BNGL NVERSTES

UZAKTAN ETM UYGULAMA VE ARATIRMA MERKEZ

ATATRK LKELER VE NKILP TARH DERS NOTLARI

1. HAFTA KONULARI

NKILP TARH KAVRAMLARI

OSMANLI DEVLETNN KNN VE DI NEDENLER

A)NKILP TARH KAVRAMLARI
1.nklp: Kelime anlam ile deime, bir halden baka bir hale dnmeyi ifade eder. nklp; Arapa kalp
kelimesinden gelmi olup, bir milletin sahip olduu siyasi, sosyal ve askeri alanlardaki kurumlarn devlet
eliyle makul ve ll metotlarla kkl bir ekilde deitirilmesi olarak tanmlanmaktadr.
2.htilal: Kelime anlam ile bozukluk, bozulma, karklk, dzensizlik anlamlarn ifade eder.
3.Askeri darbe, Hkmet Darbesi: Sistem iinden baz g gruplarnn i bandaki hkmeti zorla
hkmetten el ektirmeleri durumudur.
4.Islahat: Siyasal sistemin zne dokunmadan, siyasal sistemin yaamasn salamaya ynelik sistem ii
yeniden biimlendirmelere slahat denir. Islahat o gn iin devleti ynetenler gerekletirir. Yani sistemin
ynetim kademesinden gelen yaplandrmalardr.
5.Smrgecilik: Genellikle bir devletin baka uluslar, devletleri, topluluklar, siyasal ve ekonomik
egemenlii altna alarak yaylmasdr.
6.Monari: Bir hkmdarn devlet bakan olduu bir ynetim biimidir.
7.Oligari: Sadece belirli bir grubun bir lkeyi ynetmesiyle ortaya kan ynetim biimidir.
8.Teokrasi: Dini otorite organlarnn siyasi otorite organlar yerine devlet idaresini elde tuttuu devlet
biimidir.
9.Merutiyet: Merutiyet, bir hkmdarn bakanl altnda parlamento ynetimine dayanan ynetim
biimidir.
10.Cumhuriyet: Hkmet bakannn, halk tarafndan belli bir sre iin ve belirli yetkilerle seildii
ynetim biimidir.
11.Milli rade: Ulusa kullanlan ve hibir gcn etkileyemeyecei kuvvet.
B) OSMANLI DEVLETNN KNN VE DI NEDENLER
1. Nedenler
1.1.Merkezi Ynetimin Bozulmas
Osmanl Devleti, eski Trk hkimiyeti telakkisine gre veraset usulyle tahta geen hanedan mensuplarnca
ynetiliyordu. Devletin banda Osmanl hanedanna mensup bir hkmdar vardr. ktidar hanedan
yelerinin ortak maldr. Osmanl Devleti gibi mutlakyetle ynetilen devletlerde padiahn kiilii ynetim
zerinde ok etkili oluyordu. Bu yzden onlarn eitimine ok zen gsteriliyordu. I.Ahmet dnemine kadar
uygulanan sancaa kma gelenei, bu dnemden sonra terk edilmi, onu yerine ehzadeler oda hapsinde
tutulmutur. Eitim ve tecrbe bakmndan son derece yetersiz olan bu uygulama nitelikli padiahlarn
yetimesine engel olmutur. Yine I.Ahmet dneminde taht kavgalarn engellemek iin ekber ve ered usul
gelmitir. Yani en yal ve olgun olan padiah olsun diye ancak bu uygulamada pek mmkn olmam,
Padiahn bir kk kardei sra beklerken tahta oturan padiahn ocuklar yetiip gelmitir. Baa gelen
padiahn tecrbesizlii dier kurumlara da yansmtr.
1.2. Ordu ve Donanmann Bozulmas
Osmanl askeri tekilat balca u ksmlardan oluuyordu: Kapkulu Oca, Tmarl Sipahiler (Eyalet
askerleri) ve Donanma. Osmanl Ordusu balangta yaya ve msellemlerden (atl) oluan, sava
zamanlarnda toplanan bir u beylii ordusu niteliindeydi. Devletin kurulmasndan sonra yaanan
gelimelere paralel olarak ordu da yeniden tekilatlandrld. Devlet tam olarak tekml ettiinde Osmanl
kara ordusu Yenieri Oca (Kapkulu) ve tmarl sipahiler olmak zere iki ksmdan oluuyordu.
Fetih temeli zerine kurulan Osmanl Devletinde merkezi ynetimdeki bozulmalara birlikte orduda da
bozulmalar balad. Bunun balca nedenlerini yle sralamak mmkndr.
Askeri kanun ve geleneklere (Kanun-u Kadim) aykr olarak ocaa asker alnmas.
Maalarn dzenli alamayan yenierilerin savaa gitmek istememesi
Yenierilerin evlenmelerine ve esnaflk yapmalarna izin verilmesi

