
moitas burbullas que non estaban ao inicio
doexperimento. As, podes deducir que asplantas
expulsan gas durante a fotosntese.
Reflexiona.
1
Que gas ou gases son os que puideron formar burbullas na auga?
Se este experimento se realizase en condicins de escuridade, obteranse

os mesmos resultados? Explica por que.
66
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 66
04/03/2015 8:20:12
Para explicar
Competencias
Chamar a atencin sobre a fotografa do neno. Preguntar:

Onde est? Por que saen burbullas do seu nariz? O neno
est debaixo da auga e polo nariz sae o aire dos seus pulmns, son as burbullas que vemos na fotografa. Esta fotografa est relacionada cos gases que desprenden as plantas tanto na respiracin coma na fotosntese.
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. Ao

abordar esta pxina, os alumnos debern aplicar os coecementos adquiridos sobre as plantas, a respiracin e a fotosntese. Aplcanse os coecementos tericos adquiridos e formlanse hipteses. importante fixarse nos diferentes pasos
e na orde en que se realizan.
Educacin cvica
Solucionario
Nas selvas e nos grandes bosques, as plantas que al viven

producen gran parte do osxeno que os seres vivos necesitamos para respirar. moi importante evitar a corta excesiva
das selvas porque unha forma de protexer a todos os seres
vivos do noso planeta.
86
1 Haber osxeno, froito da fotosntese e tamn dixido de
carbono procedente da respiracin.

2 A fotosntese necesita luz para realizarse, polo tanto, o
gas que aparecera se o experimento se fixese na escuridade sera o dixido de carbono.
SABER ESTUDAR
1
Propsitos
As necesidades das plantas para vivir son:

e unha
adecuada.
auga,
As plantas fabrican o seu alimento por medio da
A mestura de auga cos sales minerais o
e polo talo ata as follas a travs dos vasos
convrtese en zume
O zume
.
pola planta a travs dos vasos

da unidade.
,
.
, que ascende pola raz

.
NOTAS
pola fotosntese e distribese
Na fotosntese as plantas toman

e expulsan
e expulsan
.
que na respiracin toman
As plantas presentan reproducin sexual e
, mentres
Na reproducin sexual interveen as flores. Tras a polinizacin,

e o ovario no
.
os vulos transfrmanse en
A semente ao
d lugar a unha nova planta.
Na reproducin asexual participan outras partes distintas da flor,

e os tubrculos.
como os estolns, os rizomas, os
auga
sales
alimento
Fotosntese
de carbono
luz
REPRODUCIN
encia
Intelix stica
ling
asexual
polinizacin
polinizacin
estoln
VOCABULARIO. Define os seguintes termos:

nutricin
fotosntese
respiracin
polinizacin
semente
67
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 67
Competencias
Aprender a aprender. A elaboracin dun resumo da unidade de forma guiada axuda a reforzar os coecementos.
Completar e realizar esquemas con diferentes niveis e de diferentes disposicins, contribe a fixar os coecementos e a ordenalos para mostrar con claridade as relacins entre os contidos.
sa capacidade de elixir entre varias opcins e ten a oportunidade de probar novos camios e ideas.
Solucionario
04/03/2015 8:20:13
berianos. / dixido de carbono osxeno osxeno

dixido de carbono. /... asexual ... / ... sementes ....
froito / ... xerminar ... / bulbos.
2 Esquema. A. minerais/dixido/osxeno. B. sexual/me-
diante insectos/polo vento/rizoma/bulbo/tubrculo.

3 Vocabulario. Nutricin: funcin vital que nas plantas
consta de dous procesos: a fotosntese e a respiracin.

Fotosntese: proceso polo cal as plantas fabrican o seu
propio alimento. Respiracin: proceso polo cal as plantas
obteen enerxa. Polinizacin: o paso desde as antenas
dunha flor ao estigma doutra. Semente: gran dunha planta onde est o embrin que pode xerar unha nova planta.
1 R esumo. luz aire terra / fotosntese. /
zume bruto leosos. / bruto elaborado li-
87
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos

da unidade.
Indica o nome das estruturas ampliadas

e explica a sa funcin.
Escribe para que serven.

estomas
pelos absorbentes
clorofila
6
Debuxa no caderno un esquema

dunha rbore e sinala como entran
nela a auga, os sales minerais,
o dixido de carbono e a luz solar.
Explica o que son e a direccin que

seguen nunha planta o zume elaborado
e o zume bruto.
Copia no caderno e rotula todas

as partes da flor que identifiques.
PARA PENSAR. Un animal carnvoro

o que se alimenta doutros animais.
Mis recursos
Plantar algunhas sementes en oveiras
de plstico que se usarn a modo
de pebideiros. Trasplantalas en testos
cando alcancen o tamao adecuado.
2
Escribe oracins cos seguintes grupos

de palabras:
sales minerais, zume bruto, vasos
leosos, auga.
auga, vasos liberianos, zume elaborado,
alimentos.
Explica o que conseguen as plantas

coa fotosntese e o que conseguen
coa respiracin.
As plantas respiran e realizan

a fotosntese. Explica os procesos que
realizan durante o da e cales pola noite.
Completa o seguinte esquema:
correcto dicir que as plantas que

obteen sales minerais de pequenos
invertebrados son carnvoras?
10 O poto unha planta que se cultiva no
interior das nosas casas porque medra a

unhas temperaturas comprendidas entre
os 16 e os 20 C. Necesita moita luz pero
sen que lle dea o sol directamente. Medra
sobre terreos ricos en nutrientes e non
moi hmidos.
Explica se o poto podera vivir
nun xardn.
Colocaralo ao lado dunha vent
ou diante dela a certa distancia?
Xustifica a resposta.
Cada canto o regaras? Por que?
e a escuridade.
68
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 68
Solucionario
1 un corte transversal do talo (cor verde) dunha planta. Os
vasos liberianos (cor vermella) e os vasos leosos (cor azul).

Abaixo est o extremo dunha raz cos pelos absorbentes.
2 R. M. A mestura da auga cos sales minerais o zume
bruto, que ascende pola raz e polo talo ata as follas a travs dos vasos leosos. / O zume elaborado unha mestura de auga e alimentos que se transporta por todas as
partes da planta a travs dos vasos liberianos.
3 Coa fotosntese as plantas conseguen alimento. Coa respiracin conseguen osxeno.
4 Polo da fan a fotosntese e respiran. Pola noite respiran.
Debuxo de arriba. De esquerda a dereita: dixido de carbono, osxeno, auga e sales minerais, alimento. / Debuxo
de abaixo: osxeno, dixido de carbono.
88
04/03/2015 8:20:14
5 Os estomas serven para que o dixido de carbono e o
osxeno saian e entren nas follas.

Os pelos absorbentes serven para que a auga da terra
e os sales minerais disoltos pasen raz.
A clorofila serve para que as plantas poidan captar a
enerxa da luz.
6 R. G. Ver pxinas 60-61 do libro do alumno.
7 O zume bruto viaxa desde a raz onde se formou coa
auga e cos sales minerais da terra, que entran a travs
dos pelos absorbentes, e ascende polo talo ata as follas
a travs duns tubos moi finos chamados vasos leosos.
/ O zume elaborado prodcese nas follas e noutras partes verdes da planta. Transprtase por toda a planta a
travs dos vasos liberianos. Contn o alimento que a
planta necesita para vivir.
4
11 Le o seguinte texto e xustifica quen ten
razn: Xulio ou a sa avoa.

Xulio preguntoulle avoa por que sacaba
do cuarto as plantas antes de se deitar. A
avoa respondeulle que era perigoso durmir
con elas porque lle quitaban o osxeno.
Xulio explicoulle avoa que iso non
era certo porque as plantas producen
mis osxeno do que consomen.
NOTAS
14 As plantas necesitan luz para poder
medrar. Pensas que as sementes tamn

necesitan luz para xerminar? Explcao.
15 Observa as seguintes imaxes
e explica no caderno o mecanismo de

reproducin asexual que ten cada planta
e en que consiste.
A
12 TRABALLO COOPERATIVO. Dividdevos
en tres grupos distintos. Cada un far

xerminar unha semente diferente nun
bote cun algodn humedecido.
Probade cunha lentella, cun feixn
e cun garavanzo.
Anotade da a da o que vai acontecendo
e facede fotografas. Tras das semanas
de experiencia, elaborade un mural coas
fotos que fostes facendo e poede en
comn os datos para contrastalos e as
concusins s que chegastes.
13 Explica as seguintes oracins e pon
exemplos:
Algunhas plantas non teen flores, pero
poden reproducirse.
O pole viaxa dunhas flores a outras de
varias formas.
A partir do talo dunha planta pdese
formar outra.
e a escuridade.
16 USA AS TIC. As abellas son tiles para
as plantas e as persoas.
Busca informacin sobre estes insectos
polinizadores e redacta un breve texto en
que expliques os problemas que
ocasionara a sa desaparicin nunha zona
agraria con rbores froiteiras.
encia
Intelix stica
ling

actividades:
os experimentos con plantas que
se estn levando acabo na Estacin
Espacial Internacional. Explica que
utilidade cresque tera cultivar plantas
nas futuras viaxes espaciais.
B. Escribe unha historia de ficcin cientfica

sobre a colonizacin doutro planeta
en que as plantas xoguen un papel
fundamental.
C. Propn un experimento que sirva para
demostrar que as plantas necesitan
a luz para vivir. Indica os materiais
necesarios eospasos que seguir.
69
ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 69
8 R. G. De arriba abaixo e de esquerda a dereita: antera,
estame, ptalo, estigma, pole, pistilo, spalo, ovario.

10 R. L.
11 Ten razn Xulio. R. L.
12
Traballo cooperativo. R. L.
13 Na reproducin asexual interveen distintas partes das
plantas, das que se forma unha nova planta filla. o caso

dos xeranios, que se reproducen por escallos, e dos tulipns, que se reproducen mediante bulbos. / A polinizacin o paso do pole desde as anteras dunha flor ao estigma doutra. Pdese realizar, por exemplo, mediante o
vento e mediante insectos. Por exemplo, as abellas poli-
04/03/2015 8:20:17
nizan as flores do romeu e de queiroga. / Os escallos son

fragmentos de ramas que, ao plantalos, producen races
e dan lugar a novas plantas. Por exemplo, as roseiras reprodcense mediante escallos. / As follas e os talos medran sempre cara luz.
14 Non, porque as sementes non realizan a fotosntese e por
iso non necesitan a luz para xerminar.

15
A. Estoln. Os estolns son talos areos. Cando a xema
dun estoln da planta entra en contacto coa terra, bota

races e frmase unha nova planta. B. Tubrculo. Un tubrculo un talo subterrneo; se plantamos un tubrculo, del saen un talo areo e races, e transfrmase pouco
a pouco nunha planta completa.
16
Usa as TIC. R. L.
89
Os ecosistemas
Contidos da unidade
Os ecosistemas: medio fsico e seres vivos.
As relacins de alimentacin.
Cadeas e redes alimentarias.
As relacins beneficiosas e prexudiciais
entre os seres vivos dun ecosistema.
Cadea e rede alimentaria.
SABER
Ecosistema, ecosfera.
Flora, fauna.
VOCABULARIO
Poboacin, comunidade.
Hbitat.
Consumidor, produtor, descompoedor.
Mutualismo, comensalismo, parasitismo,
competencia.
LECTURA

o kelp.
COMUNICACIN ORAL
Dilogo sobre a importancia de manter

determinados ecosistemas marios.
ESCRITURA
Redaccin sobre o inquilinismo.

Identificacin de animais e do lugar
que habitan.
INTERPRETACIN
DE IMAXES
SABER FACER
Identificacin de fauna e flora dun ecosistema.

Identificacin e interpretacin
das caractersticas dun animal.
Anlise do debuxo dunha rede alimentaria.
Anlise da relacin de competencia.
USO DAS TIC
Procura de informacin sobre a relacin

entre os bfalos e as garzas.
Procura de informacin sobre o peixe pallaso
e a anemone.
SABER SER
90
TCNICAS DE ESTUDO
Clasificacin e organizacin de informacin

en tboas.
Elaborar unha rede alimentaria.
TAREFA FINAL
FORMACIN
EN VALORES
Interese por coecer e respectar a natureza.


RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora.

Natural Science 5

Proxecto do segundo trimestre. Os espazos
naturais.
Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
de exames.
Xaneiro
Febreiro
Marzo
91
Propsitos
Aprender, mediante a lectura dun
texto e a observacin de imaxes,
sobre os bosques de kelp como
exemplo de ecosistema acutico.
Os ecosistemas
Un bosque debaixo da auga

Cando pensamos nun bosque, imaxinamos un espazo cheo
de rbores, coma unha selva. Pero tamn, baixo o ocano,
algunhas algas como o kelp poden formar verdadeiros
bosques submarinos.
O kelp unha alga que forma grandes extensins debaixo

da auga. Pode chegar a medir mis de trinta metros de longo
e medrar mis de medio metro ao da debido abundancia de
nutrientes da auga. Como as algas non teen races, o kelp
agrrase s rochas do fondo cun disco adherente e mantense
vertical na auga porque ten unhas vesculas cheas de gas que
lle permiten flotar cara superficie.
Aos alumnos pode custarlles

comprender que hai ecosistemas
subacuticos, e que o kelp, que
unha alga, forme grandes extensins
baixo a auga. Mostrar mis fotos
do kelp axudar a comprender como .
Os bosques de kelp son un dos ecosistemas mis ricos

do planeta. Entre o kelp habitan, ademais de varios tipos
de algas diferentes, moitos peixes, mamferos, moluscos,
crustceos e, sobre todo, ourizos que se alimentan destas
algas. En zonas como Alasca, onde habitan as lontras marias,
habitual ver enormes grupos na superficie alimentndose
dos ourizos que viven nestes bosques.
Mis recursos
Respecto importancia do kelp,

hai que destacar que son barreiras
O descubrimento e a descricin do medio fsico
naturais que diminen a forza
e dos seres vivos deste ecosistema acutico foron
destrutiva das ondas e protexen a costa;
fundamentais para comprender tanto o seu funcionamento
contriben fixacin de carbono
coma o doutros ecosistemas diferentes.
producido de maneira natural ou pola
actividade humana; producen materia
orgnica e enerxa; manteen
a calidade da auga e estabilizan
De que xeito consegue o kelp manter a sa posicin
vertical na auga?
o substrato mario. Economicamente,
O ourizo de mar un animal herbvoro ou carnvoro?
a colleita de kelp, a alga principal
Describe como o kelp.
formadora destes bosques, ten unha
Por que cres que o kelp pode medrar tan rapidamente?
grande importancia en pases como
Que necesita para medrar?
Mxico. O kelp collitase para
ia
elixenc tica Observa a fotografa da pxina dereita e intenta describir
t
In
a extraccin de alxinatos
tem
o ecosistema.
ico-ma
e doutras substancias como lx
EXPRESIN ORAL. Os bosques de kelp son ecosistemas
emulsionantes. Os bosques de algas
moi importantes para as persoas. Comentade entre
todos dous motivos que o xustifiquen.
son o hbitat de moitos organismos
de importancia pesqueira como
70
a lagosta e o cogombro de mar.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Elaborar unha rede
alimentaria
Ao finalizar a unidade fars
un esquema das relacins
de alimentacin entre seres
vivos dun ecosistema.
Antes, vas aprender
como se relacionan
os seres vivos entre eles
e co medio.
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 70

Pdalles aos alumnos que fagan unha lista con todos los seres vivos que se mencionan no texto: kelp, algas diferentes,
peixes, mamferos, moluscos, crustceos, ourizos, lontras.
Noutra lista agruparanse as palabras que teen relacin cos
ecosistemas: bosque, selva, bosque submarino, ecosistema
acutico, medio fsico, seres vivos.
04/03/2015 8:19:49
Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave fundamental para incorporar novos coecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade necesario comprobar que todos os alumnos comprenden a importancia dos
seres vivos que realizan a fotosntese. Tamn que os seres vivos habitan nos lugares onde poden atopar todo o que necesitan.
Solucionario
Competencias
Comunicacin lingstica. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades favorcese e afinzase a comprensin lectora e desenvlvense as habilidades de comunicacin oral e escrita.
92
O kelp suxitase s rochas do fondo cun disco adherente
e mantense vertical na auga porque ten unhas vesculas
cheas de gas que lle permiten flotar cara superficie.
NOTAS
QUE SABES XA?
Os seres vivos e o medio

Os seres vivos clasifcanse
en cinco reinos: os animais,
as plantas, os fungos,
os protistas e as bacterias.
Os seres vivos habitan nos lugares

onde poden encontrar todo
o que necesitan.
1
Observa as fotografas
e describe os seres vivos
e o lugar en que habitan.
71
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 71
Os ourizos alimntanse de kelp, que son algas; polo tanto,

son animais herbvoros.
R. M. O kelp pode chegar a medir mis de trinta metros de
longo. Ten un talo fino do que saen as follas, que son grandes e moi longas. Ao longo do talo ten unhas vesculas
cheas de gas. Na base pose un disco adherente co que
se suxeita s rochas do fondo.
Pode medrar rapidamente debido abundancia de nutrientes da auga. Necesita auga, sales minerais e luz, pois, igual
ca as plantas, fabrica o seu alimento.
R. M. Este ecosistema acutico de auga salgada. Hai
numerosas algas chamadas kelp, que son moi grandes e
forman extensas acumulacins que parecen bosques ou
pradaras.
04/03/2015 8:19:59
Seguramente, habitarn diferentes tipos de animais; entre

eles, un de gran tamao a foca, coma a que vemos na fotografa.
Expresin oral. R. L. Indcanse suxestins no apartado
Mis recursos.
QUE SABES XA?
R. M. Os gorilas estn cubertos de pelo de cor escura, teen cabeza, tronco e catro extremidades con dedos. Estn
nun lugar moi verde, con vexetacin no chan e por todas
as partes. A gacela est cuberta por pelo alaranxado, ten
cabeza con cornos, pescozo longo, tronco e catro patas.
Pose pelaxe branca no ventre e na cabeza. Vive nun lugar
con herba seca e rbores separadas unhas das outras.
93
Losecosistemas
Os
ecosistemas
Propsitos
Un ecosistema es
oelconxunto
conjunto de
de seres
seres vivos
vivos que habitan
en un
nun
lugar,
lugar,
onde
donde
se relacionan
se relacionan
entreentre
eles,ellos,
e o medio
y el medio
fsico
fsico
en
queenviven.
el que viven.
Saber que un ecosistema

e que elementos o forman.
Por ejemplo,
exemplo,un
undesierto
deserto es
un
un ecosistema
ecosistema que est formado
pola
area,
as rochas,
o aire,
todostodos
os seres
habitan
por la
arena,
las rocas,
el aire,
los vivos
seresque
vivos
que
nel,
como
serpes,
escorpins,
cactos,
habitan
enos
l,camelos,
como loslagartos,
camellos,
lagartos,
serpientes,
espalmeiras,
e as palmeras,
relacins que
entreque
todos
corpiones,etc.,
cactus,
etc.,seyestablecen
las relaciones
se
eles
e o medio
entodos
que viven.
establecen
entre
ellos y el medio en el que viven.
Pode presentar dificultade
a comprensin dalgns conceptos
relacionados cos seres vivos
do ecosistema, como especie,
poboacin e comunidade. O debuxo
2 do libro est pensado para facilitar
a comprensin destes termos. Tamn
se dan mis suxestins no apartado
Para explicar.
ecosistema
ecosistema
Na
Terra
haihay
moitos
ecosistemas
diferentes.
Algns
son acuEn la
Tierra
muchos
ecosistemas
diferentes.
Algunos
son
ticos,
comocomo
un ro,
marelou
un olago,
e outros
sonson
terrestres,
acuticos,
uno ro,
mar
un lago,
y otros
terrescomo
un deserto,
unha una
selvaselva
ou unha
pradara.
tres, como
un desierto,
o una
pradera.
seres vivos
vivos
seres
A
o conxunto
formado
porpor
todos
os los
ecosistemas
Laecosfera
ecosferaes
el conjunto
formado
todos
ecosisteda
masTerra.
de la Tierra.
Os
ecosistema
Loselementos
elementosdun
de un
ecosistema
Os
compoentes:
Losecosistemas
ecosistemasestn
estnformados
formadospor
pordous
dos componentes:
o
el medio
medio fsico
fsico ey os
losseres
seresvivos.
vivos. 11
O
El medio fsico
fsico est
est formado
formado por
por todos
todosos
loscompoentes
componentesnon
no
vivos del
do ecosistema,
aire oe el
a auga,
ecosistema, como
como as
lasrochas,
rocas, elo aire
agua, ey por
un conjunto
conxuntode
defactores
factoresque
quetienen
teen gran
grande
influencia
sobre
influencia
sobre
los
os
seres
vivos,
como
a temperatura,
a humidade
a cantiseres
vivos,
como
la temperatura,
la humedad
o laecantidad
dade
luzllega
que al
chega
ao ecosistema.
de luzde
que
ecosistema.
Hai
tipos de
de medios:
medios: los
os terrestres
terrestres ye los
os acuticos.
Hay dous
dos tipos
acuticos.
Os
medios
terrestres
son
os
que
se
encontran
na terra;
Los medios terrestres son aquellos que se encuentran
en
polo
os seres
de aire.de aire.
tierra;tanto,
por tanto,
los vivos
seresestn
vivosrodeados
estn rodeados
medio
medio fsico
fsico
Losfactores
factores
medio
fsico
importantes
enmedios
estos
Os
dodel
medio
fsico
misms
importantes
nestes
medios
son la temperatura,
la humedad,
tipo dee suelo
son
a temperatura,
a humidade,
o tipo deel terreo
mais oy
el relieve.
relevo.
Losmedios
mediosacuticos
acuticosson
sonaqueles
aquellos
haymasa
una
Os
en en
queloshaique
unha
masa
de agua,
unun
mar,
un lago.
Los seres
de
auga,
como como
un mar,
ro un
ou ro
un olago.
Os seres
vivos
vivos
rodeados
por agua.
estn estn
rodeados
por auga.
Losfactores
factoresmis
ms influentes
influyentes
son
la cantidadde
desales
sal, la
luz,
Os
son
a cantidade
disollas corrientes,
la temperatura
y el tipo dee fondo.
Porfondo.
ejemtos,
a luz, as correntes,
a temperatura
o tipo de
plo, exemplo,
en el curso
dealto
un dun
ro influyen
mucho
Por
no alto
curso
ro inflen
moitosobre
sobre los
os
seres vivos la
fuerzadadecorrente
la corriente
y la baja
temperatura
a forza
e a baixa
temperatura
da
del agua.
auga.
Losseres
seresvivos
vivos
son
animales,
las plantas
todos
los
Os
son
os los
animais,
as plantas
e todosy os
demais
demsvivos,
serescomo
vivos,algas,
como fungos
algas, hongos
y bacterias,
que
seres
e bacterias,
que forman
formandoparte
del ecosistema.
parte
ecosistema.
O
detodos
todoslos
osseres
seresvivos
vivosque
queviven
vivenennala Terra
El conxunto
conjunto de
Tierracose
cese
de biosfera.
conoce co
connome
el nombre
de biosfera.
Componentes dun
Compoentes
de un
ecosistema.
ecosistema.
48
72
ES0000000018651 668816-Unidad
ES0000000025321
644559_Unidad04_12589.indd
05_19040.indd 48
72
Para explicar
Chamar a atencin dos alumnos sobre os recadros verdes do
debuxo 2. Refrense aos seres vivos do ecosistema. Sinalar
que o individuo o cadrado mis pequeno. O tamao dos recadros vai medrando a medida que se van inclundo mis seres vivos para indicar en orde crecente o nivel de organizacin: individuo, poboacin e comunidade.
Representar no encerado estes recadros cos nomes correspondentes das distintas especies de plantas e animais e o
nmero de individuos de cada unha delas. Esta informacin
visual facilitar a comprensin dos conceptos novos, a sa
aprendizaxe e memorizacin.
94
18/06/2014
04/03/2015 10:49:26
8:20:00
Outras actividades
Observacin do medio natural. Pdalles aos estudantes que
dediquen unha tarde a pasear por un parque ou calquera medio natural prximo sa vivenda. Suxralles que leven un caderno e un bolgrafo para anotar todo o que vexan neste ecosistema. Deben organizar as anotacins en das listaxes,
unha cos seres vivos e outra con compoentes non vivos.
Esta tarefa pode dividirse en das partes. A primeira pode
servir de motivacin antes de comezar o estudo dos ecosistemas e a ltima de repaso e afianzamento dos contidos da
epgrafe sobre os elementos dun ecosistema.
4
5
encia
Intelix cial
espa
Losseres
Os
seresvivos
vivosdo
delecosistema
ecosistema
Todos os
losseres
seresvivos
vivospertencen
pertenecen
a unha
a unaespecie
especie
determinada.
determinada. Por
Por
exemplo,
ejemplo,
os cabalos
los caballos
forman
forman
unha una
especie,
especie,
igual al
que
igual
as
que las cebras
cebras
e mais oas
laspapoulas.
amapolas.Os
Losmembros
miembrosdunha
de unamesma
misma
especie se
pdense
puedenreproducir
reproducirentre
entresi,s,pero
peronon
no cos
con doutra
los de
otra especie.
especie.
NOTAS
TRABAJA CON LA IMAGEN

TRabaLLa COa imaXe
Haz un esquema de llaves con
los
vivos del
Fai seres
un esquema
deecosistema.
chaves
Usa
este modelo:
cos seres
vivos do ecosistema.
Usa este modelo:
Todos os
losindividuos
individuosdunha
de una
especie
especie
queque
habitan
habitan
nunen
ecoun
ecosistema
sistema
forman
forman
unha
una
poboacin.
poblacin.
Nununecosistema
En
ecosistemahai
hay
moitas
muchas
poboacins
poblaciones
distintas.
distintas.
O conxunEl conjunto
to
de de
todas
todas
elasellas
constite
constituye
unhauna
comunidade.
comunidad.2 2
Os seres
Los
seresvivos
vivosmis
msabundantes
abundantesdun
de ecosistema
un ecosistema
adoitan
suelen
ser
seranimais
os
los animales
e as plantas.
y las plantas.
Os animais
Los animales
forman aforman
fauna la
dofauna
ecodel ecosistema
sistema
e as plantas
y las plantas
forman a
forman
flora. la flora.
ZZ
ZZ
]] Flora ]][
]] Flora []]
\\
Seres vivos [
Seres vivos [
ZZ
]]
]
Fauna ]
]] Fauna [][
]
\\
\\
tamargueira
taray
carrizo
carriza
espadaa
espadana
liblula
INdIvIduO
individuO
focha comn
galiola
negra
nade azuln
lavanco
real
rana
ra
comn
comn
POBLACIN
PObOaCin
COMuNIdAd
COmunidade
2
lentella
lenteja
de ro
agua
del ecosistema
ecosistema dunha
de unapequena
pequealagoa.
laguna.
Seres vivos do
ACTIVIDADES
1
Define os
los seguintes
siguientestermos.
trminos.
poboacin
poblacin comunidade
comunidad especie
especie
flora ecosistema ecosfera
Sera posible
Sera
posibleatopar
encontrar
un ecosistema en que
el que
ssolo
hubiera seres
houbese
seresvivos?
vivos?
Explica por que.
qu.
encia
Intelix lista
r
natu a
49
73
ES0000000018651 668816-Unidad
ES0000000025321
644559_Unidad04_12589.indd
05_19040.indd 49
73
Educacin cvica
Os accidentes dos petroleiros poden orixinar a vertedura de
grandes cantidades no mar desta substancia; o que se coece como marea negra. O impacto nos seres vivos e no medio fsico mario produce gran destrucin e ten un impacto
negativo durante moitos anos.
Traballa coa imaxe

Debuxo 1. Seres vivos: aguia, saltn, lagarta, serpe, cabra
monts, margaridas, azucenas silvestres, abetos. Medio fsico: solo, grandes rochas, montaas, aire, xeo.
Debuxo 2. Flora: carriza, tamargueira, espadana, lentella de
ro. Fauna: galiola negra, liblula, lavanco real, ra comn.
18/06/2014
04/03/2015 10:49:28
8:20:02
Solucionario
1 Poboacin: todos os individuos dunha especie que habi-
tan nun ecosistema. Comunidade: conxunto de todas as

poboacins distintas que hai nun ecosistema. Especie:
seres vivos que se poden reproducir entre si e comparten
moitas caractersticas comns. Flora: conxunto de plantas dun ecosistema. Ecosistema: conxunto de seres vivos que habitan nun lugar, onde se relacionan entre eles,
e o medio fsico en que viven. Ecosfera: conxunto de todos os ecosistemas da Terra.
2 R. M. Non sera posible porque os seres vivos necesitan
un medio fsico onde vivir, por exemplo terra ou auga.

Ademais, necesitan do aire o osxeno para respirar, e as
plantas, o dixido de carbono.
95
Los
A
relacin
ecosistemas
entre os seres vivos e oecosistema
medio fsico
Propsitos
Coecer as relacins que
se establecen entre os seres vivos
e o medio fsico dun ecosistema.
Mis recursos
Na pxina web de National
Geographic Kids hai informacin
sobre o oso polar. unha ficha
interactiva con informacin variada:
pdense escoitar os sons do oso,
ver un vdeo sobre a sada do tobo
dunha nai e das sas cras, textos
e fotos, un globo terrqueo
coa localizacin do territorio do oso
polar e outros elementos.
Os textos estn en ingls, por iso
poden aproveitarse tamn para
practicar este idioma.
Para acceder a esta informacin
pdese teclear nun buscador
de Internet: National Geographic
Kids polar bear ou ben entrar
na pxina e seleccionar a pestana
superior Animals & pets.
Algns factores do medio inflen mis ca outros nos seres

Un ecosistema
es el conjunto
de seres vivos
que habitan
vivos,
pero polo xeral
a combinacin
de varios
factores
lugar, donde
ellos,
y el
medio
o en
queunpermite
que unse
serrelacionan
vivo habiteentre
ou non
nun
lugar
confsico en el que viven.
creto.
Por
exemplo,un
algunhas
como os fentos,
Por ejemplo,
desierto plantas,
es un ecosistema
que estnecesitan
formado
vivir
enarena,
lugares
sombra;
en todos
cambio,
comoque
as
por la
lascon
rocas,
el aire,
los outras,
seres vivos
acieiras,
necesitan
moito
sol.
Por
iso,
os
fentos
crecen
en
habitan en l, como los camellos, lagartos, serpientes, esambientes
e as acieiras,
corpiones, sombrizos
cactus, palmeras,
etc., yen
lasambientes
relacionessolleiros.
que se
establecen
y el medio
en el que
viven.
Os
animais entre
tamntodos
teenellos
distintas
necesidades
e non
poden
vivir
calquera
sitio. As ecosistemas
ras, por exemplo,
s poden
estarson
en
En laen
Tierra
hay muchos
diferentes.
Algunos
lugares
moicomo
hmidos
e preto
daoauga,
easybaleas
unicamenacuticos,
un ro,
el mar
un lago,
otros son
terreste
poden
mar. una selva o una pradera.
tres,
comovivir
un no
desierto,
La ecosfera es el conjunto formado por todos los ecosisteChmase hbitat s condicins ambientais que existen no
mas de la Tierra.
lugar do ecosistema en que habita unha especie. Ese
sitio o mis adecuado para cubrir as necesidades vitais
Los
elementos de un ecosistema
da especie.
O hbitat das amanitas o chan

do bosque. Al a capa de follas
seres vivos
mortas crea unhas condicins
de humidade adecuadas para
que vivan estes cogomelos.
Cada
ser vivo ten unhas
e habita no
Los ecosistemas
estn necesidades
formados pordiferentes
dos componentes:
1
lugar
ondefsico
pode ysatisfacelas.
1
el medio
los seres vivos.
Os
seres
vivos
adptanse
aolosmedio
El medio
fsico
est formado
por todos
componentes no
vivos del ecosistema, como las rocas, el aire o el agua, y por
Os seres vivos teen distintas necesidades. Cada especie
un conjunto de factores que tienen gran influencia sobre los
ten unhas caractersticas e comprtase dunha forma conseres vivos, como la temperatura, la humedad o la cantidad
creta para poder sobrevivir. 2
de luz que llega al ecosistema.
Hay
dos
tipos
medios:
terrestres
y los ao
acuticos.
Dise
que
os de
seres
vivos los
estn
adaptados
medio en
que
habitan.
Los medios terrestres son aquellos que se encuentran en
tierra; por tanto, los seres vivos estn rodeados de aire.
NoLos
deserto,
pordel
exemplo,
os factores
do medio fsico
mis
factores
medio fsico
ms importantes
en estos
determinantes
son
a escaseza de
auga e a pobreza
dosuelo
terreo.y
medios son la
temperatura,
la humedad,
el tipo de
Polo
tanto, nestes lugares poden vivir poucas plantas e pouel relieve.
cos animais, s os que estn adaptados a esas altas temLos medios acuticos son aquellos en los que hay una
peraturas e a subsistir en terreos pouco frtiles e case sen
masa de agua, como un mar, un ro o un lago. Los seres
auga, como os cactos e as serpes do deserto.
vivos estn rodeados por agua.
medio fsico
encia
Intelix lista
r
natu a
TRABALLA COA IMAXE

Fxate ben no oso polar e encontra
polo menos outra caracterstica do
seucorpo que o axude a sobrevivir
no medio en que vive.
Los factores ms influyentes son la cantidad de sal, la luz,

las corrientes, la temperatura y el tipo de fondo. Por ejemplo, en el curso alto de un ro influyen mucho sobre los
seres vivos la fuerza de la corriente y la baja temperatura
del agua.
Los seres vivos son los animales, las plantas y todos los
dems seres vivos, como algas, hongos y bacterias, que
forman parte del ecosistema.
El conjunto de todos los seres vivos que viven en la Tierra se

conoce con el nombre de biosfera.
Os osos polares estn adaptados

vida no Polo Norte. Teen unpelo
moi mesto e unha gran capa de graxa
Componentes
debaixo
da pel de
queun
osecosistema.
illa dofro.
48
74
ES0000000018651 668816-Unidad
ES0000000025321
644559_Unidad04_12589.indd
05_19040.indd 48
74
Outras actividades
De que maneira pode un ser vivo modificar o medio? Facerlles aos alumnos esta pregunta e pedir que o expliquen
con exemplos coma os seguintes:
Os pieiros suxeitan coas sas races o terreo, evitan que
se erosione e favorece a vida nel doutros seres vivos, como
insectos.
As toupas tamn escavan galeras no terreo e contriben a
airealo e transformalo.
O leirn enterra sementes e contribe ao crecemento do
bosque.
As plantas e as algas, ao facer a fotosntese, desprenden
osxeno que vai atmosfera.
96
18/06/2014
04/03/2015 10:49:26
8:20:04
Os castores cortan rbores e crean pequenas pozas, desta forma modifican o ro e inflen na vida doutros seres vivos cos que comparten hbitat.
PARA AMPLIAR
A cor dos animais e a sa adaptacin ao medio. Para facilitar a comprensin das distintas adaptacins dos animais
ao medio, sera til mostrar fotografas doutros exemplos,
como a perdiz nival, de cor branca; o camalen coas sas
distintas cores; o rodaballo, oculto no terreo mario; a sepia
e as sas tonalidades cambiantes.
fcil atopar estas imaxes en Internet tecleando o nome dos
distintos animais. A partir deles, os alumnos e as alumnas deben describir o aspecto do animal e relacionalo coa sa
adaptacin ao medio en que vive.
4
5
NOTAS
Losseres
Os
seresvivos
vivostransforman
del ecosistema
o medio
Por outra
Todos
los parte,
seres vivos
os seres
pertenecen
vivos tamn
a unamodifican
especie determinao medio fda. Por
sico.
Porejemplo,
exemplo,
losmoitos
caballos
animais,
forman
como
una as
especie,
miocas
al igual
eas
que las cebras
toupas,
escavanogaleras
las amapolas.
na terraLos
e con
miembros
esta accin
de una
contriben
misma
especie
a
aireala se
e transformala.
pueden reproducir
Outrosentre
animais,
s, pero
como
no ocon
leirn,
los de
os
otra especie.
esquos
eos gaios, enterran sementes para almacenalas;
cando algunhas xerminan, contriben ao crecemento do
3 individuos de una especie que habitan en un
bosque.
Todos los
ecosistema
formanque
unaconstren
poblacin.
Tamn hai animais
grandes estruturas. Por
exemplo, os plipos de coral son capaces de crear arrecifes.
En un arrecifes
ecosistema
hayformados
muchas poblaciones
distintas.
El conEstes
estn
pola acumulacin
do material
juntoconstite
de todasoellas
constituye
una dos
comunidad.
que
esqueleto
externo
corais que2morreron.
TRABAJA CON LA IMAGEN

Haz un esquema de llaves con
los seres vivos del ecosistema.
Usa este modelo:
O
maior
arrecife
mundo
a grande
barreira
de coral austraLos
seres
vivos do
ms
abundantes
un ecosistema
suelen
liana,
se estende
ao longoLos
de animales
2.600kmforman
e que la
sefauna
pode
ser losque
animales
y las plantas.
4
ver
desde o espazo.
del ecosistema
y las plantas
forman la flora.
A
Z
Z] Flora ][ ]
] \
Seres vivos [
Z]
Os castores]cortan rbores
Fauna [ e sanas para
pozas.
] crear pequenas
]
Desta forma modifican o-ro e inflen
\
\
na vida doutros seres vivos.
B
taray
carrizo
espadaa
liblula
INdIvIduO
focha comn
Transformacins do medio realizadas

por algns seres vivos. A. Gran barreira
de coral de Queensland, Australia. B.
Algns trmites fabrican termiteiros con
barro que poden medir mis de tres
metros.
nade azuln
ACTIVIDADES
1
Os percebes
e os mexillns teen
POBLACIN
ventosas para agarrarse s rochas.
Describe
o medio ao que estnlenteja
COMuNIdAd
de agua
adaptados estes animais.
rana comn
Das seguintes adaptacins,
explicacales estn relacionadas
coatemperatura, cales coa luz
ecales coa auga.
No deserto hai moitos animais que

de da viven en tobos escavados
debaixo da terra.
Seres vivos del ecosistema de una pequea laguna.
ACTIVIDADES
1
Define los siguientes trminos.

poblacin comunidad especie
flora ecosistema ecosfera
Algunhas algas teen vexigas cheas

de aire posible
para manterse
erguidas
Sera
encontrar
e chegar
ata a superficie.
un
ecosistema
en el que solo
hubiera
vivos?
Algunhasseres
plantas
poden acumular
Explica
porseus
qu.talos.
auga nos
49
75
ES0000000018651 668816-Unidad
ES0000000025321
644559_Unidad04_12589.indd
05_19040.indd 49
75
Educacin cvica
18/06/2014
04/03/2015 10:49:28
8:20:08
Solucionario
As plantas e as algas, ao facer a fotosntese, desprenden

osxeno que vai atmosfera. Esta unha das modificacins
mis importantes que os seres vivos fixeron na Terra, xa que,
ata a sa aparicin, a atmosfera practicamente non tia
osxeno.
1 Viven nun medio acutico mario con rochas ou outros
Faga notar a importancia das plantas e das algas, xa que

destes seres vivos procede o osxeno que todos os seres vivos respiramos.
animais que de da viven en tobos baixo a terra.
Traballa coa imaxe

R. M. O pelo do oso polar de cor branca; isto permtelle ca-
soportes, onde a forza da auga (correntes, ondada) pode

desprazalos dun lugar a outro. Por iso importante que
tean unha forma de permanecer fixos no substrato.
2 Relacionadas coa temperatura. No deserto hai moitos
Relacionadas coa luz. Algunhas algas teen vexigas

cheas de aire para manterse erguidas e chegar ata a
superficie.
Relacionadas coa auga. Algunhas plantas poden acumular auga nos seus talos.
muflarse na neve.
97
As relacins de alimentacin
Propsitos
Coecer as relacins de alimentacin
entre os seres vivos dun
ecosistema, as como a forma
de representalas.
Quizais sexa necesario lembrar
as caractersticas dos
microorganismos e dos fungos.
Nun ecosistema os seres vivos relacinanse co

medio en que habitan e co resto de organismos
con que conviven. Unha das relacins mis importantes que se establece entre os seres vivos
a de alimentacin.
A alimentacin no ecosistema
Nos ecosistemas encontramos diferentes tipos
de seres vivos segundo a alimentacin. As plantas e as algas fabrican o seu propio alimento, por
iso reciben o nome de produtores.
Os animais non poden fabricar o seu alimento.
Consgueno dos seres vivos de que se alimentan.
Por iso, aos animais chmasmoslles consumidores. Hai varios tipos:
1. Os fungos parcense aos animais

en que non son capaces
de fabricar o seu propio alimento
e s plantas en que non
se desprazan.
2. Os microorganismos son seres
vivos moi pequenos non visibles
a simple vista. A este grupo
pertencen as bacterias, algunhas
algas e certos fungos.
A herba un organismo produtor, os coellos son

consumidores primarios e o raposo unconsumidor
secundario.
Cadea alimentaria dun bosque.
Os consumidores primarios son os herbvoros,

como os saltns e os coellos, que se alimentan
de plantas.
Os consumidores secundarios son os animais
carnvoros, que se alimentan doutros animais.
o caso, por exemplo, dos lobos e mais das
araas. Tamn hai consumidores terciarios, que
se alimentan dos secundarios; cuaternarios,
etctera. 1
Os preeiros, como os voitres, alimntanse dos
cadveres doutros animais.
Nos ecosistemas tamn hai descompoedores.
Son microorganismos e fungos que se alimentan
de restos doutros seres vivos, como a follaxe, e
que os descompoen totalmente.
As cadeas alimentarias
Os seres vivos dun ecosistema alimntanse uns
dos outros.
Para representar as relacins de alimentacin
utilzase un esquema chamado cadea alimentaria.
Por exemplo, os coellos alimntanse de herba e
os raposos comen coellos. Estes tres seres vivos
forman unha cadea alimentaria que se pode representar con imaxes e frechas; as frechas van
desde o ser vivo que serve de alimento cara ao
que o come. 2
76
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 76
04/03/2015 8:20:13
Outras actividades
PARA AMPLIAR
Pdalles aos alumnos que elaboren un mural onde se represente un ecosistema con todos os seus compoentes e algunhas das relacins que existen entre os seres vivos que o
forman. Indquelles que poden utilizar materiais moi diversos,
como fotografas, follas secas, cascas de rbores, area, plastilina, lapis de cores, rotuladores, la, tmperas...
A cor como estratexia de supervivencia. Comente que algns seres vivos posen unhas determinadas caractersticas
para indicarlles a outros seres vivos que non son comestibles,
como, por exemplo, as brillantes cores que teen algunhas
ras que viven en Costa Rica, cuxa pel moi velenosa. Explique que para estes animais a cor da pel a sa defensa.
Mstrelles aos alumnos fotografas da ra velenosa vermella e
azul ou ra blue jeans.
Pregunte que significa esta expresin (pantalns vaqueiros) e
por que cren que esta ra se chama as (o seu corpo vermello e as patas posteriores azuis).
98
Educacin cvica
Faga que os alumnos tomen conciencia de que actualmente
a pesca indiscriminada est levando destrucin de ecosistemas acuticos e ao conseguinte esgotamento de recursos
pesqueiros. Algns mtodos de pesca capturan peixe non
apto para o consumo; s veces captranse peixes moi pe-
NOTAS
As redes alimentarias
TRABALLA COA IMAXE
As cadeas alimentarias representan as relacins

de alimentacin nun ecosistema. Anda que son
moi tiles, s veces son insuficientes. Isto dbese a que nun ecosistema cada especie pode pertencer a varias cadeas diferentes.
Que seres vivos son os produtores na Antrtida?

