Você está na página 1de 43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

TempoSocial

ServiosPersonalizados

versoimpressaISSN01032070

Artigo

Temposoc.vol.25no.1SoPaulojun.2013

Portugus(pdf)

http://dx.doi.org/10.1590/S010320702013000100013

Portugus(epdf)

ARTIGOS

Processossociaisdevitimizao
prisional

ArtigoemXML
Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
CurriculumScienTI
Traduoautomtica
Enviaresteartigopor
email
Indicadores

Socialprocessesofvictimizationinprisons

CitadoporSciELO

Acessos

Linksrelacionados

OdilzaLinesdeAlmeidaIEduardoPaesMachadoII

Compartilhar

IPsicloga,professoraadjuntadaUniversidadeEstadual

doSudoestedaBahia(UESB)eservidoradaSecretaria
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

Mais
Mais
1/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Permalink
deAdministraoPenitenciriadoEstadodaBahia.
mestreempsicologiaedoutoraemsadecoletiva
(UniversidadeFederaldaBahia),comestgiodoutoralemSalford(ReinoUnido).E
mail:<odilzalines@uesb.edu.br>
IIProfessorassociadodoDepartamentodeSociologiadaUniversidadeFederalda
BahiaeprofessorvisitantedaMichiganStateUniversity,comdoutoradoemcincias
sociais(UniversidadeEstadualdeCampinas,1992),especializaoeestgiosde
psdoutoradoemsadedotrabalhadornaUniversidadedeMassachusetts(Estados
Unidos)ecriminologianasUniversidadesdeTorontoeYork(Canad)eSheffielde
Salford(ReinoUnido).Email:<epaesm@gmail.com>

RESUMO
Esteartigoanalisaospadresdevitimizaodeinternosdamaiorunidadeprisional
daBahia.Utilizadadosprovenientesdeumscreeningsurveycom591participantes,
107entrevistassemiestruturadaseobservaodireta.Revelaquemaisdametade
dosinternosrelatoutersofridoalgumtipodevitimizaomaterial,fsicaou
psicolgica.Afirmaquetaispadressoinfluenciadospelaviolnciadainstituio,
dosarranjosdacadeiaedasquadrilhasprisionais.Tambmmostraainflunciada
disponibilidadedecapitaiseconmico,culturalesocialnosnveisdevulnerabilidade
dospresos.Conclumosqueodramadavitimizaodosinternosumachavepara
compreenderadinmicadeumsistemaprisionalmaisdistpicodoquepodemos
imaginar.
Palavraschave:PrisoPadresdevitimizaoProcessossociorganizacionais
QuadrilhasdeinternosVulnerabilidade.
ABSTRACT
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

2/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Thisarticleanalyzespatternsofvictimizationwithinthelargestprisonestablishment
inBahia,usingdatafromascreeningsurveywith591participants,107semi
structuredinterviewsanddirectobservation.Thestudyrevealsthatmorethanhalf
oftheinmateshadbeenvictimsofsomesortofmaterial,physicalorpsychological
violence.Thearticlefindsthatthesepatternsarestructuredbytheviolenceofthe
institution,theprisonarrangementsandtheprisongangs.Italsoshowsthe
influenceofeconomic,culturalandsocialcapitalondetermininglevelsof
vulnerabilityamongprisoners.ItconcludesbyaffirmingtheimportanceoftheState
reassumingitspowertoimposesecurity,turningprisonslessinhumaneand
reducingviolenceinpenalinstitutionsandsocietyatlarge.
Keywords:PrisonPatternsofvictimizationSocioorganizationalprocessesPrison
gangsVulnerability.

Introduo
Apenatrazemsiumaconscienteintenodeinfligirdorqueestpresenteno
significadodapalavra"penal"emvriaslnguasocidentais(cf.Christie,1988),
incluindoaportuguesa.Daquefalardevitimizaonosistemaprisional,que,a
priori,cumpreplenamenteestafinalidade,podeparecerumcontrassenso.Nofoi
paraissomesmoqueapenafoicriada,apesardosargumentoscivilizadosde
dissuasoeretribuio?Estanoestevesempreassociadaaalgumtipodedor?(cf.
Alvarez,2008)
Almdoleitmotivvingativodapena,outroaspectoquepoderiacaracterizareste
aparentecontrassensoofatodeoprisioneironoserumavtimaideal(cf.
Christie,1986),isto,noseraquelapessoaque,quandoagredida,recebea
imediataatenodopblico,poisnoaparentaserfracaoumesmo"respeitvel".
Nessalinha,vtimasideaisnecessitamdeofensoresideais:maus,fortes,estranhos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

3/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

sociedade(cf.Idem,ibidem),eosprisioneirosestoencapsuladosnessertulo.
Vloscomovtimasrequer,emalgumassituaes,umesforocognitivoquenem
sempreopblicoestdispostopelossentimentosvingativossubjacentespunio.
Ademais,aessencializaodessespapisdevtimaeperpetrador,pelosenso
comumepelosistemadejustiacriminal,impedequeelessejamvistoscomooque
realmenteso:lugaressociaismutveisepermutveis.
Assim,nofortuitoque,emboraavitimizaoprisionalfigurenamaioriados
estudos(cf.Clemmer,1940Sykes,1958Sparks,BottomseHay,1996Chubaty,
2001Cooley,1993Viggiani,2007Edgar,O'DonneleMartin,2003Byrne,
HummereTaxman,2007Wolff,ShieBachman,2008WolffeShi,2011Ireland,
2000,2002Paixo,1987Ramalho,2002Coelho,2005Alvarez,2008),a
discussosistemticasobreotemasejarecente.Entendidacomoqualquer
incidente,provocadoporconflitosendmicosnocrcere,noqualumapessoa
ameaada,abusadaeagredida(cf.Edgar,2005),estavitimizaosediferenciada
deoutrosgrupospopulacionais1portrsrazes.Primeiramente,porsuaaceitao,
apesardasmudanasevariaesinternacionaiselocais,porpartedopblico,das
autoridadesedosprpriosinternos.Segundo,pelainflunciadeletriado
confinamentoeconvviocompulsriodepessoascomtrajetriasdiversasemum
ambientereguladoedebensescassos(cf.Clemmer,1940Sykes,1958Edgar,
O'DonnelleMartin,2003).Terceiro,pelavulnerabilidadedecorrentedeatividades
rotineirasaltamenterestritas,repetidasepartilhadas(cf.Chubaty,2001).
Apartirdeumaperspectivahorizontalindivduosversusindivduoselimitadaao
intramuros,Edgar,O'DonnelleMartin(2003)analisaramaviolnciaprisionalcom
baseemseisdimensesconflituais:osinteressesemjogo,adistnciasocialentre
osenvolvidos(eaparticipaodeterceirosinteressadosnoepisdio),os
catalisadores(outticas)usadosnoconflito,ainterpretaosobreos
comportamentosdosadversrios,ospropsitosdadosparaousodaforafsicaeo
contextosocialemquesotomadasasdecises.Porsuavez,ByrneeHummer
(2007)apontaramumacorrelaopositivaentredensidadepopulacionale
consequnciasadversasaosinternos,incluindonveisdeviolncia,aumentoda
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

4/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

violnciaautoinfligida,percepodeagresso,consumodedrogas.Outrasvariveis
tambmestariamrelacionadascomaviolnciaprisional,comooperfilda
populao,asprticasgerenciais,aqualidadeeaproporostaffpreso,ocontexto
situacionaleaimplementaodeprogramasdetratamento.
Numaabordagemhierarquizanteerelacional,Byrne,HummereTaxman(2007)
consideramqueoelevadonveldeviolncianasprisesnorteamericanasespelhao
dasociedade,devidoestreitarelaoentreasculturasinternaeexternae
influnciadasquadrilhasdeinternos(prisongangs).Omesmopontoenfatizado
porStowelleByrne(2007)quandoafirmamqueocomportamentodosprisioneiros
influenciadopelasnormasvigentesnasinstituiescorrecionaiseemseus
respectivosgruposdeorigem.Aindanessalinha,asexperinciasnicasdo
encarceramentopodemexacerbaropotencialpreexistentenosinternosparaa
violncia.Entretanto,deacordocomHemmenseMarquart(1999),apercepodo
nveldeviolnciavariaemfunodaidadeedacarreiracriminosa,bemcomoda
aceitaodaviolncia,jmencionada,quefazcomquemuitasocorrnciassejam
vistascomoinevitveisounosejamdeclaradaspelosinternos.
Nestetrabalho,discutimosospadresdevitimizaodeinternosdamaiorunidade
prisionaldaBahia.Quaissoestespadres?Quaisprocessossociaise
organizacionais(cf.Giddens,2003Walklate,2003PaesMachadoeNascimento,
2011)osestruturam?Quaisosfatoresdavulnerabilidadedospresos?Dadosos
conflitosendmicoseocarterlimitadodasatividadesrotineirasnapriso,
argumentamosque,porumlado,taispadressoinfluenciadospelaviolnciada
instituio,dosarranjosdacadeia(jailarrangements)e,principalmente,das
quadrilhasdeinternosporoutro,adisponibilidadedecapitaiseconmico,sociale
cultural(cf.Bourdieu,1989)afetaosnveisdevulnerabilidadedospresos.Almdas
seesintrodutria,metodolgicaehistrica,esteartigotemmaisduasoutras:
umasobreavitimizaoinstitucional,interpessoalegrupaleoutraacercados
fatoresdevulnerabilidade,seguidaspelaconcluso.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