Padiahlarn ordunun banda sefere kmamalar bununla birlikte ordu zerindeki etkinliklerini
yitirmeleri gibi sebepler askeri tekilatn bozulmasnn sebepleri arasnda gsterilebilir.

1.3. Eitim Sisteminin Bozulmas

Osmanlda lmiye tekilat olarak adlandrlan eitim kurumlarnn temelini medreseler oluturmaktayd.
Medreseler dini ve pozitif ilimlerin okutulduu ayn zamanda devlete memur yetitiren okullard. Osmanlda
ilk medrese Orhan Bey tarafndan znikte kurulmutur. Fatih devrinde kurulan Sahn- Seman Medreseleri
uzun yllar hizmet vermilerdir. Osmanl eitim kurumlarndan biri de Enderun Mektebidir. Sarayda bulunan
Enderun Mektebin de st dzey ynetici, saray hizmetkr, mimar, doktor, gibi alanlarda hizmet grecek
renci yetitirilmitir.16. yzylda eitim sisteminde bozulmalar ba gstermitir. Medreselerde pozitif
bilimler terk edilmi sadece dini bilimler gsterilmeye balanmtr. Mderrislik babadan oula geen (beik
ulemas) bir meslek haline gelmitir. Zamanla yozlaan medreseler ve ilmiye tekilat yeniliklerin karsnda
yer almtr. Eitim sisteminin temelini oluturan medreselerin an gerisinde kalmas ve Avrupada eitim
alannda meydana gelen yeniliklerin takip edilmemesi, Pozitif bilimlerin medreselerin mfredatndan
karlmas gibi sebepler eitim sistemin bozulmasna sebep olmutur. Bu durum devleti an gerisinde
brakarak devletin knde nemli rol oynamtr.
1.4. Ekonominin Bozulmas
Osmanl ekonomisi byk lde zirai ekonomiye dayanyordu. Dirlik sistemi ierisinde topra ileyenler
gelirlerine gre vergilendirilirdi. Devlet ykseli dneminde olduka iyi ileyen bir maliye sistemine sahipti.
Devlet tanamayan arazi geliri vergisi yannda kkba ve bykba hayvanlarn saymn yaparak dzenli
ekilde vergisini almaktayd. Bundan baka deniz ticareti, liman ve gmrk gelirleri hazinenin dier
gelirleriydi. Ayrca kazanlan zaferden elde edilen ganimetin 1\5i devlet hazinesine gelir tekil etmekteydi.
Fakat zamanla dier kurumlardaki gerilemelere paralel olarak ekonomide byk bir gerileme balamtr.
Bunlarn balca sebeplerine bakarsak;
Avrupa devletlerine verilen kapitlasyonlar, sanayi inklabnn Osmanl devletinde
gerekletirilememesi ve sanayi rnlerinin yerli Osmanl el sanatlarn eritmesi.
Kaybedilen savalar ve artan askeri gelirler.
Artan rvet ve suiistimal olaylar ve devlet adamlarnn bu alanlardaki yetersizlikleri.
Corafi keifler sonucu dnya ticaret yollarnn deimesi ve Osmanl lkesinin daha nce elinde
tuttuu ticari avantajlar kaybetmesi ekonomik yapnn bozulmasndaki etkenler arasndadr.