Cal o consumidor primario?
Di o nome dun consumidor secundario, outro
terciario e outro cuaternario.
As redes alimentarias son unha representacin

das distintas cadeas alimentarias que se establecen nun ecosistema. 3
Escribe das cadeas alimentarias baseadas

na rede da Antrtida.
foca de Ross
krill
foca cangrexeira
algas
microscpicas
foca leopardo
luras
pingn
emperador
candorca
pingn Adelia
peixes
palleira
balea azul
Rede alimentaria no ecosistema da Antrtida.
encia
Intelix cial
espa
ACTIVIDADES
1
Le e contesta.
Nun trigal hai saltns que se
alimentan do trigo, lagartas que
comen saltns e aguiachos que
comen lagartas.
Que ser vivo o produtor?
E cales son os consumidores primarios,
secundarios e terciarios?
No trigal tamn hai ratos de campo,

que se alimentan do trigo e serven
de alimento aos aguiachos.
Tendo en conta esta informacin
e a da actividade anterior, debuxa
unharede alimentaria do trigal.
Haber seres vivos descompoedores
no ecosistema? Explica por que.
77
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 77
04/03/2015 8:20:15
quenos que anda non chegaron a adultos e non se puideron

reproducir. Pregunte que problemas orixina isto.
Consumidor secundario: lura. Consumidor terciario: foca

de Ross. Consumidor cuaternario: candorca.
Indague se coecen que algns peixes que comemos proceden de piscifactoras en que se cran para o consumo humano. Reflexionen sobre as vantaxes das piscifactoras.
Cadea alimentaria: algas microscpicas, krill, lura, foca de

Ross, candorca. Cadea alimentaria: peixes, pingn Adelia,
palleira.
Traballa coa imaxe
Solucionario
Pdalles aos alumnos que se fixen nas frechas que unen os

seres vivos. A punta indica que ser vivo come ao outro (por
exemplo, o krill come algas). Entre os peixes e as luras hai
das frechas, unha en cada sentido. Isto indica que os dous
seres vivos poden comerse mutuamente.
Os produtores son as algas microscpicas.
O consumidor primario o krill.
1 Produtores: plantas de trigo. Consumidores primarios:
saltns. Consumidores secundarios: lagartas. Consumidores terciarios: aguiachos.

2 R. G.
Si, haber seres vivos descompoedores. Se non fose

por eles, acumularanse os cadveres e restos de seres
vivos.
99
Outras relacins entre os seres vivos

Propsitos
Coecer outros tipos de relacins
entre os seres vivos
dun ecosistema.
Ademais das relacins de alimentacin, entre os seres vivos

de distintas especies establcense outras relacins. Estas
poden ser beneficiosas ou prexudiciais para as especies que
participan nelas.
O mutualismo
Distinguir se as relacins son

beneficiosas ou prexudiciais para
as especies que participan nelas.
O mutualismo unha relacin que se establece entre

Mostra que a abella silvestre est

en perigo de extincin. O seu papel
nos ecosistemas fundamental,
e a sa desaparicin tera
consecuencias desastrosas para
toda a Terra.
As abellas alimntanse do nctar

edo pole das flores, que transportan
pegado no seu corpo ata outros
lugares.
As quenllas non saen beneficiadas

nin prexudicadas polas rmoras
que as acompaan.
o caso, por exemplo, das abellas e das flores. As abellas

conseguen o nctar das flores para alimentarse e as plantas
conseguen un medio de transporte para que o seu pole chegue ata outras flores. 1
Mis recursos
Na pxina web de RTVE pdese
ver o vdeo do programa Crnicas
Perigo na colmea.
O comensalismo
O comensalismo un tipo de relacin en que un ser vivo
se alimenta dos restos de comida doutro ser vivo.
Ao facer isto, o comensal non lle causa ningn prexuzo nin
beneficio ao outro ser vivo. Por exemplo, os peixes rmora
que acompaan as quenllas alimntanse dos restos de alimentos que estas van deixando, sen prexudicalas. 2
SABER MIS
Para ver o vdeo escrbese

nun buscador de Internet: Crnicas
Perigo na colmea.
Os individuos dunha mesma especie tamn poden
asociarse para obter un beneficio.
Por exemplo, nunha colmea poden vivir unhas
70.000 abellas en grupos organizados en que cada
un realiza unha funcin.
A abella mestra funda a colmea

e pon os ovos que darn lugar
a novas abellas.
Dentro dunha colmea conviven unha soa abella

mestra, uns centenares de abzcaros e o resto son
abellas obreiras. Cada tipo de abella realiza unha
funcin; isto chmase divisin do traballo. Aos insectos que teen divisin de traballo e viven en
sociedade chammoslles insectos sociais.
As obreiras son abellas femia

que realizan tarefas como recoller
pole e coidar das larvas.
Os abzcaros ou abellns son

as abellas macho que fecundan
a abella mestra no voo nupcial.
78
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 78
Para explicar
Pdense utilizar mis exemplos para facilitar a comprensin
das diferentes relacins entre seres vivos.
As gambas limpadoras e as moreas son un exemplo de
mutualismo. As gambas retiran os restos de comida da
boca das moreas. As primeiras obteen alimento e as segundas limpeza.
04/03/2015 8:20:20
Debaixo das grandes rbores non medran outras plantas

porque non conseguen suficiente luz. Entre as rbores e as
outras plantas hai unha relacin de competencia.
Saber mis
Na fotografa da esquerda pdalles aos alumnos que se fixen
na abella do centro. a mestra e pdese distinguir das demais porque o seu abdome moi alongado.
A relacin entre lens e voitres un exemplo de comensalismo. Os lens capturan presas e os voitres alimntanse
dos seus restos.
Na fotografa central, a abella pousada na flor, pdalles aos

alumnos que se fixen nas patas traseiras, al encntrase o
pole que a abella transporta.
Os pulgns e as roseiras son un exemplo de parasitismo.

O pulgn absorbe os nutrientes da roseira, que debilita e
prexudica.
Na fotografa da dereita vemos o abzcaro, que se distingue

da obreira porque ten os ollos moi grandes e o seu corpo
mis largo.
100
NOTAS
O parasitismo
O parasitismo prodcese cando un ser vivo obtn
un beneficio doutro, que resulta prexudicado.
Por exemplo, as pulgas viven sobre a pel dos cans e chchanlles o sangue para alimentarse. Os cans saen prexudicados porque lles producen un intenso prodo. 3
A competencia
A competencia dse cando das especies teen
as mesmas necesidades.
TRABALLA COA IMAXE
Por exemplo, das especies poden comer os mesmos alimentos ou refuxiarse nos mesmos lugares. o caso dos
esquos e dos leirns, que compiten por ocupar os ocos das
rbores onde viven. 4
Nunha relacin de competencia, as das especies resultan
prexudicadas.
As pulgas son parasitos dos cans e doutros animais

mamferos.
Describe como o parasito

da fotografa. Coeces algn parasito
das persoas?
Ademais de polo espazo, por que
outra necesidade pensas que
compiten os esquos e os leirns?
Entre os esquos e os leirns establcese

unha relacin de competencia.
ACTIVIDADES
1
En que tipo de relacin saen beneficiados os dous

seres vivos que se relacionan?
Cando se produce unha situacin de competencia

entre seres vivos?
USA AS TIC. Entre os bfalos e as garzas hai

unha relacin de mutualismo. Busca informacin
e explica en que consiste.
Entre as hienas e os voitres que viven na sabana,

que tipo de relacin pensas que se establece?
79
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 79
Competencias
de imaxes. Propoa que busquen algn vdeo en que se poida observar estes animais na natureza.
04/03/2015 8:20:24
Solucionario
1 O mutualismo unha relacin que se establece entre

2 A competencia dse cando das especies que viven no
mesmo sitio teen as mesmas necesidades.
Traballa coa imaxe

R. M. As pulgas son insectos moi pequenos. Carecen de
s e teen seis patas. A cabeza pequena, o trax curto e
o abdome groso. As seis patas saen do abdome. Parasitos
das persoas: piollo, lombriga intestinal, tenia.
Compiten polo alimento. Ambos os animais comen sementes, follas, froitos secos e outras partes de plantas.
3 Usa as TIC. R. M. As garzas dos bois (Bubulcus ibis) son
aves que se alimentan dos parasitos que hai na pel dos

bfalos. Tanto a garza coma o bfalo obteen beneficio
desta relacin: un obtn alimento e outro desparasitacin; polo tanto, unha relacin de mutualismo.
4 As das especies, a hiena e o voitre, compiten pola prea
(restos de animais mortos) da que se alimentan, polo tanto, unha relacin de competencia.
101
SABER FACER
Propsitos
Elaborar unha rede alimentaria
Elaborar unha rede alimentaria.
Observa como se fai

1. Identifcanse os seres vivos do ecosistema e antanse os seus nomes nunha lista.
carriza
clave darse de conta da importancia

de debuxar a punta de frecha
segundo este cdigo: ao lado do ser
vivo que come ao anterior.
lontra
cbrega
galias de ro
barbo
ra
ditisco
algas
NOTAS
2. Bscase informacin sobre a sa alimentacin e clasifcanse nunha tboa.
Produtores
Consumidores primarios
Consumidores secundarios
Consumidores terciarios
Carriza
Galias de ro
Ra
Cbrega
Ditisco
Lontra
Algas
Barbo
3. Para comezar a elaborar a rede,

sitanse en varias filas os seres vivos.
Na primeira fila colcanse
os produtores; na segunda,
os consumidores primarios;
na terceira, os secundarios;
e na cuarta, os terciarios.
4. Finalmente debxanse as frechas
que indican as relacins de
alimentacin entre os seres vivos.
cbrega
lontra
barbo
ditisco
ra
galias de ro
algas
carriza

1
Sigue os pasos do exemplo anterior e debuxa unha rede alimentaria

cos seguintes seres vivos dun bosque: raposo, coello, saltns, rbedos, rato,
herbas, acieiras e corvo.
Para facelo ten en conta a seguinte informacin: os raposos comen pequenos
mamferos, froitos e insectos; os coellos e os saltns comen herba; os ratos, froitos
esementes; e os corvos alimntanse de froitos e pequenos insectos.
80
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 80
04/03/2015 8:20:26
Competencias
Unha vez completada a tboa segundo a alimentacin dos

seres vivos do bosque, pdalles aos alumnos que rodeen
cada ser vivo cun trazo segundo este cdigo de cor: produtores, verde; consumidores primarios, vermello; consumidores secundarios, azul; consumidores terciarios, laranxa.
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. o

momento de aplicar os coecementos adquiridos para realizar a Tarefa final proposta ao principio da unidade. Pida que
observen o debuxo e o esquema da rede alimentaria. Tamn
que sigan os pasos do exemplo resolto.
Despois, colocar os seres vivos en filas. Na primeira fila, rbedos, herbas, faias; na segunda, coellos, saltns, ratos; na
terceira, corvos; e na cuarta, raposos.
Solucionario
O ltimo paso consiste en debuxar as frechas que indican as

relacins de alimentacin entre os seres vivos. Sinalar a importancia de debuxar a punta de frecha no lugar adecuado,
sempre desde o ser vivo que serve de alimento cara ao que o
come.
102
1 R. G. Na tboa que hai que elaborar en primeiro lugar, co-
lcanse na primeira fila os produtores: rbedos (froitos),

herbas, faias (sementes); na segunda, os consumidores
primarios: coellos, saltns, ratos; na terceira, os secundarios: corvos; e na cuarta, os terciarios: raposos.
SABER ESTUDAR
1
Propsitos

da unidade empregando
para iso estratexias que facilitan
a aprendizaxe, como o resumo,
o esquema, as tboas e o uso
preciso do vocabulario cientfico.
Nun ecosistema diferncianse dous compoentes, os

. Os individuos dunha
que habitan nun ecosistema
e o medio
de todas elas constite a
.
forman unha poboacin, e o
O lugar mis adecuado do ecosistema para cubrir as necesidades vitais
.
dunha especie chmase
ao medio en que habitan.
Os seres vivos estn
Nos ecosistemas hai seres vivos

, que fabrican o seu alimento;
, que deben alimentarse doutros seres vivos.
e seres vivos
, que se alimentan de restos.
Ademais, hai
NOTAS
alimentarias.
As relacins de alimentacin represntanse con cadeas e

Entre os seres vivos tamn se establecen relacins que poden
, como o mutualismo e o
, ou prexudiciais,
ser
.
como oparasitismo e a
OS ECOSISTEMAS
estn formados por
medio
seres
terrestre
animais
algas, fungos,
, etc.
RElACInS dOS SERES vIvOS
co
fsico
ao medio
3
modificacin do medio
con outros
de
outros tipos
Copia e completa a tboa no caderno.

Relacins entre os seres vivos dun ecosistema
Ambos os seres vivos saen beneficiados
Comensalismo
Parasitismo
As das especies resultan prexudicadas
81
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 81
Solucionario
1 Resumo: animais .... fsico ... especie .... conxunto
......comunidade./ ... hbitat. / ... adaptados... / produtores consumidores preeiros / redes / beneficiosas comensalismo competencia.
04/03/2015 8:20:27
3 Mutualismo / Un ser vivo alimntase dos restos de comi-
da doutro ser vivo / Un ser vivo obtn un beneficio doutro, que resulta prexudicado / Competencia.
2
Esquema. A. Os ecosistemas estn formados polo me-
dio fsico, terrestre e acutico. Seres vivos, animais, plantas, algas, fungos, bacterias, etc. B. Relacins de seres
vivos co medio fsico, adaptacin ao medio e modificacin do medio.
Relacins de seres vivos con outros seres vivos, da mesma especie e doutros tipos.
103
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos

da unidade.
As seguintes oracins conteen erros.

Encntraos, explica cales son e escribe
as oracins correctamente no caderno.
A comunidade o conxunto de todos

os animais dun ecosistema.
Un castieiro dun souto
un individuo que forma parte
da poboacin de distintas rbores
dese ecosistema.
Mis recursos
Pode ser oportuno ver cos alumnos
a pelcula de animacin Buscando
a Nemo. O personaxe principal,
Nemo, un peixe pallaso. Hai outros
animais: quenllas, medusas,
tartarugas Ten interesantes
valores relacionados coa familia,
a amizade e a perseveranza.
Nun prado hai perdices que se

alimentan de plantas e de insectos;
tamn hai raposos e falcns peregrinos
que comen as perdices. Nese prado,
ademais, viven cortas que se alimentan
das plantas e que son alimento
dos raposos.
Indica as diferenzas entre estes termos.

Ecosfera e biosfera.
Flora e fauna.
Perdiz
Corta
Poboacin e comunidade.
3
Fai unha tboa coma a seguinte para

clasificar os seres vivos que viven
noprado segundo as sas relacins
de alimentacin.

Hbitat
Ser vivo
Terreo do bosque
entre a follaxe.
Cogomelo amanita
Produtores
Fento
Consumidores Consumidores
primarios
secundarios
Golfio
Debuxa unha cadea alimentaria do prado

coa perdiz e outra coa corta.
Ra
4
O raposo rtico cambia o pelo branco

de inverno por outro pardo. Que vantaxe
lle d ao raposo esta adaptacin?
Elabora unha rede alimentaria que

incla todas as relacins alimentarias
do prado.
8
Define os seguintes termos e pon

un exemplo dun ser vivo que pertenza
acada tipo.
produtor
consumidor
preeiro
descompoedor
Explica o que unha cadea alimentaria

efai unha en que intervean un rato,
unha cbrega e unha aguia cobreira.
Tras estudar un ecosistema,

debuxronse diversas cadeas
alimentarias, en que cada ser vivo
est representado por unha letra.
E
Reflexiona e debuxa a rede alimentaria que

incle estas tres cadeas. O primeiro que
debes pescudar cales son produtores,
cales son consumidores primarios
ecales son secundarios.
82
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 82
Competencias
Competencia dixital. Anime a procura tanto de datos coma
de imaxes. Estas ltimas servirn para coecer mellor estes
seres vivos e entender a relacin que hai entre eles.
04/03/2015 8:20:30
conxunto de animais; poboacin son todos os individuos

dunha especie e comunidade un conxunto de poboacins.
3 Ambientes sombrizos Fento / Mar aberto Golfio / Lu-
gares moi hmidos e preto da auga Ra.
Solucionario
1 A comunidade o conxunto de todas as poboacins dun
ecosistema. Un castieiro dun souto un individuo que

forma parte da poboacin de distintas rbores desa comunidade.
2 Ecosfera o conxunto de todos os ecosistemas da terra
e biosfera o conxunto de seres vivos que viven na Terra;

flora o conxunto de plantas dun ecosistema e fauna o
104
4 Esta adaptacin permtelle ao raposo camuflarse entre a
vexetacin cando non hai neve e non ser visto polos seus
depredadores.
5 Produtor: ser vivo que fabrica o seu proprio alimento.
Consumidor: ser vivo que se alimenta doutros seres vivos.

Preeiro: ser vivo que se alimenta de cadveres animais.
Descompoedor: microorganismos e fungos que se
alimentan de restos doutros seres vivos.
5
9
Que tipo de relacin se establece entre

os animais da seguinte fotografa?
Explcao.
NOTAS
12 PARA PENSAR. Explica que tipo de
relacin se establece entre as das

especies de aves que aparecen
notexto seguinte.
A femia de cuco coloca os seus ovos
ennios doutras especies de aves como
a folosa das canaveiras, que se encarga
de chocalos ecoidar e alimentar o pito
de cuco. Encanto o pitio de cuco sae
do ovo, bota fra do nio algns ovos
oupitios da folosa para conseguir
asmximas atencins dos seus pais
adoptivos.
10 USA AS TIC. Busca informacin sobre
opeixe pallaso e a anemone.
En estudos recentes, viuse queomal

cheiro do cuco espanta osdepredadores
da folosa e evita quecoman os pitios
do nio.

A anemone unha planta ou un animal?
Describe as caractersticas que fan que
se incla nun dos dous reinos.
Explica que relacin existe entre os dous
ese beneficiosa ou prexudicial.
11 Analiza este caso.
As silvas producen amoras. Osraposos

alimntanse delas e expulsan
coas sas feces as sementes
que conteen. Deste xeito, o raposo
esparexe as sementes da silva.
Que tipo de relacin se establece
entreo raposo e a silva? Explica
a resposta.
encia
Intelix lista
natura

actividades:
A. Elabora no ordenador unha rede
alimentaria. Elixe un ecosistema
e busca fotografas dos animais
e das plantas que queiras inclur.
Despois, coloca os seres vivos
e relacinaos con frechas.
B. Busca informacin sobre o
inquilinismo e fai unha redaccin
onde describas en que consiste.
C. Fai un mural en que expliques que
seres vivos poden encontrarse nun
deserto e as relacins de alimentacin
que se establecen entre eles.
ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 83
6 Unha cadea alimentaria un esquema que representa as
relacins de alimentacin dun ecosistema.

rato
cbrega
aguia das cobras
7 Produtores: plantas. Consumidores primarios: perdi-
ces, insectos e cortas. Consumidores secundarios: raposos e falcns peregrinos.

R. G.
R. G.
8 R. G. Produtores: A, B. Consumidores primarios: C, D.
Consumidores secundarios: E.
9 Relacin depredador presa. O depredador (guepardo)
obtn un beneficio e a presa (antlope) sae prexudicada.

10
Usa as TIC. A anemone un animal. Alimntase de se-
res vivos que captura ou dos seus restos. un exemplo
83
24/03/2015 12:33:44
de mutualismo. Os peixes pallaso estn protexidos polas

substancias urticantes dos tentculos das anemones e
as anemones aproveitan a limpeza que os peixes lles fan
e os restos de comida que deixan caer.
11 Trtase de mutualismo, xa que tanto o raposo coma a sil-
va benefcianse.
12
Para pensar. Anda que, en principio parece unha rela-
cin de parasitismo, o ltimo pargrafo indica que podera tratarse de mutualismo.

Ao elixir o tipo de actividade, cada alumno mostrar o modelo de tarefa que lle resulte mis interesante. Aproveite a ocasin para valorar estas capacidades persoais.
105
A natureza
e a sa conservacin
Contidos da unidade
Os ecosistemas: terrestres e acuticos.
O medio natural: proteccin e conservacin.
SABER
Medio natural.
VOCABULARIO
Deforestacin, desertificacin, extincin.

Espazo natural protexido, reserva
da biosfera, Parque Nacional.
LECTURA

os problemas ambientais das cidades
e a migracin ao campo.
COMUNICACIN ORAL
Posta en comn sobre as vantaxes

e as desvantaxes do lugar onde se vive.
Observacin de fotografas para analizar
o efecto sobre o medio ambiente das
actividades que realizan as persoas.
INTERPRETACIN
DE IMAXES
SABER FACER
Descricin dun debuxo sobre o medio

ambiente do lince ibrico.
Interpretacin dun cartel con iconas sobre
normas de comportamento.
Interpretacin de debuxos sobre as etapas
da desertificacin dun lugar.
USO DAS TIC
Procura de informacin sobre o lobo, espazos

protexidos e especies en perigo de extincin
e especies ameazadas en Galicia.
SABER SER
106
TCNICAS DE ESTUDO
Tboa sobre os tipos de contaminacin

e causas.
Interpretar grficos de barras.
TAREFA FINAL
FORMACIN EN
VALORES
Interese por ter unha forma de vida

respectuosa co medio natural.


RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora.
Natural Science 5

Proxecto do segundo trimestre.
Os espazos naturais.
Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
de exames.
SUXESTIN DE TEMPORALIZACIN*
Xaneiro
Febreiro
Marzo
*A temporalizacin desta unidade e das seguintes pode variar en funcin das datas da Semana Santa.
107
Propsitos
de imaxes, sobre os problemas
ambientais das cidades
e a migracin ao campo.
A natureza
e a sa conservacin
A volta ao campo
Nas ltimas dcadas as persoas migraron das zonas rurais
s cidades. Por este motivo, na actualidade, mis da metade
da poboacin mundial habita nelas.
Unha das causas desta migracin que a vida na

cidade ofrece mis oportunidades ca a vida no campo.
Por exemplo, nas cidades mis fcil encontrar traballo,
hai mis tendas e superficies comerciais e existen moitas
alternativas para gozar do noso tempo libre.
Mis recursos
Facer unha listaxe de animais que
viven na cidade: formigas, abellas,
cascudas, pardais, gatos, cans,
pombas, merlos, pegas, miocas,
morcegos, ratas, moscas, mosquitos,
esquos, gaivotas, andurias, parrulos,
cegoas
En cambio, nas cidades hai moitos problemas

ambientais que afectan negativamente s persoas
que habitan nelas.
As, o fume dos coches contamina a atmosfera e
causa problemas respiratorios; o rudo producido
pola actividade que se leva a cabo nas cidades provoca
danos nos odos, e a iluminacin das ras impdenos
ver as estrelas pola noite.
Estes problemas ambientais non son tan acusados nas
zonas rurais; por esta razn, cada vez son mis as persoas
que ven no campo unha alternativa vida na cidade.
Busca no dicionario o significado das seguintes
palabras: migrar e rural.
Por que razns as persoas migraron das zonas
rurais s urbanas nas ltimas dcadas?
Que problemas ambientais existen nas cidades?
Por que razn cada vez hai mis persoas que
prefiren pasar o seu tempo libre no campo?
Que diferenzas hai no ceo das fotografas?
A que pode deberse?
encia
Intelix rsoal
interpe
EXPRESIN ORAL. Pensa cales son as vantaxes
e as desvantaxes de vivir nunha cidade ou nunha aldea.

A continuacin, pon en comn cos compaeiros
as tas ideas e escoita atentamente as sas.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Interpretar grficos
de barras
capaz de ler e interpretar
un grfico de barras sobre
a contaminacin.
Antes, vas coecer diferentes
ecosistemas, os efectos
que ten a actividade humana
sobre o medio natural e
as medidas adecuadas para
a sa conservacin.
84
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 84
04/03/2015 8:20:51
Competencias
Faga notar que un texto que describe situacins relacionadas co campo e coa cidade; trtase de aprender sobre os
dous medios, non dunha competencia entre eles. Nesta lia
haber que desenvolver a actividade de expresin oral.
Comunicacin lingstica. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades, favorcese e afinzase a comprensin lectora e desenvlvense as habilidades de comunicacin oral.
Outras actividades
PARA AMPLIAR
O desenvolvemento sustentable. Explicar que o desenvolvemento sustentable busca que as actividades humanas causen o menor impacto no medio ambiente. Reflexionar sobre
a forma de realizar algunhas actividades de forma sustentable, como cultivar froita (usar fertilizantes e insecticidas naturais) e utilizar a auga potable (sen malgastar nin unha gota).
108
Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia,

vinculando os coecementos novos cos xa aprendidos. Nesta unidade necesario comprobar que todos os alumnos saben que as actividades que realizamos as persoas na nosa
vida diaria afectan ao medio en que vivimos. Ademais, os
alumnos e as alumnas tamn deben coecer o efecto redutor sobre a contaminacin que ten a aplicacin da regra dos
tres erres: reducir, reciclar e reutilizar nas nosas tarefas cotis.
NOTAS
QUE SABES XA?
A contaminacin do medio natural

As persoas ocupan os hbitats
doutras especies nos ecosistemas
e compiten con elas polos recursos naturais.
As actividades que realizamos as persoas
na nosa vida diaria poden afectar, tanto
de forma positiva coma negativa, o medio
en que vivimos.
1
Observa as fotografas da dereita

e indica que efecto teen sobre
o medio natural as actividades
que realizan as persoas.
85
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 85
Solucionario
04/03/2015 8:20:54
R. M. No campo hai menos rudo, mis tranquilidade e gzase do contacto coa natureza, vense moitas estrelas no
ceo
Migrar: trasladarse a outro lugar na procura de mellores

condicins. Sar do seu pas, cidade, vila ou aldea para establecerse noutro. Rural: pertencente ou relativo vida do
campo e aos seus labores.
A fotografa pequena dunha aldea, hai pouca iluminacin

artificial nocturna e isto permite observar a luz natural das
estrelas. Na cidade (fotografa grande), a iluminacin das
ras impdenos ver as estrelas pola noite.
A cidade ofrece mis oportunidades laborais ca a vida no

campo. Tamn hai mis tendas e superficies comerciais e
existen moitas alternativas para gozar do ocio.
O fume dos coches contamina a atmosfera e ocasiona

problemas respiratorios; o rudo producido pola actividade
que ten lugar nas cidades provoca polo xeral danos nos
odos.
QUE SABES XA?

As nenas que plantan unha rbore nova axudan a diseminar a especie, coidan da terra e posibilitan que aumente o
osxeno no aire. O lixo que se acumula no ro prexudica a
todos os seres vivos que habitan na auga e nas beiras
(plantas, peixes, cgados, insectos).
109
Os ecosistemas terrestres
Propsitos
Coecer como son os ecosistemas
terrestres e as caractersticas
dalgns deles.
Comprobar que os alumnos lembran
as caractersticas propias de herbas,
rbores e arbustos. Tamn o significado
de folla perenne e folla caduca
e os conceptos relacionados co clima,
como humidade ambiental,
temperatura extrema e clima seco.
Nos ecosistemas terrestres os seres vivos sitanse sobre a

terra e estn rodeados por aire.
Existen diferentes tipos de ecosistemas terrestres dependendo da sa vexetacin e do seu clima. Entre eles encntranse os bosques, as pradaras de montaa, os desertos e
as estepas.
Os bosques
TRABALLA COA IMAXE
O bosque un ecosistema en que a vexetacin predominante arbrea. As rbores proporcionan acubillo e alimento a
numerosos animais, entre os que se contan moitos paxaros,
pequenos mamferos como as fuas ou as martas e roedores
como os esquos.
Observa as fotografas e di que

diferenzas se aprecian a simple vista
entre as rbores do bosque atlntico
e as do bosque mediterrneo.
Bosque atlntico
Mis recursos
Na pxina web de Adena Espaa hai
unha listaxe con especies en perigo
de extincin en Espaa, con
fotografas e textos. Teclear
nun buscador de Internet: Adena
Espaa seres vivos en perigo
de extincin.
Est formado por rbores

defolla caduca como as faias,
os carballos e os pradairos.
Este tipo de ecosistema dse

en zonas con clima hmido
e verns temperados.
Est habitado por animais

como o oso, o lobo, o peto
negro e a pita do monte.
O bosque mediterrneo ocupa

lugares con clima seco
e verns clidos.
Est habitado por animais

como o lince, o coello, a aguia
imperial e a pega azul.
Bosque mediterrneo
Est formado por rbores

de folla perenne como
as acieiras e as sobreiras.
86
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 86
04/03/2015 8:20:58
Outras actividades
Explore con preguntas os coecementos e as experiencias

previas dos alumnos e das alumnas sobre os ecosistemas
que se van estudar. Por exemplo: Como un bosque? Cales
son a plantas mis abundantes no bosque? E os animais
mis frecuentes? E na pradara?
PARA AMPLIAR
Para explicar
importante que os alumnos sabian que seres vivos son os
que se mencionan no texto; por esta razn, boa idea que a
explicacin se acompae de debuxos ou fotografas destes.
As imaxes facilitarn a comprensin, a memorizacin e o recordo da informacin.
110
Fichas de seres vivos. Afondar no estudo dos ecosistemas

propostos facendo fichas sobre os animais que aparecen nas
fotografas de cada un deles. Facelas tamn sobre algunhas
plantas en cada caso.
Modelo de ficha de animal: nome, como o seu corpo, ecosistema en que vive, forma de vida.
Modelo de ficha de planta: nome, se unha rbore, un arbusto ou unha herba, como son as sas follas, talo, flores,
ecosistema en que vive.
NOTAS
As pradaras de montaa
Nas pradaras todas as plantas son herbceas, dicir, non
teen troncos leosos. Adoitan ser grandes extensins de
terreo frtil onde medran abundantes pastos que se utilizan
para alimentar o gando.
Est formado por plantas con

espigas, trevos, narcisos,
orqudeas e violetas.
Atpanse en zonas
demontaa con invernos fros
eelevada humidade ambiental.
Nestas pradaras viven bolboretas,

saltns, marmotas, cortas
e aves como as azulentas alpinas.
Os desertos e as estepas
Nestes ecosistemas os seres vivos estn adaptados s duras
condicins que se dan debido escaseza de auga e s temperaturas extremas.
Predomina a vexetacin
herbcea e o mato pequeno
como os tomios.
Danse en lugares
declima seco e relevo
chan ou ondulado.
Neles viven animais como

lebres, lavercas, avetardas,
aguiachos, ratos e lagartos.
ACTIVIDADES
1
Escribe no caderno as diferenzas

que existen entre un bosque atlntico
e un mediterrneo respecto a:
O clima
A fauna
Elabora unha tboa coas caractersticas

da vexetacin e do clima das pradaras
de montaa e das estepas.
En que se diferencian?
87
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 87
Educacin cvica
04/03/2015 8:21:05
Solucionario
Algunhas especies, como os dinosauros, desapareceron por

causas naturais. Con todo, ao longo da historia, o ser humano foi o responsable da extincin de especies animais e vexetais (por exemplo, o dodo e o sndalo de Chile). Pregntelles
aos alumnos: Que significa que un ser vivo se extinguiu? Extnguense actualmente mis especies de seres vivos ca no
pasado?
1 Diferenzas respecto ao clima. O bosque atlntico dse
Traballa coa imaxe
2 Vexetacin das pradaras de montaa: plantas con espi-
No bosque atlntico hai humidade, vense nubes baixas. As

rbores teen follas de distintas cores, isto significa que son
caducas, secan e caen. No bosque mediterrneo todas as
follas son de cor verde intensa e perennes.
en zonas con clima hmido e verns temperados. O

bosque mediterrneo ocupa lugares con clima seco e
verns clidos.
Diferenzas respecto fauna. O bosque atlntico est
habitado polo oso, o lobo, o peto negro e a pita do
monte. O bosque mediterrneo est habitado polo lince, o coello, a aguia imperial e a pega azul.
gas, trevos, narcisos, orqudeas e violetas. Clima: invernos fros e humidade ambiental. Vexetacin das estepas:
predomina a vexetacin herbcea e a pequena matogueira como os tomios. Clima: seco.
111
Os ecosistemas acuticos
Propsitos
Coecer as caractersticas
dos ecosistemas acuticos:
de auga doce e de auga salgada.
Mis recursos
Pdense diferenciar dous tipos de ecosistemas acuticos:

os marios e os de auga doce.
SABER MIS
Os ecosistemas marios
O plancto est formado por seres

vivos microscpicos que flotan
na superficie da auga entre
os que se encontran algas
e pequenos crustceos.
Os ecosistemas marios caracterzanse pola salinidade e

polo movemento continuo das augas debido ondada e s
correntes. A salinidade dbese a que a auga ten gran cantidade de sales disoltos.
Na pxina web de National

Geographic Kids hai un vdeo sobre
os arrecifes de coral. Achega
informacin sobre os seres vivos
e o medio fsico deste ecosistema.
Para acceder ao vdeo pdese teclear
nun buscador de Internet: National
Geographic kids arrecifes de coral
ou ben entrar na pxina e seleccionar
vdeos na pestana superior e,
a continuacin, seleccionar o idioma.
O plancto
Praias
Estn infludas polas mareas, que son

movementos que fan oscilar o nivel da
auga cada da, epolobater das ondas.
Nas praias atopamos aves como gaivotas e gabitas,

e animais que viven soterrados na area como o
verme arencola e as pulgas de mar.
Costas rochosas
Estas zonas non son demasiado

profundas; a luz do sol chega ata elas
e permtelles s algas facer a fotosntese.
Estas augas estn habitadas por numerosos animais como estrelas

de mar, polbos, anemones e numerosos peixes que encontran
acubillo nas rochas como meros, moreas e escarapotes.
Mar aberto
Este ecosistema encntrase lonxe da costa

e as sas augas son profundas. A luz do sol s
chega ata uns 100 metros de profundidade, a partir
de a xa non posible atopar algas microscpicas.
Nestas augas viven medusas, tartarugas

marias, peixes de moitos tipos, como
assardias, os atns e as quenllas,
emamferos como os golfios e as baleas.
88
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 88
Para explicar
Coma no caso dos ecosistemas terrestres, aconsellable
que a explicacin se acompae de debuxos ou fotografas
dos seres vivos.
Lembre os coecementos sobre a fotosntese estudados
nunha unidade anterior. No mar, as algas son moi importantes, xa que fabrican os seus alimentos coa luz solar e cos sales minerais, como o fan as plantas na terra. Son a base das
cadeas alimentarias marias.
Saber mis
O plancto ten moita importancia nos ecosistemas, xa que o
alimento de moitos animais, entre eles a balea azul, os pingns e as focas.
112
04/03/2015 8:21:10
Dentro do plancto hai fitoplancto e zooplancto. O fitoplancto

ou plancto vexetal est formado por seres vivos fotosintticos
microscpicos, algas e bacterias. O zooplancto est na sa
maiora composto por animais microscpicos ou tan pequenos que difcil velos a simple vista.
Os seres vivos do plancto non poden moverse por si mesmos, desprzanse polas correntes e polas ondas.