5/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Trabalhodecampo
Apesquisafoidesenvolvidaentre2007e2010,emumainstituiopenaldoestado
daBahia,medianteainserodeumdospesquisadoresnocorpofuncionalda
mesma(cf.Almeida,2011).Desdeoprimeirodia,utilizouseodiriodecampo
pararegistrodeimpresseseinformaes.Acoletadedadosdividiuseemtrs
etapas.Deincio,foifeitooreconhecimentodoespao,daestruturade
funcionamentoedosatoresdaunidade.Emseguida,passouseparaumafaseativa
debuscadeinformaes,comentrevistasmaisestruturadascominternose
funcionrios,nointuitodeconheceraorganizaoeidentificarparticipantes.
Terceiro,oscontatosforamfocalizadosnosinternosquesofreramouinfligiram
agresses.Permeandoessasetapas,aobservaodoambienteprisional,coma
ajudadepessoaschave,foifundamentalparaacompreensodoconjuntoea
identificaodospassosaseremseguidos.Outrorecursofoioacessoaos
documentosacercadosfuncionriosedassindicnciasenvolvendofaltas
disciplinares.
Ogrupodeparticipantesfoicompostodeformaaleatriaporaquelesque
transitarampelosetordesadedapenitenciriaporrazesmdicasou
psicolgicase,porconvenincia,quandosabidoquepertenciamaogrupoalvo,e
aindaporinternosidentificadospormeiodeentrevistasexploratrias,poragentes
penitenciriosepelosregistrosdoslivrosdeocorrnciaesindicncia.Aquantidade
departicipantesfoidefinidapelocritriodesaturao.Almdepresidirios,foram
selecionadosagentespenitencirios,tcnicos,diretores,exdiretores.Deuma
populaoaproximadade1350internos,fizemosumscreeningsurveycom591
delesparaidentificaodepossveisparticipantes,sendo531custodiadosno
regimefechadoesessenta,nosemiaberto.Destetotal,107foramentrevistadosem
profundidade.Osencontrosduraram,emmdia,quarentaminutos,mashouve
situaesdemltiplosencontroscomcercade40%deles.Operfildaamostrados
591internosparticipantesdoscreeningsurveyconfirmaaseletividadesociorracial
extremadosistemaprisional:47%eramreincidentes,51,8%delestinhamat30
anos,quase85%eramnegrosoupardos,53,6%cursaramatoprimeirociclodo
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

6/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

ensinofundamentaleexerciamprofissespoucoespecializadas,comoajudante
(16%),lavrador(12,4%),pedreiro(6,8%),pintor(5,1%)emecnico(3,1%).
Valeobservarqueasagressesrelatadaspelosinternosnoestorestritas
unidadeprisionalfocalizada,masincluemeventosocorridosdurantetodootempo
decustdiadelesnasvriasunidadesdosistemaprisional.Taldecisodeveusea
que,porcontadotrnsitodospresosentreessasunidades,umagrandeparteda
suavitimizaoprocessual.Omesmoartifciopermitiumaiorconhecimento
dessesincidentes,vistoqueosinternossesentiammaisvontadeparafalarde
situaesque,emprincpio,foramvivenciadasnessasoutrasunidadesouatfora
dosistemaprisional,mascomrepercussesmaioressobreestedoquesobrea
unidadeemtela.Cabeaindaressaltarque,devidoaograndenmerode
entrevistados,adicionamosletrasssuasidadesparamostrarquenosetratada
mesmapessoa.

Panoramadasprises
Ahistriadasprisesbrasileirasmarcadapeladiscriminao,injustiaeviolncia.
Osprimeirosestabelecimentosdopasforaminstitudosparaosescravosfujese
osmalfeitoresdascidadesevilascoloniais.Nessapoca,ascadeiaseramespaos
reguladospelocostume,quegarantiamseguranasclassesproprietriase
operavamviadetenodaquelesque,jcondenados,aguardavamaexecuode
suassentenas(cf.Aguirre,2009).
ACasadeCorreiodaCorte(ComplexoFreiCaneca),noRiodeJaneiro,
inauguradaem1834,eseguidapelaconstruo,em1856,deumaCasade
Detenoanexa,foiaprimeirainstituiopenalbrasileiraqueincorporou
caractersticasdomodelopanpticodeBentham(cf.Porto,2007).Essainstituio
estabeleciaoregimedecelanicaetinhacomotecnologiapunitivaareabilitao
dopresomedianteotrabalhoobrigatriodiurnoeisolamentonoturno.Embora
estaseoutrascasasdecorreiotenhamsidoconcebidascomoilhasdeexcelncia
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

7/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

pararompercomasituaoatentoexistente,elasnoalcanaramesseintento.
Almdehospedarpresoscorrecionais,nosentenciados,possuamrecintos
especiais,ocalabouo,destinadoaabrigarescravosfugitivosoudepositlospara
querecebessemapenadeaoite.Nafaltadeespao,muitoserammandadospara
ailhadeFernandodeNoronha(cf.CarvalhoFilho,2002Salla,1999)ou,ainda,
alistadosforanoExrcito,quesetransformou,dessemodo,emumaimportante
instituiopenalnosculoXIX(cf.Aguirre,2009).
NoinciodaRepblica,apsalibertaodequase1milhodeescravos,oregime
carcerrioseexpandiuparaacomodaracrescentepenalizaodepequenoscrimes
antestolerados,comojogoevadiagem,resultandonocrescimentodaentradade
pessoasnaCasadeDetenodoRiodeJaneiroenaampliaodonmerode
colniaspenais(cf.Chazkel,2009).EmboraaRepblicatenhacriadoumnovo
CdigoPenal,elapoucoalterouascondiesdosestabelecimentospenais
existentes.Onovoregime,entretanto,fundouinstituiesexclusivasparacrianas,
jovensabandonadoseinfratores.Apartirdosanosde1930,asprisespassarama
abrigar,ladoaladocomospresoscomuns,muitospresospolticosquevivenciaram
eregistraram,nocasodofamosoescritorGracilianoRamos,ashorrveiscondies
carcerriasnapoca.Essaprtica,quetambmfoiadotadapeloregimeditatorial
vigenteentre1964ecomeodosanosde1980,acaboucontribuindo,pelastrocas
culturaisentrepresospolticosecomuns,paraaprofissionalizaodocrimee
formaodasprimeirasquadrilhasprisionaisnoRiodeJaneiro.
Naatualidade,asprisesbrasileirascaracterizamsepelasuperpopulao,
insalubridade,confinamentopermanente,faltadeinvestimentosgovernamentaise
violnciaentreorganizaescriminosas(cf.ONU,2012).Aliadosaisso,fatores
comooaumentodramticodapopulaocarcerria,amisturaatabalhoadade
condenadospordiferentestiposdedelitos,atransfernciadechefesdocrimepara
cadeiasdediferentesestadoseobaixoinvestimentoemintelignciapossibilitaram
aconsolidaodequadrilhasligadasaocomrciodedrogasilegaisnasprisesdo
RiodeJaneiroeSoPauloe,posteriormente,daBahia.Demodogeral,taisgrupos
converteramapriso,antesuminfernoolvidado,emumaretaguardaestratgica,
umbalcodenegcioseumacentraldecomandodocrime.Ademais,agovernana
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

8/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

dasunidadesprisionaispassouadepender,emmuitoscasos,dacessodepoder
estatal,tambmchamadade"negociao",paraessesgrupos.
OBrasilpossuihojemaisdemeiomilhodepessoaspresasaquartapopulao
apsRssia,ChinaeEstadosUnidoseminstituiesdediversostiposeregimes.
Issosignificaumataxade260presospor100milhabitantes2,aqualsituaopas
no49lugardorankingmundial3.Quantoaosistemapenitenciriobaiano,ele
contacom9455pessoascustodiadasem23estabelecimentospenais(cf.Brasil,
2011).Essapopulaopredominantementemasculinamaisde95%dototale
compostaporpessoasqueestoaguardandosentenasdefinitivasoujforam
condenadasacumprirpenasemunidadesderegimefechado,abertoou
semiaberto.Somando4412pessoascustodiadasemcarceragenspoliciais,a
populaototalizava,em2011,13867encarcerados,oquerepresentavaumataxa
de98,9presospor100milhabitantes.Noquesereferepenitenciriaondeeste
estudofoiconduzido,elaamaiorinstituiopenaldoestado,comquase1350
presossentenciadosporhomicdio(32,8%),rouboefurto(25,6%),trficode
drogas(20,6%),estupro(16,5%)eoutrosdelitos.Ossentenciadosesto
misturados,seguindoumatecnologiagerencialrudimentar,emquatropavilhes.
Cadapavilhopossuiumgrupodeseteagentespenitenciriosporplantoecerca
de340internos.Dissoresultaumarazodiriadeumagenteparacada49presos
porpavilho,aincludoopessoaldaescoltaexterna4,oqueumamedidada
dificuldadedesupervisodosconfinadosedoelevadograudeautonomiadestese
dasuaorganizaoinformal.
Enfim,tantonopassadocomonopresente,osistemaprisionalvemse
caracterizandoporserolugardos"pobres,pretoseprostitutas",comodizemos
brasileiros,edaquelesque,tambmdeacordocomumaconcepomoral
disseminada,estodesprovidosdehumanidade(cf.Misse,2011).

ndicesdevitimizao
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

9/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Ondicedevitimizaodospresos,durantetodootempodecustdiaeemvrias
unidadespenais,maisdoqueodobrododapopulaoemgeral(20,6%),
segundoBorges(2008,p.88)5.assimque,dos591internoscontatadospelo
screeningsurvey,maisdametade(54,3%)afirmoutersofridoalgumtipode
agresso.Porsuavez,entreas371refernciasobtidas,foramidentificadosvrios
tiposesubtiposdevitimizao(Tabelas1e2)6.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

10/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Conquantoasagressesdiretasentreosinternossejammaisdoqueodobroda
vitimizaopelasinstituiespenais,existemvariaesimportantesnasua
distribuioentreosagentes.Enquantoosnveisdasagressesfsicas(38,0%)e
psicolgicas(22,1%)entreospresossuperamosdasinstituies(10%e4,8%),a
participaodestasltimasnavitimizaomaterialquaseduasvezesmaiordo
queentreaqueles7.Talproximidadeentreosndicesdevitimizaofsicaematerial
entreosinternosapontaparaumadascondiesdemaiorvulnerabilidade,pois
grandepartedospresosquedeclaroutersofridoagressofsicatambm
experimentouperdasmateriais.Dignodenotaofatodequeavitimizaopela
instituioconstante,contnua,foirelatadaemumbloconicoeassim
computada.Emcontraste,aagressofsicaentreosparesfoireportadaem
episdiosecontabilizadaemnmerodevezes,apresentando,dessemodo,maior
prevalncia(Tabela1)8.
Emumaperspectivacomparativa,ataxade37,3%devitimizaofsicamuito
superiordaspesquisasdeEdgar,O'DonnelleMartin(2003)eWolffetal.(2007),
assimcomodeoutroestudocompresosdeOhio,queencontrouataxade10%
devitimizaofsicae48%devitimizaomltiplaporfurto,rouboeagresso
nosltimosseismesesdapesquisa(cf.Wooldredge,1998,apudPrezetal.,

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

11/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

2010).Estaltimataxadeprevalnciaestmaisprximadadonossoestudopara
avitimizaodurantetodooperododoencarceramento(54,3%).