2.D Nedenler
2.1. Rnesans, Reform Hareketleri ve Corafi Keifler
Osmanl devleti kurulduktan ksa bir sre sonra hzla ykselerek an en gl devletlerinden birisi haline
geldi. Bu srada dnyann nemli ticaret yollarn kontrol altna almt. Hal seferlerinden itibaren dou
dnyasn ve onun zenginliklerini tanyan Avrupallar hep o zenginliklere kavumay dnmlerdir. 16.
Yzyldan itibaren Rnesans ve Reform hareketleri sonucunda bat dnyas bilimsel almalara ynelmitir.
Gemi yapm, pusula gibi gelimeler yolculuklar kolaylatrmtr. Bu yolculuklar esnasnda yeni yollarn
bulunmasyla Osmanl ticaret yollar kullanlamaz hale gelmitir. Akdeniz ticaret yolu nemini yitirmitir.
Bu durum Osmanl ekonomisine zarar vermitir.
2.2.Kapitlasyonlar
Kapitlasyon yabanc bir devlet uyruunun oturduu ve i yapt illerde o lkenin vatandalarna
tannmayan baz ayrcalklardan yararlanmasna denilir. Bu ayrcalklar ekonomik, kltrel adli ve mali vb.
olabilir. 1535 tarihinde Fransaya verilen imtiyazlar ticari nitelik tamaktadr. Fransaya tannan bu
ayrcalklar zamanla tm Avrupal devletlere tannmtr.
Avrupadaki sanayi inklb ve fabrikasyonla birlikte, kapitlasyonlarn tand dk gmrk verileriyle iyi
bir Pazar nitelii tayan Osmanl Devleti Avrupal devletler iin ekici bir yer olmutur. Zayf Osmanl
sanayisi bunlarla yaramam byk darbeler yemitir.

2.3. Sanayi nklb

Sanayi inklb 18. Yzyln ortalarnda balayp 20. Yzyln balarna kadar sren uzun bir dnemi ierir.
Bu dnemde bat Avrupada meydana gelen bilimsel ve teknolojik gelimeler neticesinde buhar gcyle
alan makineler endstrinin birok alannda kullanlmaya balamtr. Osmanl Devleti Avrupadaki
bilimsel ve teknolojik gelimelerin uzanda kald gibi zamanla Avrupa devletlerinin ucuz yolla ham
madde temin ettikleri ve rettikleri mallar geni imtiyazlarla pazarladklar bir lke haline gelmitir. Avrupa
sanayisi ile rekabet artlarn yitirmi olan Osmanl sanayisi hzla bir k sreci iine girmi, ekonomik
ve mal acdan kntye srklenmitir.
3.3. Fransz htilali
5 Mays 1789da Fransz htilali devlet ve toplum hayatnda nemli deiikliklere sebep olmutur. htilalin
ortaya koyduu dnce akmlar siyasi, sosyal, ekonomik ve askeri alanlarda getirdikleri ve bunlarn
etkileriyle gnmze kadar byk deiikliklere ve gelimelerin meydana gelmesine yol amtr.
Bu ihtilalden sonra ortaya kan zellikle milliyetilik hareketleri Osmanl Devleti gibi imparatorluk
yapsndaki ok uluslu devletler iin byk bir yknt kayna olmutur. Bundan dolay Osmanlda en ok
Balkan blgeleri etkilenmitir. Blgede isyanlar ve bamszlk hareketleri balamtr. Bunun sonucunda
Osmanl da ayrlmalar balamtr. Bu durum Osmanly olumsuz etkilemitir.
4.3. ark Meselesi
1071 ylnda Hristiyan bat lemine kar kazanlan ilk zaferden sonra Trklerin batdaki ilerlemeleri alt
asr devam etti. Srekli savunma durumunda olan bat lemiTrklerin ilerlemelerini durduramam ve bu
mcadele ark meselesinin temelini oluturmutur. ark meselesi tabiri ilk kez 1815 de 1. Viyana
Kongresinde kullanlmtr. Zamanla bu tabir Osmanl Devletini nce Balkanlardan sonra da Anadoludan
atarak devleti paralama olarak kullanlmtr.
KAYNAKA
Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, (Komisyon), Okutman Yaynclk, Ankara, 2011.
Balangtan Gnmze Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Editr) Temuin Faik Ertan, Siyasal Kitapevi, 2011,
Ankara.
DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedi, Ankara, 2010.
DOANAY, Rahmi; AIKSES, Erdal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi ve Atatrk lkeleri, Manas Yaynclk,
Elz, 2006.
DOAN, Orhan, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Ankara, 2010.
Trk nklp Tarihi ve Atatrk lkeleri, (Editr) E. Semih Yaln, Berikan Yaynevi, Ankara, 2010.
Trk nklp Tarihi, (Editr) Hasan Babacan, nc Kitap, Ankara, 2012.