En relacin coa actividade 1, pode propoer a elaboracin
dunha segunda tboa partindo da inicial. Nela clasificaranse
os animais por grupos. As, na cabeceira escribirase: insectos, rptiles, anfibios, aves. Na casa da esquerda escribirase:
animais.
NOTAS
Os ecosistemas de auga doce

Os ecosistemas de auga doce inclen ros, lagos, lagoas e
estanques. Nestes ecosistemas as augas non teen practicamente sales disoltos.
Ros
Os ros son ecosistemas en que

a auga fle, dicir, encntrase
en continuo movemento. Isto fai
que os seus habitantes deban
adaptarse forza da corrente.
Nas augas fras e axitadas do curso alto do ro viven lontras;

troitas, que se refuxian entre os ocos que deixan as grandes
pedras que forman o leito do ro; aves como o merlo rieiro, que
caza insectos na beira; e as larvas das miocas de tubo, que se
rodean de pedrias para non seren arrastradas pola corrente.
Lagoas
Nas lagoas a auga non ten practicamente

movemento. Iso permite que medren plantas
herbceas que teen races enterradas
no fondo, como eneas, espadanas, carrizas
e xuncos.
A vexetacin dlles acubillo a aves como fochas, garzas

e mergullns, e a patos como lavancos reais, parrulos e
nades. Tamn habitan nas lagoas anfibios como a ra de
Santo Antonio; cbregas de auga; galpagos; escaravellos
acuticos, como os ditiscos, e larvas de liblulas.
encia
Intelix lista
r
natu a
ACTIVIDADES
1
Copia no caderno a tboa

e compltaa coas diferenzas
entre ro e lagoa.
Auga
Ro
Lagoa
Seres vivos
Por que no mar aberto non se poden

encontrar algas microscpicas
a mis de 100 metros de profundidade?
USA AS TIC. Busca informacin sobre
os ditiscos e explica de que se

alimentan e que diferenzas ten
o seu corpo respecto ao
dos escaravellos terrestres.
89
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 89
Competencias
de imaxes do adulto e das larvas, que servirn para coecer
mellor ao ditisco.
Solucionario
1 Ro. Auga: fle. Seres vivos: (adptanse forza da co-
rrente). Lontras, troitas, merlo rieiro, larvas das miocas

de tubo. / Lagoa. Auga: non ten practicamente movemento. Seres vivos: plantas herbceas cuxas races estn
enterradas no fondo, como eneas, espadanas, carrizas e
xuncos; aves, como fochas, garzas, mergullns, lavancos
reais, parrulos, nades; ras das figueiras, cbregas de
auga, galpagos; ditiscos, e larvas de liblula.
04/03/2015 8:21:14
2 As algas microscpicas dependen da luz para facer a fo-
tosntese e fabricar o seu alimento. Como a luz do sol s

chega ata uns 100 m de profundidade, a partir de a xa
non posible encontralas.
3
Usa as TIC. R. M. Os ditiscos son escaravellos acuticos
de gran tamao, poden alcanzar os 3,5 mm. Son voraces

depredadores. Comen larvas de mosquito, peixes pequenos, cgados... Anda que son insectos de vida acutica,
teen que sar ao aire para respirar. Acumulan reservas de
aire baixo as s para poder respirar baixo a auga. O seu
corpo difernciase do dun escaravello terrestre no tamao, nunha franxa amarela nos costados e en que ten as
patas adaptadas para nadar. Por outra parte, as larvas tamn posen poderosas mandbulas coas que devoran facilmente as sas presas.
113
O medio natural
Propsitos
Que o medio natural
Coecer o que o medio natural,

como o modificamos as persoas.
Mis recursos
Aproveite esta actividade para reforzar
a idea de buscar a informacin
en fontes fiables. Os webs
de organismos oficiais (por exemplo,
Cabido de Gran Canaria) e das ONG
relacionadas coa natureza
(por exemplo, Adena e Greenpeace)
ofrecen informacin de confianza
sobre o medio ambiente.
O medio natural dun ser vivo est formado por todo o

que o rodea e infle sobre el.
Forman parte do medio natural dun ser vivo os elementos do
ecosistema onde habita: os seres vivos e os factores do
medio fsico, como a temperatura e a cantidade de chuvia
cada. Ademais, no medio natural tamn se inclen elementos que non son naturais, como estradas, pontes, encoros,
edificios e vehculos.
Por exemplo, forman parte do medio natural dun lince os
coellos de que se alimenta, os arbustos en que se oculta, as
estradas en que pode sufrir un atropelo, as persoas de que
se oculta e as que se dedican a estudalo. 1
Con todo, cando se fala de medio natural aditase facer
referencia ao medio natural das persoas, dicir, a todos os
elementos que fan posible a vida das persoas e o desenvolvemento das sas sociedades, como a atmosfera, as augas,
o terreo, os demais seres vivos, etc.
11
TRABALLA COA IMAXE

Clasifica os distintos elementos
que forman parte do medio natural
do lince ibrico en naturais
e non naturais.
A maiora dos seres humanos vivimos en cidades e estas

poden ser consideradas tamn como ecosistemas especiais.
A cidade asntase sobre un medio fsico natural que est
alterado pola accin humana. Case todo o terreo que ocupa
unha cidade est cuberto de edificios ou de asfalto e s algunhas zonas estn axardinadas. 2
2
O clima da cidade vese afectado pola contaminacin

atmosfrica. Algns dos gases contaminantes que expulsan, sobre todo, os autombiles e as calefaccins, fan
que a temperatura poida ser varios graos mis elevada
ca noutros lugares prximos.
O
O medio
medio natural
natural do
do lince
lince ibrico.
ibrico.
O ecosistema cidade.
Moitos dos seres vivos que habitan nas vilas e nas cidades son persoas, pero tamn viven animais domsticos,
aves, insectos e incluso algns rptiles como as lagartas.
As plantas encntranse polas ras, nos parques e tamn
nas zonas axardinadas.
90
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 90
Saber mis
No web do Cabido de Gran Canaria hai informacin sobre o
problema da proliferacin do ourizo diadema, as como a explicacin dun proxecto para aumentar a biodiversidade do
medio mario e promover o uso sustentable dos recursos
pesqueiros.Tamn hai diferentes imaxes do ourizo.
Educacin cvica
As actividades humanas, como a agricultura, a gandara, a industria, o transporte, etc., causan unha deterioracin, maior
ou menor, do medio ambiente. O desenvolvemento sustentable persegue que as actividades humanas non causen tal deterioracin que a natureza non se poida recuperar.
114
04/03/2015 8:21:16
O obxectivo do desenvolvemento sustentable que os habitantes actuais da Terra usemos os recursos do noso planeta
dun modo responsable, para non deixar s futuras xeracins
un medio ambiente peor ca o que gozamos nin esgotar os recursos naturais.
Propoa que pensen na clase entre todos como se debe explotar a madeira dun bosque dun modo sustentable. Se o ve
oportuno, anote no encerado as respostas dos alumnos. A
resposta correcta que se debe repoboar as reas cortadas
con rbores novas da mesma especie. Comente que en ocasins replntanse as zonas cortadas con rbores de crecemento rpido como o eucalipto, e que esta prctica prexudica
os nosos bosques e que supn ademais unha ameaza e un
empobrecemento da biodiversidade.
NOTAS
As persoas modificamos o medio natural

Todas as nosas accins teen un efecto sobre o medio natural. Algunhas accins, como coller ramas secas dun bosque
para prender a cheminea ou plantar unha rbore, poden ter
un efecto pequeno. Pero outras, como construr un centro
comercial onde hai un bosque ou crear un espazo protexido,
tern un efecto bastante maior.
Ademais, a medida que a poboacin humana e os medios
tcnicos de que dispoemos aumentaron, a nosa influencia
sobre o medio natural tamn foi crecendo.
SABER MIS
Os blanquizales de Canarias.
Un exemplo de alteracin do medio natural
Os blanquizales son uns fondos marios en que desapareceron todas as algas que cubran as rochas e que eran
o alimento de numerosos peixes e invertebrados. Nesas
zonas as rochas estn espidas e a vida escasa. Isto dbese a que prolifera moito unha especie de ourizo mario
chamado o ourizo de lima ou ourizo diadema, que se alimenta destas algas.
Pola sa vez, este ourizo abunda tanto porque a pesca
excesiva e a contaminacin reduciron as poboacins dos
peixes que se alimentan destes ourizos. Libres dos seus
depredadores, os ourizos multiplcanse e converten a costa nun blanquizal.
ACTIVIDADES
1
Cales dos elementos que se

representan nas fotografas forman
parte do medio natural do coello?
Razoa a resposta.
Fai unha lista dos elementos que forman

parte do teu medio natural. Sepraos
en dous grupos: os que forman parte
do ecosistema onde est a ta aldea, vila
ou cidade e os fabricados polas persoas.
encia
Intelix lista
r
natu a

o lobo e explica os elementos que forman
parte do seu medio natural.
91
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 91
Traballa coa imaxe

Os elementos que forman parte do medio ambiente do lince
ibrico son os coellos, as perdices, a vexetacin, as persoas, o
trfico e os valos. Os elementos naturais estn situados esquerda, e os artificiais, dereita.

En relacin coa actividade 3, o lobo ten a cabeza grande
con orellas triangulares e guichas. A sa pelaxe est adaptada aos rigores da montaa, moi espesa, mis no inverno ca no vern; o rabo groso, con moito pelo e coa punta
negra. O lobo vive en mandas cunha orde xerrquica moi
marcada. A principal actividade da manda, a caza, faise en
grupo.
04/03/2015 8:21:20
Os lobos poboaban a maior parte das terras ao sur dos Pireneos ata principios deste sculo. Mentres que nos anos 50
haba lobos en todo o oeste da Pennsula e nos Pireneos, na
actualidade o seu nmero reduciuse moito debido sobre todo
presin humana, o que fixo que resultase necesaria a sa
proteccin.
Solucionario
1 As fotografas A, B e C forman parte do medio ambiente
do coello: os arbustos entre os que vive, o raposo que o

caza e o tobo en que se acubilla.
2 R. L.
3
Usa as TIC. R. L.
115
Efectos das persoas sobre o medio natural

Propsitos
As persoas realizamos diversas actividades que teen efectos negativos sobre o medio natural.
Coecer que efectos producimos

as persoas no medio ambiente.
A contaminacin
Aprender sobre a extincin

de especies.
a acumulacin de lixos e substancias prexudiciais tanto no

aire coma na auga ou na terra. Algunhas desas substancias
poden ser danias para a sade das persoas e para outros
seres vivos.
Contaminacin do aire. Os autombiles e as calefaccins
expulsan gases contaminantes que se acumulan no aire.
Tamn algunhas industrias contaminan o aire por gases
orixinados nos seus procesos de producin.
Mis recursos
Na pxina web de Adena Espaa hai
informacin e fotografas das especies
en perigo de extincin en Espaa.
As especies con maior perigo
de extincin son a sobreira, o atn
vermello, o lince ibrico, o oso pardo,
a aguia imperial ibrica, o desmn
do Pireneo, a cerceta parda,
o sollo rei, o ferreret e a pita do monte
cantbrica.
Ademais, a travs do web pdese
realizar unha adopcin simblica,
que un bonito regalo para ns
mesmos e para outra persoa.
Contaminacin das augas. A auga contamnase cos produtos que se usan para a hixiene persoal, cos deterxentes
que se utilizan para lavar a roupa, cos produtos qumicos
que se empregan como fertilizantes e con outras substancias que se orixinan nos procesos industriais e que son
vertidas aos ros, lagos, etc.
Os lixos que producimos supoen

un grave problema ambiental.
Contaminacin da terra. O terreo contamnase coa acumulacin de lixos que proceden de todas as actividades
humanas. 1
A deforestacin e a desertificacin
A deforestacin consiste na desaparicin dos bosques. Pode
ser debida, entre outras causas, corta de rbores, aos incendios forestais ou morte das rbores pola contaminacin do
terreo e do aire. Coas rbores desaparecen tamn os animais
e outros seres vivos que dependen deles.
Como consecuencia da deforestacin prodcese a desertificacin. A terra prdese facilmente ao non ter a proteccin
das plantas e, pasado o tempo, a zona transfrmase nun
deserto, con terreos ridos, moi pobres e onde case non hai
seres vivos. 2
2
En primeiro lugar, o lume destre

a vexetacin.
Despois, a chuvia vai arrastrando

o terreo.
Etapas da desertificacin dunha zona.
Finalmente, a zona transfrmase

nun deserto.
92
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 92
04/03/2015 8:21:22
Saber mis
A aguia imperial ibrica ten un colorido pardo escuro, coa caluga de cor clara e cos ombros con manchas claras. O seu
rabo non ten elementos brancos. As femias son algo maiores
ca os machos. Ania en rbores, e ten varios nios no seu territorio. Os dous ou tres polos salen da casca a comezos de
xuo, despois dunha incubacin de 43 das.
Divida a clase en grupos, en cada un deles debe haber, polo

menos, catro nenos. O obxectivo facer maquetas que expliquen o proceso de desertificacin dun lugar. Pdense empregar bandexas de plstico, area, arxila, plastilina, escarvadentes, paucios
Cando os proxenitores deben abandonar o nio, cobren os

ovos ou os polios con ramias verdes. A sa dieta est formada sobre todo por esquos, coellos e lebres. Algunhas veces sae a parella cazar, mentres un levanta a presa o outro
captraa.
116
Con axuda dun regador e de auga, propoa que se faga unha

simulacin do efecto da auga de chuvia tras un incendio.
A distribucin de tarefas ter en conta as capacidades de
cada alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas, as a actividade en grupo convrtese nun traballo cooperativo.
NOTAS
A extincin de seres vivos

A extincin a completa desaparicin dunha especie de ser
vivo. Pode deberse a unha captura excesiva, contaminacin
ou a que se danen e se destran os ecosistemas en que
habita.
A desaparicin dunha especie unha gran perda e afecta o
resto do ecosistema. Por exemplo, se nun ecosistema se
extinguen os produtores, os consumidores non podern
alimentarse e tamn se extinguirn.
SABER MIS
Unha especie en perigo de extincin
A aguia imperial ibrica unha grande ave rapaz que s
se encontra na pennsula ibrica. Coas s abertas, pode
chegar a medir mis de dous metros.
As principais ameazas que sofre son a alteracin e destrucin do seu hbitat, o bosque mediterrneo; a escaseza
de coellos, que son o seu principal alimento; os choques
con tendidos elctricos; e a morte producida ao consumir
cebos envelenados que se colocan de forma ilegal nalgns
lugares.
ACTIVIDADES
1
Explica o que a deforestacin, por que se

pode producir e que consecuencias ten.
Describe en que consiste a contaminacin

do aire.
Explica que problema ambiental se observa

en cada fotografa e como puido ocorrer.
posible que, ao eliminar

aos consumidores secundarios
nun ecosistema, termine deteriorndose
a vexetacin? Explcao cun par
de exemplos.
USA AS TIC. Busca informacin no Catlogo

Galego de Especies Ameazadas algn
animal en perigo de extincin e explica
o que se est facendo para mellorar
a sa situacin.
93
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 93
Solucionario
1 Consiste na desaparicin dos bosques. Pode ser debida
corta de rbores, aos incendios forestais ou morte

das rbores pola contaminacin. Coas rbores desaparecen tamn os animais e outros seres vivos que dependen
delas. Como consecuencia da deforestacin prodcese
a desertificacin. O solo prdese facilmente ao non ter a
proteccin das plantas e, pasado o tempo, a zona transfrmase nun deserto.
2 A contaminacin do aire consiste na acumulacin de ga-
ses contaminantes que proceden dos autombiles, das

calefaccins e tamn dalgunhas industrias.
3 R. M. A. un incendio orixinado por unha cabicha ou por
unha botella baleira que actuou como lupa. B. unha
04/03/2015 8:21:26
vertedura de substancias contaminantes auga do mar.

Poden proceder dunha industria.
4 Si, posible. Un exemplo o caso dos blanquizais de
Canarias. A pesca excesiva e a contaminacin reduciron

as poboacins dos peixes que se alimentan do ourizo
diadema. Libres dos seus depredadores, os ourizos multiplicronse e comeron as algas que cubran as rochas;
esta vexetacin desapareceu.
Outro exemplo: se nun bosque dimine moito o nmero
de raposos, aumenta o de coellos, que son as sas presas. Os coellos alimntanse de plantas, que debido
presin dos coellos se vern decimadas.
5 Usa as TIC. R. M. Arroaz real: estanse regulando as artes
de pesca e as verteduras que lles son prexudiciais.
117
A conservacin do medio natural

Propsitos
Coecer como se pode protexer
o medio natural e as principais
responsabilidades dos cidadns
e das autoridades.
Comprender o que son os espazos
naturais protexidos e os tipos
que hai en Espaa.
Mis recursos
Preparar insecticida ecolxico
para as plantas. Botar nunha botella
con pulverizador (pdese reutilizar
un de limpacristais): 5 ou 6 dentes
de allo para unha botella de medio
litro), auga (o 50% da mestura),
alcohol (o 50% da mestura)
e un chorrio de deterxente
ou xabn natural relado (que sexa
biodegradable).
As nosas actividades causan alteracins no medio natural,

pero podemos adoptar medidas para tratar de que esas alteracins sexan as mnimas. Todos temos responsabilidade,
tanto as autoridades coma os cidadns.
Responsabilidades das autoridades

As autoridades teen a obriga de conservar o medio
natural en bo estado.
s autoridades correspndelles vixiar o estado do medio natural e poer en funcionamento as medidas necesarias para
conservalo. 1
Unha das responsabilidades

das autoridades combater
os incendios forestais.
Na natureza hai que seguir

unhas normas de comportamento
para non danar a fauna e a flora.
Entre outras cuestins, as autoridades encrganse de organizar

a retirada dos residuos, proporcionar auga potable aos cidadns,
autorizar a construcin de todos os tipos de obras, etc.
Tamn responsabilidade das autoridades estudar que seres
vivos estn ameazados e proporcionarlles proteccin.
Responsabilidades dos cidadns

Todos os cidadns e as cidads, na nosa vida coti,
podemos comportarnos dun modo respetuoso co medio natural.
Para iso, debemos seguir algunhas normas de comportamento:
Reciclar os residuos. Hai que separar na casa o lixo e
depositar cada tipo de refugo no seu colector correspondente. Os residuos especiais, como mobles, pilas, lmpadas, electrodomsticos, etc., dbense levar para un punto
limpo.
Primeiro mtense dentro da botella

os allos pelados e cortados
co alcohol. Ao da seguinte
engdense os outros ingredientes,
mestrase ben e xa est listo para
pulverizalo nas plantas e liberalas
dos insectos que as atacan.
Aforrar enerxa. Ao producir e gastar enerxa xrase contaminacin. Por iso, non se debe malgastar a enerxa. Por
exemplo, hai que empregar lmpadas de baixo consumo,
non abusar da calefaccin e do aire acondicionado, e utilizar os transportes pblicos, entre outras medidas.
Aforrar auga. Desta maneira, colaboramos a que os nosos
ros leven mis auga e mis limpa. Para logralo, convn
usar a ducha en vez do bao, pechar as billas cando non
se usen e empregar a lavadora e a lavalouza s cando
estean cheos.
Respectar a natureza. Cando saiamos ao campo temos
que respectar os animais e as plantas, non sar dos camios, recoller os desperdicios e non prender lume. 2
94
TRABALLA COA IMAXE

Enumera e explica as normas
de comportamento que aparecen
no cartel.
encia
Intelix stica
ling
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 94

Sondee a conduta dos alumnos e das alumnas respecto reciclaxe con algunhas preguntas: Separades na casa o papel,
o vidro e os envases de plstico do resto do lixo? Sabedes en
que colector hai que depositar cada tipo de lixo? Usades
adecuadamente estes colectores? Por que?
04/03/2015 8:21:27
PARA AMPLIAR
Previr incendios. Realizar entre todos unha lista de accins
que sirvan para previr incendios. Por exemplo: prender cacharelas s se est permitido e nos lugares preparados para
facelo; nunca deixar botellas abandonadas, porque actan
como lupas para os raios solares e poden orixinar un lume;
avisar os gardamontes ou os bombeiros ante o menor sinal
que indique lume.
Outras actividades
Competencias
Debate sobre o ser humano e natureza. Lembren entre todos a forma de facer un debate e apliquen o aprendido para
debater sobre estas ideas: o ser humano dono da natureza? necesario crear espazos protexidos?
Competencia social e cvica. A tarefa de reducir ao mximo a contaminacin ten das vertentes, unha persoal e de
toda a sociedade, e outra que responsabilidade das autoridades. Aproveite a ocasin para destacar a importancia de
118
NOTAS
Os espazos protexidos
O Estado e as Comunidades Autnomas poden protexer
certos espazos naturais declarndoos espazos protexidos, coa finalidade de preservalos.
Parque Nacional de Yellowstone,

en Estados Unidos. En 1872 foi
declarado espazo protexido, o primeiro
do mundo. En 1976 foi includo
na categora de reserva da biosfera.
En Espaa temos diversos tipos de espazos naturais protexidos, como os parques, as reservas e as reas marias
protexidas, entre outros.
Outro tipo de espazos protexidos son as reservas da biosfera. Estes espazos son declarados por organismos internacionais e son importantes para protexer os ecosistemas e o
medio natural en todo o mundo. 3
Todos estn amparados por leis que serven para protexer a
flora, a fauna e o medio fsico. Faise, por exemplo, limitando
ou prohibindo a caza e a pesca, regulando as actividades
que se poden realizar neles e controlando a entrada de visitantes.
ACTIVIDADES
1
EDUCACIN CVICA. Nalgunhas cidades,

a contaminacin do aire debida
ao trfico de autombiles pode ser
prexudicial para a sade.
Que actuacins pensas que teran que

adoptar as autoridades municipais?
Como cres que deberan actuar
os cidadns destes lugares?
encia
Intelix rsoal
intrape
TOMA A INICIATIVA. Que medidas podes
adoptar na ta vida diaria para aforrar

enerxa?
3
o Parque Nacional das Illas Atlnticas

e anota as medidas que se toman
para evitar a deterioracin deste espazo
natural protexido.
95
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 95
implicarnos todos os cidadns e cidads na resolucin dos

problemas e na sa prevencin. Respecto ao medio ambiente podemos considerarnos cidadns do mundo.
Iniciativa e emprendemento. O alumnado reflexiona sobre
os seus propios comportamentos e capacidades para descubrir como pode achegar o seu grancio de area no coidado
do medio natural, neste caso, en referencia ao aforro de enerxa.
Traballa coa imaxe

De arriba cara abaixo e de esquerda a dereita. Moderar o ton
de voz para non molestar os animais. Prohibido: arrancar
plantas, acampar, deixar restos de comida ou envases, facer
lume, falar a berros.
04/03/2015 8:21:29
Solucionario
1
Educacin cvica. R. M. Autoridades: restrinxir o uso do
vehculo particular no centro das cidades; abaratar o

transporte pblico. Cidadns: compartir o autombil;
usar o transporte pblico; camiar e usar a bicicleta en
percorridos curtos.
2 Toma a iniciativa. R. M. Apagar a pantalla do ordenador
cando non se est usando; desenchufar os aparellos elctricos, como televisins, ordenadores e lectores de DVD,
cando non se usan; apagar as luces dos cuartos ao sar
3 Entre outras: acampar sen a correspondente autorizacin
expresa do Parque Nacional, prender lume, molestar os

animais, danar a vexetacin, acceder s zonas sinalizadas como non accesibles, practicar a pesca
119
SABER FACER
Propsitos
Interpretar grficos de barras
Saber como interpretar grficos

de barras.
O seguinte grfico mostra como vara a cantidade de monxido de carbono (CO)

ao longo do ano nunha gran cidade con moito trfico. O CO un gas contaminante
que se produce polo trfico.
Variacin da cantidade de monxido de carbono
ao longo do ano
Cantidade de CO
(mg/m3)
NOTAS
1,2
1,1
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
xaneiro
febreiro
marzo
abril
maio
xuo
xullo
agosto
setembro
outubro novembro decembro

Meses do ano
Observa como se fai

1. Mira o que se representa en cada un dos eixes.
No eixe vertical represntanse os miligramos de monxido de carbono (CO)
que hai nun metro cbico de aire (mg/m3).
No eixe horizontal represntanse os doce meses do ano.
436184_03_p52h1 graf monoxido carbono
2. Analiza a informacin das barras.
Observa a altura das barras. Vese que decembro foi o mes en que mis cantidade
de contaminante houbo, con 1,2 miligramos de CO por metro cbico de aire.
En cambio, xulio e agosto foron os meses en que houbo menos cantidade
de contaminante, cuns valores de 0,2 mg/m3.

1
encia
Intelix temtica
a
lxico-m
Escribe no caderno como vai variando a cantidade de contaminante

ao longo do ano. Podes empezar as:
En xaneiro rexstranse uns niveis de monxido de carbono de 1 mg/m3.
En febreiro dimine un pouco, alcanzando un valor de
TOMA A INICIATIVA. Que accins se che ocorre que poderas adoptar
para lograr que diminuse a contaminacin nesta cidade?
96
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 96
Competencias
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica.
importante que os alumnos aprendan a extraer informacin a
travs de grficos e a interpretalos en funcin dos coecementos adquiridos na unidade.
Iniciativa e emprendemento. O alumnado vese implicado
de forma individual na resolucin dun problema colectivo.
Solucionario
1 E n febreiro dimine un pouco, alcanza un valor de
0,9mg/m3 . En marzo a diminucin maior, o valor dimine ata 0,5 mg/m3. En abril a diminucin algo menor e o valor de 0,4 mg/m3. En maio segue o descenso ata un valor de 0,3 mg/m3. En xuo non hai cambios,
120
04/03/2015 8:21:30
o valor 0,3 mg/m3. En xullo reptese a diminucin ata

un valor de 0,2 mg/m3. En agosto non hai cambios, o
valor de 0,2 mg/m3. O mes de setembro prodcese un
elevado ascenso ata un valor de 0,4 mg/m3. En outubro
o ascenso anda maior, ata 0,6 mg/m3. En novembro
contina o ascenso ata 0,8 mg/m3. En decembro o valor aumenta tanto que supera con moito ao mis alto do
ano, 1,2 mg/m3.
2 Toma a iniciativa. R. M. Prohibir a circulacin de coches
privados no centro da cidade, poer carrs bici e bicicletas de alugueiro, abaratar o transporte pblico e ampliar
os seus horarios, subvencionar a compra de coches menos contaminantes, usar autobuses ecolxicos que utilicen gas como combustible.
SABER ESTUDAR
1
Propsitos
Nos ecosistemas
os seres vivos sitanse sobre a
ou de auga
Os ecosistemas acuticos poden ser

da unidade empregando
para iso estratexias que facilitan
.
.
O medio natural dun ser vivo frmano os elementos do

en que vive
. As persoas, coas nosas accins, podemos
e outros que non son
o medio natural. A cidade un ecosistema
pola accin humana.
A contaminacin a acumulacin de
tanto no aire coma na auga ou na terra.
e substancias prexudiciais,
A deforestacin consiste na desaparicin dos

. Na
prodcese a perda do terreo por non ter a proteccin das
A
NOTAS
a desaparicin completa dunha especie.
As autoridades e os cidadns temos a obriga de conservar

en bo estado. Para iso debemos
os residuos,
o
e
, e respectar a
e os seres vivos.
aforrar
ESQUEMA. Copia e completa no caderno o seguinte esquema.
O mEdiO NATURAL
est formado por
ecosistemas
elementos naturais
clasifcanse en
proceden
efectos
marios
necesitan
bosque
praia
ros
conservacin
responsable e

Efectos negativos sobre o medio natural
Causas
Solucins
Contaminacin (aire, auga, terra)

Deforestacin e desertificacin
Extincin de especies
97
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 97
Solucionario
1 Resumo. terrestres ... terra ... marios ... doce/ eco-
sistema naturais modificar alterado / lixos /

bosques desertizacin ... plantas / extincin /
medio natural reducir enerxa auga natureza /
protexidos.
04/03/2015 8:21:31
deireira indedebida, incencios forestais. / Extincin de especies: captura excesiva, contaminacin, explotacin ou
destrucin do seu ecosistema.
2 Esquema. terrestres ... auga doce .... lagoas .... negati-
vos ... respecto.

3 R. M. (causas) Contaminacin do aire: gases contami-
nantes e cinzas. / Contaminacin da auga: deterxentes e

outros produtos qumicos / Contaminacin da terra: lixos
urbanos e residuos industriais. Deforestacin e desertificacin: Corta indiscriminada de rbores, explotacin ma-
121
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos
Indica a que tipo de medio fsico

pertencern os seguintes seres vivos.

da unidade.
Aquel ao que lle inflen a temperatura

e a concentracin de sal.
Que responsabilidades teen

as autoridades respecto ao medio
natural? Pon algn exemplo.
EDUCACIN CVICA. Propn tres medidas

que poidas adoptar para aforrar auga
e outras tres medidas que poidan
promover as autoridades.
Observa o cartel.
Aquel ao que lle inflen a humidade

e o tipo de terreo.
NOTAS
Busca informacin sobre os principais

tipos de ecosistemas galegos.
Fai un resumo das caractersticas mis
importantes de cada un.
Ordena os debuxos e, a continuacin,

indica o nome do proceso representado
e descrbeo.
A
Que significado ten?

Que problema ambiental podemos evitar
se facemos o que nos pide?
9
Que problema ambiental reflicte

a fotografa? Que consecuencias ten?
Tendo en conta que o papel

se fabrica a partir da madeira
dalgunhas rbores, como xustificaras
que a reutilizacin de papel
ou a sa reciclaxe poden favorecer
o desenvolvemento
dos bosques?
10 Explica cal a diferenza entre
un espazo natural calquera

e un que estea protexido.
11 Copia esta tboa no caderno
e compltaa co nome dos espazos

protexidos de Galicia.
Tipo de espazo
natural protexido
Nome
Parque Nacional
5
TOMA A INICIATIVA. Os terreos dun
municipio estanse desertificando. Se ti

foses encargado de asesorar para
mellorar isto, que medidas tomaras
para solucionar o problema?
Parque Natural
Outros espazos
naturais protexidos
98
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 98
Solucionario
1 A un ecosistema mario.
A un ecosistema terrestre.
2 R. L.
3 B A C. Representa o proceso de desertificacin. O
lume destre a vexetacin, a chuvia arrastra o terreo, a

zona transfrmase nun deserto.
4 Obsrvase a deforestacin. Ademais de desaparecer as
rbores que se cortan, desaparecen tamn os animais

que dependen deles.
6 Organizar a retirada dos residuos, proporcionar auga po-
table aos cidadns e apagar os incendios.
122
04/03/2015 8:21:34
7 Educacin cvica. Accins para aforrar auga: ducharse
en lugar de baarse; pechar as billas cando non se usen;

evitar usar o inodoro como unha papeleora. Medidas que
poden promover as autoridades: restrinxir o uso de piscinas privadas; regar os xardns pblicos con augas residuais depuradas e facelo durante as horas do da en que
vai menos calor para minimizar a evaporacin.
8 Informa de que as caractersticas da zona favorecen
que haxa perigo de incendio.

Previndo os incendios evitamos a deforestacin.
9 Ao reutilizar e ao reciclar papel evitamos que se corten
mis rbores para fabricar papel novo e, polo tanto, protexemos estes seres vivos e os bosques de que forman
parte.
6
12 TRABALLO COOPERATIVO. Unha forma
moi efectiva para reducir a cantidade

de lixo seguir a regra dos tres erres:
reducir, reutilizar e reciclar.
Imos propoer un plan para reducir

a contaminacin.
Para iso, dividide a clase en tres grupos.
Cada un ocuparase dunha
das estratexias, dicir, de reducir,
reutilizar ou reciclar.
Cada grupo decidir as tarefas
concretas que se podern adoptar
na clase e na casa no apartado que se
lle asignase e tendo en conta materiais
de uso comn: papel, cartn, envases
de plstico, envases de vidro, envases
metlicos, etc.
Cada grupo presentaralle os resultados
clase e entre todos se decidirn varias
medidas que se poidan adoptar e que
axuden a reducir a contaminacin.
mis altos das cidades anian falcns

peregrinos.
A sa dieta consiste en pombas, estornios,

birrios ou os periquitos exticos que
proliferan polos parques e xardns
da cidade. Que vantaxe pensas que pode
ter a presenza destas aves nas cidades?
14 Que problemas ambientais
se producen como consecuencia

das seguintes accins humanas?
A localizacin por satlite dos bancos
de peixes que permite enviar aos barcos
pesqueiros al onde se encontren
easegurar grandes capturas.
O uso do autombil nas cidades
en lugar do transporte pblico.
Non reciclar ningn residuo.
15 TOMA A INICIATIVA. Crea unha campaa
publicitaria que estea baseada

nun slogan e nalgunhas imaxes
impactantes para protexer unha especie
en perigo de extincin.
encia
Intelix cial
espa

actividades:
A. Realiza unha presentacin dixital sobre
un ecosistema prximo ta casa ou
ao colexio que che chame a atencin.
Mostra nela os factores fsicos
eosseres vivos que viven nel.
NOTAS
13 PARA PENSAR. Nalgns dos raaceos
B. Realiza uns carteis para colocar na casa

sobre o importante que separar os
residuos ou non malgastar a auga.
C. Busca informacin sobre cales son os
problemas ambientais mis importantes
que afectan o noso planeta. Prepara
un resumo e expono na clase.
encia
Intelix stica
ling
ES0000000025321 668816-Unidad 06_19037.indd 99
99
04/03/2015 8:21:35
10 Un espazo natural protexido est amparado por leis que
14 A localizacin por satlite dos bancos de peixes facilita
serven para protexer a flora, a fauna e o medio fsico. Faise, por exemplo, limitando ou prohibindo a caza e a pesca, regulando as actividades que se poden realizar neles
e controlando a entrada de visitantes.
a pesca masiva e pode decimar algunhas especies, incluso poelas en perigo de extincin.
11 R. M. Parque Nacional: Illas Atlnticas de Galicia. Parque
O uso do autombil aumenta moito a contaminacin

do aire, e como consecuencia incremntanse nas persoas as alerxias e as enfermidades respiratorias.
Natural: Complexo das praias, lagoa e duna de Corrubedo. Outros espazos naturais protexidos: Monte e Lagoa
do Louro, Fraga de Catass, Val do ro Navea
Non reciclar aumenta a cantidade de lixo, a contaminacin do solo, o malgasto e a opresin dos pobos mis
desfavorecidos.
13 Para pensar. Polos seus hbitos alimentarios os falcns
peregrinos controlan a poboacin doutras aves e evitan

que sexan demasiado numerosas e produzan molestias
aos vecios.

Ao elixir o tipo de actividade, cada alumno mostrar o modelo de tarefa que lle resulte mis interesante.
123
PONTE A PROBA
Propsitos

de autoavaliacin.
Biosfera. Conxunto de todos os seres vivos

que habitan na Terra.
Especie. Conxunto de organismos

que se poden reproducir entre si.
Cadea alimentaria. Esquema que representa

as relacins de alimentacin dun ecosistema.
Extincin. Desaparicin completa

dunha especie de ser vivo.
Comensalismo. Relacin en que un ser vivo

se alimenta dos restos de comida
doutro ser vivo.
Fauna. Conxunto de animais que habitan

un ecosistema.
Competencia. Relacin en que

das especies que habitan un lugar
teen as mesmas necesidades.

4 a 6.
Comunidade. Conxunto de todas

as poboacins distintas
que habitan nun ecosistema.
Consumidores. Animais herbvoros
e carnvoros dun ecosistema
que se alimentan doutros seres vivos.
Flora. Conxunto de plantas que hai

nun ecosistema.
Fotosntese. Proceso mediante o cal
as plantas fabrican o seu propio alimento
e para o que se necesita a luz solar.
Hbitat. Condicins ambientais que existen
no lugar do ecosistema en que habita
unha especie.
Medio natural. Elementos e condicins
que rodean e inflen sobre un ser vivo.
Contaminacin. Acumulacin de lixo

e substancias prexudiciais no aire, na auga
e na terra.
Mutualismo. Relacin que se establece

entre dous seres vivos en que ambos
os dous se benefician.
Deforestacin. Desaparicin dos bosques.
Parasitismo. Relacin en que un ser vivo

obtn un beneficio doutro que, sa vez,
resulta prexudicado.
Descompoedores. Microorganismos
e fungos que se alimentan de restos doutros
seres vivos.
Desertificacin. Perda de terreo
e transformacin dunha zona en deserto.
Ecosfera. Conxunto de todos os ecosistemas
da Terra.
Ecosistema. Conxunto de seres vivos
que habitan nun lugar, relacins entre eles
e caractersticas do medio fsico en que viven.
Poboacin. Conxunto de individuos

dunha especie que habitan nun ecosistema.
Preeiros. Animais que se alimentan
dos cadveres doutros animais.
Produtores. Plantas e algas dun ecosistema
que fabrican o seu propio alimento.
Rede alimentaria. Representacin
das cadeas alimentarias dun ecosistema.
Dentro dos organismos consumidores

existen varios niveis. Define:
Consumidores primarios.
Consumidores secundarios.
Observa a imaxe da dereita.

De que tipo de ecosistema se trata?
Describe o medio fsico.
100
ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 100
Competencias
vinculando os coecementos novos cos xa aprendidos. A autoavaliacin mediante a resolucin dun test de dez preguntas
desenvolve esta competencia.
ser capaces de pensar coma un eclogo necesario proporcionar un achegamento ao pensamento cientfico, que nos
axude a aplicar os mtodos propios da racionalidade cientfica.
124
04/03/2015 8:19:06
Solucionario
1 Consumidores primarios: son os animais herbvoros
que se alimentan de plantas.