Vitimizaoinstitucional
OsdanosprovocadospelaorganizaoformaldoestabelecimentooupeloEstado
(Stateharm)(cf.Ward,2004)estorelacionadoscomasprivaesexcessivasque,
extrapolandoonecessriooulegalmenteestipulado,sobrepenalizamoindivduo
custodiado(cf.Bentham,s/d,apudMouat,1891)9.Taisdanossomateriais,fsicos
epsicolgicos(Tabela1).
Umagrandepartedosdanosmateriais(15,9%)tambmfsica,aexemplodono
fornecimentodebenseserviosessenciais,comoguapotvel,alimentao
adequada,materialdehigieneelimpeza,colches,assistnciamdicaetc.As
condiesgeraisdeinsalubridadeeafaltadeassistnciafavorecemaprevalncia
maiselevadadedoenasinfectocontagiosasnessasinstituiesdoqueentrea
populaoemgeral.Embora,emalgunscasos,nosepossaprecisarseforam
adquiridasdentroouforadainstituio,assuascaractersticasfacilitamocontgio
eaaquisiodemolstiastpicasdegrupamentosedafaltadecuidadossade
(cf.NogueiraeAbraho,2009Martellietal.,1990Snchezetal.,2007Coelhoet
al.,2009).
Asagressesfsicasnascarceragenseoutrasunidadespenaischegamaatingir
10%.Nocasodasagressesderivadasdousodaforapolicialqueacontecemem
situaesdecrise,agressesemotinscontraostaff,erevistasdecelasdeinternos
perigosos,elassoacompanhadaspeladestruiodepertencespessoais
escassos,imantadosdecargaafetivaesimblica.
Avitimizaopsicolgica(4,8%),porsuavez,refleteseemsentimentosde
humilhao,inseguranaevulnerabilidade.Vivendonesseambienteembrutecedor,
ospresossentemsedesamparadosehumilhadospeladependnciadeservios
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

12/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

precrioseinoperantes,eporjogosdeinteressesetrocasemqueelesso,muitas
vezes,oladomaisfraco.Elestambmseressentemdaexposiopblicados
delitosporelescometidoscomoroubosabancos,trficointernacionaldedrogas,
estuproetc.,queagravamasituaoderiscoedeixammarcasindelveis:
"Quandochegueina[alade]observaooguardafalouprosoutros'esseaqui
estuprador'eafiqueicommedo.Nodormidenoite"(Interno,28[b]anos).A
negaodedireitosfundamentaisseexpressanaexposiodocorpoviolnciapor
aquelesquedeveriamcuidardele,assimcomonafaltadeiniciativasconsistentes
paraprevenireprotegeroscustodiadosdestaedeoutrasmuitasagresses.Todos
essesfatoresconcorremparaadesconfiananosistemapenaleparaasensaode
inseguranaqueacompanhamointernoemsuatrajetriacarcerria.

Organizaoinformaldavitimizao
Aoladodaorganizaoinformaldosfuncionriosedopessoaldesegurana,a
organizaodospresoscompreendeosarranjosdacadeia,asquadrilhascriminosas
easredessociais.Osarranjosdacadeia,formadosemtornodeveteranossagazes
eagressivos,envolvemprticas,valoresenormasvisandosobrevivncia,
manutenoderotinaseexploraodasoportunidadesilcitasoferecidaspelo
crcere.Apesardasuanotvelcriatividade,autonomiaepersistnciaaolongodo
tempo,taisarranjosambivalentesprotetoreseviolentosperderampartedoseu
espaoparaasquadrilhasdedicadasaotrficodedrogas,rouboseextorses,que
seconsolidaramnasprisesdaBahiaapartirdofinaldosanosde1990.
Efetivamente,astrsprincipaisquadrilhas(esuasdissidncias)existentes
constituemosprincipaiscentrosdegravidadedacadeia.Almdedominarem
aspectosvitaisdoestabelecimentocomoespao,segurana,trabalho,acesso
preferencialeoportunidadedecomercializaodebenseserviospermitidose
contrabandeados,elascomandamefacilitamasoluodeproblemasda
populaocarcerria(cf.Paixo,1987).Aomesmotempoemqueimplantaram
umaorganizaocapilar,fundadaemlderesdecelas,galeriasepavilhesena
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

13/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

obedinciaaregrasrgidasdeconvivncia,elasseconverteramemparceiras
indispensveisdagovernanaprisional.
Dadososimperativosdosseusnegcioscriminosos,dasrelaesconcorrenciais
mtuasedavisibilidadepblicadesuasoperaes,incluindooaumentorelativoda
accountabilitydosistemaprisional,cadaquadrilhabuscagerenciarasdecises
relativassagressesfsicas,aoshomicdios,sextorsesetc.Elastanto
concentrampartedaviolnciadifusainstrumentaleexpressiva(cf.Chambliss,
1967CohneRotton,2003)10dosarranjosdecadeia,comonohesitamem
acionaracoeronassuasrelaescomosinternoseasquadrilhasrivais.Por
conseguinte,essasquadrilhastmpoderparadeterminarasconsequnciasdos
conflitos(cf.Edgar,O'DonnelleMartin,2003),assimcomopararedefinilosegerar
novosconflitos.
Quantosredessociais(cf.Hannerz,1980)dosinternos,integradasporcomparsas
(cf.Byrne,HummereTaxman,2007),funcionrios,familiareseoutros,elasafetam
esoafetadaspelosprocessosemtela.Emborastenhamosabordadoaprestao
deapoioeaviolnciasofridapelasredesfamiliares,nosepodeperderdevistao
papeldasredesdelituosasemtermosdesuportepessoal,articulaodeatividades
dentroeforadacadeia,evitimizao.Enfim,almdosdanoscausadospela
organizaoformal,ospadresdevitimizaointerpessoal11egrupalso
estruturadosporessastrsmodalidadesdeorganizaoinformaldospresos(Figura
1).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

14/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Padresdeagressointerpessoalegrupal
Fsica
Amiradedeagressesfsicas,queatingedemodovisvelounooscorposdos
encarcerados,revelaaimportnciadeformasexpressivaseinstrumentais,assim
comoacombinaodepadresdifusoseconcentradosdeviolncialigadosaos
arranjosdecadeiaesquadrilhas,respectivamente.
Comeandopelasformasdeviolnciadifusaeexpressiva,osepisdiosdeviolncia
sexual(2,9%)noestoentreosmaisfrequentes(cf.Edgar,O'DonnelleMartin,
2003WolffeShi,2011),porcausadasubdeclarao,masilustramasvirtualidades
negativasextremasdocrcere.Apesardafarturadesexo,pagoounopago,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

15/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

proporcionadapelasvisitasntimas,essaviolnciaexpressiva(cf.Chambliss,1967
CohneRotton,2003),tpicadosarranjosdecadeia,continuanaordemdodia
comoummododefazergnero,deslocarafrustraooucompensara
masculinidademalsucedida(cf.Jefferson,2002),encarcerada.
Jtinhaouvidofalarqueaconteciatijolada,tacada,limusine...Limusine
maisdedezhomenspegaremumpobrecoitadonu,abriraspernasesair
pelacadeiatodacomelependuradonaquelasituaoetodomundodando
dedada.Meespantoumuitoverumhomempassandoporaquelasituao
(Interno,32[b]anos).
Osalvossoosacusadosoucondenadospordelitossexuais.Aforaeles,osinternos
novatos,comoumestrangeiropresocertotempoatrsportrficointernacionalde
drogasououtrocomtranstornosmentais,tambmsovtimaspreferenciais,sem
queelessesintamvontadeparafalarsobreisso,aexemplodetrspresosque
assumiram,comdificuldade,terpassadoporessaexperinciadevastadora.O
aprisionamentodadornosilncioestril,oencarceramentodavozdavtima,expe
orequintedecrueldadedesseritodesocializaoou"prisionizao"(cf.Sykes,
1958).Entretanto,araivamisturadacomaimpotnciageraentreessesinternos
umaautovitimizaoespecficaqueconsisteemautomutilaesviacortesnobrao
enotrax(Funcionrio,47anos).
Entreasformasaparentementedifusaseinstrumentais,asmenosreportadas
murros(5,8%),queimaduras(4,8%),eletrochoque/tortura(2,9%)exibemas
marcasdoaprisionamentoedaengenhosidadeparamortificar:"Jsofri
queimaduradeguaquente,[de]garrafaplsticaelesesquentamagarrafae
saempingandopelocorpo"(Interno,31[d]anos).Comosiacontecer,conflitos
midos,queseriamfacilmentesanadosemoutrassituaes,soexacerbadospelo
confinamentoedesembocamematrocidades:"Solicitarammeumatendimentoa
uminternoque'jogouguaquentenoouvido'eelesachamquefoiumcolegade
celaquefezissoparaquesassedelquandoestavacomvisitas"(Almeida,2007
2011,16/10/2008).
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

16/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Seguindoumpadroclaramenteconcentrado,oscastigospordvidasdedrogas,
semelhantesaosdoextramuros,visampenalizaopelosofrimentoe
subjugaodooutro,assimcomoadissuasodosmesmoscomportamentosentre
osdemais:"Umcaraquepegoutrspedras[crack]enopagouiamorrercom
umaserpentina[instrumentoparaesquentargua]naboca"(Interno,34[b]anos).
Domesmomodo,asretaliaesecontrarretaliaes,quetantoelevamosnveisde
vitimizaoentredelinquentes,tambmestorepresentadas:"Sofripoucacoisafui
esmurradoporcausadeumproblemaqueumcaratinhacommeuirmo.Aeu
dissequesefosselforaeuqueriaver"(Interno,34[a]anos).Datambmo
ressentimento,amotivaoparasevingarearealimentaodociclode
retaliaes:"Mederamtijolada,choque...difcildeesquecer...Masfoisna
chegadamesmo.Depois,comoocara'tiraacadeia'[cumpreapena],eles
esquecem.Quemapanhasemprelembraquembate,esquece.Jviacontecer
outrascoisaspiorescompessoasdesseartigo...assdio..."(Interno,24[c]anos).
Quantosmodalidadesmaisfrequentesdeagressofsicaoespancamento
(52,4%)easperfuraesecortes(19,5%),elassochamadasde"covardia"por
mobilizaremvrioscontraum,reduzindoaschancesdedefesadoalvoediluindoa
responsabilidadeindividualdosautores.Elasevidenciamigualmenteaagnciaea
hierarquiainternadasquadrilhasedosarranjosdecadeia,poiscostumamser
iniciadaspeloldereemseguidatransferidasparaosdemais.Contudo,emsintonia
comoestilovigentedegerenciamentodaviolncia,osagressoresevitamdeixar,
mediantetcnicassimples,marcasvisveis,paranochamaraatenodos
funcionrios.
Elesmeespancaramcompedra.Elescolocampedraenroladanacala,a
amarramabocadacalapranoferirocorpodapessoa,parano
demonstrarqueestsangrandoabatenapessoanascostas,nopeito.A
teveumabenoadoquemandouparar,poiseuiamorrer.Umoutrome
deuassistncia,medeuleite(Interno,44[a]anos).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