2. HAFTA KONULARI
OSMANLI DEVLETNDE XVII, XVIII ve XIX YZYILLARDA YAPILAN ISLAHAT
(YENLEME) HAREKETLER
A- XVII YZYIL ISLAHATLARI
I Ahmet (1603-1618)
Osmanl Devleti kuruluundan beri bir veraset sistemi yoktu. ehzadelerin hepsi tahta geme hakkna
sahipti. I. Ahmet tahta ktnda henz 15 yandayd ve ocuu yoktu. O yzden kardei Mustafay
ldrmemiti. ocuklar olduu zaman kardeini ldrmeye niyetlendiyse de zellikle babas III. Mehmetin
19 kardeini ldrmesi asker ve halk arasnda ok olumsuz tesir uyandrd. Bunun zerine kardeini
ldrmedi.
Bu dnemde ehzadelerin sancaklara gnderme geleneine son vererek Osmanl veraset sisteminde
deiiklie gidildi. Buna gre ehzadeler sancaklarda deil sarayda kendileri iin imirlik (Kafes Usul)
ad verilen dairede adeta hapis tutularak yaamaya baladlar. Burada eitim alan ehzadeler Ekber ve
Ered usulne (En byk ve en akll) gre tahta gemeye baladlar.
NOT: Kafes usul sonucunda tahta geen padiahlar ynetimde sancaklara gnderilmedikleri
ynetim becerilerini gelitirememi ve deneyimsiz kalmlardr. Ayrca bir nevi hapis hayat yaadklar iin
silik karakterli olarak yetimiler devlet idaresinde etkili olamamlardr. Bu da merkezi otoritenin
bozulmasnn en nemli nedenlerinden biri oldu.
I Ahmet dneminde sadrazam olan Kuyucu Murat Paa Celali isyanlaryla mcadele etti Bu
isyanlar iddetle bastrlmasnda Murat Paann nemli rol oynamtr.
II Osman (Gen Osman) (1618-1622)
I. Ahmet 1603te vefat etmesiyle ekber ered usulne gre I. Mustafa tahta gemiti. Ancak I.
Mustafann akli dengeleri pek yerinde olmad ve tedavinin de sonu vermedii gzlenince 97 gn sonra
tahttan indirilmi ve yerine I. Ahmetin en byk olu II. Osman tahta oturmutur. 1620de Lehistana kar
zafer kazanmas onu ecdad gibi cihangir bir padiah olma arzusuna kaplmasna sebep oldu. 1621
Lehistana kar Hotin Seferi dzenledi. Ancak Hotin Seferi'nde istedii neticeyi alamad. Hotin Seferinde
yenierilerin disiplinsizlikleri padiahla yenierilerin arasnda souk rzgarlarn esmesine neden olmutur.
yle ki padiah tebdili kyafet etmeden sokakta grd yenierileri alenen aalad, kovalad ve
dverek yaralad dahi oluyordu. Ayrca yenieri ocan kaldrmaya dair bir teebbste bulunduu yeni bir
ordu kurmak istedii iddia edildi. II. Osmann yenierilere kar tutumu ve dneminde yapt baz
uygulamalar ona kar bir cephenin olumasna neden olmutur. Bu uygulamalar;
Osmanl Devleti'nde eyhlislam Esat Efendinin kz ile evlenerek saray dnda evlenen ilk padiah
olmas. (Saray ile halk kaynatrmak amacyla) Tebdili kyafet yapmadan sokaklarda dolaarak Osmanl
halk nezdinde kendini sradanlatrmas. Osmanl padiahlarnn Hacca gitmesi uslden olmamasna ramen
Hacca gitmekte srar etmesi adeta barda taran son damla oldu bunu zerine yenieriler isyan etti. II.
Osman yenieriler tarafndan Yedikuleye gtrld II. Osmann direnmesine ramen boynuna atlan bir
kementle yakalanp bouldu. Bu olayla Osmanl tarihinde ilk kez bir padiah yenieriler tarafndan
ldrlm oldu.
IV MURAT (1623-1640)
IV. Murat tahta 12 yanda gemi o gne kadar tahta geen padiahlar ierisinde en ya en kk
olan padiaht. Kk yata tahta getii iin 10 kadar iktidarda Ksem Sultan etkin olmutur. Zamanla
iktidar dizginleri eline alan IV. Murat ynetimde sert tedbirler almak suretiyle Osmanl ynetimini
glendirmeye almtr. zellikle Celali syanlar bastrlm olmasna ramen zamanla eitli zorba
guruplar ortaya km bunlar IV. Murat dneminde ortadan kaldrlmtr.