Consumidores secundarios: son os animais carnvoros
que se alimentan doutros animais.
2 un ecosistema acutico de auga doce, unha lagoa.
O medio fsico a auga que practicamente non ten

movemento. Pdense encontrar algns animais, con
numerosas aves acuticas.
SEGUNDO TRIMESTRE
NOTAS

Copia no caderno cada unha das preguntas a carn da resposta correcta.
1
O conxunto de todos os seres vivos

da Terra a
a. ecosfera. b. comunidade. c. biosfera.
Nos medios acuticos os factores mis

influentes son
a. o aire e a temperatura.
c. a humidade e o relevo.

b. herbas e pequenas matogueiras.
c. rbores de folla perenne.
O zume bruto
a. unha mestura de auga e nutrientes
transportada nos vasos liberianos.
c. unha mestura de auga e nutrientes.

a. un produtor.
c. un consumidor primario.

que se relacionan
a. o comensalismo.
b. o mutualismo.
c. a competencia.
As frechas dunha cadea alimentaria van

cara ao que o come.
b. desde o ser vivo que o come cara
ao que serve de alimento.
c. nos dous sentidos indistintamente.
O que rodea e infle nun ser vivo

a. o seu ecosistema.
b. o seu hbitat.

prexudiciais a
a. contaminacin.
b. deforestacin.
c. extincin.
declarados
a. polo Estado.
b. polos organismos internacionais.
c. polas Comunidades Autnomas.
En que fallaches?
Despois explica no caderno en que debes
mellorar e como o vas facer.
Pensa coma un eclogo

Contratronte para guiar un grupo de alumnos
nunha excursin. O obxectivo que coezan
e analicen o ecosistema caracterstico
dun bosque mediterrneo.
Explcalles:
Que tipo de vexetacin a predominante.
A relacin entre o tipo de folla e as caractersticas
do clima dun bosque mediterrneo.
Cales son os animais mis comns e o tipo
de relacins que se poden dar.
101
ES0000000025321 668816-Repaso2_19041.indd 101

1 c; 2 b; 3 c; 4 b; 5 b; 6 c; 7 a; 8 c; 9 a; 10 b.

PENSA COMA UN ECLOGO
04/03/2015 8:19:07
Os animais mis comns son: o cervo, o gamo, o lobo, o

lince, o coello, a ra comn, o somorgullo orelleiro e o parrulo rubio, a aguia imperial, a pega azul...
As relacins que se poden dar son, por exemplo, de competencia entre o lobo e a aguia imperial polo coello, ou de
mutualismo entre o somorgullo orelleiro e o parrulo rubio
que forman unha colonia reprodutora entre ambas para
protexer as cras, ou de depredacin do lince polo coello
A vexetacin predominante do bosque mediterrneo a

acieira e a sobreira.
O clima dun bosque mediterrneo seco e con verns clidos. As follas son perennes, en xeral, pequenas e poden
ter espias, o que lles permite poder resistir a seca propia
destes bosques.
125
O meu proxecto
A utilizacin das fontes de enerxa pode xerar modificacins
nos ecosistemas. Ides investigar como infle no medio natural
o uso da enerxa solar e de combustibles fsiles como o petrleo.
1. Onde se encontra o petrleo? Como se extrae?
2. Como se recolle a enerxa solar? Que unha planta solar?
Buscade informacin
Para buscar no sitio web, recordade que tedes que usar palabras clave relacionadas
coas preguntas. Entrade en pxinas apropiadas para o voso nivel e percorrede
os diferentes apartados para encontrar a informacin que buscades.
Ademais de informacin, necesitaredes imaxes para ilustrar o proxecto.
USO DE INTERNET
Como buscar e gardar imaxes de Internet

Entra en Google e vai ao apartado Imaxes que atopars na esquina superior dereita.
Escribe na caixa de procuras as palabras clave relacionadas coa imaxe que queres
encontrar. Por exemplo: planta solar.
Elixe a imaxe que mis che guste e fai clic sobre ela para que se ample.
Sita o cursor sobre a imaxe ampliada e fai clic no botn dereito do rato.
Fai clic sobre a opcin Gardar imaxe como Abrirase unha fiestra; elixe o lugar
do teu ordenador onde queres gardala; escribe un nome para a imaxe se queres cambiar
o que sae por defecto e fai clic no botn Gardar.
ATENCIN!
Todas as imaxes da rede son
propiedade das persoas que
aspublican, anda que moitas
delas teen o permiso de
compartilas, sobre todo se
confins educativos.
Polo tanto, s podes utilizalas para
os traballos do colexio, pero non
para outros fins persoais.
102
ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 102
126
04/03/2015 8:18:14
SEGUNDO TRIMESTRE

Coa informacin e coas imaxes que elixsedes todos oscompoentes
do equipo, redactade un texto coas mellores respostas e
coas imaxes mis representativas.
Realizade as diapositivas para a vosa exposicin, inclundo o texto
e as imaxes gardadas.
Como escribir os textos

nas diapositivas
Abre a presentacin e insire unha nova
diapositiva.
Escribe os textos segundo o deseo elixido
ou insire un novo cadro de texto
onde ti queiras.
Igual que no procesador de texto,
podes cambiar o tipo, tamao e cor
de letra segundo o que mis che guste.
Como inclur as imaxes

Podes facelo desde a icona
Imaxe directamente. Fai clic
sobre ela. brese unha fiestra
onde buscars o lugar
do teu ordenador en que
gardaches a imaxe.
ATENCIN!
Para facer unha boa presentacin,
sigue estes consellos:
Escribe textos breves e claros.
O tamao da letra debe ser
grande e ben visible.
Utiliza poucas cores e que non
sexan demasiado rechamantes.
inserir imaxe
formato de letra
ealiacin de pargrafos
Unha vez localizado, fai clic

no botn Abrir e a imaxe
insirirase na ta diapositiva.
Tamn podes facelo desde
o botn Inserir e elixir a opcin
Imaxe.
Selecciona a imaxe e modifica
o seu tamao e a sa posicin
segundo che convea.
inserir texto
103
ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 103
04/03/2015 8:18:15
127
Materia e enerxa
Propsitos
A materia

en cursos anteriores sobre
a materia e a enerxa.
Todas as cousas que nos rodean: o Sol, a auga, as pedras,

o aire e incluso o noso propio corpo estn feitos de materia.
Polo feito de seren materia, os corpos teen unha masa
(cantidade de materia), un volume (espazo que ocupa)
e unha densidade que se poden observar e medir.
Mis recursos
A materia pode presentarse en tres estados:

slido, lquido ou gasoso e, cando pasa
dun estado a outro dise que se produciu
un cambio de estado.
Pode propoer que se realicen algns

experimentos para traballar a materia,
a enerxa e a luz e a calor.
Os cambios da materia poden ser fsicos

ou qumicos. Nos cambios fsicos as substancias
seguen sendo as mesmas e nos qumicos
as substancias transfrmanse noutras diferentes.
Un exemplo de cambio fsico o xeo que se converte
en auga lquida ou en vapor de auga e un exemplo de cambio qumico
un anaco de madeira que, ao arder, se converte en borralla.
Constatar os cambios de estado,

medir volumes, temperatura, etc.
A enerxa
Os corpos cambian constantemente: mvense,
caen, medran, derreten, arden, conxlanse...
e, para que se produzan todos estes cambios
cmpre enerxa.
Existen diferentes formas de enerxa.
As mis comns son a luminosa, a elctrica,
a mecnica, a calorfica e a qumica.
Unha forma de enerxa pode transformarse
noutra. Isto ocorre de xeito habitual na natureza
e tamn nas mquinas que usamos.
Para obter enerxa en grandes cantidades
sanse diferentes fontes, que poden ser
renovables, por exemplo o vento, a auga
e o sol, ou non renovables, coma o carbn
e o petrleo.
104
ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 104
04/03/2015 8:18:18
Para explicar
Educacin cvica
Explquelles polo mido e reforce os conceptos que poden ter

mis dificultade. Os cambios fsicos e os cambios qumicos
son doados de entender a partir de exemplos en que a materia inicial e a final son moi diferentes, anda que os pode confundir algn exemplo como un obxecto que rompe. Insista
con bastantes exemplos ata que estes conceptos estean claros.
Conversar na clase sobre o uso da enerxa que eles fan, sobre as enerxas renovables e as contaminantes, etc. Indquelles que facer un consumo responsable da enerxa e coidar o
medio natural un labor comn que nos implica a todos. Explquelles as medidas que poden levar a cabo de maneira
persoal: desenchufar aparellos que non usen, non acender as
luces que non precisen, usar lmpadas de baixo consumo,
usar o transporte pblico ou a bicicleta, non malgastar recursos, priorizar o uso de fontes renovables na medida do posible, etc.
A luz e a calor son contidos que estudaron en cursos anteriores. Se considera necesario repasar algns conceptos, pode
facelo a travs dos materiais xa traballados ou practicar con
actividades manipulativas de reflexin, refraccin, medida de
temperatura, etc.
128
A materia, a enerxa, a luz e a calor
NOTAS
A luz e a calor
A calor unha forma
de enerxa que se
transmite dos
corpos que estn
mis quentes
aos corpos que
estn mis fros.
A luz unha forma de enerxa, a enerxa

luminosa. Desprzase en lia recta, a gran
velocidade e en todas as direccins.
Cando a luz pasa dun material a outro,
cambia de direccin e prodcese
a refraccin.
A temperatura
unha propiedade da materia
que indica o quentes ou o fros
que estn os corpos e mdese
en graos centgrados (C).
Cando a luz branca atravesa un prisma
descomponse en diferentes cores.
ACTIVIDADES
1
Escribe o nome dunha substancia que haxa ao teu arredor que

que estea en estado slido, outra en estado lquido e outra
en estado gasoso.
Explica que clase de cambio se produce nestes casos.
Ponse auga no conxelador.
Arde a lea na cheminea.
Cae un obxecto dunha mesa.
Escchase unha noz.
Escribe que fonte de enerxa se usa en cada caso e explica

se renovable.
Unha radio con pilas.
Un coche que est circulando.
Un panel solar.
Un barco de vela que vai navegando.
Se deixas un prato de comida moi quente

na mesa, ao cabo do tempo a comida
vai estar mis fra.
Explica por que ocorre isto.
105
ES0000000025321 668816-Anexo2_19045.indd 105
Solucionario
1 R. L.
2 Cambio fsico. Prodcese un cambio de estado e a
auga pasa de lquido a slido. un cambio fsico.

Ao caer un obxecto a materia contina sendo a mesma, exerceuse sobre ela unha forza e cambiou de posicin.
A lea transfrmase en cinzas logo da combustin,
un cambio qumico.
Cando se escacha unha noz, prodcese un cambio fsico. A noz cambia de forma, pero contina sendo a
mesma materia.
3 A radio funciona grazas enerxa qumica almacenada
nunha pila ou batera. unha enerxa non renovable.
04/03/2015 8:18:23
O panel solar funciona con enerxa luminosa. A luz do

sol cptase con colectores solares e transfrmase en
enerxa elctrica. unha fonte de enerxa renovable.
O coche funciona coa enerxa que lle proporciona a
combustin de gasleo ou gasolina, que unha enerxa non renovable.
O barco mvese grazas forza do vento. A enerxa elica unha fonte renovable.
4 R. M. Porque a calor da comida maior ca a do ambien-
te e a calor transmtese dos corpos mis quentes aos

mis fros, polo tanto, arrefriar ata igualarse coa temperatura ambiental.
129
A materia
e as sas propiedades
Contidos da unidade
A masa, o volume e a densidade.
Propiedades de slidos, lquidos e gases.
As reaccins qumicas.
Masa e volume.
SABER
Densidade, flotabilidade.
VOCABULARIO
Slido, lquido e gas.

Elasticidade, flexibilidade e viscosidade.
Reaccin qumica.
Oxidacin, combustin, fermentacin.
LECTURA

Arqumedes e a coroa do rei Hiern.
COMUNICACIN ORAL
Explicacin de como resolveu Arqumedes

o problema da coroa.
ESCRITURA
Descricin dunha escena.

Descricin dunha escena relacionada
con Arqumedes e a coroa.
Extraccin de datos de fotografas sobre
a medida da masa e do volume.
SABER FACER
INTERPRETACIN
DE IMAXES
Interpretacin dunha fotografa con lquidos

de distinta viscosidade.
Descricin de fotografas sobre
a combustin: produtos iniciais e finais.
Interpretacin de fotografas sobre
o proceso de elaboracin do pan.
SABER SER
130
USO DAS TIC
Procura de informacin sobre a elaboracin

de produtos lcteos.
TCNICAS DE ESTUDO
Resumo e esquemas da unidade.

o seu funcionamento.
TAREFA FINAL
FORMACIN EN VALORES
Interese por buscar explicacins cientficas

aos feitos do medio.
Gusto por usar con precisin o vocabulario
cientfico e as unidades de medida.


controles B e A. Test.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora.

Natural Science 5

Proxecto do terceiro trimestre. A vida
no pasado.
Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
de exames.
Marzo
Abril
Maio
131
Propsitos
de imaxes, sobre Arqumedes
e o problema da coroa do rei Hiern
de Siracusa.
A materia
e as sas propiedades
A falsa coroa
O rei Hiern de Siracusa encargara unha coroa

de ouro puro, pero tia dbidas sobre a honradez
do ourive. Tema que mesturase o ouro con prata,
un metal moito mis barato.
Mis recursos
Hiern recorreu ao maior sabio da sa poca, o grande

Arqumedes, para que lle resolvese o problema. Pero pxolle
unha condicin: a coroa non poda sufrir ningn dano.
Busque en Internet un vdeo

que ilustre a historia da lectura
e mstrellelo aos alumnos.
Pode facelo tecleando nun buscador
de Internet: Arqumedes rei Hieron
de Siracusa vdeo.
Arqumedes saba que o ouro mis pesado ca a prata.

Polo tanto, se a coroa de Hiern contia ouro e prata, sera
mis lixeira ca unha coroa de ouro puro. Agora ben, como
calcular o volume exacto da coroa? A idea ocorruselle
mentres se baaba. Deuse de conta de que ao meterse
na baeira, que estaba moi chea, parte da auga rebordaba.
E decatouse de que o volume de auga que reverta
se corresponda co volume do seu corpo.
Entn sau correndo ra tal como se atopaba,
completamente espido, e berrando entusiasmado:
Eureka!, que significa atopeino!.
En realidade, o que quera calcular Arqumedes era
a densidade da coroa.
SABER FACER
TAREFA FINAL
das seguintes palabras: ourive e metal.
En que consista a estafa ou o engano que tema
o rei Hiern?
Por que sau Arqumedes espido ra?
Que berraba Arqumedes?
Observa o debuxo da pxina seguinte e describe
a escena que representa.
O personaxe que aparece correndo no debuxo
Arqumedes. Por que o podemos recoecer?
EXPRESIN ORAL. Explcalles aos compaeiros
Construr un submarino
e explicar o seu
funcionamento
Ao finalizar a unidade
construrs o modelo
dun submarino e sabers
explicar como funciona.
Antes, vas aprender varias
cousas sobre a materia
e as sas propiedades,
o que unha reaccin
qumica e a importancia
que teen na nosa vida
coti.
como pensas que resolveu Arqumedes o problema.

106
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 106
04/03/2015 8:17:51
Para explicar
Outras actividades
A observacin do debuxo axuda a situar os acontecementos

na sa poca (o rei Hiern de Siracusa viviu no sculo III a.C.)
e a comprender a situacin, includo o seu toque humorstico.
PARA AMPLIAR
Sinale a roupa das mulleres, como van vestidos os nenos e o

tipo de arquitectura. Axudar a comprender que os feitos narrados sucederon nunha poca moi antiga.

Comente que a lectura narra uns feitos histricos, formula un
enigma e conta quen e como o solucionou, pero non est explicado o argumento cientfico. Haber que esperar a estudar
a densidade como anuncia a frase final.
132
Coecer a calidade dun obxecto de prata. Con axuda

dunha lupa observar o contraste dalgunha peza de prata (por
exemplo, un anel), aparecer nela 925, o que certifica a sa
composicin. Con prata pura non se poden fabricar obxectos, pois moi branda. A prata 925 unha mestura de prata
pura con outro metal como cobre.
Competencias
Comunicacin lingstica. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto, observan un debuxo e responden
preguntas tanto por escrito coma de forma oral.
NOTAS
QUE SABES XA?
A materia
Os obxectos que nos rodean, como unha mesa, un
globo e un ordenador, estn formados por materia.
SLIDO
O son, a luz ou as ideas non son materia.

Todos os obxectos teen masa e volume.
Ademais, teen outras caractersticas,
como a cor, o olor, a dureza ou o brillo.
LQUIDO
A materia presntase en tres estados: slido,

lquido e gasoso.
1

da dereita sobre os cambios
de estado e compltao.
GAS
107
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 107

vinculando os coecementos novos cos xa aprendidos. Nesta unidade necesario comprobar que todos os alumnos saben que os obxectos que nos rodean estn formados por
materia. Tamn que esta ten masa e volume e que se presenta en tres estados.
Solucionario
Ourive: persoa que labra obxectos artsticos de cobre ou
doutros metais. Metal: cada un dos elementos qumicos
bos condutores da calor e da electricidade, cun brillo caracterstico, e slidos a temperatura ordinaria, salvo o mercurio.
04/03/2015 8:17:52
O rei tema que o ourive mesturase o ouro con prata, un

metal moito mis barato.
Deuse de conta da clave para comprobar se a coroa era de
ouro mentres se baaba, por iso sau espido.
Arqumedes berraba Eureka!, que significa atopeino!.
Tras o seu descubrimento, Arqumedes sau entusiasmado
sen darse de conta de que estaba espido.
Est espido e ten a coroa na man.
QUE SABES XA?
Slido - lquido: fusin. Lquido - slido: solidificacin. Lquido - gas: evaporacin. Gas - lquido: licuacin ou licuefaccin.
133
Propsitos
Todos os obxectos que nos rodean, como un libro ou unha

rocha, as como os seres vivos, son corpos e estn feitos
de materia.
Coecer as propiedades xerais

e caractersticas da materia.
Existen moitos tipos de materia. Os garfos, por exemplo,

pdense fabricar con plstico, con aceiro inoxidable e tamn
con madeira. Cada tipo de materia unha substancia
diferente. 1
Comprender como se miden

a masa e o volume e as unidades
que se empregan.
A materia ten propiedades xerais e caractersticas.
Mis recursos
As propiedades xerais son comns a todo o que est

feito de materia. Por exemplo, todos os corpos teen masa
e volume.
Darlles aos alumnos algns datos

curiosos sobre volumes. Por exemplo:
As propiedades caractersticas son as que varan dunhas

substancias a outras e tamn son as que as que nos permiten distinguilas. Por exemplo, a cor, o sabor, a dureza e
a densidade.
As persoas temos arredor

de 4,5 litros de sangue.
O volume da Terra
aproximadamente 50 veces
maior ca o da La.
No estmago dunha persoa adulta
caben uns 2 litros de comida.
Hai pases en que se empregan
outras unidades para medir
o volume, como a pinta e o galn.
Cada un dos garfos un corpo e est

feito dunha substancia diferente.
A masa
A masa a cantidade de materia que ten un corpo.
Por exemplo, un cazo ten mis materia ca unha culler.
A unidade de medida da masa o quilogramo (kg) ou o
gramo (g). Un quilogramo contn 1.000 gramos.
Como se mide a masa

Para determinar a masa dun corpo emprganse as balanzas
e as bsculas.
Primeiro colcase o obxecto que queremos pesar nun prato

da balanza. A continuacin, vanse poendo pesos no outro prato
da balanza ata que se equilibran os pratos.
TRABALLA COA IMAXE

Observa as imaxes e di que masa ten
a bla de madeira.
As bsculas electrnicas
mostran directamente a masa
nunha pantalla.
108
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 108
04/03/2015 8:17:57
Para explicar
Outras actividades
Aclarar a diferenza entre a materia e os materiais. A materia

o que forma todas as cousas. Polo xeral, o termo materia fai
referencia materia slida. Os materiais diferncianse uns
dos outros por propiedades como transparencia e elasticidade.
Explicarlles aos alumnos que cando pesamos un obxecto

nunha balanza o que estamos facendo en realidade comparar a cantidade de masa que contn coa dun patrn fixo. No
caso da balanza de pratos das fotografas, o patrn son os
pesos.
Cunha probeta e auga pdese medir facilmente na clase o
volume de diversos obxectos de tamao pequeno. Por exemplo, gomas de borrar, minerais e pedras.
134
O volume e a sa medida. Levar un vaso medidor dos que

se usan para cociar. Neles hai varias escalas para medir distintos alimentos: azucre, faria, arroz, auga Levar estes alimentos clase, medilos co vaso e despois comparar os volumes que ocupan.
Educacin cvica
En Espaa, cada persoa xera mis de 500 quilogramos de
lixo ao ano. Esta cantidade podmola reducir moito se estamos atentos a non xerar demasiado lixo. Reducir, reutilizar e reciclar debera ser o obxectivo de todos, como xa o
dun bo nmero de cidadns. Idear entre todos propostas
NOTAS
O volume
O volume o espazo que ocupa un corpo.
Por exemplo, un baln de baloncesto ten mis volume ca
unha pelota de tenis; isto indica que o baln mis grande.
A unidade de volume o metro cbico (m3), que o espazo
que ocupa un cubo dun metro de aresta.
O volume dun recipiente equivalente sa capacidade. A
unidade de medida da capacidade o litro (L). Un litro (1 L)
a capacidade que ten un recipiente dun decmetro cbico
(1 dm3).
Hai unidades mis pequenas, como o centmetro cbico (cm3)
ou o mililitro (mL), que son equivalentes. Un litro igual a
1.000 mL e ocupa un volume de 1.000 cm3. 2
Unidades de volume. O cubo ten

un volume de 1 m3; o brik,
de 1 dm3; e a pelota, de 150 cm3.
Como se mide o volume

O volume dun lquido mdese mediante recipientes que estean graduados, como as
probetas.
Vrtese na probeta o lquido que queremos
medir e mrase a marca que chega o lquido. Esa marca indcanos o volume en centmetros cbicos.
encia
Intelix temtica
a
lxico-m
Tamn podemos utilizar este instrumento

de medida para calcular o volume dalgns
corpos slidos.
1. Collemos unha
probeta cun volume
de lquido que
coecemos (151 cm3).
2. Introdcese o slido
na probeta e vese
canto aumentou
o volume.
TRABALLA COA IMAXE

Observa nas imaxes da esquerda
como se calcula o volume
dos corpos slidos e indica cal
o volume do slido.
ACTIVIDADES
1
Que ten mis masa,

un quilogramo de sal ou
un quilogramo de azucre?
Cantos mililitros hai en

2 L de auga? A cantos
centmetros cbicos equivale?
encia
Intelix temtica
a
lxico-m
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 109
concretas para reducir o lixo que producimos na nosa vida

diaria. Facer un clculo aproximado da cantidade de lixo
en quilogramos que se poderan reducir con estas medidas. No lixo hai comida que anda serve para o consumo,
obxectos e roupa que anda poden ser utilizados. Ademais,
o lixo contamina o solo, o aire e a auga. Todos podemos
colaborar botando o lixo nos colectores diferenciados para
a recollida de distintos tipos de residuos (plsticos, papel e
lixo orgnico).
Competencias
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. O
traballo que se propn nesta dobre pxina sobre como se
mide a masa e o volume implica destrezas relacionadas co
clculo matemtico.
109
04/03/2015 8:18:01
Traballa coa imaxe

Como vemos nas pesos e na pantalla da bscula dixital, a
bla de madeira ten unha masa de 22 gramos.
Para calcular o volume da pedra rstase ao volume da
auga coa pedra (155 cm3) o volume da auga soa (151 cm3).
O resultado 4 cm3.
Solucionario
1 Posto que en ambos os casos se trata dun quilogramo, a
masa a mesma. O quilogramo a unidade de medida

da masa.
2 En 2 L de auga hai 2.000 mililitros e 2.000 centmetros
cbicos. Polo tanto, estas das unidades de volume son

equivalentes.
135
Propsitos
A densidade
Comprender que a densidade,

como se calcula e a sa relacin
coa flotabilidade.
Se temos unha bla de ferro e unha bla de cortiza do mesmo tamao, pesar bastante mis a primeira ca a segunda.
as porque o ferro ten mis densidade ca a cortiza.
A densidade dun corpo calclase dividindo a sa masa
entre o seu volume.
O manexo das unidades
de densidade pode resultar
complicado para os alumnos, polo
que deben realizar varios exercicios
para o seu correcto entendemento.
Por exemplo, un centmetro cbico de auga ten unha masa

dun gramo. Polo tanto, a densidade da auga dun gramo
por centmetro cbico (1 g/cm3).
En cambio, o mercurio moito mis denso ca a auga. Un
centmetro cbico de mercurio ten unha masa de 14 gramos.
Polo tanto, a densidade do mercurio de 14 gramos por
centmetro cbico (14 g/cm3). 1
A densidade unha propiedade caracterstica, pois cada tipo
de materia ten unha densidade propia que nos pode servir
para identificala.
O mercurio mis denso ca a auga.

As, 1 cm3 de mercurio ten a mesma
masa ca 14 cm3 de auga.
Como se calcula a densidade

dun corpo
Xa sabes que a densidade dun corpo se calcula dividindo a
sa masa entre o seu volume. Polo tanto, para determinar a
densidade dun corpo, en primeiro lugar debemos coecer a
sa masa e o seu volume.
Observa como se calcula a densidade dun parafuso de aceiro empregando unha balanza e unha probeta.
1. Mdese a masa do corpo

cunha bscula.
2. Mdese o volume
cunha probeta.
encia
Intelix stica
ling
TRABALLA COA IMAXE
Explica como se calculou o volume
que ocupa o parafuso.
3. Divdese a masa do corpo

entre o seu volume:
78 g
10 cm3
= 7,8 g/cm3
Polo tanto, a densidade

do parafuso de aceiro
de 7,8 g/cm3.
A densidade unha
propiedade caracterstica da
materia. Polo tanto, calquera
obxecto que se fabricase con
ese aceiro ter esta mesma
densidade: 7,8 g/cm3.
110
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 110
04/03/2015 8:18:07
Para explicar
Competencias
Levar clase un recipiente con auga e varios obxectos pequenos de formas variadas e materiais diferentes. Pedirlles
aos alumnos que intenten predicir se van flotar ou se se van
afundir na auga. Introducir os obxectos no recipiente e comprobar os acertos e os erros dos alumnos, intentando buscar
unha explicacin s sas conxecturas.

calcular a densidade dos corpos hai que aplicar os coecementos matemticos de clculo.
As fotografas marcadas co nmero 2 axudan a entender por

que algns obxectos flotan. Non se trata s do material do
que estn feitos, senn da forma do obxecto e da densidade
do conxunto. A pelota de papel de aluminio afndese na
auga. Esta bla mis densa ca a auga. En cambio, o barquio feito de papel de aluminio flota. Este barco ten unha
densidade menor ca a da auga e por iso flota.
136
Outras actividades
O funcionamento dos globos aerostticos. Mostre a fotografa dun globo aerosttico e sinale onde se encontra o gas
e onde o queimador. Explique que estes globos ascenden
porque na parte inferior teen un queimador de gas que
quenta rapidamente o aire que hai no interior do globo. A
densidade do aire quente menor, polo que ese aire quente
tende a subir.
77
NOTAS
Algns corpos, como unha pedra, afondan na auga. Outros,

en cambio, flotan, como, por exemplo, un anaco de madeira. A posibilidade de que un corpo flote est rela cionada coa
sa densidade.
Os corpos que teen unha densidade menor ca a da
auga flotan nela. En cambio, se a sa densidade maior,
afondan.
B
A densidade da auga de 1 g/cm 3. Polo tanto, se a densidade dun corpo menor de 1 g/cm3, flotar na auga, mentres
que se maior, afondar.
Como posible que floten os barcos de aceiro, tendo en
conta que o aceiro bastante mis denso ca a auga? as
porque o que importa a densidade do barco completo.
Como o barco oco, contn moito aire e a sa masa moito menor ca a que tera se fose macizo. 2
Pero os obxectos non s flotan na auga. Tamn poden flotar
noutros lquidos ou incluso no aire. Por exemplo, os globos
que se venden nas festas estn cheos de helio, un gas que
ten menos densidade ca o aire. Por iso, estes globos elvanse, porque flotan no aire coma unha madeira na auga. 3
A
Experimento de flotabilidade.
A. O aluminio mis denso ca a auga,
polo que afonda. B. Un barco
de aluminio flota porque est oco
e a densidade do barco completo
menor ca a da auga.
Flotabilidade en gases e lquidos.

A. Os globos de helio elvanse
porque son menos densos ca o aire.
B. A bla de bronce menos densa
ca o mercurio e flota sobre el.
ACTIVIDADES
1
Unha bla de vidro ten un volume de 3 cm3

e unha masa de 7,5 g.
Calcula a sa densidade.
Flotar na auga? Explica por que.
De que depende que un obxecto flote na auga?
Observa o debuxo da dereita e indica cal

dos dous cubos ten maior densidade.
111
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 111
PARA AMPLIAR
A medida da densidade de corpos grandes. Comentar
que, co mtodo explicado no libro, s pode calcularse a densidade de corpos pequenos. Para saber a densidade de corpos moi grandes mdese o peso con bsculas e para coecer
o volume aplcase a frmula matemtica que corresponda en
cada caso.
Traballa coa imaxe

Para calcular o volume do parafuso mdese un determinado
volume de auga coa probeta. Despois, mtese dentro o parafuso e mdese de novo o volume, que maior. A continuacin, rstase ao volume da auga co parafuso o volume da
auga soa. A resta o volume do parafuso.
04/03/2015 8:18:12
Solucionario
1 Para calcular a densidade divdese a masa do corpo en-
tre o seu volume 7,5 g/3 cm3 5 2,5 g/cm3. A densidade

da auga de 1 g/cm3. Polo tanto, como a densidade da
bla de vidro maior de 1, afundirase.
2 A densidade da auga de 1 g/cm3. Polo tanto, se a den-
sidade dun corpo menor de 1, flotar na auga, mentres

que se maior, afundirase.
3 Como os dous pratos estn equilibrados, sabemos que
os dous bloques pesan o mesmo. Tamn vemos que o

bloque negro ten un volume menor. Xa que a densidade
dun corpo se calcula dividindo a sa masa entre o seu
volume, o bloque negro, coa mesma cantidade de masa
e menor volume, ten unha densidade maior.
137
As propiedades de slidos, lquidos e gases

Propsitos
A materia pdese presentar na natureza en tres estados

diferentes: slido, lquido e gas. Cada un destes estados ten
as sas propiedades.
Coecer e identificar as propiedades

dos slidos, dos lquidos
e dos gases.
As propiedades dos slidos

Os corpos slidos teen un volume constante. Ademais,
a sa forma non cambia, a non ser que sobre eles acte
unha forza.
Aos alumnos adoita resultarlles difcil
entender que a dureza se refire
resistencia a ser riscado. Aproveite
para insistir na importancia de usar
con precisin o vocabulario cientfico.
Cada tipo de slido ten unhas propiedades caractersticas

determinadas. Por exemplo:
A resistencia. Un slido resistente cando soporta moita
forza sen romper, como o formign e o ferro, que son capaces de aguantar grandes pesos. Por iso se empregan
como materiais de construcin. 1
A flexibilidade. Un slido flexible se se pode dobrar sen
que rompa, por exemplo, o papel e a tea.
A fraxilidade. Un slido frxil cando rompe facilmente

sen chegar a deformarse. O vidro e mais a louza son slidos frxiles.
Resistencia. Os piares de formign

eas vigas de ferro soportan o peso
desta ponte.
encia
Intelix lista
natura
A elasticidade. Un slido elstico cando recupera a

sa forma orixinal despois de ser deformado. A goma e o
caucho son slidos elsticos.
TRABALLA COA IMAXE
A dureza. Un slido duro cando difcil de riscar. O diamante e, en xeral, todas as pedras preciosas son slidos
moi duros.
Cal dos tres lquidos o mis

viscoso? E cal o menos? Razoa
a resposta.
As propiedades dos lquidos

Os corpos lquidos teen un volume constante. En cambio, a sa forma vara e axstase en cada momento
do recipiente que os contn.
Ademais, os lquidos teen propiedades caractersticas, que
varan duns a outros. Por exemplo:
A viscosidade. A viscosidade a resistencia que ten un
lquido a flur. O aceite, por exemplo, mis viscoso ca o
leite e o xel mis viscoso ca o aceite. 2
A volatilidade. Un lquido voltil cando se evapora con
facilidade. A gasolina un lquido moi voltil, por iso percibimos o seu olor moi facilmente.
Canto mis viscoso un lquido,

mis lentamente fle. De esquerda
a dereita: leite, aceite e xel.
112
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 112
04/03/2015 8:18:15
Para explicar
Propalles aos alumnos e s alumnas que imaxinen que

son enxeeiros ou arquitectos e que teen que ocuparse da
construcin dunha ponte, dun edificio, dunha estrada ou
dunha mquina. Que material elixiran? En que fundamentaran a eleccin do material?
Levar clase tres vasos de plstico e botar neles a mesma

cantidade dun destes lquidos, auga, colonia e alcohol. Observar que lquido se evapora antes. Contar o nmero de horas ou das que tarda cada lquido en evaporarse e ordenalos
do que tarda menos ao que tarda mis.
Pregntelles aos alumnos se hai algo entre eles e o encerado

ou a vent. Lveos conclusin de que hai algo anda que
non o pareza. Hai gases que se ven (se son coloreados) ou
que se olen (como os procedentes da evaporacin dunha colonia), pero o osxeno e o dixido de carbono, que forman
parte do aire que nos rodea, non se senten. Para poder
aprender mis sobre eles debemos comezar por saber que
un gas e cales son as sas principais propiedades.
Repartir globos entre os alumnos e as alumnas e pedir que os

inchen e que suxeiten a boca dos globos cos dedos. Cando
dea un sinal, os alumnos abrirn os dedos para deixar soltos
os globos. Os globos moveranse pola aula ata que o aire
contido no seu interior sase. unha forma de exemplificar
que os gases tenden a expandirse. Pregunte que forma tia
o aire cando estaba dentro do globo e que forma ten cando
xa sau del.
138
77
NOTAS
As propiedades dos gases

Os gases non teen forma propia nin volume fixo, pois
adoptan os do recipiente que os contn.
O gas que contn o globo ten a forma

e o volume do globo.
Se se pica o globo, o gas reprtese

por todo o cuarto.
No exemplo anterior, o gas aumentou o seu volume. Dise que

o gas se expandiu. Pero, do mesmo xeito, os gases tamn
poden diminur o seu volume. Cando o volume dun gas dimine, dicimos que o gas se comprimiu.
A xiringa contn aire, que un gas.
Se facemos forza, o volume do gas

dimine.
ACTIVIDADES
1
Copia e completa no caderno a seguinte tboa:

FORMA
Fixa
Slido
VOLUME
Variable
Fixo
Variable
Lquido
Gas
2
Explica con exemplos o que son a elasticidade e a flexibilidade.
Demostra cun exemplo por que os gases non teen volume fixo.
113
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 113
Outras actividades
Os gases pdense comprimir. Preparar xiringas de plstico
cun tapn de cortiza na punta. Tras facer notar que no seu interior hai aire anda que non o vexamos, pedirlles aos nenos
que preman a xiringa para que observen que o gas contido se
pode comprimir, ocupa menos volume cando prememos a xiringa que o que ocupaba inicialmente.
Traballa coa imaxe

A orde de viscosidade de menos a mis leite, aceite e xel.
Para responder fixmonos en que o leite o que percorre
mis camio, o seu rastro o mis longo; o do xel o rastro mis curto.
04/03/2015 8:18:16
Solucionario
1 A tboa lese de esquerda a dereita e de arriba abaixo.
Slido: forma fixa. Volume fixo. Lquido: forma variable.

Volume fixo. Gas: forma variable. Volume variable.
2 Por exemplo, unha goma do pelo elstica. Podemos
estirala e despois recupera a sa forma orixinal. Por outra

parte, unha camisa de tea flexible porque podemos dobrala para gardala nun caixn e non rompe.
3 R. M. O aire comprimido das botellas de nadar baixo o
mar ocupa o espazo da botella. Cando o aire sae, pasa

boca e s vas respiratorias. O aire comprimido ocupa o
espazo por onde vai pasando.
139
As SABER
reaccins
HACER qumicas
Propsitos
Construir un submarino y explicar su funcionamiento
Coecer as reaccins qumicas

e os seus tipos.
Rene los materiales.

Necesitas los siguientes materiales:
Una botella de plstico de 500 mL.
Un tubo fino de silicona de un metro
aproximadamente.
Pegamento de silicona lquida.
Mis recursos
Algns pans fanse sen fermento,
teen aspecto plano, como de torta,
debido a que non hai fermentacin.
o caso do pan pita. Levar este tipo
de pan clase para observalo
e comelo. Tamn se poden levar
as tortas de trigo e de millo que
se empregan na cocia mexicana.
Cinta adhesiva resistente al agua.