17/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Asexecues(11,7%)incluemoseventosquetiveramesseobjetivoinicialeforam
exitososemseuintento.Realizadaspelosinternos,masnonecessariamente
arquitetadasporeles,somenosfrequentesnaatualidadeporquedespertam
atenoegeramsanesdisciplinares.Asmotivaessopoucoconfessadas,mas
emvrioscasosforamidentificadasmotivaesinstrumentais,comoestratgiasde
controledemercadosdedrogas,retaliaesencomendadasdeforadocrceree
sanespelaquebraderegrasprisionais.Coerentecomogerenciamentoda
violnciapelasquadrilhas,vriasexecuessimulamsuicdioscomointuitode
dificultarainvestigao.Valelembrarocasodeumsentenciadoporestupro,com
repercussonamdia,queaosair,graasaoindultodeNatal,reincidiue,ao
retornarpriso,teriasematado.Informalmente,porm,soubesequeele"foi
suicidado"porprejudicarosquecumpriampenapelomesmocrimeeaguardavam
idnticobenefcio.
Material
Asubtraocompulsriadebensevaloresescassos(35,6%)mostraatendncia
dasquadrilhasaconcentraremaviolncia,asoportunidadesderapinagemea
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

18/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

cobranaderendadeproteo.
Essasubtraoenvolveroubo,furto,exploraoeextorso(Tabela4).Osalvos
podemsertantooshipossuficientes,comoaquelesquetmrecursosfinanceiros,
masquenopossuindocapitalsocialparaevitlatambmrepresentam
oportunidadesdecapitalizaoparaospredadoresdeplanto.Ofurto(16%)eo
roubo(12%)somenosrelatadose,defato,ocorremmenosdoqueasoutras
modalidadesporqueprovocamconfusoeintervenodosfuncionrios,oqueno
interessaaningum.Emcontraste,aexplorao(28%)eaextorso(44%)so
maisfrequentesporquesomaislucrativasesilenciosas.Aexploraoimplica
abusosfinanceiroscomocobranadetaxas,pagamentodecelasedeservios
fornecidospelainstituiomasapropriadosecomercializadospelospresoseo
nopagamentoadequadoporserviosprestados.

Ospresos[quetrabalhamnasoficinas]soobrigadosaentregarmetade
doquerecebemaolder,sobpenaderepreslia.Umdosinternosse
recusouaentregarodinheiroporqueestavacomdificuldadesnafamliae
teveque"passaroporto"[setransferirparaoutropavilho](Almeida,
20072011,20/3/2009).
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

19/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Aextorso,tidacomoaessnciadavitimizaoprisional(cf.Edgar,O'Donnelle
Martin,2003),envolveameaas,agressesfsicas,confinamentoforadoe
pagamentoderesgates.Oirnicoecruelconfinamentonascelasdequemjest
presomostraoquantoacadeiaestconectadacomasociedadeabrangente,onde
igualmentetmprosperadoformasdeprivaodeliberdadedepessoasparaa
consumaodessetipodedelito.Talcomovriasoutrasatividadesrendosas,a
extorsopraticadapelasquadrilhascomaajudadecomparsasdoextramuros.
Malchegamnasunidades,osinternosjsoesquadrinhadosparaidentificaros
delitosporelescometidos,sabersecontamcomrecursosprprios(oudeterceiros)
ecalibrarapressosobreelesesuasfamlias(cf.Best,1982).
Oelevadopercentualdeextorsesdepresosoriundos,nasuamaioria,dasclasses
popularesrevelaarapacidadedosautores.Seassaltantesdebancoconsiderados
aelitedacadeiarecmingressoseaindanoenturmadoscomseugrupo
parecemdispordedinheirofcil,outrosinternospedemaseusfamiliaresparase
cotizaremparaosresgates,gastandosuasmseraseconomiasoutomando
emprstimos.Porsuavez,presosremediadoschegamavenderseusinstrumentos
detrabalho,carroseimveis,parapaglosenosofrersanes,comoaexpulso
dopavilho,comoveremosaseguir.Enfim,essapredaodilapidaopatrimnio
dospoucosquetmalgumacoisaoujuntaramdinheirocomocrimeeagravaa
misriadamaioriaquenosaiudofundodopoosocial.
Elesextorquem,elesfazemataspessoasderefnsdentrodacadeia
mesmo.Atempresoquetemquevenderoquetem,acasa,ocarro.
Tinhaumcaraquetinhaumcaminhoqueestavaavaliadoemmaisou
menos,achoqueera60milouera40,eeletevequevenderpor20oufoi
30paradepositarodinheironacontadaquadrilhaX,seno...(Interno,
39[a]anos).
Eurespondoaassaltoabancoeelesachamquequemfazassaltoabanco
temdinheiro.Mecolocaramcertaveznumacelaedisseramqueeutinha
trintaminutosparadepositar7milreaisnumaconta(Interno,31[d]anos).
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

20/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Psicolgica
Aspressespsicolgicas(29,2%)tambmrepartemseentreformasdifusase
concentradas,expressivaseinstrumentais,queestressam,desestabilizame
aumentamainseguranaquantoaospapisdesempenhadospelosalvosnosseus
gruposdereferncia.Elassetraduzememhumilhao,bullying(cf.Nagi,Brownee
Blake,2006),exclusodoconvvio,ameaaseexpulsodospavilhes.
Ahumilhaobastanteassociadaaodesempenhodasatividadesdelavagemde
pratos,limpezadascelasecoletadedejetos.Apesardeessenciais,ocomponente
poluentedessastarefasfazcomqueelassejamtransferidas,demodohumilhante,
paranovatosque,nopossuindomeiosparanegocilas,percebemsecomo
"escravos".Nessalinha,obullyingpraticadoigualmentecontraosrecmingressos,
porumoumaisdetentos,assumeasformasda"sugesta"eda"ladainha".
Enquantoasugestaremeteprovocaopontual,emvozbaixa,aladainha
consisteemprovocaesesacanagenscontinuadaseemaltavoz,para"apertara
mente",tensionareamedrontar:"Sofrioqueeleschamamde'apertaramente'.
Aquelacoisadeficarzoando,falandocoisapradeixarapessoatensa,paradeixaro
caraquenuncafoipreso,primrioamedrontado"(Interno,31[e]anos).Apesardas
particularidadesdobullyingprisional,comoaquaseimpossibilidadededefesapor
partedosalvos,asevidnciasmostramqueeletambmumaformaprivilegiada
defazergnero,deconstruirmasculinidade(cf.Jefferson,2002).
Tocruelcomoissoaexclusodoconvvioou"encurralamento",noqualointerno
isoladodosdemais,perdeajdiminutamobilidadeeimpedidodefazercoisas
essenciais:alimentao,usodosanitrioeacessoaoserviodesade.
Encurralaoaproibiodevocfazertudo.Vocnotemdireitoanada
etemquerespeitarodireitoquevocnotem.Vocnopodefazernada
doquevocquer,soqueelesquerem.vocsentirvontadedeirno
banheiro,avemooutroediz"no!Quemvainobanheiroagorasoueu".
vocquererpegarumagarrafad'guaeocaranodeixarvocpegar.A
pessoafazissoporignornciaoucomoummododeexercerpoder.como
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

21/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

dizer"eusoueuevocococdocavalodobandido"(Interno,36[a]
anos).
Asameaasinsinuamouexplicitamapossibilidadedeopresoviraseratingido,
criandoaexpectativainquietantedeumdanoposterioredebuscadeproteo:
"Queriammepegaranopavilhoquandoeuchegueiporqueachavamqueeuera
deoutrafaco[quadrilha].Temgentelcommarcasdefacanascostas,
facozada.Maseussofriameaas"(Interno,42[b]anos).Umriscopreocupante
aexpulsodopavilhoou"passaroporto".Osinternosquecavaram,apsvrias
transfernciastraumticasdeunidadeprisional,umnichomaisoumenosprotegido
aosedesentenderemcomseuscolegasporrecusarempagarextorsoouguardar
drogas,celularesearmastornamsepersonaenongrata.Dissodecorrem
agressesquepodemculminar,comamediaodosfuncionriosouaaquiescncia
davtima,naexpulsodesta.Daparafrenteeabaladopsicologicamente,ointerno
investiremumacustosaearriscadaadaptaoaumnovopavilho,aqualpoder
redundar,emcasodeinsucesso,emnovosagravos.
Indireta
Comopartedessaatmosferaacachapante,osinternosestoexpostosaos
sofrimentosinfligidosaosconhecidos,pessoassignificativasoumaischegadas,
comocolegasefamiliares.Nocasodoscolegasedependendodaproximidadefsica
esocial,taisagressesindiretas(4,7%)sopioresdoqueassofridasnapele.As
evidnciassoossentimentosdemedo,impotncia,ansiedadeehipervigilncia,
principalmenteentrepresossemtrajetriacriminosaanterior.
Enquantoaansiedadeeomedodesofrerataquesparecidosestopresentesem
todososrelatos,aimpotncia,mescladacomaculpa,evocadapelosque
possuamvnculosafetivoscomosalvosdiretosenopuderamsocorrlos:"Jvi
gentemortanosmeusps,coisaqueagentenopodefazernada.Teveumamigo
quemeajudavamuitoemorreuaqui"(Interno,32[c]anos).Dadaaconjuno
entreinseguranaobjetivaesubjetivapelasrestriesespaciais,materiaise
logsticas(cf.Chubaty,2001),previsibilidadedelugaresetempos,edificuldadesde
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

22/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

fugaouoposio,partedessaansiedadedeslocadaparaaformaodedefesas
psquicasque,aexemplodoautoisolamentoedahipervigilncia,soincuasou
contraproducentes.
Eujvimuitagentesairdespedaada.Maisdecinquentaatacandoum,
rolamadeira,pau,bancomuitoassustador.Jpensoueusairtodo
deformado?Entoficopensandoqueeunopossovacilar.Estouficando
muitonervoso,poiseuvigiomuitoatnaprpriacela(Interno,36[a]
anos).
Outrasatribulaesdecorremdosimpactosdesseenredodevergonha,
estigmatizaoefracassosocialsobreasfamlias.Primeiro,aoladodafaltade
supervisosobrecoisasimportantes,humcontrolevexatriodasvisitas.
Segundo,faltaqualquersuporteparaasfamlias,especialmenteaquelasoriundas
deregiesdistantesdoestadoqueperderam,comaprisodoparente,seu
provedorepassampordificuldades.Aforaisso,omedoconstante,ospagamentos
deextorsesedvidasetc.porpartedosfamiliaresengrossamocaldodeprovaes
dessagente.