Devletin iinde bulunduu durumu tespit edip slahat giriimlerinde bulunmak iin devlet
adamlarndan devlet ilerinde var olan aksaklklarn tespit edilmesi ynnde raporlar hazrlatmtr Bu
raporlarn en nls Koibey tarafndan sunulan Koi Bey Risalesi dir Fakat bu raporlar gerektii gibi
uygulanamad ki, ttn, gece sokaa kma yasa uygulad. Kapkulu ordusu ve tmarl sipahileri disiplin
altna ald zellikle Badat ve Revan seferleri ve sonucunda Badatn tekrar almas Revan fethi i IV.
Murat dneminin en nemli olaylarndandr. Nihayet Osmanl-ran arasnda Kasr- irin Antlamas
imzalanm ve uzun sre devam edecek olan Osmanl-ran snrlar izilmi oldu.
TARHUNCU AHMET PAA (1651-165)
IV. Mehmet zamannda veziriazam olan Tarhuncu Ahmet Paa hazine an kapatmak, para
deerindeki istikrarszl kaldrmak, gmrk gelirlerini artrmak, saray ve tersane harcamalarn azaltmak
ve yolsuzluu nlemek iin gayet ciddi almalar yrtt. Osmanl Devletinde ilk defa olarak devletin
gelirlerini ve harcamalarn ayrntlarla renip bir devlet btesi hazrlamak iin bir kurul kuruldu. Osmanl
Devleti maliye sisteminde ilk kez olarak gelecek yl iin, yani 1652 ylnda balayan yl iin Tarhuncu
btesi ad verilen bir bte defteri hazrland. Bu ayn zamanda Osmanl Devletinde gelir ve giderleri
belirleyerek yaplan ileriye dnk ilk denk bte olma zelliine tar.
Ancak Tarhuncu Ahmet Paa'nn yapm olduu dzenlemeler zellikle saray kadnlarn ve aalarn
rahatsz etti. Bu gelimeler bunlarn yapm olduu entrika sonucu idam edildi
KPRLLER DEVR (1656-1699)
Osmanl Devleti'nde artl sadrazamla gelen kprller, rahat alabilmek ve can gvenliklerini
salayabilmek amacyla devletten u isteklerde bulunmulardr. Bu istekler; Saray mensuplar devlet ilerine
karmayacaklar ve yaptklar yeniliklere kimsenin mdahale etmeyecekti. Yaptklarndan sorumlu
tutulmamalar ve yarglanmadan cezalandrlmamalar gibi istekleri kabul edildi.
Kprller devrinde srasyla; Kprl Mehmet Paa, Kprl Fazl Ahmet Paa, Kprl Fazl
Mustafa Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paa ve Amcazade Hseyin Paa sadrazamlk yapmlardr
Kprller dnemi Duraklama Dnemi ierisinde bir Ykselme Dnemi olarak bilinir
Kprller bu dnemde i isyanlar durdurulmu, nemli yerler (Girit, Uyvar) alnm, donanma ve
askeri yap dzenli hale getirilmi ve ekonomik bozukluklar byk lde giderilmitir. Kprllerden
sonra devlet yaps yeniden bozulmutur.
XVII Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri
Bu dnemde yaplan slahatlarn temel amac devletin bozulan dzenini yeniden salamak ve
zellikle Kanuni Devrini yeniden ihya etmek iin slahat giriimlerinde bulunulmutur. Osmanl Devleti
kendini Avrupadan stn grd iin yaplan slahatlarda Avrupa'daki gelimeler pek dikkate
alnmamtr. O yzden bu dnemde yaplan slahatlarda Avrupa etkisi grlmemitir. Genel olarak
slahatlar yzeysel olmu ve kiiye bal kalmtr Islahatlarn uygulanmasnda bask ve iddet esas
alnmtr Islahatlar arlkl olarak askeri alanda yaplmtr Islahatlarda halk destei olmamtr
Islahatlara Yenieriler, ilmiye snf ve saray evresi sert tepkiler gstermitir
B- XVIII. YZYIL ISLAHATLARI VE ZELLKLER
III. AHMET (1703-1730)
III. Ahmet dnemi slahatlar; zellikle 1718 Avusturya ile yaplan Pasarofa Antlamas ile 1730
Patrona Halil syan arsndaki dnemi kapsar. Tarihte Lale Devri olarak adlandrlan bu dnem batdaki
gelimelerin yakndan takip edilmeye ve yaplan slahatlarda da Bat etkisinin gzlenmeye balad bir
dnemdir. zellikle slahat hareketlerinde devrin sadrazam Nevehirli brahim Paann etkisi grlr.