Algunos objetos pequeos y pesados,
como tuercas o plomos de pesca.
Tijeras.
Que son as reaccins qumicas

Construye tu submarino.
Cando se queima un anaco de papel, o papel desaparece e

Haz dos nunha
agujeros
en uno de
los costados
la botella
transfrmase
substancia
diferente:
cinzas.de
Neste
exemcon ayuda de
lasreaccin
tijeras. qumica. 1
plo produciuse
unha
Cando arde un papel, prodcese

unha reaccin qumica. O papel
transfrmase en fume e cinzas.
Sujeta los objetos pesados en lnea con los agujeros

cinta adhesiva.
Esto har
que los en
agujeros
Asmediante
reaccinsla qumicas
son cambios
da materia
que
siempre
queden hacia
abajo.
unhas
substancias
se transforman
noutras.
Haz un agujero en el lado opuesto para pasar el tubo de
queas
ajuste
bien y que
entre solo
medio
Nun silicona.
cambio Procura
de estado,
substancias
seguen
sendo
as
centmetro.
Sella la unin
pegamento
djalo
secar.
mesmas.
Por exemplo,
candocon
un el
anaco
de xeoyse
funde,
segue sendo auga. En cambio, nunha reaccin qumica hai
unhas
substancias
iniciais e ao final do proceso aparecen
Prueba
tu submarino.
outras substancias distintas. o que sucede cando se queima oCierra
anacobien
de la
papel.
Aocon
final,
papely desaparece
trans- con agua sujetando
botella
el otapn
ponla en un e
recipiente
frmase
en fuera.
cinzas.ElOagua
aspecto
e as
e el aire saldr por el tubo
el tubo
entrar
porpropiedades
los agujerosdo
delpapel
fondo,
da cinza
son diferentes.
y el submarino
sesumergir (A).
Luego sopla por el tubo para que la botella se llene de aire. El submarino flotar (B).
Os tipos de reaccins qumicas
Existen multitude de cambios qumicos. Algns exemplos

A
B
son a oxidacin,
a combustin e a fermentacin.
A oxidacin prodcese cando unha substancia se transforma noutra ao combinarse co osxeno. O ferro dunha
chave, por exemplo, transfrmase en xido de ferro. Tamn
se oxidan moitas outras substancias, como o aluminio ou
o cromo. 2
A combustin un tipo especial de oxidacin que ocorre
moi rapidamente. Nela, unha substancia, o combustible,
combnase con osxeno. Prodcese unha chama, desprnExplica su funcionamiento.
dese moita calor e, normalmente, xrase dixido de carbono. Cando arde a madeira, transfrmase en dixido de
1 Explica mediante dibujos cmo est el submarino cuando se encuentra
carbono e cinza.
hundido y cuando flota.
As fermentacins son un tipo de reaccins que ocorren
Explica
el Algunhas
funcionamiento
submarino emprempleando los conceptos
nos2 seres
vivos.
destas del
fermentacins
2 Oxidacin do ferro. Cando se oxida,
aprendido
en oesta
masa, volumen
y densidad.
ganse que
parahas
producir
o iogur,
viounidad:
ou o vinagre,
e son
o ferro transfrmase en xido de ferro.
producidas pola accin de bacterias ou de fermentos.
102
114
ES0000000001136 668816-Unidad
ES0000000025321
436184_Tema11_N_6938.indd
07_19048.indd 102
114
Saber mis
Relacionar este apartado co aprendido en pxinas anteriores
sobre mesturas da materia. Preguntar que tipo de mestura
a masa que se introduce no forno. unha mestura homoxnea, non observamos os seus compoentes. Se engadsemos algunhas sementes, como pebidas de cabaza, ou se tratase de faria integral, a mestura sera heteroxnea, pois
poderiamos observar as partes slidas da mestura.
19/03/2014 8:18:21
04/03/2015
8:47:14
tos. Pesar unha bla de plastilina, cambiar a sa forma, volver

pesala e comprobar que o peso segue sendo o mesmo. Produciuse un cambio fsico. A continuacin, pesar uns paucios
de incenso. Prender os paucios, recoller a cinza resultante,
pesar e comparar a medida co peso inicial dos paucios.
Comprbase que menor, xa que na combustin a materia
se transforma e parte dela convrtese en dixido de carbono,
un gas que pasa ao aire.
PARA AMPLIAR
Outras actividades
Unha experiencia para comparar cambios fsicos e qumicos da materia. Levar clase unha bscula de pesar alimen-
140
Inchar un globo sen soprar, coa axuda de vinagre e bicarbonato. un experimento fcil e divertido. Necestanse lentes de seguridade, un globo, un embude, catro culleradias
de bicarbonato sdico, medio vaso de vinagre, unha botella
de plstico de medio litro.
11
77
ACTIVIDADES FINALES
1
NOTAS
RESUMEN. Copia y completa en tu

6 Observa la fotografa y contesta
1
2
cuaderno elresumen de la unidad
las preguntas.
escribiendo lostextos que faltan.
Como se fai o pan
Todos los objetos que nos rodean estn
O formados
pan faise por
con materia.
faria, La materia tiene
auga
e lvedo ou
;
propiedades
generales, como
fermento.
O lvedo
fai
.
ypropiedades
caractersticas,
como
O dixido de carbono producido
Faise unha masa
con faria, auga
que o pan sexa
e lvedo e dixase repousar. Ocorre forma burbullas que fan aumentar
La masa es
esponxoso
e lixeiro..
SABER MIS
El volumen es
3 densidad de un cuerpo es
La
unha fermentacin.
4.
o volume da masa.
Un cuerpo flota en el agua si

.
y se hunde si
Los cuerpos se pueden presentar en tres
estados:
.
Cul de las figuras tiene una densidad

dos Dselle forma ao pan e prodcese
de 7 g/cmO3?proceso remata cando se enforna
unha
o pan.
. nova fermentacin.
Cul de ellas tiene una densidad de
.
Loscuerpos lquidos tienen
3
0,6 g/cm ?
. Sin embargo,
Encambio, su forma
Cmo lo has averiguado?
importancia
das reaccins
qumicas
.
los gases no tienen
Realzase
unha segunda
Los cuerpos
slidos tienen
amasadura.
caractersticas principales:
PENSAR. Explica por qu una

As
qumicas
un lugar
nosas
Explica en
qu seocupan
diferencian
lasmoi importante7nasPARA
2 reaccins
vidas,
anda que a generales
mido nonde
sexamos
conscientes diso. botella de vidrio vaca flota en el agua,
propiedades
la materia
mientras que si est llena de agua se
y las propiedades
caractersticas.
As reaccins
de combustin
que ocorren nos motores dos vehhunde.
culos
serven
para
transportarnos
e
as
que
ocorren
nas
centrais
3 Nombra los instrumentos que sirven
elctricas
trmicas emprganse
producir electricidade.
8 Una propiedad que deben tener los
para averiguar
la masa de para
un cuerpo
es que sean voltiles.
y explica
cmoreaccins
funcionan.
Ao cociar
ocorren
qumicas nos alimentos que perfumes
modifi-
Por qu crees que debe ser as?

can o seu sabor e facilitan que poidan ser dixeridos.
4 Qu es una probeta? Explica cmo se
Na industria
alimentaria
prodcense
as
fermentacins
grazas
s
llevan en su
9 Los buceadores
utiliza.
que obtemos o iogur e o pan, entre outros produtos.
espalda una botella de acero
5 Una figura de plstico pesa 12 g
puede contener tanto
Nas industrias qumicas consguense
multitude de produtosque
tiles,
y su volumen es de 20 cm3.
como el que hay en una
como colorantes, conservantes, medicamentos, plsticosaire
e fertiCul
es suexisten
densidad?
habitacin pequea.
3 Obxectos de plstico. A maiora
lizantes
que non
na natureza. 3
obtense
Flotar
el agua
se hundir?
Razona
Qu propiedaddos
de plsticos
los gases
No interior
dosen
seres
vivoso suceden
moitas
reaccins qumicas,
a partir do petrleo por medio
tu
respuesta.
se
aprovecha
para
lograrlo?
como as que serven para obter enerxa.
de reaccins qumicas.
ACTIVIDADES
Demuestra tu talento
1
2
Explica en que se parecen as oxidacins e as combustins.

Elige y realiza una de las siguientes
B. Busca informacin sobre la vida de
actividades:
y hazde
una presentacin
A
fotografa mostra o que ocorre cando botamos Arqumedes
unha cullerada
para mostrarla
a la clase.
bicarbonato nun vaso con vinagre: prodcese dixido
de carbono,
A. Escribe un relato sobre un cientfico
que forma burbullas.
que busca un sistema para disminuir
C. Construye el submarino de la pgina
Cres
que ocorreu
reaccin
que. pero decralo para que
el volumen
de losunha
objetos
sin qumica? Explica por
anterior
destruirlos.
parezca uno de verdad.
103
115
ES0000000001136 668816-Unidad
ES0000000025321
436184_Tema11_N_6938.indd
07_19048.indd 103
115
1.Ponse medio vaso de vinagre dentro da botella.

2.Co embude btanse catro culleradias de bicarbonato
dentro do globo e emprrasecara ao fondo.
3.Colcase a boca do globo na boca da botella tendo moito
coidado de que o bicarbonato non caia sobre o vinagre
anda.
4.Cando xa estea colocado, suxitase o globo e dixase
que o bicarbonato caia no vinagre.
Observar o que ocorre e tocar a botella para notar se arrefriou
ou se queceu.
Traballa coa imaxe
19/03/2014 8:18:26
04/03/2015
8:47:17
quedan restos de papel queimado, ocupa menos espazo e

ten un aspecto diferente, escuro.
R. M. Os restos de papel desfanse e convrtense en cinzas, parece po.
Solucionario
1 Nas das intervn o osxeno, e os produtos finais da
reaccin son distintos dos produtos iniciais.

2 Produciuse unha reaccin qumica. Os produtos iniciais e
finais son diferentes. A partir da reaccin do bicarbonato

e do vinagre prodcese dixido de carbono.
Na primeira imaxe hai un papel branco engurrado. Na segunda este papel est ardendo, vese lume. Na terceira
141
SABER
SABER HACER
FACER
Propsitos
Construir un submarino e
Construr
y explicar su
o seu
funcionamiento
funcionamento

Rene os
los materiais
materiales.
Necesitas os
los seguintes
siguientesmateriais:
materiales:
Una botella
Unha
botellade
deplstico
plsticode
de500
500mL.
mL.
Un tubo fino de silicona dun
de un
metro
metro
aproximadamente.
Pegamento de silicona lquida.
NOTAS
Cinta adhesiva resistente

al auga.
agua.
Algunosobxectos
Algns
objetos pequeos
pequenos yepesados,
pesados,
como parafusos
tuercas o plomos
ou chumbadas
de pesca.
de pesca.
Tijeras.
Tesoiras.
Construyeotu
Constre
submarino
submarino.
Fai dous
Haz
dos agujeros
buratos nun
en uno
dos de
lados
los da
costados
botella de la botella
con axuda
ayuda de
daslas
tesoiras.
tijeras.
Suxeitalos
Sujeta
os objetos
obxectos
pesados
pesados
en en
lnea
liacon
coslos
buratos
agujeros
mediante
mediante
a
cinta adhesiva.
la cinta Isto
adhesiva.
far que
Esto
oshar
buratos
que sempre
los agujeros
queden
siempre
cara
abaixo.
queden hacia abajo.
Fai un
Haz
unburato
agujero
noenlado
el lado
oposto
opuesto
para pasar
para pasar
o tubo
el de
tubo de
silicona. Procura que axuste
ajuste bien
ben ye que
que entre
entre solo
s medio
medio
centmetro. Sela
Sella alaunin
uninco
con
pegamento
el pegamento
e dixao
y djalo
secar.
secar.
Pruebaotu
Proba
submarino
submarino.
Pecha bien
Cierra
ben ala botella
botella co
contapn
el tapn
e pona
y ponla
nun recipiente
en un recipiente
con auga
consuxeitando
agua sujetando
el tubo
o
tubo fra.
fuera.A El
auga
agua
entrar
entrar
polos
por los
buratos
agujeros
do fondo,
del fondo,
o aireelsair
aire saldr
polo tubo
por el tubo
y el
e
o submarino
submarino mergullarase
sesumergir (A).
(A).
Luego sopla
Despois
sopra
por
polo
el tubo
tubopara
paraque
quelaa botella
botella se
se llene
enchadedeaire.
aire.ElOsubmarino
submarinoflotar
flotar(B).
(B).
Explica o
suseu
funcionamiento.
funcionamento
encia
Intelix cial
a
esp
Explica mediante debuxos

dibujos cmo
comoest
estelosubmarino
submarinocuando
cando se
se encontra
encuentra
hundido yecuando
afundido
cando flota.
flota.
Explica o
el funcionamento
funcionamientodo
delsubmarino
submarinoempregando
empleando os
los conceptos
conceptos
que aprendiches
has aprendido
nesta
en esta
unidade:
unidad:
masa,
masa,
volume
volumen
e densidade.
y densidad.
102
116
ES0000000001136 668816-Unidad
ES0000000025321
436184_Tema11_N_6938.indd
07_19048.indd 102
116
Para explicar
Ler detidamente o texto na orde en que aparece. Sinale os
tres apartados en que est organizado: materiais, instrucins
e forma de realizar a experiencia.
Educacin cvica
A curiosidade cientfica fai que busquemos explicacins ao
que observamos e ideemos experiencias para comprobar se
as nosas ideas son atinadas.
Competencias
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. Aplcanse os coecementos tericos adquiridos ao longo da uni-
142
19/03/2014 8:18:30
04/03/2015
8:47:14
dade sobre masa, volume e densidade para realizar a actividade do apartado Tarefa final: construr un submarino e
explicar o seu funcionamento.
Solucionario
1 R. G. O submarino afundido estar cheo de auga. O sub-
marino estar cheo de aire cando flote.

2 O submarino, a botella, sempre ten o mesmo volume. Se
o submarino est cheo de auga, pesa mis ca se estivese cheo de aire, polo tanto, a sa densidade maior ca a
da auga e afndese. Cando o submarino se enche de
aire, a auga sae. As, o submarino pesa menos, a densidade do submarino menor ca a da auga, e polo tanto
sobe ata que flota na superficie da auga.
11
7
SABER
ACTIVIDADES
ESTUDAR
FINALES
1
1
Propsitos
RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade escribindo

RESUMEN. Copia y completa en tu
6 Observa la fotografa y contesta
os textos que
faltan. de la unidad
cuaderno
elresumen
las preguntas.
escribiendo lostextos que faltan.
Todos
obxectos
rodean
estn formados por materia.
Todos
losos
objetos
que que
nos nos
rodean
estn
; epropiedades caractersticas,
A materia
propiedades
xerais,
como
formados
porten
materia.
La materia
tiene
.
como
;
propiedades
generales,
como
ypropiedades
como
.
A masa caractersticas,
volume
La O
masa
es

da unidade.
NOTAS
. .
A densidade
El volumen
es dun .corpo
.
corpo flota
auga se
.e afonda se
La Un
densidad
de unnacuerpo
es
Os
corpos
pdense
presentar
en
tres
estados:
.
Un cuerpo flota en el agua si
y se
si slidos. teen das caractersticas principais:
.
Oshunde
corpos
Encambio,
a sa forma
. En cambio,
lquidos
teen
LosOscorpos
cuerpos se
pueden
presentar. en
tres
.
os gases non. teen
estados:
Cul de las figuras tiene una densidad
reaccins
qumicas
se transforma
3
LosAscuerpos
slidos
tienenson
doscambios en que algunha de 7 g/cm
?
noutra diferente.
.
caractersticas
principales:
Cul de ellas tiene una densidad de
.
Loscuerpos
lquidos
tienen qumicas
, a combustin3 e a fermentacin.
Algns tipos
de reaccins
son a
0,6 g/cm ?
. Sin embargo,
Encambio, su forma
Cmo lo has averiguado?
.
los gases no tienen
2
2
7 PARA PENSAR. Explica por qu una

Explica en qu se diferencian las
ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as
propiedades
materia.
botella
de vidrioda
vaca
flota en el agua,
propiedades generales de la materia

y las propiedades caractersticas.
Nombra los instrumentos que sirven

para averiguar la masa de un cuerpo
y explica cmo propiedades
funcionan.xerais
Qu es una probeta? Explica cmo se

utiliza.
volume
Una figura de plstico pesa 12 g

determnase con
y su volumen
es de 20 cm3. mdese con
Cul es su densidad?
balanzas
Flotar en el agua o se hundir? Razona
tu respuesta.
3
mientras que si est llena de agua se
MateRia hunde.
8
Una propiedad que deben tener los

perfumes es que sean voltiles.
Por qu crees que debe ser as?
llevan
en su
9 Los buceadores
cor
sabor
dureza
espalda una botella de acero

que puede contener tanto
aire como el que hay en una
habitacin pequea.
Qu propiedad de los gases
se aprovecha para lograrlo?
ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as propiedades de slidos,

lquidos e gases.
Demuestra tu talento
estados da MateRia
Elige y realiza una de las siguientes

actividades:
slidos
A. Escribe un relato sobre un cientfico

que busca un sistema para disminuir
el volumen de los objetos
sin
fraxilidade
destruirlos.
encia
Intelix stica
ling
B. Busca informacin sobre la vida de

Arqumedes y haz una presentacin
para mostrarla a la clase.
C. Construye el submarino de la pgina
anterior
peroviscosidade
decralo para que
dureza
parezca uno de verdad.
ES0000000001136 668816-Unidad
ES0000000025321
436184_Tema11_N_6938.indd
07_19048.indd 103
117
Solucionario
1
Resumo. masa e volume a cor, o sabor, a dureza ou
a densidade. / a cantidade de materia que ten un corpo. / o espazo que ocupa un corpo. / a relacin entre a sa masa e o seu volume. / se a sa densidade
menor ca a da auga se a sa densidade maior ca a
da auga. / slido, lquido e gas. / teen un volume
constante e a sa forma non cambia volume constante ... vara forma propia nin volume fixo / materia ...
/ oxidacin....
103
117
19/03/2014 8:18:31
04/03/2015
8:47:17
Masa e volume: determnase con balanzas e bsculas e

mdese con probetas.
Cor, sabor, dureza e densidade.
3
Esquema. Estados da materia: slidos, lquidos e gases.
Slidos: resistencia, flexibilidade, fraxilidade, elasticidade

e dureza.
Lquidos: viscosidade e volatilidade.
2 Esquema. Propiedades xerais e propiedades caracters-
ticas.
143
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos

da unidade.
Explica en que se diferencian

as propiedades xerais da materia
e as propiedades caractersticas.
Nomea os instrumentos que serven

para determinar a masa dun corpo
e explica como funcionan.
NOTAS
Que unha probeta? Explica como

se utiliza.
PARA PENSAR. Temos unha probeta
PARA PENSAR. Explica por que

unha botella de vidro baleira flota
na auga, mentres que se est chea
de auga afonda.
Imaxina que tes un vaso en que hai

auga e sobre ela unha capa de aceite
de oliva. A densidade da auga de
1 g/cm 3 e a do aceite de 0,92 g/cm 3.
Introducimos tres blas de diferentes
materiais coas seguintes densidades:
con 100 cm3 de auga. Introducimos

unha bla de vidro e o nivel da auga
sobe ata os 120 cm3. Se sacamos
a primeira bla e no seu lugar
introducimos outra bla de vidro
de diferente tamao, o nivel da auga
sobe aos 135 cm3.
Bla A: 1,20 g/cm3.

Bla B: 0,85 g/cm3.
Bla C: 0,95 g/cm3.
Realiza no caderno un debuxo
esquemtico en que indiques onde
quedar cada unha das blas.
Cal das das blas maior?

Razoa a resposta.
5
Unha figura de plstico pesa 12 g

e o seu volume de 20 cm3.
Razoa a resposta.
9

e marca a casa que corresponda.
Cal a sa densidade?
Flotar na auga ou afondar?
Razoa a resposta.
6
Observa a fotografa e contesta

as preguntas.
Flexible
Frxil
Elstico
Vaso de vidro
Goma do pelo
Camisa
Prato de
cermica
Peridico
Pneumtico
de coche
10 Unha propiedade que deben ter
os perfumes que sexan voltiles.

Por que cres que debe ser as?
11 Os mergulladores levan
Cal das figuras ten unha densidade

de 7 g/cm3?
Cal delas ten unha densidade
de 0,6 g/cm3?
Como o calculaches?
no lombo unha botella

de aceiro que pode conter
tanto aire coma o que hai
nun cuarto pequeno.
Que propiedade dos gases
se aproveita para logralo?
118
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 118
Solucionario
1 As xerais son comns ao que materia. As caractersti-
cas varan dunhas substancias a outras.

2 Na balanza ponse o obxecto nun prato e pesos no outro
ata que se equilibran. As bsculas electrnicas mostran a

masa nunha pantalla.
3 un tubo de cristal graduado que serve para conter e
medir lquidos. Neste tubo vrtese o lquido e mrase a

marca que chega.
4 Para pensar. A segunda bla maior porque o volume
que despraza de 35 cm3 fronte aos 20 cm3 da primeira.

5 Divdese a masa do corpo entre o seu volume 12 g/20 cm3
5 0,6 g/cm 3 . A densidade da auga de 1 g/cm 3 .

Polo tanto, como a densidade menor de 1, flotar.
144
04/03/2015 8:18:33
6 Coche: 7 g/cm3. Dinosauro: 0,6 g/cm3. O coche afundiu-
se, daquela a sa densidade maior ca a da auga

(1 g/cm3). O dinosauro flota porque ten unha densidade
menor de 1 g/cm3.
7 Para pensar. A botella con aire no seu interior menos
densa ca a agua. A botella chea de auga, en cambio,
mis densa.
8 No debuxo debe verse un vaso, con auga e sobre ela
unha capa de aceite. Debido s diferentes densidades da
auga, do aceite e das blas, estas quedarn en diferentes
posicins.
Bla A. No fondo do vaso, pois mis densa ca a auga
e ca o aceite.
Bla B. Flotar sobre o aceite, pois menos densa ca
el.
7
12 Observa as seguintes imaxes e explica
NOTAS
16 USA AS TIC. Procura informacin sobre
que tipo de reaccins qumicas se estn

producindo.
a elaboracin de produtos lcteos como

o queixo e o iogur e explica cal
o proceso que seguen e cal a reaccin
qumica que se produce.
17 PARA PENSAR. Reflexiona sobre o que
aprendiches das reaccins qumicas

e a alimentacin e responde.
13 Define reaccin qumica e indica
algn exemplo de reaccins que

observes na ta vida coti.
A que procesos pensas que se

someten os alimentos envasados
e precociados?
14 Responde as preguntas.
Que son as combustins?
O uso de colorantes e conservantes,

que beneficios ten para a alimentacin
das persoas? E que contrapartidas?
Por que resultan tiles as combustins

qumicas?
Poden ser prexudiciais as reaccins
qumicas? Explcao.
18 EDUCACIN CVICA. Ao fabricar plsticos
consmese petrleo e prodcense

contaminantes. Ademais, cando se tiran
sen control contaminan a terra e as augas
e pdenlles causar a morte a animais
marios que os comen por erro.
15 PARA PENSAR. A oxidacin dos metais
pode provocar que algns aparellos,

ferramentas, pezas ou construcins
se estraguen e poidan causar algn
prexuzo. Pensa nalgn exemplo,
explcao e propn unha solucin.
Elabora un cartel para concienciar sobre

a necesidade de reciclar os plsticos.

actividades:
A. Busca informacin sobre o material
mis resistente que existe na natureza.
Imaxina que aplicacins podera darlle
o ser humano no caso de que fose
capaz de fabricalo.
B. Busca informacin, en Internet e noutras

fontes, sobre a vida de Arqumedes
e fai unha presentacin para mostrarlla
clase.
C. Constre o submarino da pxina
anterior pero decrao para que pareza
un de verdade.
119
ES0000000025321 668816-Unidad 07_19048.indd 119
04/03/2015 8:18:37
Bla C. Quedar na metade entre a auga e o aceite,

pois mis densa ca o aceite e menos ca a auga.
mentar a masa para facer unha empanada ou un pan,

converterse o leite en iogur, etc.
9 Vaso de vidro: frxil / goma do pelo: elstico / camisa:
14 As combustins son un tipo de oxidacins que ocorre
flexible / prato de cermica: frxil / peridico: flexible /

pneumtico de coche: elstico.
moi rpido. Nela, prodcese unha chama e xrase calor.
10 Ao evaporarse, expndense as molculas olorosas e ga-
sosas polo aire e ao respirar ulmolas.

11 Os gases poden diminur o seu volume e comprimirse.
12
A. Oxidacin. B. Fermentacin. C. Combustin.
13 R. M. Unha reaccin qumica un cambio na materia en
que unha substancia se transforma noutra. Algunhas

reaccins qumicas que podo observar na mia vida coti
son arder lea e transformarse en cinza, oxidarse algunha
peza da bicicleta, oxidarse a froita logo de cortala, fer-
As combustins qumicas resultan tiles, por exemplo,

porque nos proporcionan calor, fan que os motores
funcionen e que se xere electricidade.
R. M. Algunhas reaccins qumicas poden resultar
prexudiciais, por exemplo, a oxidacin dalgunhas estruturas, ou os gases que se producen coa combustin.
15
Para pensar. R. L.
16
Usa as TIC. R. L.
18 Educacin cvica. R. L.
145
A enerxa e o seu uso
Contidos da unidade
A enerxa, formas e transformacins.
Os tipos de fontes de enerxa.
Diferentes usos da enerxa.
Consecuencias do uso da enerxa.
Enerxa, formas de enerxa.
Fontes de enerxa, renovables
e non renovables.
SABER
VOCABULARIO
Colector solar, placa fotovoltaica,

aeroxerador.
Chuvia cida, residuos radioactivos.
Quecemento global. Efecto invernadoiro.
Eficiencia enerxtica.
LECTURA

o consumo de combustible nos
autombiles e a importancia do seu aforro.
COMUNICACIN ORAL
Explicacin da posibilidade de crear

un motor en que se aproveite o 100%
da enerxa.
Descricin dun desfiladeiro formado
pola enerxa da auga.
SABER FACER
INTERPRETACIN
DE IMAXES
Interpretacin do debuxo dunha paisaxe

en que se ven as principais fontes
de enerxa que hai na natureza.
Interpretacin de grficos de sectores.
Interpretacin dun esquema sobre
o efecto invernadoiro.
USO DAS TIC
Procura de informacin sobre

a calefaccin por pellet e sobre
os vehculos elctricos.
TCNICAS DE ESTUDO
Representar transformacins
de enerxa.
TAREFA FINAL
Valorar a importancia da enerxa.
SABER SER
146
FORMACIN EN VALORES
Interese pola conservacin do medio

natural.


RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia
Plan de mellora. Bloque 3.
Natural Science 5

Proxecto do terceiro trimestre.
A vida no pasado.
Esquemas mudos.
Aprendizaxe eficaz
de exames.
Abril
Maio
Xuo
147
Propsitos
Reflexionar, mediante a lectura
de imaxes, sobre a importancia
de aforrar enerxa fabricando
autombiles que cada vez
consuman menos combustible.
A enerxa e o seu uso
O aforro de combustible
Na publicidade dos autombiles cada vez ten mis
importancia que o consumo de combustible sexa reducido.
Os fabricantes anncianos indicando canto combustible
consomen para percorrer 100 km. As, por exemplo, din que
tal modelo de autombil gasta 5,2 L aos 100 km.
A medida que os autombiles se foron modernizando,

o seu consumo foi diminundo. Anda as, calclase que
os motores actuais aproveitan menos do 40 % de toda
a enerxa que contn o combustible. O resto malgstase
porque se transforma en calor, que se perde e fai que
queza o motor. O peor que resulta difcil conseguir que
os motores de combustible melloren moito mis.
Mis recursos
Levar clase reproducins de coches
antigos para observalos e comparalos
cos actuais. Esta actividade servir
sobre todo para motivar os alumnos.
Un motor unha mquina que transforma a enerxa do

carburante en enerxa mecnica, que fai que o coche se mova.
Pero sempre que se produce unha transformacin de enerxa
prdese unha parte, pois convrtese en calor e escapa. Por iso,
cando unha mquina est funcionando, quece.
Os enxeeiros que desean todos os tipos de mquinas
esfrzanse por aproveitar ao mximo a enerxa e que as perdas
de calor sexan pequenas.
Como se expresa o consumo de combustible
dun autombil?
Que porcentaxe da enerxa que usa o motor
dun autombil se aproveita? E que porcentaxe
se perde en forma de calor?
Que transformacin de enerxa ocorre
nun motor dun autombil?
Que se observa na imaxe da pxina seguinte?
Que tipo de acontecemento se est celebrando?
EXPRESIN ORAL. Pensas que sera til crear
un motor en que se aproveite o 100 % da enerxa?

Discutdeo entre todos e argumentade
as vosas opinins.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Representar transformacins
de enerxa
Ao terminar a unidade sabers
facer esquemas para representar
transformacins de enerxa.
Antes, vas aprender o que
a enerxa, as sas formas,
as sas propiedades e as fontes
das que se obtn, as como
os problemas que supn o uso
de enerxa e que medidas se
poden adoptar fronte a eles.
120
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 120
04/03/2015 8:17:51
Educacin cvica
Preguntarlles que melloras coecen nos coches actuais que

serven para diminur a contaminacin que producen: gasolina
sen chumbo, coches elctricos, coches hbridos (usan combustible e electricidade). Ampliar a reflexin aos transportes
pblicos: hai autobuses e autocares que funcionan con gas
natural e autobuses pequenos que usan electricidade.
Comentar aos alumnos a importancia do uso do transporte

pblico e a sa incidencia no aforro de enerxa e na contaminacin ambiental.
Outras actividades
Competencias
Comunicacin lingstica. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas sobre el e
expresar por escrito ideas relacionadas co contido descrito.
Tamn hai unha resposta oral.
O consumo de gasolina. Pedir que reflexionen sobre o consumo de gasolina de varios tipos de coches. Cal gastar menos? Cal pouco adecuado para a cidade?
148
Aproveitar a ocasin para falar da importancia da seguridade

cando viaxamos en autombil. O uso do cinto de seguridade
e os asentos adaptados para nenos salvan vidas.
NOTAS
QUE SABES XA?
As fontes de enerxa
A enerxa fai que ocorran cambios na materia.
Os tipos de enerxa mis importantes son: mecnica, qumica,
calorfica, elctrica, nuclear e luminosa.
A enerxa que empregamos as persoas obtense das fontes
de enerxa, que son os recursos naturais dos que obtemos a enerxa.
As fontes renovables de enerxa son as que non se esgotan

porque se producen constantemente.
As fontes non renovables de enerxa son as que non se rexeneran,
polo que se poden esgotar se se usan.
1
Observa as fotografas e indica con que fonte de enerxa

se relacionan.
121
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 121
Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave fundamental para incorporar novos coecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade necesario comprobar que todos os alumnos saben que a enerxa fai que
ocorran cambios. Tamn que identifican os tipos mis importantes de enerxa e que as persoas obtemos enerxa das chamadas fontes de enerxa. Ademais, necesario comprobar
que todos os alumnos saben que son as fontes renovables e
non renovables de enerxa.
Solucionario
O consumo de combustible dun autombil exprsase indicando o combustible que consome para percorrer 100 qui-
04/03/2015 8:17:54
lmetros. Por exemplo, un modelo determinado de autombil gasta 5,2 litros aos 100 quilmetros.
Os motores actuais aproveitan menos do 40% de toda a
enerxa que contn o combustible. O resto malgstase,
posto que se transforma en calor.
No motor de autombil, a enerxa qumica do combustible
transfrmase en enerxa mecanica.
unha feira do autombil, con coches modernos (no centro) e antigos (en primeiro plano).
QUE SABES XA?
A. Petrleo (combustible fsil).
B. Madeira (biomasa).
C. Vento.
149
A enerxa e as sas transformacins

Propsitos
Que a enerxa?
Aprender que a enerxa, distinguir

as sas principais formas
e identificar as sas propiedades.
Se observas ao teu arredor, daraste de conta de

que case todo est en permanente cambio: os
seres vivos medran, as nubes desprzanse, os ros
flen, os volcns entran en erupcin
O que fai que se produzan todos os cambios a
enerxa. 1
Comentar que, anda que non
podemos ver a enerxa, si podemos
observar os cambios que produce
nos corpos. Por exemplo, cando
tocamos as cordas dunha guitarra,
estas vibran e prodcense sons.
Ns podemos percibir estes sons,
anda que non a enerxa sonora,
dicir, percibimos os efectos
da vibracin das cordas da guitarra.
A enerxa a causante de que ocorran cambios na materia.

A enerxa non se ve nin se ole, non ocupa espazo
nin ten masa, pero os seus efectos ntanse en
todo o que nos rodea.
A enerxa necesaria para a nosa vida, sen ela
todo sera moi diferente: non se produciran cambios na materia, non existiran os seres vivos...
1
As formas da enerxa
A enerxa pode manifestarse de formas moi distintas e en
cada caso recibe un nome diferente:
Luminosa. a enerxa que ten a luz. a que empregan
as plantas para realizar a fotosntese ou a que fai posible
a visin.
Calorfica ou trmica. a enerxa que pasa dun corpo
que est quente a outro que est fro. Canto maior a
temperatura que ten un corpo, maior a enerxa trmica.
Mecnica. a que teen os corpos que estn en movemento, como un autombil ou coma o vento. Tamn teen
enerxa mecnica os corpos que estn elevados, pois poden comezar a moverse.
O ro desgasta as rochas e crea

undesfiladeiro grazas enerxa
daauga.
TRABALLA COA IMAXE

Describe nunhas poucas lias
apaisaxe da fotografa.
Cres que o aspecto desa paisaxe
cambiou ao longo dotempo?
Explica a resposta.
encia
Intelix lista
r
u
nat a
Elctrica. a que d orixe aos raios ou a que circula polos cables e que fai funcionar moitas mquinas e electrodomsticos.
Qumica. Est almacenada nalgunhas substancias, como
os alimentos, os combustibles e os explosivos. Tamn en
obxectos como as pilas e as bateras. As persoas somos
capaces de realizar as nosas actividades diarias grazas
enerxa qumica dos alimentos.
Nuclear. a que teen algunhas substancias, como o
uranio e o plutonio. Unha pequena cantidade destas substancias contn moita enerxa.
122
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 122

Pedirlles aos alumnos que mencionen situacins da vida diaria en que se utiliza a enerxa. Por exemplo: soa o espertador,
a auga da ducha est quente, imos no autobs ao colexio, lavamos os dentes, navegamos nun barco de vela, chamamos
un amigo por telfono, lemos luz dunha lmpada, pasamos
as follas dun libro
Outras actividades
04/03/2015 8:17:56
anoten. Ao final, reflexionar entre todos sobre a posibilidade

de aforrar parte da enerxa consumida.
PARA AMPLIAR
A transmisin da enerxa luminosa. Cntelles como curiosidade aos alumnos que a enerxa luminosa a nica que
non necesita un soporte para transmitirse; de feito, pdese
propagar incluso no baleiro, no espazo exterior, onde non hai
aire. Pdalles que busquen informacin sobre esta enerxa na
pxina web A ruta da enerxa.

Consumo diario de enerxa. Propoerlles aos alumnos que
estean atentos enerxa que consomen ao longo dun da,
desde que se erguen ata que se deitan: que pensen que accins das que realizan requiren o uso de enerxa e que as
150
Traballa coa imaxe

Vense grandes rochas moi altas con paredes verticais e rbores na parte superior e noutras zonas. Hai un grupo de
88
NOTAS
enerxa luminosa
enerxa qumica
enerxa
mecnica
enerxa qumica
enerxa elctrica
enerxa
elctrica
enerxa trmica
enerxa mecnica
Algns exemplos de transformacins de enerxa.
As propiedades da enerxa
Algunhas propiedades da enerxa son as seguintes:
A enerxa transfrmase. dicir, unha forma de enerxa
pode pasar a outra forma. Por exemplo, a enerxa qumica
do combustible convrtese en enerxa mecnica nun coche.
Pero en todas as transformacins prdese unha parte da
enerxa en forma de calor. 2
A enerxa transfrese. dicir, pode pasar duns corpos a
outros. Por exemplo, cando se golpea unha pelota cunha
raqueta, gran parte da enerxa mecnica da raqueta pasa
pelota.
A enerxa almacnase. Por exemplo, as pilas ou bateras
almacenan enerxa e proporcinana cando cmpre. 3
A enerxa transprtase. dicir, pode viaxar dun lugar a
outro. Por exemplo, a enerxa elctrica transprtase mediante cables a lugares afastados.
A enerxa elctrica transfrmase

en enerxa qumica, que se almacena
na batera do telfono.
ACTIVIDADES
1
Pon un exemplo en que se vexa que a enerxa

provoca cambios.
Observa a fotografa da dereita e di que formas

de enerxa aparecen.
Pon un exemplo para cada unha das propiedades

da enerxa.
Di exemplos de transformacins de enerxa elctrica

en luminosa e de enerxa qumica en mecnica.
encia
Intelix lista
natura
123
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 123
04/03/2015 8:18:00
rochas a un lado e a outro; no centro, na parte inferior vense un ro e rbores.
3 A enerxa transfrmase. Por exemplo, a enerxa qumica
R. M. A auga do ro foi escavando as rochas pouco a pouco.

Ao principio as rochas estaran preto, pero co tempo o ro
erosionou e arrastrou a rocha esmiuzada. Por iso aparecen
paredes verticais e separadas por unha gran distancia e vemos o ro ao fondo entre elas.
A enerxa transfrese. Por exemplo, cando se golpea unha

pelota cunha raqueta, gran parte da enerxa mecnica da
raqueta pasa pelota.
Solucionario
1 R. M. No interior dun forno, a enerxa calorfica transforma
unha masa en pan listo para comer.

2 Enerxa luminosa procedente do sol. Enerxa qumica do
combustible do motor. Enerxa mecnica do movemento

do autombil.
do combustible transfrmase en mecnica nun coche.
A enerxa almacnase. As pilas almacenan enerxa.

A enerxa transprtase. A enerxa elctrica transfrmase
mediante cables.
4 R. M. Enerxa elctrica en luminosa: a lmpada dun flexo
enchufado corrente elctrica que loce e a luz dun fluorescente.

Enerxa qumica en mecnica: a enerxa dos alimentos
permtenos facer movementos e un coche de xoguete
mvese con pilas.
151
ENERXA
ENERXA ELICA
ELICA
As fontes de enerxa
ENERXA SOLAR
Propsitos
Que son as fontes de enerxa
Saber que son as fontes de enerxa

e identificalas.
Diferenciar as fontes de enerxa
renovables e as non renovables.
Mis recursos
Mostrar na clase un chisqueiro
antigo de gasolina e explicar o seu
funcionamento. Este chisqueiro ten
un depsito que se enche con este
combustible; ao xirar unha rodia
co dedo, orixnase unha chispa que
produce a combustin de parte
da gasolina. Esta arde e frmase
unha chama coa que se poda
acender, por exemplo, unha cheminea.
Facer preguntas sobre a fonte
de enerxa que se emprega
e as transformacins de enerxa
implicadas.
As fontes de enerxa son os recursos naturais dos que

obtemos a enerxa que empregamos.
Normalmente, a enerxa que proporcionan as diversas fontes
debe sufrir algunha transformacin para que poidamos utilizala. Por exemplo, moitas fontes de enerxa emprganse para
producir enerxa elctrica. 1
Fontes renovables de enerxa
central
central trmica
trmica
As fontes renovables de enerxa son as que non se

gastan porque se producen constantemente.
As fontes renovables mis importantes son:
O Sol. O Sol emite enerxa en forma de luz e de calor.
A luz cptase mediante placas fotovoltaicas e transfrmase en enerxa elctrica.
A calor cptase con colectores solares. sase para calefaccin ou auga quente e pdese transformar en enerxa
elctrica.
O vento. O vento pose enerxa mecnica, que capaz
de mover obxectos coma os muos e os barcos veleiros.
Esta enerxa chmase elica.
Os aeroxeradores son grandes muos que producen
enerxa elctrica cando os fai xirar o vento.
A auga. A auga, cando est en movemento, pose enerxa
mecnica, chamada enerxa hidrulica.
Xunto aos ros instlanse as centrais hidroelctricas, nas
que a enerxa mecnica da auga se transforma en enerxa
elctrica.
1 As fontes de enerxa. En maisculas

indcanse as principais fontes de enerxa
que podemos encontrar nanatureza.
En minsculas indcanse algunhas
instalacins mediante as que
se aproveitan esas fontes de enerxa.
TRABALLA COA IMAXE
Tamn se pode producir electricidade a partir da enerxa

mecnica das ondas e as mareas do mar.
Que fontes de enerxa aparecen

na ilustracin?
A calor interna da Terra. A Terra pose enerxa calorfica

no seu interior, chamada xeotrmica. Este tipo de enerxa
pdese aproveitar directamente para quentar auga ou para
calefaccin ou pdese transformar en enerxa elctrica.
Que tipos de centrais elctricas

aparecen?
A biomasa. Son todos os restos de seres vivos, como a

madeira, a palla e as feces do gando. Esta biomasa pose
enerxa qumica. A partir da biomasa pdese obter enerxa
elctrica ou enerxa trmica, e incluso se pode transformar
en combustible para autombiles.
124
Como unha central elica?