Fatoresdavulnerabilidade
Aexposioaoriscoumacaractersticacrnicadoestabelecimentoprisionalque
contribuiparaaconformaodeprticassociaisemodalidadesdeagressoe
fragilizaodegrandepartedosinternos.Umacomplexainterrelaoentre
ambientederisco,poder,vulnerabilidadeeestratgiasindividuaisedegrupos
condicionaavitimizaopotencial.Emoutrostermos,avulnerabilidadeoua
probabilidadedeseragredidovariadeacordocomcincofatores
sociorganizacionais:ostatusdenovato,opoderaquisitivo,asdvidas,aresistncia
sregrasprisionaiseopertencimentoaosgruposcriminosos(Tabela5).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

23/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Imbricadocomosdemaisfatoresdavulnerabilidade,ostatusdenovato(5,1%)
estnofocodasprticasdesocializaoou"prisionizao"que,semelhantesaos
ritosdepassagem,visamaodespojamentodaidentidadepregressaeinculcao
dohabitusinstitucional(cf.PaesMachadoeAlbuquerque,2006).Squenestecaso
oritoseduplicaesebifurca:ossujeitossosocializadosnosdomniosigualmente
brutaisdaorganizaoformaleinformaldoestabelecimento.assimque,em
oposioaoveteranoou"cadeeiro",ostatusdenovatoimplica,namaiorpartedas
vezes,poucaounenhumadisponibilidadedecapitalsocialparasedefenderdos
abusosassociadosaessesritos.Ironicamente,contudo,chegarotempoemque
elesmudarodeladoeaplicaro,comoempenhoesperadodosveteranos,os
mesmostrotesnasnovaslevasderecmchegados(cf.Idem,ibidem).
Quandoagentecheganacadeiaagentetestadodevriasformaspara
vernossotemperamento,seagentehumildeousearrogante.Quando
vocchegaoscaraspedemalgoemprestado,avocemprestaeelesno
devolvem.Sevocchegou,novato,otrio.Adepoisvaiaumentando,
passaparaaforafsicaoucoisapior(Interno,20[b]anos).
Opoderaquisitivoconcorrepara21,8%davulnerabilidadedospresos.Tamanha
influnciadocapitaleconmiconaschancesdeseragredidodemonstraasenormes,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

24/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

maspoucolembradas,semelhanasentreosvaloresinternoseexternosaocrcere
comrespeitoaodinheiroeoutrosfatoresdedesigualdadesocialeimpunidade.
Estamosnomundodacorrupo,dodinheiroedahierarquia.Seeu
tivessecondioeuestariaemumespaomaior,melhor,maseuficoem
umespaomenorehumilhado.Aquihmuitopreconceitoemrelaoao
negroeaopobre.Oquevaleaquiodinheiroeningummudaissoaqui
(Interno,26[c]anos).
Sobessaperspectiva,ointernooriundodointerioroudazonaruraldoestado
conhecidocomo"jacu"umalvofcilpelafaltaderecursosparaseproteger.
Quaseumterodospresos(27,4%)estnessasituao,semsuportefamiliare
institucional,e,nessemundotodesigual,discriminadospelospares.Aoladodos
jacus,estoos"courosderatos"e"fariseus",quecaramnofunildosistemapor
delitosmenores,combaixopoderaquisitivo,semvisitas,nemajudadeparentes
umatributodestatusefatordeproteo,equeaoingressaremnapriso
tampoucopodemcontrabalanarsuasdesvantagens:"Quemmaissofrenacadeia
sooscourosderatos.Pessoaquenotemningumporelesvezesquemvem
defora.Merecordodeumrapazquemorreuporquexingouumcara"(Interno,
25[a]anos).Ademais,nessegrupoestoosinternosquedesenvolvem
enfermidadesfsicasoupsquicas,tornandosedependentesdecuidadosadicionais
doestabelecimentoepresasfceisdoscolegas.
Tambmnaconflunciadafaltadecapitaleconmicoedavulnerabilidade,as
dvidascontradasporcomprasdegnerosalimentcios,produtosdehigienee
drogasconsumidaspor52%dosentrevistadosinfluenciamem14,4%nas
chancesdeseragredido.Seasquadrilhasfacilitamessascompras,elasso
implacveiscomrespeitoaosatrasosdospagamentos,sejapelaimportnciado
dinheironessemundodeescassez,sejapelanecessidadedemanterema
reputao:"Nuncaviumrealtertantovalorcomotemnacadeia.Umrealna
cadeiaouro.Seocarapassaduasoutrsvisitas[dafamlia]sempagaradvida
deumreal,jera.Alideranadacadeianuncaaceitadvidadedroga.Quandono
paga,pagacomsangue"(Interno,33[e]anos).
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

25/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Dadososincentivosparaafogaraamarguraebuscardistraonasdrogas,uma
daspiorescoisasusaressassubstnciassemtercomopaglas:"Aquispode
usardrogaquemtemdinheiro,paranosofrerretaliao.Quemtemdvidaseno
temcondiesdepagar,sofre,comomuitosquechegamnoServioMdico,todos
machucados"(Interno,30[g]anos).Umaalternativapossvelparaalgunsaajuda
dafamlia,comovimosnasextorses,paraevitarrepreslias.
Temme,paiquetomadinheiroemprestadoparacolocaremumaconta
parapagarodbitodofilho.svezesagentesabequeporquestode
droga,svezesdvida[...]paracomprarlanche.Mastemoutrascoisas
queelesnorevelampormedoderepreslia.Enoeradinheiropouco
no.Traziamodinheiroporquesenoointernoiriamorrer(Funcionrio,
52[a]anos).
Almdecastigosfsicos,osinadimplentespodemconverterseemserviaisou
"laranjas",assumindoculpasdeterceiroscomoapossededrogas,celularese
armasartesanaisdescobertosemrevistasdascelas.Htambmosquechegama
disponibilizar,dentrodemaisumefeitocolateraldasvisitasntimasedaondade
vitimizaoprisional(inmatevictimizationwave),ocorpodasesposas,irmse
filhasparaseusimpiedososcredores.
Lembrodeumaocasioemqueviuminternonaportadacelasentado,
comacabeabaixa,eumafiladequasevintehomensqueentravaesaa
dacelaondeestavasuamulher.Quandoterminou,amulhersaiuaos
prantosenuncamaisretornou.Soubedepoisqueeleentregouamulher
deleparamanterrelaessexuaiscomoutrosinternosdevidoadvidas
contradasnapriso(Funcionrio,52[a]anos).
Emcontrastecomosconhecimentosdisposiesecredenciaisquequalificamo
capitalculturalnasociedadeabrangente,nacadeiaessecapitalremete
interiorizaodasnormaseregrasqueconstituem,destoandodavisodosenso
comumdaprisocomoestadodenatureza,aordemsocialdoscativos.Dessa
perspectiva,aresistnciaaessasregrascontribuipara29,8%davulnerabilidade
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

26/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

dosinternos.Taisregrassoansigenasecapilares.Suainteriorizaosupeum
autocontrolepessoalmaiordoqueestavamacostumadosnomundomenosvigiado
doextramuros.Comonasociedadedecorte(cf.Elias,1987),essaaprendizagem
envolveodisciplinamentodasemoeseimpulsosimediatos,aartedasimulaoe
dissimulaodeatitudesecondutas,oquemaisumacontribuioinestimveldo
crcereparaoaperfeioamentodashabilidadesdelitivas.
Garantidaspelaorganizaoinformaldosinternosenopornenhumainstituio
totalgoffmaniana,essasregrasversamsobretodasouquasetodasastransaes
internaseexternas,limitandoaoextremoaliberdade,ainiciativaeacomunicao
individuais,comoconversas,cartasetelefonemas.
Oqueeunosuportonopoderchegarnoportoparareivindicarum
direito.Temqueestarpresentesemprecomumdeles[membrodeum
grupocriminoso].Omaisrigorosolacomunicao,poistudotemque
serpassadoporeles.Ficaumnoportoquemaisrigorosodoqueum
agente[penitencirio].Cadacelaegaleriatemumresponsvel.Seest
acontecendoalgonaquelacela,oresponsveltemquefalarcomolder
porqueseelenofalareoutrapessoafalar,elerecebepunio(Interno,
39[a]anos).
Seumapartedessasregrascondensaobomsenso,asprecaueseo
corporativismodosarranjosdecadeia,aoutrapartereflete,comotemosvisto,as
estratgiasdeconcentraodasoportunidadeseconmicasilcitas,controlesobre
armasecelulares(cf.PaesMachadoeRiccioOliveira,2009),egerenciamentoda
violnciaporpartedasquadrilhas.Entreosexemplosdoprimeirotipoestoo
respeitosvisitasqueincluinocriarproblemas,noolharparaosvisitantese
noandarsemcamisanosdiasemqueelasocorrem,arestriodecontatoscom
osfuncionrioseosigiloacercadosbastidoresdapriso.Osegundotipoderegra,
porsuavez,envolveaproibiodavendadedrogas,dapossedearmasecelulares
sempermissodoslderesoudos"donosdacadeia".Nessalinha,estainterdio
dematar("nosangrar")semautorizaoeoacatamentodasprescries,
igualmenteestabelecidaspelosdonosdacadeia,relativasaosmodos,lugarese
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