Lale Devri Islahatlar (1718-1730)

'Lale Devri' adn air Yahya Kemal ve tarihi Ahmet Refikin Pariste yaptklar sohbete dayanr. Bu
sohbette Yahya Kemal bu dnemdeki yenileme gayretlerini Lale Devri olarak deerlendirmesi ve tarihi
Ahmet Refikin bu ismi beenerek o dnem zerine yazd kitabnda bu ismi kullanmasyla literatre
girmi oluyor. Padiah III. Ahmet, sadrazam Damat brahim Paa, Bat'da grdklerini Osmanl'ya aktaran
Fransa elisi Yirmisekiz Mehmet elebi, matbaay kuran brahim Mteferrika, Osmanl tarihinin en nemli
nakkalarndan Levni lakapl Abdlcelil elebi, divan iirinin ustas Nedim ve kard isyanla bu devrin
sonunu hazrlayan Patrona Halil bu dnemin en nemli figrleridir.
Damat brahim Paa Avrupay tanmann Osmanl d politikas iin olduuna inan ilk Osmanl
sadrazam olarak ilk kez Avrupann nemli merkezlerine geici elilikler almas fikrini savundu. Bu
balamda Avrupa elileriyle dzenli ilikiler kurdu. lk kez Avrupaya geici eliler gnderdi. (Bunlar;
Parise 28 elebi Mehmet, Viyanaya Mustafa Aa, Moskovaya Nili Mehmet Aa, ve Lehistana Mehmet
Aa). Bu eliler Avrupa ile ticari ve diplomatik iliki kurmaktan ziyade Avrupadaki teknik, bilimsel ve
sosyal gelimeleri takip etmeyi ve Avrupa devletlerinin politikalarn renmeyi amalamlar izlenimlerini
de raporlar olarak sunmulardr.
lk Trk matbaas Yirmi sekiz elebi Mehmetin olu Mehmet Said Efendi ve brahim Mteferrika
tarafndan III. Ahmetin ferman ve eyhlislamn fetvasyla 1727de kuruldu. brahim Mteferrikann
evinde kurulan bu ilk Osmanl matbaasnda dini kitaplar hari tarih, corafya ve edebiyata ait baz kitaplar
baslmtr. Matbaada baslan ilk eser Vankulu Lgati adl szlktr. Osmanl Devletinde binlerce insan
hattatlk yaparak geimlerini salyordu. Bu insanlar madur etmemek amacyla devlet nceleri matbaada
dini
kitaplarn
basmn
yasaklamtr.
Yenierilerden