Como se representa no debuxo
a enerxa xeotrmica?
Que tipo de biomasa aparece
neste debuxo?
De que forma se aproveita
ovento na ilustracin?
encia
Intelix cial xencia
a
p
es
Inteli cial
espa
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 124
Para explicar
Comentar que os combustibles son materiais que poden arder, como o carbn, a gasolina, o gasleo e o gas natural.
Posen enerxa qumica e cando arden desprenden enerxa
luminosa e calorfica. Esta enerxa pode transformarse en movemento.
Saber mis
O carbn e o petrleo formronse, hai millns de anos, a partir de restos das plantas e animais que habitaron na Terra. Os
restos destes seres vivos transformronse lentamente en carbn e petrleo. Cando estes se esgoten xa non poderemos
dispoer mis deles. Tardaron millns de anos en se formaren.
152
04/03/2015 8:18:02
Outras actividades
PARA AMPLIAR
Identificar fontes de enerxa. Mostrar a fotografa dun muo de auga. Preguntar que transformacin da enerxa se produce (de enerxa mecnica da auga a enerxa mecnica da
roda que xira). Mostrar despois a fotografa dun muo de
vento. Neste caso, a fonte de enerxa o vento. Preguntar
que transformacin da enerxa se produce (de enerxa mecnica do vento a enerxa mecnica das aspas do muo). Explicar que antigamente se usaban moito os muos de auga e
de vento. O movemento das aspas ou da roda transmitase a
unhas rodas que moan, por exemplo, grans de trigo para obter faria.
ENERXA HIDRULICA
URANIO
NOTAS
central nuclear
central hidroelctrica
central elica
central
central solar
solar
PETRLEO
CARBN
BIOMASA
BIOMASA
ENERXA XEOTRMICA
Fontes non renovables de enerxa

As fontes non renovables de enerxa son recursos naturais limitados, polo que se poden esgotar.
ACTIVIDADES
1
Explica cal
a diferenza entre
fontes renovables
e non renovables
de enerxa.
Que un aeroxerador?
Que transformacin
de enerxa realiza?
Que fonte de enerxa

se emprega?
Hai dous tipos principais de fontes non renovables:

Os combustibles fsiles. Son o carbn, o gas natural e
o petrleo.
O carbn e o gas natural emprganse nas centrais trmicas para producir electricidade ou utilzanse para a
calefaccin nas vivendas.
Do petrleo obtense distintos produtos, como a gasolina e o gasleo, que se empregan como combustibles no
transporte, para calefaccin e tamn nas centrais trmicas
para obter enerxa elctrica.
O uranio e o plutonio. Son substancias de orixe mineral.
Utilzanse nas centrais nucleares, onde a sa enerxa
nuclear se transforma en enerxa elctrica.
Ao facer unha barbacoa

con lea.
Ao prender a calefaccin
de gasleo.
Ao facer windsurf.
125
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 125
Traballa coa imaxe
04/03/2015 8:18:03
Solucionario
As diferentes fontes de enerxa que aparecen na ilustracin

son o sol, o vento, a auga, a biomasa, os combustibles fsiles (o carbn, o petrleo), a calor interna da Terra e o uranio.
1 As fontes renovables de enerxa son as que non se gas-
Centrais elctricas: nuclear, solar, hidroelctrica, elica e

trmica.
2 Un aeroxerador un gran muo que produce enerxa
Unha central elica est formada por varios aeroxeradores.
Transforma a enerxa mecnica do vento en enerxa elctrica.
A enerxa xeotrmica represntase cun chorro de auga que

sae con forza desde a terra.
tan porque se producen constantemente.

As fontes non renovables de enerxa son recursos naturais limitados, polo que se poden esgotar.
elctrica cando o fai xirar o vento.
3 Ao facer unha barbacoa con lea: biomasa.
Biomasa: a madeira e a palla.
Ao acender a calefaccin de gasleo: petrleo.
O barco de vela aproveita o vento para desprazarse. Os

aeroxeradores, para producir electricidade.
Ao facer windsurf: vento.
153
Como empregamos a enerxa

Propsitos
Para que se usa a enerxa
Coecer que tipo de enerxa

utilizamos, que uso se fai dela
e de que fontes se obtn.
A enerxa fai funcionar as industrias, os fogares, o transporte Todo funciona grazas enerxa. Sabes en que se consome mis enerxa?
uso da enerxa en espaa
Identificar os usos da enerxa

nos fogares.
De toda a enerxa que se

emprega en Espaa,
a maior parte emprgase
no transporte.
Interpretar diagramas de sectores

e utilizar a informacin para
aprender sobre a enerxa.
Transporte
40 %
Industria
29 %
Outra parte importante

emprgase na industria.
Fogares
18 %
Servizos
10 %
Agricultura 3 %
Mis recursos
A cantidade de enerxa que

se consome nos nosos
fogares case unha quinta
parte de toda a enerxa que
se gasta en Espaa.
No sector dos servizos
inclense os colexios,
os hospitais, as oficinas,
os comercios, etc.
Que enerxa se usa
Explicar, con axuda dun enchufe

mltiple con interruptor, como
podemos eliminar o consumo
de electricidade dos aparellos
que estn apagados. Conectamos
o enchufe destes aparellos, como
a televisin, ao enchufe mltiple
e, cando estn apagados, pechamos
o interruptor; as crtase o paso
de electricidade.
A enerxa que se usa directamente no transporte, na industria,

no fogar, etc., recibe o nome de enerxa final. Esta enerxa
final ten varias orixes.
tipos de enerxa Final empregada en espaa
A enerxa que mis se
emprega para realizar
todas as actividades
a dos produtos
derivados do petrleo,
como a gasolina
e o gasleo.
Derivados
do petrleo
51 %
Electricidade
25 %
Gas natural
15 %
Carbn 2 %
A enerxa elctrica tamn

moi empregada. Hoxe en da
sanse moitos aparellos que
funcionan con electricidade,
como os ordenadores,
os electrodomsticos e moita
maquinaria industrial.
Renovables
7%
A electricidade obtense nas centrais elctricas a partir de

diversas fontes de enerxa. Polo tanto, ao empregar electricidade debemos ter en conta as fontes de enerxa que se
usan para obtela.
Fontes de enerxa empregadas na producin de electricidade
Gas natural
32 %
A fonte de enerxa mis

empregada nas
centrais elctricas
o gas natural.
Carbn
15 %
Fontes
renovables
30 %
Nuclear
20 %
As fontes renovables
de enerxa tamn son moi
importantes. As que mis
se usan son a elica e
a hidroelctrica, seguidas
pola solar.
Derivados do
petrleo 3 %
126
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 126
Para explicar
importante comprobar que todos os alumnos e as alumnas
saben interpretar un grfico de sectores. Quizais sexa necesario dedicar algn tempo a explicar o significado do crculo
completo, as cores, o tamao dos sectores, as porcentaxes
No apartado A enerxa no fogar, explicar que o grfico da dereita serve para analizar con mis detalle os datos referidos
ao apartado electrodomsticos (cor verde) do grfico da esquerda.
Preguntarlles aos alumnos se coecen o significado da expresin stand by que se incle no grfico titulado Uso da
enerxa nos fogares espaois. Pode parecer estrao que o
lector de DVD, o ordenador e a impresora gasten electricida-
154
04/03/2015 8:18:04
de anda que esteanapagadosou non tean nada conectado. Se estn enchufados corrente, seguro que consomen
enerxa, porque funciona a fonte de alimentacin. o que se
coece como consumo en modo de espera oustand by.Polo
xeral, esta fonte de alimentacin non se desconecta ao apagar o aparello e segue consumindo electricidade.
Dividir a clase en cinco grupos. Cada un analizar un grfico
de sectores e explicaralle ao resto dos compaeiros a informacin que achega.
No traballo de grupo axudaranse uns a outros a comprender
os grficos e organizarn a exposicin posterior para que
sexa clara e ordenada.
88
NOTAS
A enerxa no fogar
No fogar emprgase enerxa en multitude de usos. O que
mis enerxa consome a calefaccin.
USO DA EnErxA nOS fOgArES ESPAOIS
A calefaccin non se
usa por igual en todas
as zonas climticas.
Aire acondicionado 1 %
Auga quente
19 %
Calefaccin
47 %
Ordenador 7 %
Cocia 7 %
Iluminacin 4 %
Electrodomsticos
22 %
Os electrodomsticos
consomen case unha cuarta
parte da enerxa do fogar.
Lavalouza 6 %
Outros
13 %
Frigorfico
31 %
Televisin
Forno
12 %
8 % Stand
Lavadora
by
12 %
11 %
Os aparellos apagados
pero non desconectados
consomen enerxa.
A enerxa que se utiliza nos fogares na sa maior parte

enerxa elctrica, que se usa en todos os electrodomsticos
e tamn se emprega, nalgns fogares, para a calefaccin e
a auga quente.
A continuacin emprganse combustibles, como os derivados do petrleo e o gas natural, que se usan na calefaccin
e na auga quente.
Nos fogares tamn se emprega a enerxa de fontes renovables, sobre todo, a biomasa e a solar para a calefaccin
e para a auga quente.
En moitos fogares
a televisin sempre
est acendida.
TRABALLA COA IMAXE

Cal o electrodomstico
que menos enerxa consome?
E o que mis?
Que porcentaxe da enerxa
consumida polos electrodomsticos
aforrariamos se, ao apagalos,
os desconectsemos
completamente?
cicaia
tetleixliexneanlal
InIn
i
c
c
a
a
esepsp i
ACTIVIDADES
1
Ordena os tipos de enerxa final que

se utilizan en Espaa, desde a enerxa
que mis se usa ata a que menos.
Para que se emprega en Espaa

a enerxa nuclear?
A enerxa de fontes renovables ten

un papel importante na producin de
electricidade. Que tipos de centrais se
usan para aproveitar estas fontes?
Que tipos de enerxa coeces que

se empreguen para cociar?

que a calefaccin por pellet. Que
vantaxes e inconvenientes presenta?
127
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 127
Competencias
Competencia dixital. Anime a procura tanto de datos coma
de imaxes. Estas ltimas servirn para entender mellor o que
o pellet. Pregntelles aos seus alumnos se unha fonte de
enerxa, e se renovable ou non. Conversen sobre as sas
vantaxes e os seus inconvenientes. Os pellets son cilindros
pequenos de materia vexetal comprimida e serven de combustible, biomasa. Pdense usar para acalefaccin e a
auga quentedunha vivenda, en estufas ou caldeiras especiais para pellet.
Traballa coa imaxe

O electrodomstico que menos enerxa consome a lavalouza. O que mis o frigorfico.
04/03/2015 8:18:05
Se ao apagar os electrodomsticos os desconectsemos

completamente, aforrariamos unha porcentaxe do 11% da
enerxa que consumimos.
Solucionario
1 Derivados do petrleo. Electricidade. Gas natural. Ener-
xas renovables. Carbn.

2 Para producir electricidade.
3 As centrais elicas, as hidroelctricas e as solares.
4 R. M. Enerxa elctrica (forno microondas, vitrocermica),
enerxa qumica (forno de gas natural, cocina de lea, fogn de gas natural).
5 Usa as TIC. R. L.
155
Consecuencias do uso da enerxa

Propsitos
Grazas ao uso da enerxa, temos moitas comodidades. Por

exemplo, podemos percorrer sen esforzo grandes distancias
ou facer funcionar os nosos electrodomsticos. Pero o uso
da enerxa tamn ten consecuencias negativas.
Coecer os problemas que ocasiona

o uso da enerxa.
Os problemas do uso da enerxa
Saber como empregar a enerxa

de forma que se aforre o mis
posible.
O uso da enerxa orixina algns problemas:

O esgotamento dos recursos. Os combustibles fsiles e
mais os nucleares non son renovables; polo tanto, se seguimos empregndoos, chegar un momento en que se esgotarn.
A chuvia cida. Cando se queiman combustibles fsiles,

sobre todo carbn, emtense atmosfera substancias que
se unen auga da chuvia e forman a chuvia cida. Esta
chuvia moi prexudicial para as plantas. 1
Comprobe que os alumnos comprenden

o concepto de eficiencia enerxtica
referida a un electrodomstico.
Os residuos radioactivos. As centrais nucleares producen

residuos ao xerar enerxa. Estes residuos son radioactivos,
dicir, emiten unhas radiacins que poden causar graves
enfermidades aos seres vivos.
Mis recursos
Mostrar unha lanterna das que se
cargan con movemento; por exemplo,
mediante o xiro dunha manivela.
Conversar sobre as sas vantaxes
para o aforro de enerxa e o seu
menor impacto ambiental, xa que
non usan pilas.
Bosque destrudo pola chuvia cida.

Un dos problemas da chuvia
cida que pode afectar zonas
afastadas do lugar onde se emite
a contaminacin.
O quecemento global. A Terra quece grazas enerxa

do sol e, sa vez, emite enerxa ao espazo. Pero esta
enerxa non se perde de todo, pois o dixido de carbono da atmosfera absorbe parte desta enerxa, de
modo que a atmosfera quece. Este o efecto invernadoiro, que axuda a que a temperatura da Terra sexa adecuada para a vida. 2
Como consecuencia do uso de combustibles fsiles, a cantidade de dixido de carbono na atmosfera elevouse moito,
o que est facendo que aumente o efecto invernadoiro e que
se eleve a temperatura do planeta. Este fenmeno cocese
como quecemento global e, segundo os cientficos, pode
facer que cambie o clima do planeta.
1. A enerxa solar chega

superficie da Terra e, ao incidir
sobre ela, quntaa.
2
2. A Terra emite calor ao espazo.

Parte desa calor absrbena
os gases de efecto invernadoiro.
TRABALLA COA IMAXE

No debuxo aparecen frechas detres
cores. Que representa cada unha?
3. Os gases de efecto invernadoiro

quecen e devolven parte
desa calor Terra.
O efecto invernadoiro.
128
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 128
04/03/2015 8:18:06
Para explicar
Outras actividades
Coa seguinte experiencia comprndese mellor o efecto invernadoiro. Material necesario: dous vasos iguais, auga,
plstico de cocia e dous termmetros que se poidan meter
en auga. Botar auga ata a metade en dous vasos iguais.
Comprobar a temperatura da auga nos dous vasos e anotala. Despois, tapar un vaso con plstico de cocia de forma
que quede ben pegado aos bordos. Poer os dous vasos de
auga ao sol e despois dunha hora, aproximadamente, comprobar a temperatura en ambos os vasos e anotar o resultado. Observarase que a auga do vaso co plstico est algo
mis quente ca a do vaso sen tapar. A calor do Sol quentou
o aire e a auga do vaso e, como estaba tapado, a calor non
puido escapar.
156
Problemas do uso da enerxa. Decorar entre todos unha

caixa de cartn para reunir nela os papeis xa usados e que se
botarn despois nun colector de recollida de papel. Facer diaporamas basendose nos debuxos sobre o efecto invernadoiro. Con estes como soporte pdese facer unha exposicin
sobre esta temtica noutros cursos do colexio.
Competencias
Competencia social e cvica. Coa elaboracin dunha listaxe de medidas para aforrar enerxa, aplcase o estudado. Tamn se exercita o razoamento.
88
NOTAS
O aforro de enerxa
Est claro que o uso de enerxa necesario na nosa sociedade, pero a utilizacin de combustibles fsiles causa graves
problemas. Por iso, responsabilidade de cada un facer o
que estea na sa man para aforrar enerxa.
Algunhas medidas de aforro que podemos adoptar son:
Apagar as luces e os aparellos electrnicos cando non se
estean empregando.
Usar no posible o transporte pblico.
Controlar a temperatura da calefaccin e do aire acondicionado para que non sexa excesiva.
Pero para lograr un uso racional da enerxa dbense adoptar
outras medidas:
Promover o uso de fontes renovables de enerxa. Estas
non teen os problemas dos combustibles fsiles. Non se
esgotan e son moito menos contaminantes. Anda non
poden substitur as outras fontes de enerxa, pero cada vez
son mis eficaces e, co tempo, quizais cheguen a proporcionar boa parte da enerxa que empregamos.
Utilizar aparellos cunha maior eficiencia enerxtica. Isto
quere dicir que empregan menos enerxa para funcionar.
Por exemplo, actualmente estanse substitundo as lmpadas tradicionais de filamento por lmpadas de baixo consumo, que son mis eficientes. Igualmente, nos autombiles cada vez consguese que o consumo de combustible
sexa menor.
SABER MIS
A etiqueta enerxtica
A etiqueta enerxtica un distintivo
que levan os electrodomsticos e
que indica a sa eficiencia enerxtica. Os mis eficientes teen a categora A e os menos eficientes
teen a categora D.
Os electrodomsticos con maior
eficiencia enerxtica son os que
consomen menos enerxa.
A+++
Os mis
eficientes
A++
A+
Os que
presentan
un consumo
medio
Alto
consumo
deenerxa
A
B
Moi alto nivel de eficiencia.

Consumo inferior ao 55 %
Entre o 55 %
e o 75 %
Entre o 75 %
e o 90 %
Entre o 90 %
e o 100 %
Entre o 100 %
e o 110 %
Entre o 110 %
e o 125 %
Superior
ao 125 %
Promover a reciclaxe de materiais como o papel, o vidro,

o plstico e os metais. Na elaboracin destes materiais
utilzase moita enerxa. Ao reciclalos, afrrase parte desa
enerxa.
ACTIVIDADES
1
Explica o que a chuvia cida

e que consecuencias ten.
Responde as preguntas.
Ten en conta todo o que estudaches

nesta unidade e razoa as propostas.
Que o efecto invernadoiro?

Por que se produce?
Que consecuencias ten o aumento
do efecto invernadoiro?
3
Explica o que son os residuos

radioactivos.
EDUCACIN CVICA. Fai unha listaxe

de propostas para que unha familia
aforre enerxa.
EXPRESIN ESCRITA. Por que

importante promover o uso de fontes
renovables de enerxa?
Redctao en forma de carta dirixida

a un medio de comunicacin.
129
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 129
Comunicacin lingstica. Desenvlvese a habilidade de

escribir unha carta dirixida a un medio de comunicacin sobre
o uso de enerxas renovables.
Traballa coa imaxe

Frechas amarelas: representan a luz solar que chega superficie da Terra. Frechas laranxas: indican a calor que emite a Terra ao espazo. Frechas vermellas: simbolizan a parte de calor
que os gases de efecto invernadoiro devolven Terra.
04/03/2015 8:18:07
plantas, afectando zonas moi afastadas do lugar onde se

produce a contaminacin.
2 O efecto invernadoiro a conservacin da calor terrestre
que se produce como consecuencia da existencia de

dixido de carbono na atmosfera. As consguese que a
temperatura da Terra sexa adecuada para a vida. As consecuencias do aumento do efecto invernadoiro son a elevacin da temperatura do planeta e os cambios climticos.
3 Son os restos que se producen nas centrais nucleares ao
Solucionario
1 Cando se queiman combustibles fsiles, emtense at-
mosfera substancias que se unen auga da chuvia e forman a chuvia cida. Esta chuvia moi prexudicial para as
xerar enerxa. Emiten unhas radiacins que poden causar

graves enfermidades aos seres vivos.
4 Educacin cvica. R. L.
5 Expresin escrita. R. L.
157
SABER FACER
Propsitos
Representar transformacins de enerxa
Realizar representacins grficas

para explicar transformacins
da enerxa.
Nas transformacins de enerxa, un tipo de enerxa transfrmase

noutro. Nestas conversins sempre se produce calor, polo que
a eficiencia non pode chegar ao 100 %.
As transformacins pdense representar mediante uns esquemas
de frechas.
Observa como se fai
Antes de abordar a actividade,

necesario asegurarse de que
os alumnos comprenden o significado
de eficiencia enerxtica, rendemento,
lmpada incandescente e lmpada
Imos representar a eficiencia dunha lmpada de incandescencia.

Nestas lmpadas o rendemento dun 20 % aproximadamente;
dicir, da enerxa elctrica que chega lmpada, o 20 %
transfrmase en luz e o 80 % transfrmase en calor, que se perde.
A representacin queda as:
sase papel
cuadriculado
ou milimetrado.
LED.
NOTAS
O ttulo indica
que representa
o esquema.
Eficiencia enerxtica da lmpada

incandescente
Enerxa luminosa
Enerxa elctrica
esquerda
represntase a enerxa
que se utiliza. A sa
altura e largura de
10 cadradios,
que representan
o 100 % da enerxa.
Enerxa calorfica
dereita represntase
en que outro tipo se
transforma a enerxa.
Neste exemplo,
convrtese en enerxa
luminosa o 20 %.
A altura da frecha
de dous cadradios.
O 80 % da enerxa
transfrmase en
enerxa calorfica
que se malgasta.
A altura da frecha
de oito cadradios.
encia
Intelix lista
natura
A eficiencia das lmpadas de baixo

consumo do 70 % e a das lmpadas
de LED do 90 %. Fai esquemas
para representar as transformacins
de enerxa que se producen.
Nun televisor o 30 % da enerxa prdese en forma

de calor, o 50 % transfrmase en luz e o 20 % transfrmase
en son (enerxa sonora). Debuxa o esquema que representa
estas transformacins de enerxa.
130
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 130
Para explicar
importante que os alumnos entendan que, no esquema, o
cadrado da esquerda de 10 3 10 cadradios representa o
100% da enerxa. Despois, que a suma dos rectngulos da
dereita ten que ser 100, e que a sa diferente altura representa a enerxa de cada tipo.
Outras actividades
Lmpadas de tipo LED. Levar clase algn dispositivo que
funcione con lmpadas de tipo LED. Por exemplo, as pequenas lmpadas nocturnas que se colocan nos enchufes. Suxerirlles aos alumnos que acheguen a palma da man para comprobar que non desprenden calor.
158
04/03/2015 8:18:10
Explicar que as lmpadas de incandescencia si desprenden

calor e que non deben achegar as mans a elas.
Competencias
facer esquemas que representen transformacins de enerxa
necestanse os coecementos tericos adquiridos ao longo
da unidade sobre a enerxa, as sas formas e as sas propiedades.
Solucionario
1 R. G.
2 R. G.
SABER ESTUDAR
1
Propsitos
RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade escribindo
os textos que faltan.

A enerxa a causa de que

da unidade.
Existen diversas formas de enerxa:
A enerxa ten varias propiedades:
As fontes de enerxa son

. Poden ser de dous tipos: as
; e as non renovables, que son
renovables, que son
NOTAS
Os distintos mbitos en que se emprega a enerxa

.
en Espaa son:
O tipo de enerxa que mis se usa
O uso que mis
A enerxa elctrica obtense
a calefaccin.
O consumo de enerxa ten diversas consecuencias negativas,

.
como
As solucins que se poden adoptar son
ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as formas e as propiedades

da enerxa.
A eneRxA
propiedades
transfrmase
mecnica
nuclear
ESQUEMA. Realiza no caderno un esquema sobre as fontes de enerxa.
Podes seguir este modelo:

Fontes de eneRxA
encia
Intelix stica
ling
renovables
combustibles nucleares
131
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 131
Solucionario
1 Resumo. ocorran cambios na materia. / luminosa,
trmica, mecnica, elctrica, qumica, nuclear. / a

enerxa transfrmase, transfrese, almacnase e transprtase. / os recursos naturais dos que obtemos a
enerxa que empregamos o Sol, o vento, a auga, a
biomasa, a calor interna da Terra os combustibles fsiles, o plutonio e o uranio / transporte, industria, fogares, agricultura. / a dos produtos derivados do petrleo. / do gas natural, do carbn, de derivados do
petrleo, das enerxas renovables e da enerxa nuclear. /
enerxa consome / o esgotamento dos recursos, a chuvia cida, os residuos radioactivos e o quecemento global. / promover a reciclaxe, o uso de ener-
04/03/2015 8:18:11
xas renovables e usar aparellos cunha mellor eficiencia

enerxtica.
2 Esquema. Tipos: luminosa, calorfica ou trmica, mec-
nica, elctrica, qumica e nuclear.

Propiedades: transfrmase, transfrese, almacnase e
transprtase.
3 Esquema. Renovables: Sol, vento, auga, biomasa, calor
interna da Terra. Non renovables: combustibles fsiles

(carbn, petrleo, gas natural) e combustibles nucleares
(uranio, plutonio).
159
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos
Que a enerxa?
Explcao cun exemplo.

da unidade.
Indica a que forma de enerxa

corresponden as seguintes
descricins.
Indica que fonte de enerxa utilizan

os seguintes obxectos para funcionar e,
a continuacin, responde as preguntas.
A
a que teen os corpos que estn

en movemento.
NOTAS
a que fai posible a visin.

a enerxa que pasa dun corpo
quente a outro fro.
a que fai funcionar
os electrodomsticos.
a que se almacena nas pilas
e bateras.
3
Cando acendes unha lmpada,

a enerxa elctrica transfrmase
en luminosa.
Que caracterstica teen en comn

estas fontes de enerxa?
Por que quece a lmpada?

4
Que nome reciben?
Que transformacins de enerxa

se observan nas imaxes?
A
Nomea outra fonte de enerxa que

pertenza ao mesmo tipo.
7
Responde as seguintes preguntas.

Que son as fontes non renovables
de enerxa?
Que tipos de fontes non renovables
de enerxa coeces?
Para que se empregan cada unha
delas?
8
C
Explica o que son.

Os colectores solares.
As placas fotovoltaicas.
A enerxa hidrulica.
A enerxa xeotrmica.
Pon un exemplo de cada unha das

seguintes transformacins de enerxa.
Mecnica en elctrica.
Qumica en mecnica.
Pdese usar a enerxa elica

directamente, sen transformala antes
en electricidade?
Explica a resposta.
10 posible que o uranio e o plutonio
se empreguen para quentar os fogares?

Como pode ser?
132
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 132
Solucionario
1 A enerxa a causante de que ocorran cambios na mate-
ria. Ao fritir un ovo, a calor cmbiao.

2 Mecnica. / Luminosa. / Calorfica ou trmica. / Elctrica.
/ Qumica.
3 Na lmpada, unha parte da enerxa elctrica transfrma-
se en luminosa e, a outra parte, en calor.

4 A. Elctrica en mecnica. B. Qumica en luminosa. C.
Qumica en mecnica. D. Elctrica en calorfica.

5 R. L.
6 A. Sol. B. Vento. C. Auga. D. Madeira.
Son recursos que non se esgotan.

Reciben o nome de fontes renovables de enerxa.
160
04/03/2015 8:18:14
R. M. A calor interna da Terra, a biomasa.

7
Son recursos limitados, polo que se poden esgotar.
R. M. Os combustibles fsiles, o uranio e o plutonio.

O carbn e o gas natural emprganse nas centrais trmicas para producir electricidade ou utilzanse para a
calefaccin nas vivendas. Do petrleo obtense distintos produtos, como a gasolina, o gasleo, que se empregan como combustibles no transporte, e os plsticos. O uranio e o plutonio utilzanse para producir
enerxa elctrica.
8
Os colectores solares serven para captar a calor do Sol e
poder usala para calefaccin ou auga quente. / As placas

fotovoltaicas captan a luz do Sol, que se transforma en
enerxa elctrica. / A enerxa hidrulica a que ten a auga
8
11 Responde as seguintes preguntas
NOTAS
14 Explica o que o quecemento global
sobre o uso da enerxa.
e como se pode combater.
Cal a fonte de enerxa mis empregada

en Espaa?
15 USA AS TIC. Os autombiles elctricos
poderan resolver algns problemas

dos vehculos actuais.
Cal o combustible fsil que

menos se emprega?
Infrmate sobre os vehculos elctricos,

as sas vantaxes e os seus inconvenientes.
Que tipo de enerxa pensas que

o mis utilizado no transporte?
Cal o uso que mis enerxa consome
nos fogares espaois?
Que enerxa se emprega mis
nos fogares?
12 A grfica mostra as enerxas renovables
que se empregan en Espaa. Estdaa

e contesta as preguntas.
16 PARA PENSAR. Cal dos motores ten
1%
maior eficiencia, o de gasolina

ou o elctrico? Explica a resposta.
6%
Motor de gasolina
24 %
44 %
Enerxa
qumica
biomasa
elica
25 %
hidrulica
solar
Enerxa
elctrica
17 TOMA A INICIATIVA. Imaxina que tiveses
responsabilidade no Goberno e quixeses

aforrar enerxa.
Cal a menos empregada?
Explica que medidas tomaras, tendo

en conta o que aprendiches.
se podeEnergia_BIS
calcular
13 Que e como
436184_T05_La
a eficiencia enerxtica dun aparello?
encia
Intelix stica
ling

o funcionamento dalgunhas das
centrais elctricas que aparecen
na unidade e debuxa un esquema
que o explique.
Enerxa mecnica
Enerxa trmica
En que consiste cada unha das enerxas

que aparecen na grfica?

actividades:
Enerxa trmica
Motor elctrico
xeotrmica
Cal a mis empregada?
Enerxa mecnica
B. Escribe un conto que ocorra

nun futuro en que non se usen
os combustibles fsiles.
encia
Intelix stica
ling
C. Elabora no ordenador un cartel

para promover o aforro de enerxa.
Seleccionade un deles para repartir
polas aulas do colexio.
133
ES0000000025321 668816-Unidad 08_19049.indd 133
en movemento. / A enerxa xeotrmica a enerxa calorfica que est no interior da Terra.

9
Si, un barco de vela utilzaa para desprazarse.
10
Si, a enerxa nuclear transfrmase en enerxa elctrica.
Esta electricidade emprgase para facer funcionar a calefaccin.

11
O gas natural. / O petrleo. / Produtos derivados do petr-
leo. / Calefaccin. / A enerxa elctrica.

12 Biomasa. Son todos os restos de seres vivos, como a ma-
deira, a palla ou as feces do gando. Esta biomasa pose

enerxa qumica. Elica. O vento pose enerxa mecnica,
que capaz de mover obxectos como os muos ou os
barcos veleiros. Hidrulica. A auga, cando est en movemento, pose enerxa mecnica. Solar. O Sol emite enerxa
04/03/2015 8:18:15
en forma de luz e de calor. Xeotrmica. A Terra pose

enerxa calorfica no seu interior. / A mis empregada a
biomasa. / A que menos, a xeotrmica.
13
A eficiencia enerxtica consiste en sacar o mximo provei-
to da enerxa consumida, reducindo ao mnimo os residuos

e optimizando o seu uso. / Para coecer a eficiencia enerxtica dun aparello lemos a sa etiqueta enerxtica.
14
a elevacin da temperatura da Terra polo aumento do
dixido de carbono na atmosfera. Pdese combater reducindo o uso de combustibles fsiles.

15 Usa as TIC. R. L.
16 Para pensar. mis eficiente o motor elctrico porque
malgasta menos cantidade de enerxa en forma de calor.

161
A electricidade
e as mquinas
Contidos da unidade
As cargas elctricas e os seus tipos.
A corrente elctrica e os seus efectos.
Os compoentes dun circuto elctrico.
A rede elctrica.
As mquinas e os avances tecnolxicos.
SABER
Carga elctrica positiva e negativa.
Materiais illantes e materiais condutores.
VOCABULARIO
Corrente elctrica continua e alterna.

Circuto elctrico, xerador, interruptor.
Tecnoloxa.
LECTURA

a lmpada de Thomas Alva Edison.
Interpretacin de debuxos sobre o intercambio
de cargas elctricas e a relacin entre elas.
INTERPRETACIN
DE IMAXES
SABER FACER
Anlise de debuxos de centrais elctricas.

Interpretacin de representacins grficas
de circutos elctricos.
Descricin da distribucin de alimentos
nunha neveira.
TCNICAS
DE ESTUDO
TAREFA FINAL
Resumo da unidade.
Esquema sobre as cargas elctricas.
Organizacin de informacin en tboas.
Construr un circuto elctrico.
Interese por dar explicacins cientficas
aos feitos do arredor.
SABER SER
FORMACIN
EN VALORES
Interese por adoptar as medidas de seguridade

necesarias relacionadas coa electricidade.
Valoracin positiva da importancia
da electricidade na nosa vida diaria.
Valoracin da importancia dos avances
tecnolxicos na nosa vida
162

RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia

Natural Science 5
Avaliacin trimestral.
Avaliacin final.
Plan de mellora.

Proxecto do terceiro trimestre.
A vida no pasado
Aprendizaxe eficaz
de exames.
Proxecto lingstico.
Abril
Maio
Xuo
163
Propsitos
dun texto, a realizacin
de actividades e a observacin
de imaxes, sobre a lmpada
de Thomas Alva Edison.
A electricidade e as mquinas
Como facer unha lmpada

Thomas Alva Edison quizais sexa o inventor mis famoso de
todos os tempos, pois patentou case 2.000 inventos. Un dos mis
importantes foi a lmpada incandescente, a lmpada que todos
coecemos. Esta lmpada ten no interior un fo moi fino de
metal. Cando a corrente elctrica o atravesa, o fo quece tanto
que se pon incandescente e emite luz.
Mis recursos
En realidade, Edison non inventou esta lmpada, senn que

a perfeccionou ata facela realmente til e cun prezo accesible.
O problema ao que se enfrontaba Edison era atopar un material
que puidese quecer ata a incandescencia sen fundirse
e que fose econmico.
Explique que Edison foi oinventor

mis prolfico da historia, inventou
o proxector de pelculas, un equipo
telegrfico simplificado, unrexistrador
elctrico de votos, un indicador
de variacins bolsistas. A estes
enxeos seguronos o fongrafo,
o precursor dosfusibles de chumbo,
o kinetgrafo, okinetoscopio,
ocinetfono
Traballou con filamentos de distintos materiais, como platino,

feluxe e fibras vexetais. Ao final, presentou unha lmpada
cun filamento de carbn de bamb que superou as corenta
horas de funcionamento.
Hoxe en da as lmpadas son un dos elementos elctricos
mis usados na nosa vida diaria. Combnanse con cables
ou interruptores para controlar o seu funcionamento.
Xuntos forman parte dos circutos elctricos.
Mostre fotografas destes inventos

e reflexionen sobre a sa importancia.
Busca o significado das seguintes palabras:
patentar, incandescencia, filamento.
Que caractersticas deba ter o material que
buscaba Edison?
Que material empregou Edison para a lmpada?
Son as lmpadas un dos elementos elctricos
mis usados na vida diaria? Por que? Fai
unha listaxe dos lugares en que, ao longo do da,
acendes algunha lmpada.
Observa a ilustracin e describe o lugar onde
seencontra Edison.
EXPRESIN ORAL. Cal dos inventos que usas
na vida diaria levaras a unha illa deserta?
Explcallelo aos compaeiros e debatede sobre iso.
SABER FACER
TAREFA FINAL
Construr un circuto
elctrico
Ao finalizar a unidade
construirs un circuto
elctrico e entenders
Antes, vas aprender o que
son as cargas elctricas,
como se desprazan, para
que se usa a electricidade
e coecers algns avances
tecnolxicos.
134
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 134
04/03/2015 8:18:39
Competencias
conveniente reflexionar sobre o que un invento: algo novidoso ou ben mellora substancialmente algo que xa exista.
No caso da lmpada de Edison, en realidade xa exista a lmpada, a sa novidosa e radical achega consistiu en utilizar o
material axeitado para facer o filamento.
Comunicacin lingstica. Coa lectura do texto e co traballo proposto nas actividades, favorcese e afinzase a comprensin lectora e desenvlvense as habilidades de comunicacin oral. As mesmo, favorecemos o desenvolvemento da
expresin escrita coa realizacin de actividades e traballos
por escrito.
Para explicar
Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave fundamental para incorporar novos coecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade necesario comprobar que todos os alumnos saben que a electricidade un dos
tipos de enerxa que mis usamos na nosa vida diaria, e tamn que se produce nas centrais elctricas a partir doutras
formas de enerxa.
Explique en que consiste patentar un invento e por que necesario. Unha patente un ttulo que d dereito a unha persoa, unha empresa ou unha asociacin a explotar de maneira
exclusiva un invento; a impedir que outros o fabriquen, que o
vendan ou que o usen sen o seu consentimento expreso.
164
NOTAS
QUE SABES XA?

A
A electricidade
A electricidade un dos tipos
de enerxa que mis usamos
na vida diaria.
Por exemplo, os electrodomsticos
funcionan grazas enerxa elctrica.
A enerxa elctrica prodcese
nas centrais elctricas a partir
doutras formas de enerxa.
1
Observa as seguintes centrais

elctricas e indica o tipo
de enerxa que utilizan para
producir electricidade.
135
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 135
Solucionario
Patentar: obter patentes de propiedade industrial. Unha
patente de invencin un documento en que oficialmente
se lle recoece a algun unha invencin e os dereitos que
dela se derivan. Incandescencia: propiedade dun metal que
se pon rubio ou abrancazado pola accin da calor. Filamento: fo que se pon incandescente no interior das lmpadas ao acendelas.
Necesitbase un material que se puidese quentar ata a incandescencia sen fundirse e que fose econmico.
04/03/2015 8:18:47
Si. Utilizmolas para ter luz. R. M. Lugares onde usamos

lmpadas: na aula, no ximnasio, nos cuartos da casa, na
biblioteca, no cine, nos autobuses e nos coches, nos comercios
Parece un laboratorio ou lugar de traballo, con botes de
cristal etiquetados e ordenados. Hai aparellos metlicos
con cables e Edison ten unha lmpada na man.
QUE SABES XA?
A. Emprgase a enerxa cintica do vento.
B. Emprgase a enerxa potencial da auga.
Traballou con filamentos de platino, feluxe e febras vexetais, como o bamb.
165
As cargas elctricas
Propsitos
Cando se freta un bolgrafo cun xersei de la e se achega ao

pelo dunha persoa ou a pequenos anaquios de papel, comprbase que o bolgrafo capaz de atraelos.
Saber que os corpos teen cargas

elctricas e que hai dous tipos
destas.
Isto ocorre porque, ao ser fretados, os corpos adquiren a

propiedade de atraer obxectos pequenos. Dicimos que o
bolgrafo se electrizou, dicir, que adquiriu carga elctrica
ou electricidade.
Todos os corpos que ves ao teu arredor teen cargas

elctricas. A carga elctrica unha propiedade dos corpos, como o son a masa ou o volume, por exemplo.
Pode supoer algunha dificultade

para os alumnos comprender que
toda a materia ten carga elctrica,
xa que unha calidade que non
se ve, pero si as sas manifestacins,
como as atraccins e repulsins entre
corpos cargados. As experiencias
que se propoen nestas pxinas
axudarn a comprender os conceptos.
Un bolgrafo de plstico atrae

anaquios de papel ao electrizarse.
Tipos de cargas elctricas

Un corpo pode adquirir dous tipos de cargas elctricas opostas: carga positiva ou carga negativa.
Polo xeral, os corpos que nos rodean teen a mesma cantidade de cargas positivas e negativas. dicir, son electricamente neutros.
TRABALLA COA IMAXE
Pero as cargas negativas poden pasar facilmente dun corpo

a outro co rozamento. Por exemplo, cando se freta o bolgrafo contra o xersei, pasan cargas negativas do xersei ao
bolgrafo, de xeito que:
Con que cor se representa cada tipo

de carga elctrica?
Como se encontran o bolgrafo
e o xersei no primeiro debuxo
desde o punto de vista elctrico?
Por que?
O bolgrafo queda con mis cargas negativas ca positivas,

polo que queda cargado negativamente.
En cambio, o xersei queda con mis cargas positivas ca
negativas, dicir, queda cargado positivamente. 2
2
1. O bolgrafo e o xersei teen

o mesmo nmero de cargas
positivas e negativas.
2. Ao fretar o bolgrafo contra

o xersei pasan cargas negativas
do xersei ao bolgrafo.
Intercambio de cargas elctricas.
3. O bolgrafo queda cargado

negativamente mentres que
o xersei o fai positivamente.
136
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 136
04/03/2015 8:18:51
Para explicar
Outras actividades
Comente algunhas situacins cotis en que podemos percibir a electricidade que conteen os materiais do noso medio.
Poa o exemplo de cando camiamos sobre unha moqueta
de material sinttico e escoitamos e sentimos pequenos
chasquidos. Tamn cando quitamos un pixama ou unha camiseta acrlicos na escuridade podemos observar pequenas
chispas elctricas.