27/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

momentoscertosdasexecues.Enfim,nocasodosgruposdelituososreligiosos,
aindahaparticipaoobrigatriaemrituaisdeoraoejejumquereafirmam
normasideaisereforamacoesocoletiva.
Ora,conquantoassanespeloseudescumprimentosejamseveraseosinfratores
nopossuamdefesasapropriadas,elasnoformamumtodomonoltico.Almdese
desdobrarememoutrasregrasesanes,asuaaplicaovariadeacordo,porum
lado,comostraospessoaisdaslideranas,acomposioeasrelaesdepoder
nospavilhes,e,poroutro,comoslaossociais,tempodecadeia,mododeagirou
"proceder"dospresos(cf.Ramalho,2002).
Quemsoosrebeldesquequebramessasleisnoescritase,agoratambm,
dentrodoredirecionamentodaviolnciapelasquadrilhas,escritasemprospectos
distribudosaospresos?Elessodesviantesdomundoinstitucionalizadododesvio
porquenocompartilhamseussentimentos,valoresecondutas,nemtememsuas
sanes.Entreelesestoosnovatosdesavisadoseressentidos,osindividualistas
contumazes,osempreendedoresqueatuamreveliadosdonosdacadeia,os
transtornadosmentais,osquevieramdascaticasinstituiesdemenoresoudas
ruaseosinconformadoscomapena.
Jpenseiemacabarcomminhavidaejdeimuitotrabalhoporqueeuno
meconformavacomessacondenaode25anos.Japanheimuito,pois
eufaziamuitabesteira,masporqueeuficavarevoltado...muita
revoltaficarpresoaquidentrosemdever...Perdimuitacoisa(Interno,
31[f]anos).
Tooumaisimportantedoqueoscapitaiseconmicoeculturalsooslaossociais
"conhecimentos"e"considerao"comosubmundocriminoso.Talcomona
sociedadeabrangente,osinvestimentosnaobtenoemultiplicaodessecapital
soofulcrodaexistncia,poiselegaranteainseroeareproduosocial,assim
comoadefesacontraataques(cf.PaesMachadoeRiccioOliveira,2009).
Efetivamente,apossedessecapitalfaztodadiferenanessemundomovedio,mas
aindaassimaltamentereguladoehierarquizado:"Aquelesquenosoconhecidos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

28/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

dosdemaisficammaistemponaobservaocercadeoitodias,enquanto
aquelesquetmconhecidosnosistemaficamemtornode24horasenormalmente
soconvidadosparaumpavilho"(Almeida,20072011,14/4/2009).Esseslaos
tmprimazia,emvriosaspectos,sobreocapitaleconmico,umavezquesem
elesatosinternosremediadoseabonadossearriscam,comovimos,aser
depenados.Mesmonoscasosdefamiliaresquesedispemapagarpelaproteo
doparente,precisofazeracertosprvioscomoslderesdosgruposdelituosos,o
quemaisumavezconfirmaarelevnciadessecapital.
Apesar,ouporcausa,deessasquadrilhasseremperpetradorase,inversamente,
protetoras,seusintegrantesexperimentamagressesocasionadaspelodficit
internodeconfianaedisputascomasquadrilhasrivais.Ouseja,emcontrastecom
asolidezdocapitalsocialderivadodedomniosestveisedasobreposiode
vnculos(cf.Coleman,1988),oslaosdepertencimentoemquestocaracterizam
sepelavolatilidade.Daqueelespossuammaisimplicaesnegativasparaessa
vulnerabilidade(28,9%)doqueoutros.Afinaldecontas,muitossoatradospelos
seuslderes,discpulosaplicadosdacartilhaneoliberaldosucessoaqualquerpreo,
papismodelosou"espelhos"nomundodocrime.Osinternosqueingressam
nessasquadrilhascomo"soldados"soosjmencionados"fariseus"e"courosde
ratos"quecompensamsuavulnerabilidadeesaemdoanonimatoaoempreender
umatrajetriadeascensonessesubmundoinstitucional.Virasermembrodessas
organizaesempoderaoindivduoeoconvidaaoesforo,oqueomesmoque
retomarsademental,superarfracassoeembolsarcrditosdeproteo(cf.Paes
MachadoeRiccioOliveira,2009).Aospoucos,semsada,cadainternoconstruir
umanovaidentidadeapartirdainseroemumsubgrupo,estabelecendo
identificaocomesteerestaurandorelaescomantigosrivais.Paraseintegrar
terquesuperarrivalidades,sanararestaseredimensionarconflitos.Aidentificao
comseugrupodeinteresse(endogrupo)desencadeiafenmenosintergrupaisque
distorcemsuapercepo,levandooahiperdimensionarnegativamenteas
caractersticasdoexogrupo,agorapercebidocomohomogneo,coesoehostil(cf.
MyerseLammer,1976).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

29/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

Taislaosdepertena,sesabe,sosituacionaiseambivalentes.Tudovaibem
quandooslderesestonoauge,osajudanteseossoldadoscumpremsuas
obrigaes,etodosestovontadenosmdulosporelescomandados.Tudofica
malquandoaslideranasperdempoder,ossubalternoscaememdesgraaeunse
outrosprecisamserdeslocadosparaunidades(oupavilhes)controladaspor
gruposrivaisque,conhecedoresdoseupertencimento,infernizarosuasvidas.Por
isso,nofortuitoque,recusandodireitos,muitosnoqueiramobenefcioda
progressoderegime,necessariamenteacompanhadopordeslocamentosde
unidade.Porconseguinte,essesdeslocamentossocercadosdecuidadosporparte
dosfuncionrios.
Semprefuiperseguido.Meenvolviacomcertostiposnacadeiaevocfica
malvisto,n?Avaipraumpavilho,nodcertovaipraoutropavilhoe
tambmnodcerto...Vocpassaumtemponopavilhodepoissofre
ataque:cacetada,"panada"defaca...Estoudessejeitoaqui[com
hematomas].Eueradeoutrosistema[quadrilhaX]depoisfuipraoutro
pavilho,masnodeucerto(Interno,28[b]anos).
Emoutroscasos,avulnerabilidadefrutodosucessoalcanado.Entreabajulao
eodespeitodospares,noraroqueostatusdeajudantesou"braosdireitos"
doslderessubascabeasdossujeitos.Estespassamacometerabusos,solapara
autoridadeoutentartomarolugardosseus"patres".Quandoseusplanos
fracassam,slhesrestaamortefeia,confirmadoradareputaoviolentado
superiorhierrquico.Umailustraoemblemticaamorteacompanhadapelo
cortebrutaldorostoparaindicaraperdadafaceeodesmascaramentodatraio.
Comocaraquemorreuafoiumabarbaridadeterrvel.Essapartedorosto
foicortadadeforaafora...quispegarumamulherdepreso.Temgente
que,svezes,ganhaumapatentedexerifenacadeiaeabusadaquilo,
achaqueodonodopresdio(Interno,36[a]anos).
Essequemorreuessasemanamorreufeio.Maseleestavaextorquindo,
massacroumuitagente.Hdezdiasagora,elemandoumatarumcarade
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

30/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

fulano[nomedolderdaorganizao]narua,eeste,quandofoi
[transferido]prooutroestado,advertiuqueficassedeolhoneleporqueele
tavacomumplanodiferente.Elepensavaquenoiaserdescoberto
(Interno,39[a]anos).
Novamente,ossobreviventesedesafetosenfrentamasituaodesesperadorade
nopoderempermanecer,nemmudardeunidade,oquemaisumademonstrao
docontroleterritorialdosistemaprisional,doacirramentodasrelaes
concorrenciaisedaescaladadeviolnciaentreasquadrilhasdeinternos.
Aquitemmuitosquenopodemirparaaquelaunidade.Tempessoasque
saramdaquieforampral,quenoestopodendosejuntarcom
ningum,porqueningumquer.Tempessoaqueestsaindoenotem
maiscoragemderetornarporqueestameaadapeloprpriocolega.A
elenotemmaiscoragemdevoltar,poispodemtiraravidadele(Interno,
38[a]anos).

Concluso
Conquantoaprisoestejaassociada,desdehmuito,violnciaquenelafloresce,
essarelaodinmica,transiente,temporaleespacialmentecontextualizada.Sob
esseprisma,paraexplicaraproduo,arepetioeamutaodospadresde
agressoprisionalprecisoconsiderarosnexosexistentesentreosnveisde
violnciadasociedadeabrangente(cf.Byrne,HummereTaxman,2007),as
caractersticasdaorganizaoformaleinformaldosestabelecimentos(cf.Idem,
ibidem)eadinmicadosconflitos(cf.Edgar,O'DonnelleMartin,2003)entreos
seressofridosquepovoamocrcere.
Asabundantesevidnciasacercadaestruturaedinmicadefuncionamentoda
prisoesclarecemseusignificadomoral(cf.Birkbeck,2010)comoolugardaqueles
que,vistoscomodesprovidosdehumanidade(cf.Misse,2011),devemserno
apenasprivadosdeliberdade,masbrutalizados.Nesseplanodanegaodedireitos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

31/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

dapessoapresa,norestadvidassobrearesponsabilidadedoEstadopelosdanos
(cf.Ward,2004)materiais,fsicosepsicolgicoscausadosaoscustodiados.
Emboranosejamreferidospelaliteraturainternacional(cf.Edgar,O'Donnelle
Martin,2003Wolffetal.,2007),essesdanoscontribuem,nocontextoaqui
analisado,paraumndicedevitimizaode54,3%,quemaisdoqueodobrodo
dapopulaoemgeral.
Aotempoqueamobilizaodosrecursos,datecnologiaedamentalidadeda
sobrepenalizaoreduzalegitimidadedapena(cf.Chubaty,2001)earrunaas
possibilidades,sequeestasexistem,deconstruodenovossentidospositivosde
vida,elaforaospresosasevirarem,exercerempoderviaarranjosdecadeiae
aceitarem,apesardasresistncias,agovernanadasquadrilhas.Dessepontode
vista,mesmoqueaprisosejaumainstituiodoEstado,esteapenas
coadjuvantenacenamicrossocial,enquantoopoderdessesgruposoprotagonista
queganhaosprmios:eleopromotordaenergiaestticaquevigora,imperae
ameaa.OEstadoficaentocomagestodacasaocrime,ovencedor,coma
instituiodolar.destequebrotaatramainstituintecomseusdispositivosque
afetamaintegridadedospresos.assimque,reencenando,ironicamente,a
ontognesedoEstadooudaconcentraodosmeiosdefora,masdestavez
dentrodeestabelecimentosformalmentecontroladosporaquele,asquadrilhas
modulamecatalisamavitimizao,minimizandoemaximizandodanos
institucionaiseinterpessoais.
Nessagrandecmaradevitimizao,oselevadosndicesdeagressomaterial
(35,6%),fsica(37,3%)epsicolgica(29,2%)refletemavalorizaodaviolncia,a
exacerbaodeconflitosmesquinhoseafrustraodamasculinidadeentreos
internos.Enquantoumapartedessasagresses,aexemplodobullying,dos
estuprosdenovatosedasagressesfsicaspontuais,estconectadacoma
violnciadifusa,instrumentaleexpressivadosarranjosdecadeia,aoutraparte
derivadaviolnciaconcentradaeinstrumentaldasquadrilhas(cf.Chambliss,1967
CohneRotton,2003):primeiramente,aconcentraoeogerenciamentodas
decisesemodalidadesdeagressesfsicaseexecuessegundo,aextorso
pontualecontinuadacomaparticipaodecomparsasdoextramurosterceiro,a
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