oluturulan
bir
itfaiye
rgt
kurulmutur(Tulumbaclar). Yalovada bir kat imalathanesi kurulmutur. stanbulda bir kuma ve ini
imalathanesi almtr. lk defa iek hastal iin a bulunmutur. Ktphaneler almtr (En nemlileri
Enderun ve Yeni Cami ktphaneleridir).
Askeri alanda esasl bir slahat grlmemi, snrlarda baz kaleler ve istihkamlar yaptrlmtr.
Ayrca stanbul surlar onarlmtr. Dou klsiklerinden baz eserler Trkeye tercme edilmitir. Resim,
minyatr, edebiyat ve az da olsa bilim alannda gelimeler gzlenmitir. Avrupadan Rokoko ve Barok tarz
mimari rnek alnarak eitli eserler yaplmtr. Osmanl mimarisinin Avrupa mimarisinin etkisinde kalmas
sonucunda sivil mimari n plana kmtr. Osmanl Devleti bu dnemde sadece Douda ranla
savamtr.
Lle Devri adn bu dnemde yetitirilen laleden almaktadr. yle ki lale yetitirmek bu dnemde
moda oldu. Nadir yetien lale soanlar yksek mevkiler elde etmek iin kullanld ve en iyi srlar lale ve
bahe yetitiriciliine ait olanlard. zellikle Kathanede ina edilen Sadabad Kk bata olmak zere
buras dnemin cazibe merkezi ve elence yeri olarak n sald. Genel olarak elence hayatnn younlat
ve lale yetitirmenin bir yaam tarz haline geldii bu dnem de yaplan slahat giriimlerine halk tepki
duydu. Nihayet 1730da Patrona Halil syan meydana geldi Lale Devri son buldu III. Ahmette tahttan
indirildi.
I. MAHMUT-(1730-1754)
Mahmut orduya dzen vermenin ve Avrupa ordular gibi savaa hazrlanmann lzumunu anlam ve
bu ii Fransz asll Humbarac Ahmet Paaya (Kont d Boneval) vermitir. Osmanl ordusundaki
Humbarac ve Topu snfn slah etmi ve ordunun slah iin raporlar hazrlamtr. Subay yetitirmek
amacyla Kara Mhendishanesini kurmutur (1734). Bu Osmanl Devletinde Avrupa tarznda ilk teknik
okul almtr. Emrindeki ktalar Avrupa ordularnn dzenine gre rgtlemi, blk, tabur ve alay
rgtlerini oluturmutur.