Para explicar a actividade 2, pdese realizar esta experiencia.
Fretar dous globos cun pano, adquiren carga elctrica negativa. Ao achegar os globos, como teen cargas elctricas do
mesmo tipo, replense.
166
Experimento sobre as cargas elctricas. Facer unha experiencia baseada na imaxe 1. Pdalles aos alumnos que corten
uns anaquios de papel. Pdalles despois que freten contra a
manga do seu xersei un bolgrafo con carcasa de plstico durante uns vinte segundos.
Ao achegar o bolgrafo aos papeis obsrvase que son atrados
polo bolgrafo coma se estivesen imantados. Tamn poden
achegar o bolgrafo ao seu pelo e comprobar o que pasa.
PARA AMPLIAR
A orixe da palabra electricidade. A palabra electricidade
deriva do termo grego elektron. Este prefixo, electro, aparece
NOTAS
A relacin entre as cargas elctricas

Os corpos cargados positiva ou negativamente atrense ou
replense cando se aproximan, segundo como sexa a carga
elctrica. 3
Se dous corpos que se aproximan teen o mesmo tipo
de carga, xa sexa positiva ou negativa, replense. Polo
contrario, as cargas de distinto tipo atrense.
Se achegamos das varetas

de mbar electrizadas, as das
positivamente, replense.
3
Se achegamos das varetas de vidro

electrizadas, as das negativamente,
replense.
TRABALLA COA IMAXE

Copia no caderno os tres debuxos
eindica mediante signos positivos
enegativos a carga elctrica de cada
unha das varetas.
Se achegamos das varetas

electrizadas, unha de mbar e outra
de vidro, atrense.
Atraccin e repulsin de obxectos cargados electricamente.
SABER MIS
ACTIVIDADES
O pararraios
No sculo xviii , Benjamin Franklin descubriu que as partes
baixas das nubes durante unha tormenta estaban cargadas
negativamente e que a superficie da Terra tia carga positiva.
Como as cargas opostas se atraen, as cargas pasan desde
a nube ata a superficie e frmanse os raios.
Co obxectivo de evitar danos na poboacin e nos edificios,
Franklin inventou o pararraios. Este instrumento un dispositivo metlico en forma de punta que atrae os raios.
Que a carga elctrica?

Cantos tipos de cargas
elctricas existen?
Ten carga un corpo
electricamente
neutro?
Os seguintes
corpos, atrense
ou replense?
encia
Intelix lista
r
natu a
a) Os dous corpos teen

carga positiva.
b) Os dous corpos teen
carga negativa.
c) Un corpo ten carga
positiva e o outro,
carga negativa.
137
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 137
04/03/2015 8:18:55
en moitas palabras relacionadas co tema desta unidade. Pdalles aos alumnos que localicen estas palabras e que as
anoten. Propoa que busquen algunhas destas palabras no
dicionario e que escriban o seu significado nos cadernos.
R. G. De esquerda a dereita. Varetas de mbar: signos + nas

das. Varetas de vidro: signos 2 nas das. Vareta de mbar,
signo +; vareta de vidro: signo 2 .
Traballa coa imaxe
Solucionario
Pxina esquerda.
Os puntos dos crculos representan os dous tipos de cargas. O texto do segundo paso indica que ao fretar o bolgrafo contra o xersei pasan cargas negativas do xersei ao
bolgrafo. Vemos que estas son de cor vermella. As de cor
verde son as cargas positivas.
No primeiro paso, o xersei e o bolgrafo teen o mesmo nmero de cargas positivas ca negativas, dicir, son electricamente neutros.
Pxina dereita.
1 A carga elctrica unha propiedade dos corpos. Hai
dous tipos de cargas elctricas opostas: carga positiva e

carga negativa. Os corpos electricamente neutros teen
a mesma cantidade de cargas positivas e negativas.
2 a) Se dous corpos teen carga positiva, replense. b) Se
ambos os dous teen carga negativa, tamn se repelen.

c) Se un corpo ten carga positiva e o outro carga negativa, atrense.
167
A corrente elctrica
Propsitos
Cando se poen en contacto dous corpos con distinta cantidade ou distinto tipo de carga elctrica a travs de,
por exemplo, un cable metlico, a carga pasa dun corpo a
outro.
Aprender o que a corrente

elctrica e cales son os seus
efectos.
A corrente elctrica o movemento das cargas elctricas a travs dun material.
Comprender a diferenza entre

os materiais illantes e os condutores.
Pero non todos os materiais conducen igual a electricidade.

Podemos distinguir dous tipos de materiais:
Os materiais condutores. Son os que conducen ben a

corrente elctrica. A travs deles as cargas elctricas mvense con facilidade.
Recalque o feito de que a luz que

consumimos nos nosos fogares
non sae dos enchufes, senn
que provn das centrais elctricas,
desde onde se distribe ata as nosas
casas.
Os cables teen cobre no interior

e plstico no exterior.
En xeral, todos os metais son bos condutores da electricidade.
TRABALLA COA IMAXE
Os materiais illantes. Son os que non conducen ben a

corrente elctrica, dicir, a travs deles non poden moverse as cargas elctricas.
Que tipo de material o cobre?

Que funcin desempea
este material?
Que tipo de material o plstico?
Que funcin desempea
este material?
A madeira, o plstico, a goma e o cristal son materiais

illantes.
Estes dous tipos de materiais utilzanse conxuntamente para
a fabricacin de cables, interruptores e lmpadas. Os condutores transmiten a electricidade de forma eficaz. Os illantes garanten a seguridade das persoas que os utilizan ao
impedir que a corrente elctrica pase ao corpo humano e lles
produza algn dano. 1
Mis recursos
Relacionar os efectos da corrente
elctrica co contido estudado
na unidade da enerxa: a enerxa
e as sas transformacins e a enerxa
no fogar. Lembre que a enerxa que
se utiliza nos fogares , na sa maior
parte, enerxa elctrica, que se usa
en todos os electrodomsticos
e tamn se emprega, nalgns fogares,
para a calefaccin e a auga quente.
Tipos de corrente elctrica

En funcin do sentido en que se moven as cargas elctricas
a travs dos materiais condutores diferncianse dous tipos
de corrente elctrica:
A corrente continua, en que as cargas elctricas sempre
circulan no mesmo sentido. Por exemplo, os xoguetes
que necesitan pilas funcionan con corrente elctrica continua.
A corrente alterna, en que as cargas elctricas circulan
en dous sentidos diferentes. Por exemplo, os electrodomsticos que conectamos a un enchufe funcionan con
corrente elctrica alterna.
Por esta razn, un aparello que funciona con corrente elctrica continua, como un ordenador porttil, non se pode
conectar directamente a un enchufe. Necestase un transformador, que ten a funcin de converter a corrente elctrica
alterna en continua. 2
Os transformadores permiten que

un aparello que funciona con corrente
elctrica continua poida utilizarse
conectado a un enchufe.
138
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 138

Reflexionar sobre como sera a nosa vida sen a presenza da
electricidade. Moitas das comodidades que estn relacionadas con ela, como a televisin e a luz artificial.
Para explicar
Levar cables clase e retirar parte do plstico para ver o cobre do interior. Preguntar que misin ten cada un destes compoentes.
Educacin cvica
Axude os alumnos a ser conscientes de como se vive en
moitos lugares do planeta en que non hai electricidade nas
168
04/03/2015 8:18:59
casas. Pregntelles aos alumnos e s alumnas a que cousas

das que dispoen consideran que non poden acceder estas
persoas. Chame a atencin sobre o feito de que cando se
carece de electricidade hai moitas actividades que quedan limitadas, simplemente pola ausencia de luz, como o estudo
e o xogo.
Traballa coa imaxe

O cobre un material condutor. Debido a que as cargas
elctricas se moven con facilidade por ese tipo de material,
o cobre ten a funcin de conducir a electricidade.
O plstico un material illante. Debido a que as cargas
elctricas non se moven polos materiais illantes, a sa funcin ser illante da electricidade e garantir a seguridade
NOTAS
Os efectos da corrente elctrica

A corrente elctrica pode producir diversos efectos.
Efecto calorfico. Cando

a corrente elctrica pasa por
un material condutor, este quece.
o que ocorre cun ferro de pasar,
cun radiador ou cun torrador.
Efecto luminoso. A corrente

elctrica pode producir luz,
como sucede nunha lmpada,
nun tubo fluorescente ou
na pantalla dun televisor.
Efecto sonoro. A corrente

elctrica transfrmase en son
nos altofalantes, como
os dun equipo de msica
ou o ordenador.
Efecto magntico. Cando

a corrente elctrica pasa por
un obxecto metlico como un cravo,
este atrae obxectos fabricados
con ferro ou outros metais.
Efecto mecnico. Nos motores

elctricos a corrente elctrica
utilzase para producir un movemento
xiratorio, como en ventiladores,
espremedores e trades.
Efecto qumico. A corrente

elctrica pode provocar cambios
qumicos nas substancias.
Este efecto aprovitase
nas pilas e nas bateras.
ACTIVIDADES
1
Que necesario para que circule

a corrente elctrica?
Que significa que un material

condutor da electricidade?
Pon un exemplo.
Por que se di que o plstico

un material illante? Pon un exemplo
do uso que se lle d a este material
en relacin con esta propiedade.
Que diferenza existe entre a corrente

elctrica continua e a alterna? Pon un
exemplo dun aparello que funcione con
cada unha delas.
Indica que tipo de efecto provoca

a corrente elctrica ao circular
polos seguintes obxectos:
a batera dun telfono, a pantalla
dunha tableta, un forno, un batedor
e un timbre.
139
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 139
das persoas que os utilizan ao impedir que a corrente elctrica pase ao corpo humano e lles produza algn dano.
Solucionario
1 necesario que se poan en contacto dous corpos con
distinta cantidade ou distinto tipo de carga elctrica para

que a carga pase dun corpo a outro.
2 Que un material sexa condutor da electricidade significa
que as cargas elctricas se poden mover a travs del con

facilidade. R. M. Un exemplo o cobre.
3 O plstico un material illante xa que por el non poden
circular as cargas elctricas. R. M. O plstico utilizado

como illante nos cables, recubrindo o material condutor
que o compn.
04/03/2015 8:19:04
4 A corrente continua aquela en que as cargas elctricas
sempre circulan no mesmo sentido, a corrente alterna

aquela en que as cargas elctricas circulan en dous sentidos diferentes. R. M. Un aparello que funciona con corrente continua unha calculadora, e con corrente alterna, un coche.
5 A batera dun telfono mbil, efecto sonoro (recibir e facer
chamadas). A pantalla dunha tableta, efecto luminoso e

sonoro (ver vdeos, escoitar msica, ler un libro, navegar
por Internet...). Un forno, efecto calorfico (cociar alimentos mediante a calor). Un batedor, efecto mecnico (triturar alimentos e mesturalos, facer cremas, purs, maionesas). Un timbre, efecto sonoro (producir son).
169
A producin de electricidade
Propsitos
A rede elctrica
Saber como se produce

e se distribe a electricidade.
A maior parte dos aparellos elctricos que utilizamos na casa

non funcionan con pilas ou bateras, senn que se conectan
rede elctrica mediante un enchufe.
Adoptar hbitos que permitan

aforrar electricidade e usala
con seguridade.
O enchufe da parede est conectado a unha rede elctrica

xeral. O xerador que proporciona a corrente elctrica pode
encontrarse nunha central elctrica a moita distancia da
nosa casa.
As centrais elctricas
Mis recursos
Son os lugares onde se produce a maior parte da electricidade que consumimos. O seu funcionamento basase en
facer xirar un alternador utilizando diferentes fontes de enerxa. 1
Explicar que cando enchufamos

un aparello elctrico rede
e accionamos o interruptor para
que funcione, estamos pechando
o circuto elctrico. Tome como base
a fotografa da pxina 141 do libro
do alumno e trace sobre ela noutra
cor o circuto. Debuxe os dous cables
que chegan instalacin do enchufe
na parede. Sinale que dentro do cable
do flexo hai en realidade dous cables
estreitos. Por un entra a corrente
na lmpada e polo outro sae.
As centrais trmicas quentan auga queimando carbn,

petrleo ou gas natural e transfrmana en vapor. A continuacin, o vapor de auga pasa pola turbina que xira e fai
xirar sa vez ao alternador.
TRABALLA COA IMAXE
As centrais trmicas solares funcionan de forma semellante s anteriores, pero para quentar a auga utilizan enerxa
que procede do sol.
Que elementos teen en comn

unha central trmica e unha
hidrulica? En que se diferencian?
As centrais hidrulicas almacenan auga grazas construcin de encoros. Ao abrir as comportas, a auga escapa
a gran velocidade e fai xirar o seu alternador.
Nas centrais elicas a forza do vento a que fai xirar o
alternador.
Describe o camio que segue

a auga nunha central trmica.
Exemplos de centrais elctricas.

A. Central trmica. B. Central hidrulica.
140
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 140
04/03/2015 8:19:05
Competencias
Pdalles aos alumnos que se fixen nos lugares onde estn situados os interruptores e os enchufes nun cuarto de bao e
que fagan un simple esquema. Entre todos chegarn conclusin de que sempre estn afastados da auga, xa que esta
conduce moi ben a electricidade e as evtanse accidentes.

sa capacidade crtica e as habilidades de realizar propostas
concretas a problemas do medio valorando nelas a posibilidade de levalas a cabo e as consecuencias de facelo.
Para explicar
Use os debuxos das centrais elctricas para explicar que nelas se
produce a maior parte da electricidade que consumimos. Tras
obtela, esta electricidade ten que ser transportada para que chegue a onde se necesita. Mostre no debuxo torres de alta tensin
e cables, por eles circula a electricidade, transprtaa e distribea.
170
Traballa coa imaxe

Ambas as centrais basanse no movemento dun alternador para a xeracin de enerxa. Con todo, a central trmica
produce ese movemento con vapor de auga xerado polo
quecemento de auga de distintas formas e na central hidrulica prodcese pola enerxa cintica que produce o
movemento da auga.
NOTAS
O aforro de enerxa elctrica

Aforrar enerxa elctrica importante por varias razns. En
primeiro lugar, porque contaminamos menos e, en segundo
lugar, porque gastamos menos dieiro.
As centrais trmicas necesitan queimar carbn, petrleo ou gas
natural para producir electricidade. O fume que se xera ao queimar estes combustibles contn moitos contaminantes que se
emiten atmosfera a travs das sas chemineas.
En todas as casas hai un contador que rexistra o consumo
elctrico que realizamos. Este consumo custa dieiro, de maneira que canta mis electricidade consumimos, mis pagamos.
O contador corre sempre que haxa aparellos funcionando, por
exemplo, unha lmpada, un televisor, un frigorfico
Por iso importante facer un uso adecuado da electricidade, por exemplo, apagando as luces cando samos dun
cuarto. 2
Utilizar lmpadas de baixo consumo

supn un grande aforro enerxtico.
Este sinal infrmanos da presenza

de corrente elctrica que fai perigosa
esta zona.
O uso da electricidade
A electricidade pode ser moi perigosa, polo que se deben
adoptar algunhas precaucins ao usala: 3
Non introducir obxectos nos enchufes.
Non tocar aparellos elctricos se estamos mollados, porque
a auga ou a suor son condutores da corrente elctrica.
Se se quere desenchufar un aparello da rede, tirar da caravilla e non do cable.
Non utilizar un mesmo enchufe para que moitos aparellos
funcionen vez.
Non manipular o interior dun aparello elctrico anda que
estea desenchufado.
ACTIVIDADES
1
De onde procede a enerxa elctrica

que chega s nosas casas?
Como funcionan todas as centrais

elctricas?
Que fontes de enerxa se poden

utilizar para xerar enerxa
elctrica?
Indica cal delas mis contaminante
e xustifica por que.
Copia e completa estas oracins.

Nas centrais trmicas o movemento
do
fai xirar o
.
Nas centrais elicas o movemento
do
fai xirar o
.
TOMA A INICIATIVA. Explica por que

importante aforrar enerxa. Propn tres
actuacins que poderas levar a cabo
na casa para aforrar enerxa elctrica.
141
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 141
A auga nunha central trmica chega fra a unha cmara de

combustin, onde, pola calor desprendida, a auga convrtese en vapor, o cal pasa a travs dun conduto onde se encontra unha turbina conectada a un alternador, que xera
enerxa elctrica. O vapor de auga fai xirar o alternador.
Despois, a auga pasa a un condensador que contn auga
fra e onde o vapor se converte en auga lquida e reptese o
proceso outra vez.
Solucionario
1 A enerxa elctrica provn das centrais elctricas.
2 O funcionamento das centrais elctricas basase no mo-
vemento de xiro dun alternador a partir de distintas fontes

de enerxa.
04/03/2015 8:19:07
3 As fontes de enerxa son, principalmente, combustibles
fsiles, sol, auga e vento. As mis contaminantes son os

combustibles fsiles. O fume que se xera ao queimalos
contn contaminantes que se emiten atmosfera.
4 Nas centrais trmicas o movemento do vapor de auga fai
xirar o alternador. Nas centrais elicas o movemento do

vento fai xirar o alternador.
5 Toma a iniciativa. R. M. A xeracin de enerxa supn
contaminacin, porque na queima dos combustibles fsiles prodcense gases contaminantes.

Na casa pdese apagar a luz cando non se estea usando, baixar a calefaccin e utilizar menos e cunha temperatura adecuada o aire acondicionado.
171
Os circutos elctricos
Propsitos
Os compoentes dos circutos elctricos
Coecer os principais compoentes

dun circuto elctrico, os diferentes
tipos de xeradores elctricos, as
como as sas aplicacins.
Un circuto elctrico un conxunto de compoentes

unidos adecuadamente que permiten xerar, distribur e
aproveitar a corrente elctrica.
Os compoentes que forman os circutos elctricos son os
seguintes:
Aprender o que unha rede

elctrica e saber como chega
a electricidade ata as nosas casas.
O interruptor permite cortar ou

restablecer a corrente elctrica.
O xerador produce
a enerxa elctrica.
Ten dous polos
ou bornes; por
un deles saen
as cargas e
polo outro entran.
Deste xeito,
crase a corrente.
Mis recursos
Comente que nos motores dos coches
hai unha batera. Crgase cando
o coche est en movemento.
s veces, cando ao aparcar o coche
se deixan as luces acendidas toda
a noite por erro, a batera descrgase
e entn non posible arrancar
o coche.
Os cables transportan a corrente elctrica desde o xerador

aos demais compoentes do circuto. Xeralmente son
de cobre e estn recubertos de plstico.
Os receptores, como lmpadas, calefactores,

ventiladores, etc., reciben a corrente elctrica
e transfrmana en luz, calor, movemento
Os xeradores
Existen varios tipos de xeradores. Cada tipo de xerador obtn a enerxa elctrica de diferentes fontes, como a enerxa
qumica, a luminosa ou o movemento.
Pilas e bateras. Producen enerxa elctrica a partir da
enerxa qumica das substancias que hai no seu interior.
As pilas esgtanse co tempo; en cambio, as bateras poden
recargarse, como por exemplo a batera dun coche ou a
dun telfono.
Clulas ou paneis fotovoltaicos. Transforman a luz en enerxa elctrica, como os pequenos paneis que teen algunhas
calculadoras ou os grandes paneis que se instalan nas azoteas
dos edificios ou nos satlites artificiais. 1
Alternadores. Converten a enerxa cintica da auga ou do
vento en electricidade. A diferenza do resto de xeradores,
os alternadores xeran corrente elctrica alterna.
Os paneis fotovoltaicos situados

nos tellados das casas obteen
enerxa elctrica a partir da luz dosol.
142
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 142
Dividir a clase en grupos e repartir tarefas para realizar unha
pila caseira. A distribucin de tarefas ter en conta as capacidades de cada alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas, as a actividade de grupo convrtese nun traballo cooperativo.
Fabricar unha pila caseira simple e require de elementos fciles de atopar, como un limn, un led (que se pode comprar
en calquera tenda de electrnica), dous anacos de cable, un
cravo de cobre e outro comn, unhas tesoiras e un pouco de
cinta illante.
Pelar coas tesoiras os extremos dos cables.
Suxeitar un anaco de cable a cada cravo.
172
04/03/2015 8:19:10
Conectar un cable a cada un dos dous extremos do led.

Cortar o limn pola metade e introducir nel os dous cravos,
tendo en conta que non deben tocarse. Unha vez feito isto,
comprobar que o led se acende grazas electricidade producida pola pila.
Explquelles aos alumnos que o limn en realidade non contn electricidade, senn que esta se produce polo feito de
unir metais diferentes.
Educacin cvica
Algunhas pilas teen substancias moi contaminantes no seu
interior (mercurio, cadmio). Poden contaminar a auga e o solo
se se depositan nun cubo de lixo ou nun vertedoiro. Para evi-
9
Representacin grfica dun circuto
elctrico
Indica as semellanzas
e as diferenzas que existen entre
os dous circutos.
A representacin grfica dos circutos elctricos permtenos

entender mellor como funcionan. Grazas a ela vemos de
forma sinxela e esquemtica a relacin que existe entre os
seus compoentes. 2
Para que circule a corrente elctrica a travs do circuto, este
debe permanecer pechado, dicir, con todos os compoentes conectados entre si e co interruptor pechado.
cable condutor
interruptor
lmpada
pila
Representacin grfica dalgns compoentes

dun circuto elctrico.
NOTAS
TRABALLA COA IMAXE
En cal dos dous circutos

a lmpada estar acesa?
Por que?
Representacin grfica dun circuto

elctrico.
Representacin dun
circuto elctrico aberto.
Representacin dun
circuto elctrico pechado.
ACTIVIDADES
1
Cando acendo unha lanterna, que

compoentes dun circuto elctrico
participan no seu funcionamento?
Explica a funcin que realiza cada un.
Ademais dos interruptores, existe

outro tipo de compoente que permite
abrir e cerrar os circutos elctricos.
Trtase do botn, que se utiliza,
por exemplo, para chamar ao timbre.
Que diferenza existe entre un botn
e un interruptor? Pon algn outro
exemplo en que se utilice un botn
en lugar dun interruptor para controlar
un circuto elctrico.
Observa como se representan

graficamente outros compoentes
dos circutos elctricos e realiza
a actividade.
batera
botn
timbre
Representa graficamente un circuto

elctrico que funcione mediante
unha batera en que se poa en marcha
un timbre premendo un botn.
143
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 143
talo debemos botar as pilas gastadas en colectores apropiados. Hai colectores en que se recollen as pilas usadas. Pedir
que comenten cos compaeiros e coas compaeiras a conveniencia desta accin.
Traballa coa imaxe

A lmpada, a pila e os cables condutores son iguais en ambos os circutos e diferncianse en que no circuto aberto o
interruptor encntrase aberto e no circuto pechado o interruptor est pechado.
A lmpada s estar acendida no circuto pechado porque
para que poida circular a corrente elctrica imprescindible que todos os compoentes se encontren conectados
entre si.
04/03/2015 8:19:11
Solucionario
1 Participa a pila, achegando a enerxa elctrica necesaria
para que a lanterna produza luz; a lmpada, que, grazas

corrente, se ilumina; os cables condutores, que permiten que a corrente elctrica producida pola pila chegue
lmpada; o interruptor que mantn o circuto pechado
permitindo o movemento de cargas elctricas que producen a corrente elctrica.
2 Un botn pecha o circuto un tempo determinado men-
tres se mantn accionado e un interruptor mantn o circuto pechado ou aberto ata que volve ser accionado. Os
botns das consolas son deste tipo.
3 R. G.
173
As mquinas e os avances tecnolxicos

Propsitos
A tecnoloxa o conxunto de coecementos relacionados coa invencin e co uso das mquinas.
Aprender como as mquinas

e os avances tecnolxicos
melloraron as nosas vidas
en moitos mbitos.
O desenvolvemento da tecnoloxa, especialmente durante os

sculos xx e xxi, mellorou as nosas vidas en moitos mbitos.
Por exemplo, afrranos esforzos nos fogares, mellora e alonga o tempo de conservacin dos alimentos, reduce a contaminacin do medio natural, facilita a comunicacin entre as
persoas e axdanos a gozar mis do noso tempo libre e de
ocio.
Mis recursos
En Internet hai informacin variada
e til sobre as tecnoloxas de apoio
diversidade. Para acceder pdense
teclear diferentes opcins
nun buscador: recursos tecnolxicos
e diversidade; discapacidade e novas
tecnoloxas; o impacto tecnolxico
nas persoas con discapacidade.
A tecnoloxa e o fogar
O uso de certas mquinas nos nosos fogares fai mis fcil a
vida neles e permite un uso mis sustentable da enerxa e os
recursos que consumimos nel.
Os electrodomsticos como a lavadora, a lavalouza ou
os aspiradores programables eliminan o esforzo e afrrannos tempo hora de realizar tarefas como lavar a roupa,
a louza ou varrer o chan.
TRABALLA COA IMAXE

Describe como se distriben
os alimentos na neveira. Explica
por que.
O termstato permite regular a temperatura da nosa casa

para non gastar mis enerxa da necesaria, de maneira que
a calefaccin ou o aire acondicionado deixan de funcionar
cando se alcanza a temperatura desexada.
Os reguladores de auga facilitan o aforro ao consumila.
As, as cisternas con botn de descarga permiten un baleirado parcial do seu contido ou as billas termostticas
non deixan correr a auga ata que esta se encontra temperatura desexada.
A tecnoloxa e a alimentacin
O uso de electrodomsticos como o frigorfico permite que
os alimentos se conserven durante mis tempo e en mellores
condicins. 1
Existen outras formas de aumentar o tempo de conservacin
dos alimentos e en todas elas a tecnoloxa xoga un papel
importante:
O envasado ao baleiro, que elimina o aire do interior dos
envases.
A conxelacin dos alimentos, que os mantn a temperaturas menores de 0 C ata o momento do seu consumo.
A esterilizacin, que aumenta a temperatura por riba dos
100 C antes do seu envasado.
A eliminacin da auga da sa composicin.
A colocacin dos alimentos

na neveira tense que facer tendo
en conta que a parte mis baixa
a mis fra.
144
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 144

Pdalles aos alumnos e s alumnas que pensen en calquera
da da sa vida diaria e que digan que mquinas e avances
tecnolxicos empregan. Por exemplo, o espertador, o ordenador, o mbil, as consolas e os videoxogos, a televisin, o
microondas, o reprodutor de DVD, a cmara de fotos dixital
Despois, reflexionar xuntos sobre os beneficios que nos proporcionan.
04/03/2015 8:19:12
facer un mural con elas. Exemplos: programas que permiten

ditar ao ordenador e que len os textos escritos en voz alta;
cadeira de rodas elctricas; aplicacins para o mbil que serven para chamar un taxi adaptado para levar unha cadeira de
rodas; sistemas de bucle que recollen sons especficos usando un micrfono situado estratexicamente; impresoras Braille
que pasan ao papel a informacin proveniente do ordenador,
cadeiras elevadoras para subir escaleiras...
Outras actividades
Educacin cvica
PARA AMPLIAR
Recordar as normas para realizar un debate estudadas na

unidade anterior. Debuxar unha tboa no encerado para anotar as vantaxes e os inconvenientes e que sirva de apoio para
realizar unha sntese final das conclusins.
Tecnoloxa e persoas con algunha discapacidade. Gue a

procura en Internet de imaxes que ilustren diferentes avances
que ofrece a tecnoloxa a estas persoas, imprimir as imaxes e
174
NOTAS
A tecnoloxa e o ocio
No noso tempo libre realizamos moitas actividades distintas
e a tecnoloxa contribuu a que gocemos mis dese tempo
de ocio.
No cine cada vez son mis frecuentes as pelculas de animacin, os efectos especiais ou a proxeccin en 3D. 2
No deporte utilzanse mquinas programables que nos
axudan a realizar exercicios cardiovasculares segundo as
nosas necesidades, como as cintas para correr ou as elpticas.
Nos parques de atraccins instlanse atraccins cada vez
mis complicadas e divertidas que nos fan experimentar
sensacins distintas.
Grazas tecnoloxa 3D, as imaxes

parece que saen da pantalla.
Os ordenadores, as tabletas e
os telfonos facilitan a comunicacin
grazas existencia de Internet.
A tecnoloxa e as comunicacins
Nos ltimos anos producronse grandes avances neste campo. Inventos como o telfono fixo e mbil, a radio, a televisin
e Internet permiten a comunicacin instantnea con case
calquera lugar do planeta. 3
O correo electrnico medrou moito fronte ao correo convencional, pois resulta mis rpido e mis barato.
Tamn determinadas plataformas de Internet, como as redes
sociais Facebook e Twitter, revolucionaron o sistema de
relacins sociais.
A tecnoloxa do futuro
O desenvolvemento da informtica posibilitou a creacin da
intelixencia artificial, que nun futuro prximo se aplicar a
mltiples aspectos da actividade humana.
A intelixencia artificial a ciencia de facer mquinas intelixentes. Trata de conseguir que os ordenadores simulen a
intelixencia humana. Permite moitas aplicacins, por exemplo
en medicina de grande utilidade no diagnstico de enfermidades.
ACTIVIDADES
1
Que avances tecnolxicos fixeron

posible
regular a temperatura da nosa casa?
enviar unha carta en segundos?
EDUCACIN CVICA. Describe

as vantaxes e, se consideras que
os ten, os inconvenientes que
os ordenadores lle proporcionaron
sociedade.
encia
Intelix rsoal
intrape
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 145
Competencias
Competencia social e cvica. Dada a importancia dos ordenadores na nosa sociedade necesario reflexionar sobre o
seu uso, pois estn determinando novas formas de comunicarnos, de obter informacin, de traballar
Traballa coa imaxe

Hai que fixarse en que se colocan as froitas e verduras dentro
dos caixns para protexelas do fro excesivo. Esta fotografa
en concreto mostra o interior dun frigorfico pouco tpico, pois
faltan moitos tipos de alimentos e non hai ningn situado na
porta. Apiese na experiencia dos alumnos na sa casa e comente outras recomendacins xerais de colocacin de alimentos na neveira.
145
04/03/2015 8:19:15
Carnes e peixes son os mis perecedoiros e deben colocarse

na zona mis fra da neveira, por riba do caixn das verduras.
Lcteos e embutidos, na parte central do frigorfico porque
non necesitan tanto fro. Nesta zona pdense colocar tamn
os alimentos xa cociados en recipientes pechados.
Na porta da neveira consrvanse ben ovos, envases de leite,
marmeladas, tomate frito e manteiga.
Solucionario
1 O termstato permite regular a temperatura da nosa
casa. / O correo electrnico permite enviar unha carta

en segundos.
2
Educacin cvica. R. L.
175
SABER FACER
Propsitos
Construr un circuto elctrico
Construr un circuto elctrico.
Antes de construr un circuto elctrico hai

que pensar nos elementos que o van formar
e como van ir montados uns respecto
doutros.
Mis recursos
O mellor xeito de facelo representando

graficamente o circuto que vas construr.
posible substitur o interruptor

por algn elemento metlico, como
un clip, e cambialo de posicin
para abrir ou pechar o circuto.
Consigue o material.
Para a construcin deste circuto necesitas os seguintes materiais:
NOTAS
lmpada
pila
interruptor
cinta adhesiva
portalmpada
fo condutor
tesoiras
tboa de madeira
Monta o circuto elctrico.

Coloca cada elemento segundo se indica
na representacin grfica do circuto elctrico:
Fixa ben sobre a base de madeira a pila,
o portalmpada e o interruptor. Isto facilitarache
a montaxe e o seu posterior manexo.
As conexins entre os elementos elctricos
por medio do fo condutor teen que facerse
correctamente para que o circuto funcione.
Para iso, nos extremos dos cables que vaias
utilizar, retira con axuda dunhas tesoiras o plstico
que rodea o fo de cobre. A continuacin, enrola
o metal nos extremos de cada elemento.
Demostra que sabes facelo.
Nos debuxos represntanse dous xeitos diferentes

de montar un circuto elctrico.
Fxate na colocacin das lmpadas. Nos dous casos,
o interruptor controla as das lmpadas.
encia
Intelix temtica
a
lxico-m
Consigue o material e monta os dous circutos.
Que ocorre se desconectas unha lmpada

no primeiro circuto co interruptor cerrado?
E no segundo?
Se tiveses que montar un circuto elctrico

para iluminar algn lugar, cal das das opcins
elixiras? Por que?
146
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 146
Para explicar
hora de expoer o funcionamento dun circuto elctrico, comntelles aos alumnos e s alumnas a transformacin que
sofre a enerxa ao percorrer o circuto. As pilas producen
enerxa elctrica a partir da enerxa qumica das substancias
que hai no seu interior. Esta enerxa elctrica transportada a
travs dos cables ata a lmpada, onde se transforma en
enerxa lumnica e en enerxa calorfica. Ademais, importante explicar outros aspectos, como a diferenza entre materiais
condutores e illantes.
Competencias
Competencia matemtica, cientfica e tecnolxica. A
proposta que aparece na primeira pxina da unidade consis-
176
04/03/2015 8:19:17
te en construr un circuto elctrico (Tarefa final). Para facelo

necestanse os coecementos tericos adquiridos ao longo
da unidade. Tamn, reunir os materiais necesarios e fixarse
con atencin no debuxo modelo.
Solucionario
1 Realizaranse os circutos segundo os modelos da pxina
143 do libro do alumno.

2 Ao desconectar unha lmpada do primeiro circuto, este
queda aberto e non funcionar a outra lmpada. No segundo, a outra lmpada segue funcionando porque a corrente elctrica pode pasar por outra rama.
3 Elixirase a segunda opcin, xa que se nalgn momento
falla unha lmpada, a outra segue funcionando.
SABER ESTUDAR
1
Propsitos
Un corpo pode adquirir dous tipos de cargas elctricas:

da unidade empregando para
facelo estratexias que facilitan
Se dous corpos que se aproximan teen o mesmo tipo de carga,

.
Polo contrario,
A corrente elctrica
e existen dous tipos de corrente elctrica:
. A corrente elctrica pode producir diversos efectos. Os efectos
.
mis tiles para ns son:
Un circuto elctrico
Aforrar enerxa elctrica importante por varias razns.

En primeiro lugar, porque
e, en segundo lugar, porque
A tecnoloxa
permite que
.
permite
NOTAS
e no fogar proporcinanos
; na alimentacin
; no ocio contribuu a
e nas comunicacins
ESQUEMA. Copia e completa no caderno o seguinte esquema.
As cargas elctricas
poden ser de dous tipos
ao moverse xeran
que pode ser
os seus efectos son

Compoente
dun circuto elctrico
Funcin
que realiza
Exemplo
Representacin grfica
147
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 147
Solucionario
1 Resumo. Un corpo pode adquirir dous tipos de cargas
elctricas: positiva ou negativa. Se dous corpos que se

aproximan teen o mesmo tipo de carga, replense. Polo
contrario, se son de carga distinta, atrense. A corrente
elctrica o movemento da carga elctrica a travs dun
material. Existen dous tipos de corrente elctrica: continua
e alterna. A corrente elctrica pode producir diversos
efectos. Os efectos mis tiles para ns son: calorfico,
luminoso, etc. Un circuto elctrico un conxunto de
compoentes unidos que permiten distribur e aproveitar
a corrente elctrica. Aforrar enerxa elctrica importante
por varias razns. En primeiro lugar, porque contaminamos menos e, en segundo lugar, porque gastamos menos enerxa. A tecnoloxa o conxunto de coecementos
04/03/2015 8:19:18
relacionados coa invencin e co uso de mquinas e no

fogar proporcinanos comodidade; na alimentacin permite que se conserven os alimentos; no ocio contribuu a
que gocemos mis dese tempo e nas comunicacins
permite a comunicacin instantnea.
2 Esquema. positivas / negativas / corrente elctrica / con-
tinua / alterna / calorfico, luminoso, sonoro, magntico,

mecnico e qumico.
3 Xerador producir enerxa pila. / Interruptor permite
cortar ou restablecer a corrente elctrica interruptor. /

Cables transportan a corrente elctrica desde o xerador
aos demais compoentes do circuto cable dun cargador. / Receptores reciben a corrente elctrica e transfrmana en luz, calor lmpada. Todas as representacins grficas se realizan polo modelo da pxina 143.
177
ACTIVIDADES FINAIS
Propsitos

da unidade.
Le a descricin desta experiencia

e responde a pregunta.
Cortamos das tiras de cinta adhesiva

de 15 cm de longo e apegmolas a unha
mesa. A continuacin, tiramos con forza
das das tiras. Ao achegalas, notamos
que se rexeitan.
Completa a tboa colocando

os seguintes materiais onde
corresponda.
cobre plstico ouro goma
madeira aluminio vidro prata
Materiais
condutores
Materiais
illantes
4
Na instalacin elctrica da ta casa,

son mis importantes os materiais
illantes ou os condutores? Razoa
a resposta.
Que a corrente elctrica? Que tipos

de corrente elctrica coeces?
Por que non podemos enchufar

directamente un ordenador porttil
rede elctrica? Que se necesita
para poder facelo? Que funcin realiza
este aparello?
Sinala que efecto da corrente elctrica

se aproveita en cada caso.
Explica o que sucedeu desde o punto

de vista elctrico.
2
O electroscopio un sinxelo aparello

que permite coecer se un obxecto est
cargado electricamente ou se encontra
en estado neutro.
Se achegas bla de aluminio un obxecto

cargado electricamente, as sas cargas
transmtense polo arame ata as tiras
de papel de aluminio e estas sepranse.
Por que razn se separan as das tiras

de papel de aluminio?
Que ocorrera coas tiras de aluminio
se o obxecto fose neutro? Por que?
Funcionara correctamente
o electroscopio se se substite o arame
por outro obxecto de plstico?
Define os seguintes termos:

xerador
receptor
cable
interruptor
148
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 148
Solucionario
1 As tiras electrizronse e teen a mesma carga, polo que
se repelen.
2 Porque as das son cargadas polo obxecto electrizado
e ao ter a mesma carga replense.