32/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

exploraodeservios,aimposiodetaxaseacobranadedvidasporcompras
debens,permitidosoucontrabandeados,acompanhadasporpuniesdos
recalcitrantesedevedoresporfim,aescaladaderetaliaesecontrarretaliaes
violentasentreessesgrupos.
Poroutrolado,perpassandoosfatoresdevulnerabilidadecomoostatusde
novato,opoderaquisitivo,oendividamento,aresistnciasregrasprisionaiseo
pertencimentosquadrilhas,adisponibilidadedecapitalsocialfazdiferena,pois
atenua,talcomoemoutrosdomnios,restriesligadasquelesfatores.Semesse
capital,taisfatoresseriammenossuportveispelospresos.Entretanto,omesmo
noseaplicainteiramenteaoslaosdepertenasquadrilhasprisionais.Como
vimos,estasconvocam,empoderameprotegemaquelesquecaramnosporesdo
sistemadejustiacriminal,masaumentamaschancesdeelessofreremagresses
derivadasdodficitcrnicodeconfianaedoacirramentodassuasrelaes
concorrenciaismtuas.Entreasprovasdissoestoosriscosassociadoscomas
transfernciasdepavilheseunidades.
Poressasrazes,noexageroafirmarqueasquadrilhasvmreinventandoa
prisoerequalificandoaviolnciaentreosinternos.Seopopulismopunitivoe,
associadoaeste,apolticadeguerrasdrogasinfundiramumnovosentido,de
cimaparabaixo,nessadecrpitaedesacreditadainstituio(cf.Garland,2001),no
casodaprisoemtelaedeoutrasprisesbrasileiras,amudanaigualmente
decorredoempreendedorismoviolento,dasestratgiaseprticasvisando
acumulaoderecursosquesoimplementadasdebaixoparacimapelas
quadrilhascriminosas.
Comrespeitosredesfamiliares,oapoioaosinternosocaminhomaiscurtopara
elasseremimpactadaspelaviolnciaprisional.Essesefeitosparatrsepara
frente,paradentroeparaforadocrcereforamdenominadosdeondasde
vitimizaoprisional.Sobessengulo,aprisotantoreflete(cf.StowelleByrne,
2007),quantoespirraviolncianasociedadeabrangente.Porfim,odramada
vitimizaodosinternosumachaveparacompreenderadinmicadeumsistema
prisionalmaisdistpicodoquepodemosimaginar.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

33/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

RefernciasBibliogrficas
AGUIRRE,Carlos.(2009),"CrcereesociedadenaAmricaLatina:18001940".In:
MAIA,ClarisseNunes,SNETO,Flviode,COSTA,Marcos&BRETAS,MarcosLuiz
(orgs.).HistriadasprisesnoBrasil.RiodeJaneiro,Rocco,vol.2.[Links]
ALMEIDA,OdilzaLinesde.(20072011),"Diriosdecampo:registrosno
publicadosdasnotasdecampodepesquisa".Salvador.[Links]
______.(2011),Semlugarpracorrernemseesconder:umestudodevitimizao
nosistemapenalbaiano.Salvador,Bahia,tesededoutorado,ProgramadeInstituto
deSadeColetiva,UFBA.[Links]
ALVAREZ,MarcosCsar.(2008),"Ossentidosdapunio".ComCincia,98.
Disponvelem<http://www.comciencia.br/comciencia/?
section=8&edicao=35&id=417>,consultadoem15/12/2010.[Links]
BEST,Joel.(1982),"Crimeasstrategicinteraction:thesocialorganizationof
extortion".JournalofContemporaryEthnography,11,pp.107128.[Links]
BIRKBECK,Christopher.(2010),"Prisionesyinternados:unacomparacindelos
establecimientospenalesenAmricadelNorteyAmricaLatina".CadernoCRH,23
(58):129149.[Links]
BORGES,Doriam.(2008),"Vitimizaocriminal:prevalncia,incidnciaeoestilo
devida".In:DUARTE,MrioSrgiodeBrito(coord.).Pesquisadecondiesdevida
evitimizaode2007.RiodeJaneiro,Riosegurana.[Links]
BOURDIEU,Pierre.(1989),Opodersimblico.RiodeJaneiro/Lisboa,Difel/Bertrand.
[Links]
BRASIL.MinistriodaJustia/Depen.SistemaNacionaldeInformaes
PenitenciriasInfoPen.(2011),Dadosconsolidados.Braslia.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

34/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

BYRNE,JamesMichael&HUMMER,Donald.(2007),"Examiningtheimpactof
institutionalcultureonprisonviolenceanddisorder:anevidencebasedreview".In:
BYRNE,J.,HUMMER,D.&TAXMAN,F.S.Thecultureofprisonviolence.Boston,
Pearson.[Links]
______&TAXMAN,FayeS.(2007),Thecultureofprisonviolence.Boston,Pearson.
[Links]
CRDIA,Nancy.(s/d),"Raa,vitimizaoedireitoshumanos".NcleodeEstudos
daViolnciaUSP.Disponvelem
<http://www.nevusp.org/downloads/down065.pdf>[Links].
CARVALHOFILHO,LusFrancisco.(2002),Apriso.SoPaulo,Publifolha.
[Links]
CHAMBLISS,WilliamJ.(1967),"Typesofdevianceandtheeffectivenessoflegal
sanctions".WisconsinLawReview,703719.[Links]
CHAZKEL,Amir.(2009),"Umaperigosssimalio:aCasadeDetenodoRiode
JaneirodaPrimeiraRepblica".In:MAIA,ClarisseNunes,SNETO,Flviode,
COSTA,Marcos&BRETAS,MarcosLuiz(orgs.).HistriadasprisesnoBrasil.Riode
Janeiro,Rocco,vol.2.[Links]
CHRISTIE,Nils.(1986),"Theidealvictim".In:FATTAH,Ezzat.Crimepolicyto
victimpolicy.Basingstoke,Macmillan.[Links]
______.(1988),Loslmitesdeldolor.Mxico,FondodeCulturaEconmica.
[Links]
CHUBATY,DonnaElaine.(2001),Victimization,fear,andcopinginprison.
DissertationAbstractsInternational:SectionB:TheSciencesandEngineering,vol.
62(2B).[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

35/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

CLEMMER,Donald.(1940),Theprisoncommunity.Boston,ChristopherPublishing.
[Links]
COELHO,EdmundoCampos.(2005),Aoficinadodiabo.RiodeJaneiro,Record.
[Links]
COELHO,HarnoldoColaresetal.(2009),"Soroprevalnciadainfecopelovrusda
hepatiteBemumaprisobrasileira".RevistaBrasileiradeEpidemiologia,12(2):
124131.[Links]
COHN,Ellen&ROTTON,James.(2003),"Evencriminalstakeaholiday:
instrumentalandexpressivecrimesonmajorandminorholidays".Journalof
CriminalJustice,31:351360.[Links]
COLEMAN,JamesS.(1988),"Socialcapitalinthecreationofhumancapital".
AmericanJournalofSociology,94:95120.[Links]
COLORADO,FernandoDaz.(2006),"Unamiradadesdelasvctimas:elsurgimiento
delavictimologa.Ensayo".UmbralCientfico,9:141159.[Links]
COOLEY,D.(1993),"Criminalvictimizationinmalefederal".CanadianJournalof
Criminology,35(4):479495.[Links]
EDGAR,Kimmet.(2005),"Bullying,victimizationandsaferprisons".Probation
Journal:TheJournalofCommunityandCriminalJustice,52(4):390400.
[Links]
______,O'DONNELL,Ian&MARTIN,Carol.(2003),Prisonviolence:thedynamics
ofconflict,fearandpower.Devon,WilliamPublishing.[Links]
ELIAS,Norbert.(1987),Asociedadedecorte.Lisboa,Estampa.[Links]
GARLAND,D.(2001),Thecultureofcontrolcrimeandsocialorderincontemporary
society.Oxford,OxfordUniversityPress.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

36/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

GIDDENS,Anthony.(2003),Theconstitutionofsociety.Cambridge,PolityPress.
[Links]
HANNERZ,Ulf.(1980),Exploringthecity:inquiriestowardanurbananthropology.
NewYork,ColumbiaUniversity.[Links]
HEMMENS,C.&MARQUART,J.W.(1999),"Straighttime:Inmates'perceptionsof
violenceandvictimizationintheprisonenvironment".JournalofOffender
Rehabilitation,28(34):121.[Links]
HOPE,Timetal.(2001),"Thephenomenaofmultiplevictimization".BritishJournal
ofCriminology,41:595617.[Links]
IRELAND,JaneL.(2000),"'Bullying'amongprisoners:areviewofresearch".
AggressionandViolentBehavior,5(2):201215.[Links]
______.(2002),Bullyingamongprisoners:evidence,researchandintervention
strategies.EastSussex,BrunnerRoutledge.[Links]
JEFFERSON,Tony.(2002),"Masculinitiesandcrime".In:MAGUIRE,M.,MORGAN,
Rod&REINER,R.(eds.).TheOxfordHandbookofCriminology.Oxford,Oxford
UniversityPress.[Links]
MARTELLI,CelinaMariaTurchietal.(1990),"Soroprevalnciaefatoresderisco
paraainfecopelovrusdahepatiteBpelosmarcadoresAgHBseantiHBsem
prisioneiroseprimodoadoresdesangue".RevistadeSadePblica,24(4):270
276.[Links]
MISSE,Michel.(2011),"Acategoria'bandid'comoidentidadeparaoextermnio:
algumasnotassobresujeiocriminalapartirdocasodeRiodeJaneiro".In:
BARREIRA,C.,S,L.&AQUINO,J.P.(orgs.).Violnciaedilemascivilizatrios:as
prticasdepunioeextermnio.Campinas,Pontes.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