Se o obxecto non est electrizado, non lle chegan cargas s das tiras, polo que non se electrifican e, polo
tanto, non se repelen.
Non, porque o plstico un material illante, a travs do
cal non poden moverse as cargas elctricas, polo que
non conduce ben a corrente.
3 Materiais condutores: cobre, ouro, aluminio e prata.
Materiais illantes: plstico, goma, madeira e vidro.
178
04/03/2015 8:19:21
4 R. M. Os dous compoentes son importantes, posto que
o compoente condutor necesario para que circule a

corrente elctrica nas casas e o compoente illante moi
importante para a seguridade.
5 A corrente elctrica o movemento da carga elctrica a
travs dun material. Hai dous tipos de corrente elctrica:

a continua, onde as cargas se moven nun mesmo sentido, e a alterna, onde as cargas circulan en dous sentidos
diferentes.
6 Non se pode conectar directamente rede porque fun-
ciona con corrente continua mentres que a corrente da

rede alterna. Por iso necesario un alternador que
transforma a corrente alterna en continua.
7 A. mecnico, B. calorfico, C. sonoro e D. qumico.
9
9
EDUCACIN CVICA. Le o seguinte texto

e contesta as preguntas.
As pilas conteen substancias moi

contaminantes como mercurio e cadmio.
Se se tiran ao lixo, ao desgastarse, o seu
contido vrtese e pode contaminar.
NOTAS
11 Explica as precaucins que se deben
ter en conta para evitar accidentes

coa electricidade.
12 PARA PENSAR. Observa este circuto
elctrico e responde as preguntas.
Para evitalo, as pilas gastadas dbense

tirar nos colectores apropiados.
Unha vez neles, recllense e lvanse
a plantas de reciclaxe onde se extraen
os compostos txicos para reutilizalos.
Que interruptores deberas pechar

para que funcione o timbre?
E para que funcionen as lmpadas?
Que ocorrera se unha das lmpadas
se fundise?
Onte est o colector mis prximo a ti?
Que razns que lle daras a algun para
convencelo de que importante tirar
as pilas no colector apropiado?
10 Representa estes circutos elctricos.
Un cunha pila que permite que soe

un timbre ao accionar un botn.
Un cunha batera que permite acender
unha lmpada cun interruptor.
Un cunha batera que permite acender
das lmpadas cun interruptor, de xeito
que se unha se funde, a outra siga lucindo.
13 EDUCACIN CVICA. Explica por que
importante utilizar termstatos

nos fogares, colexios, etc.
Que relevancia ten para o coidado
do medio natural?
E con respecto economa?
14 Responde as preguntas.
Que a tecnoloxa?
Por que importante o uso
da tecnoloxa no fogar?
Que un regulador de auga?

actividades:
A. Imaxina que a subministracin elctrica
da ta cidade sofre unha avara.
Escribe todas as cousas que
cambiaran na ta vida se pasases
un da enteiro sen electricidade.
B. Busca informacin sobre os materiais

semicondutores e explica cales son
as sas aplicacins na actualidade.
C. Procura na rede informacin sobre
os cambios que a tecnoloxa introduciu
no transporte e redacta un breve
informe para expoelo na clase.
encia
Intelix cial
espa
149
ES0000000025321 668816-Unidad 09_19043.indd 149
8 Xerador: compoente do circuto elctrico encargado de
producir enerxa. Cable: compoente do circuto elctrico

que transporta a corrente elctrica desde o xerador aos
demais compoentes do circuto. Receptor: compoente
do circuto elctrico que recibe a corrente elctrica e a
transforma en luz, calor, movemento Interruptor: compoente do circuto elctrico que permite cortar ou restablecer a corrente elctrica.
9
Educacin cvica.
Buscarase o enderezo do colector de reciclaxe de pilas

mis prximo a onde viven.
R. M. As razns seran que as pilas conteen elementos moi contaminantes que afectan os distintos ecosistemas da Terra e a todos os seres vivos que habitan
neles. Como os seres humanos tomamos recursos
04/03/2015 8:19:23
deses ecosistemas, a contaminacin causada polas

pilas afectaranos directamente a ns.
10 R. G.
11 A precaucin bsica que se debe ter con respecto elec-
tricidade que todos os dispositivos deben estar en bo

estado e debidamente illados.
12
Para pensar.
Para que funcione o timbre deben estar pechados os

dous interruptores.
Para que funcionen as lmpadas s necesario que se
peche o interruptor xeral do circuto.
Se se funde unha das lmpadas, a outra non funciona.
13
Educacin cvica. R. L.
14 R. L.
179
PONTE A PROBA
Propsitos

de autoavaliacin.
Circuto elctrico. Conxunto de

compoentes unidos adecuadamente
que permiten xerar, distribur e aproveitar
a corrente elctrica.
Combustin. Unha substancia combnase

co osxeno e prodcese unha lapa.

7 a 9.
Corrente elctrica. Movemento de cargas

elctricas a travs dun material.
Condutor. Material que conduce ben

a corrente elctrica.
Corrente alterna. Corrente elctrica

en que as cargas elctricas circulan
en dous sentidos diferentes.
Corrente continua. Corrente elctrica
en que as cargas sempre circulan
no mesmo sentido.
Densidade. Propiedade caracterstica
de cada tipo de materia que se calcula
dividindo a masa entre o volume.
Dureza. Resistencia que ofrece un slido
a ser riscado por outro.
Eficiencia enerxtica. Medida de aforro
centrada no uso de mquinas que
empreguen menos enerxa para funcionar.
Elasticidade. Un slido elstico cando
recupera a sa forma orixinal despois
de que foi deformado.
Enerxa. a causante de que ocorran
cambios na materia.
Fermentacin. Reaccin que ocorre
nos seres vivos por accin de bacterias
ou de fermentos.
Flexibilidade. Capacidade que ten

un slido para dobrarse sen que rompa.
Fontes de enerxa. Recursos naturais
dos que obtemos a enerxa que empregamos.
Poden ser renovables, se se producen
constantemente, ou non renovables,
se se poden esgotar.
Fraxilidade. Un slido frxil cando rompe
facilmente sen chegar a deformarse.
Illante. Material que non conduce
ben a corrente elctrica.
Masa. Medida que reflicte a cantidade
demateria que ten un corpo.
Oxidacin. Unha substancia transfrmase
noutra ao combinarse co osxeno.
Reaccin qumica. un cambio
da materia en que unha substancia se
transforma noutra.
Resistencia. Capacidade dun slido
para soportar moita forza sen romper.
Tecnoloxa. Conxunto de coecementos
relacionados coa invencin e o uso
das mquinas.
Viscosidade. Resistencia que ten un lquido
apasar a travs dunha abertura do recipiente
que o contn.
Volatilidade. Un lquido voltil cando
seevapora con facilidade.
Volume. Espazo que ocupa un corpo.
Escribe exemplos de materiais que sexan:

Viscosos
Duros
Voltiles
Elsticos
Observa as fotografas da dereita.

Escribe algunhas medidas que
recomendaras para evitar eses
problemas no futuro.
150
ES0000000025321 668816-Repaso3_19050.indd 150
Competencias
Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia,
vinculando os coecementos novos cos xa aprendidos. A autoavaliacin mediante a resolucin dun test de dez preguntas
desenvolve esta competencia.
ser capaces de pensar coma un enxeeiro necesario proporcionar un achegamento ao pensamento tcnico e matemtico que nos axude a aplicar os mtodos propios da racionalidade tcnica.
180
04/03/2015 8:16:09
Solucionario
1 R. M. Viscosos: o aceite. Voltiles: a gasolina. Duros: o
diamante. Elsticos: o caucho.

2 R. L. Dbense propoer medidas de aforro de enerxa e
de fomento de enerxas renovables.
TERCEIRO TRIMESTRE
NOTAS

Copia no caderno cada unha das preguntas xunto resposta correcta.
1
Un corpo que flota na auga

a. mis denso ca a auga.
b. ten a mesma densidade ca a auga.
c. menos denso ca a auga.
Os gases
a. teen un volume constante.
b. non teen nin forma nin volume fixo.
c. teen forma fixa.
Canto mis viscoso un lquido

a. mis rpido fle.
b. mis lentamente fle.
c. mis axia se evapora.
Cando lle damos unha patada a un baln
a. a enerxa transfrmase.
b. a enerxa transfrese.
c. a enerxa transprtase.
Cando arde un papel

a. prodcese oxidacin.
b. prodcese combustin.
c. prodcese fermentacin.
A enerxa nuclear
a. almacnase nas pilas.
b. pasa dun corpo que ten mis a outro
que ten menos.
c. est presente en minerais como o uranio.
Os residuos radioactivos
a. son producidos polo uso
dos combustibles fsiles.
b. son producidos polas centrais
nucleares.
c. orixinan a chuvia cida.
O efecto invernadoiro
a. imprescindible para que se produza
avida na Terra.
b. un problema ambiental.
c. non deixa que chegue a luz solar.
Hai dous tipos de motores

a. de combustin e elctricos.
b. automticos e manuais.
c. elicos e solares.
10 Un termstato
a. permite regular o consumo de auga.

b. permite regular o consumo de enerxa.
c. permite unha mellora nas comunicacins.
En que fallaches?
Despois explica no caderno en que
debes mellorar e como o vas facer.
Pensa coma un enxeeiro

Estiveches traballando nun proxecto e tes que presentalo
ante un grupo de persoas. Trtase dunha presa para crear
unha central hidroelctrica.
Explcalles:
Como se vai producir enerxa elctrica a partir da auga
retida na presa.
As vantaxes que teen as enerxas renovables fronte
s non renovables.
Que tipo de estrutura se vai construr para a presa.
151
ES0000000025321 668816-Repaso3_19050.indd 151

1 c; 2 b; 3 b; 4 b; 5 b; 6 c; 7 b; 8 a; 9 a; 10 b.

PENSA COMA UN ENXEEIRO
A enerxa mecnica da auga en movemento transformarase en enerxa elctrica.
A principal vantaxe que teen as enerxas renovables
que non se esgotan porque se producen constantemente. Ademais, son enerxas moito menos contaminantes ca
as enerxas que non son renovables. O sol, a auga, o ven-
04/03/2015 8:16:10
to e mais a biomasa son as principais fontes renovables

de enerxa.
Vaise construr unha presa, que unha estrutura que recolle a auga para unha central hidroelctrica. Construirase
preto dun ro do que se coller a auga para transformar a
enerxa mecnica da auga en enerxa elctrica. A primeira
cousa que hai que ter en conta a localizacin da central,
polo tanto, necesario facer un estudo previo do lugar
para comprobar que se dan as condicins idneas, dicir, que o ro caudaloso e que o terreo non sexa permeable.
181
O meu proxecto
As fontes de enerxa clasifcanse en dous tipos: renovables e non renovables.
Algunhas delas xeran problemas ao medio natural. Pero as persoas podemos levar
a cabo diferentes accins para solucionalos.
1. De que tipo a enerxa solar? E a enerxa que provn do petrleo?
Enumera as enerxas de cada tipo que coezas.
2. Cal das das produce mis problemas ao medio natural?
3. Que medidas individuais e colectivas se poden tomar para solucionalos?
Buscade informacin
Tamn podedes buscar fotografas e debuxos que ilustren a vosa presentacin.

Continuade realizando as diapositivas engadindo o texto e as imaxes seleccionadas.
Unha vez terminada a presentacin, pdense inclur transicins entre diapositivas.
Son efectos de animacin que aparecen ao pasar dunha diapositiva a outra
para producir efectos visuais que melloran a exposicin do voso proxecto.
Como inclur transicins entre diapositivas

No panel de tarefas da dereita, selecciona Transicin de diapositivas.
Podes elixir un dos movementos para cada diapositiva ou aplicar o mesmo
efecto para todas.
tipos de efectos
velocidade e son
avance de diapositiva
152
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 152
182
04/03/2015 8:20:36
TERCEIRO TRIMESTRE
Compartide a vosa presentacin

Cando rematsedes definitivamente a presentacin, hai
varias formas de entregarlla ao profesor. Entre elas:
Gardala nun USB e entregarllo ao profesor.
Enviarlla por correo electrnico.
Compartila na rede para que todos, tanto o profesor
coma o resto de compaeiros, poidades acceder a ela.
USO DE INTERNET
Como compartir unha presentacin na rede

Un dos sitios mis coecidos de Internet para compartir presentacins
Slideshare: es.slideshare.net. A tamn podes encontrar outras
presentacins sobre o tema que che interese a travs do seu buscador.
Para publicar presentacins neste espazo,
necesario que te rexistres.
Utiliza o botn Subir para compartir
a presentacin.
Unha vez subida e procesada a presentacin,
estar visible na rede para todos os usuarios
ou s para os que o teu equipo e ti queirades,
creando xunto co profesor un grupo de traballo.
Pdense facer comentarios sobre a presentacin,
compartila por correo electrnico, integrala
no blog da clase ou difundila en calquera
outra pxina web.
subir
presentacin
ATENCIN!
Cando te rexistres en
calquera pxina web, nunca
poas o nome completo.
Usa s o nome de pa
ou un alias para identificarte.
Tampouco reveles nunca
o nmero de telfono nin
o teu enderezo.
buscador
rexistro
153
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 153
04/03/2015 8:20:37
183
SABER MIS
A lingua de signos
Pensaches algunha vez o que pasara
se non oses nada?
Iso o que lles ocorre s persoas
que padecen xordeira. Moitas nacen
xordas, pero outras deixan de or
con normalidade como consecuencia
dun accidente ou dunha enfermidade.
O sentido do odo moi importante
porque nos permite comunicarnos
cos demais mediante a linguaxe oral.
As persoas que naceron xordas
nunca oron como soan as palabras,
por iso, cando aprenden
a falar, non poden vocalizar ben.
A linguaxe de signos permtenos comunicarnos sen necesidade
de falar, xa que utiliza xestos en lugar de palabras.
Ademais, se temos limitacins graves para or, podemos ter dificultades
na nosa vida diaria, xa que moitos sons avsannos do que ocorre
ao noso arredor. Por exemplo, o son da auga que cae nunha cascada
avsanos da sa proximidade, o rudo dun coche, da sa presenza
ou unha chamada pode avisarnos dun perigo.
Por que tan importante o sentido do odo?
Que a xordeira?
Por que non pode vocalizar correctamente
unha persoa que naceu xorda?
Que linguaxe podemos usar para comunicarnos
cunha persoa xorda? En que consiste?
Describe que sons escoitaras nun lugar coma
o que mostra afotografa superior.
EXPRESIN ORAL. Debate cos compaeiros
osproblemas que ten unha persoa xorda

para desenvolver as actividades da sa vida
coti eque iniciativas propoeriades
para solucionalas.
154
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 154
184
04/03/2015 8:20:44
Expresarse coa lingua de signos

A lingua de signos consta dun alfabeto que contn un signo para cada letra.
Nalgunhas das letras, ademais de poer a man dunha forma determinada,
realzase un movemento. Este movemento pode servir para diferenciar
unhaletradoutra, como ocorre entre o ene e o ee.
Fxate como se fai

Para facer unha palabra nense os smbolos
correspondentes s letras que a forman.
Por exemplo, para dicir si faranse:

1
Observa o alfabeto de signos e di que palabra a que se representa

a continuacin.
TRABALLO COOPERATIVO. Prepara unha palabra de tres ou catro letras e mstralla
a un compaeiro da clase, que deber dicir a palabra que .

Para iso poder ter diante o alfabeto de signos.
155
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 155
04/03/2015 8:20:49
185
SABER MIS
Resolucin de conflitos
Se lles preguntas aos avs a que
xogaban de pequenos, seguramente
che falarn da mariola, da corda
ou da roda.
O avance da tecnoloxa abriu mltiples
posibilidades no mundo dos xogos.
Cun ordenador ou cunha consola
pdese xogar ao baloncesto, facer
quebracabezas, resolver misterios
ou atopar tesouros perdidos. Moitos
videoxogos estimulan o noso
cerebro e melloran a atencin visual,
a memoria e a capacidade espacial.
Pero non todo son vantaxes.
Con estes xogos psase moito tempo sentado, polo que non facemos
exercicio ao aire libre e fcil aumentar de peso. Ademais, moitos deles
xganse de forma individual e deixamos de relacionarnos cos nosos
amigos. Algunhas persoas obsesinanse tanto que non dormen ben e
deixan de facer outras actividades importantes.
Para evitar estes problemas podemos dedicar o noso tiempo libre a outras
actividades como facer deporte, xa que nos mantn en boa forma fsica.
A que xogaban os teus avs? Xogaches ti
a algn deses xogos?
A que se pode xogar cun ordenador
ou cunha consola?
Se s xogas con videoxogos, que problemas
de sade podes ter?
Que xogos se ven nas fotografas?
Explica cal deles prefires e por que.
Que beneficios proporciona a prctica
dalgn deporte?
EXPRESIN ORAL. Pensa en opcins de ocio
alternativas aos videoxogos e comntaas

cos compaeiros. Valorade se son saudables
ou non e tratade de explicar por que.
156
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 156
186
04/03/2015 8:20:52
Tomar unha decisin adecuada

A toma de decisins un proceso mediante o cal debes elixir entre diferentes
opcins para resolver unha situacin problemtica. Para iso,
conveniente reflexionar e seguir unha serie de pasos que che axudarn
a atopar unha solucin.
Imaxina esta situacin:
Tes un amigo ao que hai moito tempo que non ves.
Chmalo por telfono e cntache que ten un videoxogo
novo e que pasa todo o tempo xogando con el.
Pregntaslle se sae andar na bicicleta e contstache
que lle doe o lombo e que, ademais, ten moito sono
porque algunhas noites non dorme ben pensando
en como gaar mis puntos e terminar o xogo.
Analiza a situacin
1
Cal o problema do teu amigo? Enumera as diferentes circunstancias

que che describiu e que consideras que non son boas para a sa sade.
Que consecuencias pode ter para o teu amigo seguir moito tempo
con esa rutina?
Pensa en varias solucins

Algns problemas non teen unha solucin nica. Poden existir varias
posibilidades, e cada unha delas ter as sas consecuencias.
3
Enumera varias solucins para recomendarllas

ao teu amigo. Explcalle as consecuencias
que ter cada unha, coas sas vantaxes
e cos seus inconvenientes.
Toma unha decisin

Unha vez valoradas as posibles consecuencias
de cada unha das solucins e as vantaxes
e os inconvenientes, debes tomar unha decisin.
4
Cal cres ti que a mellor

solucin? Explica por que.
EXPRESIN ESCRITA. Redacta
unha carta dirixida ao teu amigo

en que lle expliques
a decisin que tomaches
para axudalo.
157
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 157
04/03/2015 8:20:55
187
SABER MIS
Alimentarse de xeito san

Alimentarse de xeito saudable fundamental
para podermos ter unha boa calidade de vida.
Os alimentos proporcinannos a enerxa
e os materiais que o corpo necesita
para funcionar ben.
Para medrar sans, a dieta debe ser variada
e equilibrada, pois non recomendable
comer sempre o mesmo e, ademais, entre
unha comida e a seguinte non deben
transcorrer moitas horas, xa que o corpo
podera chegar a quedar sen enerxa.
O aconsellable comer cinco veces ao da.
Roda dos alimentos
As comidas principais, almorzo, xantar e cea,
deben conter alimentos de todos os grupos: legumes, cereais, verduras, peixe,
carne... En cambio, a media ma e a media tarde hai que tomar algo lixeiro:
unha froita, un lcteo, un bocadillo ou uns froitos secos son suficiente.
Se te fixas na roda dos alimentos, canto mis grande o tamao da seccin en que
estn os alimentos, mis aconsellable o seu consumo e mis cantidade deles se
pode comer ao longo do da. As que se o teu prato favorito est dentro dos grupos
pequenos, pensa que non debes abusar e s o podes comer de vez en cando.
Se ademais de alimentarte ben bebes auga e fas algo de exercicio, sentiraste
con moita enerxa para afrontar o da.
Que lle proporcionan os alimentos ao noso corpo?
Por que pensas que importante coecer
a roda dos alimentos para poder levar
unha dieta saudable?
Que consecuencias pode ter para unha persoa
da ta idade ir para a escola sen almorzar e non
comer nada ata o xantar? Explcao.
Fxate na roda dos alimentos. De que grupo
de alimentos se recomenda consumir mis?
E menos?
EXPRESIN ORAL. Explcalle ao resto
dos compaeiros se a dieta que adoitas levar

che parece saudable e xustifcao.
158
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 158
188
04/03/2015 8:20:57
Planificar unha dieta saudable

Xa sabes que hai unha gran variedade de alimentos, e seguro
que prefires algns antes ca outros. Vas elaborar un men
equilibrado e saudable, adecundoo tamn ao teu gusto.
Fxate neste men para dous das

LUNS
MARTES
ALMORZO
leite, cereais, zume
batido con cacao, uvas, torrada con marmelada
MEDIA MA
maz, mandarina ou froita do tempo
presa de noces ou outros froitos secos
XANTAR
sopa de verduras, peixe ao forno, iogur
crema de porros, bist con patacas, amorodos
MERENDA
bocadillo de xamn, zume
ensalada de froitas, torrada con mel
CEA
consom, tomate con queixo fresco
sopa de peixe, tortilla con xamn e queixo
Elixe os pratos para facer un men equilibrado

Na nosa dieta hai pratos que se adoitan consumir habitualmente.
Escolle os que prefiras entre os que che propoemos, ou pensa noutros,
tendo en conta os alimentos que se empregan para elaboralo.
peixe prancha con minestra
ensalada de pasta
lentellas estufadas con carne

sopa de verduras
caldeirada de peixe
coello guisado con cenoria
chcharos con xamn

crema de porros
ensalada de garavanzos
caldo galego
Completa o men para o resto a semana

Cos pratos que elixises, completa o men para o resto dos das da semana.
MRCORES
XOVES
VENRES
ALMORZO
Comprobade que o men axeitado

Intercambiade os mens entre vs e valordeos tendo en conta
o saudables, completos e variados que vos parezan.
Reflexiona
1
Por que importante que un men sexa equilibrado? E variado?
Poderas comer todos os das o teu prato favorito? Sera

saudable? Explica as razns.
Explica que se debe ter en conta hora de planificar unha dieta.

159
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 159
04/03/2015 8:20:58
189
SABER MIS
Os alimentos envasados
Os alimentos que consumimos habitualmente
non sempre son naturais, senn que estn
procesados ou elaborados dalgn xeito.
Poden presentarse precociados, en conserva,
en salga, en marmelada...
Para podermos coecer de que se compoen,
todos os alimentos envasados traen unha etiqueta,
en que se explica informacin que cmpre
saber interpretar.
Os tres datos mis importantes en que

debemos fixarnos nunha etiqueta son
a data de caducidade, os ingredientes
que compoen o alimento e a sa forma
de conservacin.
Coecer a data de caducidade fundamental porque nos orienta sobre o prazo
en que debemos consumilo. Se mercamos algo que caduca axia e non temos
pensado comelo inmediatamente, deberemos descartar a opcin de mercalo.
Coecer todos os ingredientes, ademais de axudarnos a planificar a nosa dieta,
imprescindible para saber se contn algo ao que sexamos alrxicos. Calquera
persoa alrxica ao glute, aos froitos secos, ao leite... debe prestar moita atencin
composicin dos alimentos envasados.
Por ltimo, a forma de conservacin fundamental para elaborar un prato seguro,
pois hai produtos que non poden quedar abertos ou que se deben conservar
nunhas condicins concretas para non derramarse nin contaminarse.
BEBIDA REFRESCANTE
DE ZUME DE FROITAS
Ingredientes:
Auga carbonatada, azucres,
8% de zume de laranxa
concentrado, colorante
e conservante.
Consumir preferentemente
antes da fin de 2018.
Protexer da luz solar.
Preservar de olores agresivos.
Conservar en lugar limpo e fresco.
Que diferenza hai entre un alimento natural
e un alimento procesado?
Cales son os tres datos mis importantes
que temos que mirar nunha etiqueta cando
compramos un alimento procesado?
Observa a imaxe de arriba. Que tipo de alimentos
envasados hai? Cales se adoitan consumir
na ta casa? Son todos alimentos procesados?
EXPRESIN ORAL. Le a etiqueta do refresco
e explica a informacin que se obtn dela.

Indica tamn se o consideras un alimento san.
160
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 160
190
04/03/2015 8:20:59
Interpretar unha etiqueta

Interpretar ben unha etiqueta
axdanos a seleccionar os alimentos
que nos conveen e a facer unha
compra racional. Fxate con atencin
na etiqueta da marxe e interprtaa
seguindo uns pasos.
tn
da de a
Ensala
sen glute
ar fresco
se en lug
Consrve
Ingredientes:
cenoria, chcharos, pemento,
millo, atn, aceite de oliva,
vinagre de vio, auga e sal.
Informacin nutricional por 100 g:
Protenas: 7 g
Hidratos de carbono: 4 g
Graxas: 12 g
Fibra alimentaria: 6 g
e seco
Consumir antes de: 31.12.2018
Ata cando podo consumilo?

Fxate se pon data de caducidade (consumir antes de) ou data de
consumo preferente (consumir preferentemente antes de). No primeiro
caso, ao pasar esa data o alimento estar estragado. No segundo, pode
consumirse inda que pasase un tempo, pois perde algunhas das sas
calidades, pero non faimal comelo.
Que ingredientes leva?

Dbese ter moi en conta a lista dos ingredientes, incluso dos que se di
que s contn trazas. Unha persoa alrxica a algn alimento pode
resultar prexudicada se consome por descoido.
Como debo conservalo?

moi importante valorar se se vai consumir todo ao abrirse ou se vai
consumir s parte. De ser as, dbense seguir as recomendacins:
gardalo na neveira, cambialo para outro envase, deixalo
nun lugar fresco e seco ou calquera outra que se indique.
un alimento adecuado para min?

Logo de atender estes tres aspectos e de valorar
a informacin nutricional, xa ests preparado
ou preparada para decidir se o alimento saudable
para a ta dieta e se cobre as tas necesidades.
Pon en prctica
1
Poderas comer ese alimento durante o ano 2019? Por que?
Se s vas consumir unha parte pequena, como cres que se debe

conservar o que che sobra?
Unha persoa que alrxica ao glute podera consumir

este alimento? E unha persoa alrxica ao pemento?
Polos ingredientes e pola informacin nutricional, pensas que

un alimento san? Sera adecuado nunha dieta saudable?
161
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 161
04/03/2015 8:21:02
191
SABER MIS
Comparar dous ecosistemas

O abeto comn ou abeto branco
unha rbore do grupo dos pieiros que
forma grandes bosques nas rexins
montaosas de Europa.
Ten forma de pirmide e pode alcanzar
os sesenta metros de altura;
o tronco recto e carece de ramas
na parte inferior.
Cando pensamos nun bosque
de abetos imaxinamos paisaxes
coma as das montaas do norte
de Europa ouas doscomu Pireneos.
Pero non s hai abetos no norte.
Nalgunhas serras das provincias
de Cdiz e Mlaga vive un abeto chamadopinsapo.
Que fai unha rbore do norte vivindo tan ao sur?
Para resolver este enigma os cientficos estudaron o clima das zonas onde
viven os abetos e dronse de conta de que se trata de lugares bastante
hmidos. Concretamente, os bosques de pinsapos sitanse
nas zonas mis chuviosas da pennsula ibrica: a serra deGrazalema,
a serra das Nieves ou a serra Bermeja.
A que grupo de plantas pertence este abeto?
Fai un debuxo no caderno do abeto comn e
escribe as sas caractersticas.
Que un pinsapo?
Busca nun atlas onde se encontra a serra
de Grazalema.
Observa as fotografas desta pxina e explica
como son as pias easfollas do pinsapo.
Parcense s dos pieiros?
EXPRESIN ORAL. Seguramente algunha vez
estiveches de excursin nun bosque. Descrbelles

aos compaeiros todo o que lembres dese lugar.
Se non estiveches nunca nun, fai unha descricin
de como o imaxinas.
162
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 162
192
04/03/2015 8:21:05
Compara un ecosistema rural e un urbano

As persoas podemos vivir en diferentes ecosistemas. Dous deles son o urbano
e o rural. A continuacin, vas analizar os dous ecosistemas para comparalos.
Analiza os ecosistemas
1
Copia a seguinte tboa no caderno e compltaa con cada un

dos elementos que se describen a continuacin.
Elementos do ecosistema
Seres
vivos
Medio
fsico
Relacins entre
os seres vivos
Efectos das
persoas sobre
o medio natural
Ecosistema urbano
Ecosistema rural
A vexetacin abundante e a fauna

moi diversa.
A terra adoita ser rica e frtil e con

poucas edificacins e zonas asfaltadas.
Vive pouca xente.
A vexetacin escasa e a fauna

pouco diversa.
As relacins son complexas debido

abundancia e diversidade
dos seres vivos que o habitan.
O terreo est ocupado por edificacins
e zonas asfaltadas na sa maior parte.
Xrase moito lixo, especialmente
plsticos, que se almacenan
nos vertedoiros.
As relacins entre os seres vivos

deste ecosistema son simples
e dependen da actividade humana.
Os restos orgnicos resultado da sa
actividade serven de alimento para os animais
ou utilzanse como fertilizante para a terra.
Viven moitas persoas.
Compara os dous ecosistemas

2
Cales son as principais diferenzas entre os elementos

dos dous ecosistemas?
En cal dos dous ecosistemas os efectos das persoas son

mis negativos? Por que?
163
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 163
04/03/2015 8:21:09
193
SABER MIS
Organizar un debate
Nunha vivenda importante manter unha
temperatura agradable, o que se consegue
normalmente cun gran gasto de enerxa en
calefaccin e aire acondicionado.
As, nos climas fros, estes edificios

orintanse cara ao sur e constrense
con grandes vents que deixan entrar a luz
e a calor do sol.
A arquitectura bioclimtica, tamn chamada

arquitectura ecolxica, pretende construr
edificios confortables e, vez, respectuosos
co medio natural. Para iso, preciso reducir
ao mximo o consumo de enerxa.
Ademais, llanse do fro e da humidade

con ladrillos ocos, cortiza ou outros materiais.
Polo contrario, en climas mis calorosos limtase
a entrada do sol e incluso se aproveita o frescor
do subsolo para refrescar os cuartos.
Este obxectivo lgrase tendo en conta

as condicins climticas da zona e
aproveitando o sol, o vento, a chuvia
Estas vivendas usan o sol para producir

electricidade e auga quente, e reciclan
os residuos e a auga.
As placas solares
fotovoltaicas
proporcionan
electricidade.
sanse colectores
solares para obter
auga quente.
As chemineas
chemineas solares
solares brense
brense
As
no vern
vern para
para expulsar
expulsar oo aire
aire
no
quente ee pchanse
pchanse no
no inverno
inverno
quente
para conservar
conservar aa calor.
calor.
para
Os
Os muros
muros con
con illantes
illantes
eas
eas cubertas
cubertas vexetais
vexetais
illan
illan do
do exterior.
exterior.
As fiestras
orientadas ao sur
proporcionan
calor eluz natural.
As claraboias
danlle luz
vivenda.
As vents dispense
en varias fachadas para
favorecer a ventilacin.
Define arquitectura bioclimtica.
Por que conveniente aforrar enerxa?
Observa o debuxo e describe como son

as claraboias e cal a sa utilidade.
Que medidas se toman en climas fros?

E en climas clidos?
Como funcionan as chemineas solares?

En que parte da vivenda estn situadas?
Que materiais illan as vivendas do fro

e da humidade?
EXPRESIN ORAL. Organizade unha chuvia de

ideas sobre como aforrar enerxa na casa.
164
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 164
194
04/03/2015 8:21:12
Participar nun debate sobre o uso da enerxa

Un debate unha discusin ordenada entre das ou mis persoas que defenden diferentes opinins sobre un tema.
A cuestin sobre a que podedes debater a seguinte:

necesario cambiar o noso modo de vida actual para resolver os problemas
relacionados co uso da enerxa? Ou ben non necesario porque
se esaxeran os problemas ou existen outras alternativas para resolvelos?
Prepara o debate
1
Busca informacin sobre o tema. Podes usar

internet, libros, revistas ou xornais. Ao terminar,
redacta as principais conclusins s que
chegaches e escribe cal a ta postura.
Participa no debate
Debedes elixir un moderador, que dirixir o debate. Daralle a palabra a quen
corresponda e, se necesario, retiraralla a quen se estenda demasiado
ou se comporte de forma pouco respectuosa.
Formade dous grupos; cada un deles defender unha das opinins.
Tamn debedes elixir dous secretarios para que cada un recolla as opinins
dun grupo: un recoller as opinins a favor e outro, as opinins en contra.
O debate transcorrer seguindo estas directrices:
O moderador daralle a palabra
alternativamente a unha persoa
de cada grupo.
Os participantes intervirn
con brevidade, para dar tempo
a todos a participar.
Os participantes deben manter

un ton de voz adecuado, sen berrar,
e deben dirixirse aos demais
con respecto en todo momento.
Hai que escoitar as opinins
dos demais sen interrompelos.
Concludo o debate, os secretarios redactarn as opinins expresadas

e leranas ante a clase.
Reflexiona tras o debate

2
Redacta cal agora a ta postura en relacin co tema que se

propuxo. a mesma ca antes do debate ou cambiou?
Propn outros temas que che parezan de interese para debater.

165
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 165
04/03/2015 8:21:16
195
196
SOLUCIONARIO
PONTE A PROBA
PRIMEIRO TRIMESTRE
1
As clulas do corpo humano

b. se agrupan en tecidos.
Un rgano est formado por

c. tecidos que funcionan de forma conxunta.
A orde en que actan os elementos

que interveen na funcin de relacin
b. rganos dos sentidos sistema
nervioso aparello locomotor.
O proceso dixestivo segue

b. tres pasos: dixestin, absorcin e
eliminacin dos refugos.
A fecundacin
c. a unin dun vulo e dun espermatozoide.
Os sos
c. forman o esqueleto.
Os msculos fusiformes
encntranse
c. nas extremidades.

que serelacionan
c. a competencia.
As frechas dunha cadea alimentaria van...

cara ao que o come.
Todo o que rodea e infle nun ser vivo


prexudiciais a
a. contaminacin.
declarados por
b. organismos internacionais.
TERCEIRO TRIMESTRE
1
Un corpo que flota na auga

c. menos denso ca a auga.
Os gases...
b. non teen nin forma nin volume fixo.
O cerebro forma parte do

c. sistema nervioso central.
Canto mis viscoso un lquido...

b. mis lentamente fle.
Os movementos reflexos son

c. rpidos e involuntarios.
Cando damos unha patada a un baln...

b. a enerxa transfrese.
Cando arde un papel

b. prodcese combustin.
SEGUNDO TRIMESTRE
1
O conxunto de todos os seres vivios

da Terra a
c. biosfera.
A enerxa nuclear
c. est presente en minerais coma
o uranio.
Nos medios acuticos os factores

mis influentes son
Os residuos radioactivos
b. son producidos polas centrais
nucleares.

O efecto invernadoiro
a. imprescindible para que tea lugar
a vida na Terra.
O zume bruto
Hai dous tipos de motores

a. de combustin e elctricos.

10 Un termstato...
b. permite regular o consumo de enerxa.
167
ES0000000025321 668816-Anexo3_19038.indd 167
24/03/2015 12:33:36
197
NOTAS
NOTAS
Direccin de arte: Xos Crespo.

Proxecto grfico: Estudio Pep Carri.
Fotografa de portada: Leila Mndez.
Xefa de proxecto: Rosa Marn.
Coordinacin de ilustracin: Carlos Aguilera.
Xefe de desenvolvemento de proxecto: Javier Tejeda.
Desenvolvemento grfico: Ral de Andrs, Rosa Barriga, Olga de Dios, Jorge Gmez e Julia Ortega.
Direccin tcnica: ngel Garca.
Coordinacin tcnica: Lourdes Romn e Francisco Moral.
Confeccin e montaxe: Eva Hernndez, e Marisa Valbuena.
Asesoramento lingstico: Luz Cures e Xon L. Bendaa.
2015 by Santillana Educacin, S. L./

Edicins Obradoiro, S. L.
Entrecercas, 2 15705 Santiago de Compostela
Printed in Spain
ISBN: 978-84-9972-594-9
CP: 670238
DL: M-28734-2015
Calquera forma de reproducin, distribucin, comunicacin pblica ou transformacin desta obra s pode ser realizada coa autorizacin dos titulares, salvo excepcin prevista pola lei. Dirxase a CEDRO (Centro Espaol de Dereitos
Reprogrficos, www.cedro.org) se necesita fotocopiar ou escanear algn fragmento desta obra.

Guia CCNN 5 SH GLLG

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Guia CCNN 5 SH GLLG

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

Cales son as causas de que haxa tantos nenos

medidas de seguridade viaria que coezas. Debatede

O cerebro intervn na funcin

Ao finalizar sabers como

Os nervios transmiten a informacin

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 24

ES0000000025321 668816-Unidad 02_19044.indd 25

A seccin Le e comprende o problema

As imaxes son un elemento imprescindible

O texto informativo caracterzase pola

En ocasins inclese o apartado Comprender

Nalgunhas unidades, a seccin Saber mis

Cada dobre pxina finaliza coas actividades.

Outras relacins entre os seres vivos

Ademais das relacins de alimentacin, entre os seres vivos

o caso, por exemplo, das abellas e das flores. As abellas

As abellas alimntanse do nctar

TRABALLA COA IMAXE

Describe como o parasito

As quenllas non saen beneficiadas

A abella mestra funda a colmea

Dentro dunha colmea conviven unha soa abella

As obreiras son abellas femia

As pulgas son parasitos dos cans e doutros animais

Entre os esquos e os leirns establcese

Os abzcaros ou abellns son

En que tipo de relacin saen beneficiados os dous

Cando se produce unha situacin de competencia

USA AS TIC. Entre os bfalos e as garzas hai

Entre as hienas e os voitres que viven na sabana,

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 78

ES0000000025321 668816-Unidad 05_19040.indd 79

Algunhas actividades teen un sentido especial, que se indica cunha

Expresin escrita. Utilzase en actividades relacionadas

Usa as TIC. Nestas actividades proponse a procura de informacin en

Educacin cvica. Son actividades para reflexionar desde o punto

Desear un experimento sobre a fotosntese

As necesidades das plantas para vivir son:

Pensa como realizar o experimento.

A mestura de auga cos sales minerais o

As plantas fabrican o seu alimento por medio da

, que ascende pola raz

pola fotosntese e distribese

Este feito pdeche servir para comprobar se as plantas soltan

A seccin Saber estudar

RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.

Para comprobar se as plantas desprenden gas durante

Para desear un experimento, debes pensar nalgn proceso

As plantas presentan reproducin sexual e

Na reproducin sexual interveen as flores. Tras a polinizacin,

d lugar a unha nova planta.

Na reproducin asexual participan outras partes distintas da flor,

Infrmate sobre que planta acutica podes utilizar.

ESQUEMA. Copia e completa os seguintes esquemas no caderno.

Limpa ben o frasco e introduce nel a planta.

Ao cabo do tempo comprobars que no frasco hai

Que gas ou gases son os que puideron formar burbullas na auga?

Se este experimento se realizase en condicins de escuridade, obteranse

VOCABULARIO. Define os seguintes termos:

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 66

ES0000000025321 668816-Unidad 04_19039.indd 67

Indica o nome das estruturas ampliadas

Expresin escrita. Utilzase en actividades relacionadas

Usa as TIC. Nestas actividades proponse a procura de informacin en

Educacin cvica. Son actividades para reflexionar desde o punto

Repasa o vocabulario. Definicins dos

Comproba o que sabes. Un test que permite