37/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

MOUAT,FredericJohn.(1891),"Onprisonethicsandprisonlabour".Journalofthe
RoyalStatisticalSociety,54(2):213262.[Links]
MYERS,DavidG.&LAMMER,Helmut.(1976),"Thegrouppolarization
phenomenon".PsychologicalBulletin,83(4):602627,jul.[Links]
NAGI,C.,BROWNE,K.&BLAKE,J.(2006),"Adescriptiveanalysisofthenatureand
extentofbullyingatacategoryCprison".BritishJournalofForensicPractice,8(2):
49.[Links]
NOGUEIRA,PriclesAlves&ABRAHO,ReginaMauraCabraldeMelo.(2009),"A
infecotuberculosaeotempodeprisodapopulaocarcerriadosDistritos
PoliciaisdazonaoestedacidadedeSoPaulo".RevistaBrasileiradeEpidemiologia,
12(1):3038.[Links]
ONU.SubcomitdePrevenodaTorturaeoutrosTratamentosouPenasCruis,
DesumanosouDegradantes.(2012),"RelatriosobreavisitaaoBrasildo
SubcomitdePrevenodaTorturaeoutrosTratamentosouPenasCruis,
DesumanosouDegradantes".Disponvelem<http://pfdc.pgr.mpf.gov.br/atuacao
econteudosdeapoio/publicacoes/tortura/relatorio_visita_ao_Brasil_
subcomite_prevencao_tortura_jun2012>[Links].
PAESMACHADO,Eduardo&ALBUQUERQUE,CarlosLinhares.(2006),"Thehazing
ofpolicerecruits:initiationtoorganizationandresistancetopolicingreformin
Brazil".In:DAUC,Franoise&SIECAKOZLOWSKI,Elisabeth.Dedovshinainthe
postsovietmilitary:hazinzofRussianarmyconscriptsinacomparative
perspective.Stuttgart,IbidemVerlag,pp.237264.[Links]
______&NASCIMENTO,AnaMrciaDuarte.(2011),"Bankemployeesdon'tgoto
Heaven:processesofvictimizationofbankemployeesforviolentcrimes".In:
HUTCHERSON,AudreyN.(ed.).Psychologyofvictimization.NewYork,Nova
SciencePublishers,pp.81106.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

38/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

______&RICCIOOLIVEIRA,MariaAnglica.(2009),"Ojogodeescondeesconde:
trabalhoperigosoeaosocialdefensivaentremotoboysdeSalvador".Revista
BrasileiradeCinciasSociais,24(70):91106,jun.[Links]
PAIXO,AntnioLuiz.(1987),Recuperaroupunir?ComooEstadotratao
criminoso.SoPaulo,Cortez.[Links]
PREZ,DeannaM.,GOVER,AngelaR.,TENNYSON,KristinM.&SANTOS,SaskiaD.
(2010),"Individualandinstitutionalcharacteristicsrelatedtoinmatevictimization".
InternationalJournalofOffenderTherapyandComparativeCriminology,54(3):
378394.[Links]
PORTO,Roberto.(2007),Crimeorganizadoesistemaprisional.SoPaulo,Atlas.
[Links]
RAMALHO,JosRicardo.(2002),Omundodocrime:aordempeloavesso.So
Paulo,IBCCRIM.[Links]
S,AlvinoAugustode.(1996),"Vitimizaonosistemapenitencirio".Revistado
ConselhoNacionaldePolticaCriminalePenitenciria,1(8):1523.[Links]
SALLA,Fernando.(1999),AsprisesemSoPaulo:18221940.SoPaulo,
Annablume/Fapesp.[Links]
SNCHEZ,AlexandraRomaetal.(2007),"AtuberculosenasprisesdoRiode
Janeiro,Brasil:umaurgnciadesadepblica".CadernosdeSadePblica,23(3):
545552.[Links]
SPARKS,Richard,BOTTOMS,AnthonyE.&HAY,Will.(1996),Prisonsandthe
problemsoforder.Oxford,ClarendonPress.[Links]
STOWELL,J.I.&BYRNE,J.M.(2007),"Doeswhathappensinprisonstayin
prison?".In:BYRNE,J.,HUMMER,D.&TAXMAN,F.S.Thecultureofprison
violence.Boston,Pearson.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

39/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

SYKES,GreshamM.(1958),Thesocietyofcaptives:astudyofamaximumsecurity
prison.Princeton,NJ,PrincetonUniversityPress.[Links]
VIGGIANI,N.(2007),"UnhealthyPrisons:exploringstructuraldeterminantsof
prisonhealth".SociologyofHealth&Illness,29(1):115135.[Links]
WALKLATE,Sandra.(2003),Understandingcriminology:currenttheoretical
debates.Buckinghan,Philadelphia,OpenUniversityPress.[Links]
WARD,Tony.(2004),"Stateharms".In:HILLYARD,P.,PANTAZIS,C.,TOMBS,S.&
GORDON,D.Beyondcriminology:takingharmseriously.London,PlutoPress.
[Links]
WOLFF,Nancyetal.(2007),"Physicalviolenceinsideprison:ratesofvictimization".
CriminalJusticeandBehavior,34(5):588599.[Links]
______&SHI,Jing.(2011),"Patternsofvictimizationandfeelingsofsafetyinside
prison:theexperienceofmaleandfemaleinmates".Crime&Delinquency,57(1):
2955.[Links]
______&BACHMAN,Ronet.(2008),"Measuringvictimizationinsideprisons".
JournalofInterpersonalViolence,23(10):13431362.[Links]

Textorecebidoem3/8/2012
Aprovadoem24/1/2013

1.ParaS(1996,p.15),avitimizao"umprocessopeloqualalgum(quepode
serumapessoa,grupo,umsegmentodasociedade,pas)tornaseoueleitoa
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

40/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

tornarseumobjetodaviolnciaporpartedeoutrem(quetambmpoderseruma
pessoa,grupoetc.)".Avitimizaotambmpodesersocioestrutural(delitos
relacionadoscomdio,situaessociaisespecficasetc.),coletiva(contraumgrupo
oupopulaointeira)einstitucional,quesereferevitimizaodeumainstituio
ouporumainstituio.Estaltimainteressaaestetrabalho,postoqueacontece,
commuitafrequncia,emlugarescomoapriso(cf.Colorado,2006).
2.DadosdoMinistriodaJustia,relativosajunhode2010,mostramquecercade
11%dessaspessoasestocustodiadasemdelegacias.
3.DadosdoInternationalCentreforPrisonStudies,doKing'sCollegeLondon,
disponveisem<http://www.prisonstudies.org/info/worldbrief/wpb_stats.php?
area=all&category=wb_poptotal>,consultadoem27/6/2012.
4.Emcomparao,Birkbeck(2010)indicaquenosEstadosUnidosarelao
guarda/internoeraemmdia1:23e,naVenezuela,1:65.
5.Astaxasqueindicamque20,6%dapopulaofoivtimade,nomnimo,uma
ameaa/agresso(cf.Borges,2008,p.88)somenoresdoqueasencontradas
nesteestudo.Considerandoqueosparticipantesdapesquisaestavamnosistema
prisionalemmdiapor4anose7meses,utilizamostaxasdeprevalnciade
vitimizaodapopulaoemgeral,nosltimoscincoanos,parafinsdecomparao
meramenteilustrativacomosnossosachados,enoconclusiva,emvirtudeda
metodologiaqueempregamos.
6.Naprimeiratabela,abasedeclculoonmerototaldeeventosreportadose,
nasegunda,onmerototaldeinternosquereportaramteremsidovitimizados.
Dessaforma,foramconsideradas,noprimeirocaso,asvitimizaesmltiplase
repetidase,nosegundo,apenasavitimizaomltipla.
7.Valelembrarqueconsideramosapenasasvitimizaesrelatadascomotaispelos
participantes.Logo,emboranopossamosafirmarqueafrequnciaencontrada
retrateosnmerosreaisdasocorrncias,podemossustentarqueestasestomais
presentesnocotidianodecadaumdelesapontodeseremcitadas.plausvel
tambmsuporqueosdadosindicamumaestimativamnimadevitimizaose
levarmosemcontaquemuitosdosinternosnoestopreparadosparaadmitirque
foramagredidosouagrediramalgum.
8.Emcontraste,KimmetEdgar,IanO'DonnelleCarolMartin(2003)encontraram
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

41/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

dadosinferioresentreadultosemprisesbritnicas,envolvendoosdiversostipos
devitimizaoemtelanomsanteriorpesquisa.Taisndicesso:agresso
(19%),ameaasdeviolncia(26%),roubo(4%)erouboemcela(34%),abuso
verbal(26%)eexcluso(7%)(Tabela2).Porsuavez,oestudodeWolffetal.
(2007)com7221homensadultospresosmostrouque25%delesforamagredidos
pelosparesnoperododeencarceramento.
9.Asconsequnciasdaprisopodemsernecessrias,acessriaseabusivas.As
necessriasestorelacionadascomaperdadeliberdadeecomtudoqueadvm
disso:disrupodafamliaedoslaossociais,umestadodeexistnciacompulsrio
eanecessidadedeconformidadesregras.Asacessriasso:dietacompulsria,
meiosderepousodesconfortveis,exclusodasociedade,associaoforadacom
companhiasindesejadas,ausnciadosmeiosdecomunicaocomomundo
exterior,trabalhoforadoouociosidadecompulsria.Asabusivasouexcesssivas
seriamatorturadissimulada,noconsistentecomanossacivilizao(cf.Bentham,
s/d,apudMouat,1891).
10.Entendidascomopolosextremosdeumcontinuum,aviolnciainstrumental
estvoltadaparafins,enquantoaviolnciaexpressivasereferesagresses
impulsivasouafetivas(cf.Chambliss,1967CohneRotton,2003).
11.Avitimizaodivideseem:primria(relativasconsequnciasfsicas,
econmicasoupsicossociaisdeumdelito),secundria(derivadadasrelaesda
vtimacomajustiaesuasredessociais)eterciria(comportamentodevingana
causadopelaagressosofrida)(cf.Colorado,2006).Avitimizaoprimriapode
serdiretaouindireta.Enquantoaprimeirarefereseaseralvodeviolncia,a
segundaremeteaotestemunhoouinformaosobreatosviolentoscontrapessoas
prximas(cf.Crdia,s/d).Ambaspodem,ainda,sermltiplasourepetidas.A
vitimizaomltipladecorredaexposioatiposdistintosdeviolncia,ea
repetida,aomesmotipodeviolnciaoucrime(cf.Hope,2001).

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons

Av.Prof.LucianoGualberto,315
05508010
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

42/43

12/08/2016

Processossociaisdevitimizaoprisional

SoPauloSP
Brasil
temposoc@edu.usp.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010320702013000100013&lng=pt&nrm=iso

43/43

Você também pode gostar