III. MUSTAFA-(1757-1774)
Bu dnemin slahatlarn Sadrazam Koca Ragp Paa ve Fransz Baron d Tot yapmtr. III. Mustafa
lzumsuz masraflar keserek maliyede slahat yapt. lk defa bu dnemde i borlanma sistemi olarak esham
uygulanmtr. Bu dnemde Franszcadan matematik ve astronomiyle ilgili kitaplar tercme
edilmitir. Baron d Tot topu ve istihkam askerlerini slah etmitir. Avrupa tarz asker yetitirmek zere
Srat Topu Oca kurulmutur. Deniz subay yetitirmek amacyla Deniz Mhendishanesi kurulmutur.
eme faciasndan sonra tersane slah edilerek yeni bir donanma kurulmutur.
I. ABDLHAMT (1774-1789)
Devrin ileri gelen slahat devlet adamlar Halil Hamit Paa ve Cezayirli Hasan Paadr. Halil
Hamit Paa, Srat Topu Ocan genileterek mevcudunu artrmtr. stihkam Okulu ald. Lamc ve
Humbarac ocaklarnn gelimesi saland. Kara ve deniz kuvvetlerini slah etmek iin Avrupadan ok
sayda mhendis ve uzman getirilmitir. Yenierilerin saym yapld. Tmar sisteminde dzenlemeye gidildi.
Ulufe alm satm yasakland. Halil Hamit Paa maliyeyi dzeltmek iin almalar yapt. Ancak baarl
olamad.
III. SELM (1789-1807)
III. Selim dneminde yaplan slahatlara Nizam- Cedit ad verilmitir. Bu dnem slahatlarnn
arlk merkezini askeri slahatlar oluturmutur. Nizam- Cedit Ordusu kuruldu. Bu ordu yenierilerden
seilen ve Anadoludan getirilen askerlerden kurulmutur. Avrupa tarznda eitilen bu ordu ilk askeri
baarsn Akkada Franszlara kar kazanmtr. Ordunun giderleri iin rad- Cedit hazinesi kurulmutur.
III. Selim donanmaya nem vermi ve tersaneyi slah etmitir. Mhendishane-i Berr-i Hmayun (Kara
Mhendishanesi) ve Mhendishane-i Bahr-i Hmayun (Deniz Mhendishanesi) adyla okullar
geniletilmitir.
Avrupadaki gelimeleri takip etmek ve Osmanl Devleti hakkndaki dncelerini renmek
amacyla Avrupann nemli merkezlerinde srekli elilikler kurulmu, Paris, Londra, Viyana ve Berline
eliler gnderilmitir. lke parasnn deerini korumak iin yerli mal zendirilmitir. Resmi devlet
matbaas kurulmutur. lmiye snfnn slah iin alld. Yeni kitaplar tercme edilmi ve Franszca
devletin ilk resmi yabanc dili haline getirilmitir. III. Selim tarafndan yaplmak istenen slahatlar;
yenierilerin tepkisi, devlet adamlarnn lks ve israfa dalmalar, rad- Cedit hazinesi iin konulan vergilerin
toplumda meydana getirdii huzursuzluk ve yabanc elilerin aleyhte propaganda yapmalar gibi
nedenlerden dolay baarl olamamtr.
Kabak Mustafa syanyla III. Selim ldrlm (1807) ve Nizam- Cedit slahatlar ortada
kalmtr.
XVIII. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri
Osmanl Devletinde 18. yyda yaplan savalarda toprak kaybetmeye balamas zerine yaplan
slahatlar Avrupann gerisinde kaldn anlam ve Avrupay rnek alarak yenilikler yapmtr. Islahatlar
padiah ve devlet adamlar tarafndan yaplm, halkn slahatlar konusunda bir istei ve destei olmamtr.
Savalarn yenilgiyle sonulanmas ve toprak kayplarnn devam etmesi, slahatlarn daha ok askeri
alanda yaplmasna neden olmutur. zellikle yenierilerin tepkileri yznden slahatlar devaml
olamamtr. XVII. yzyl slahatlarna gre daha esasl slahatlar yaplmtr. Ancak, olaylarn sebepleri tam
tehis edilemedii iin slahatlarla amalanan hedefler gerekletirilememitir. Islahatlar yzeysel kalm
devletin zlmesi durdurulamamtr.

C- XIX. YZYIL ISLAHATLARI

Osmanl tarihinde 19. Yzyl, lber Ortaylnn da deyimiyle mparatorluun en uzun yzyln ifade
eder. zellikle Avrupada gelien sanayi devrimi sonras yaanan ekonomi ve askeri teknoloji alanndaki
gelimeler dnya siyasi tarihinin akn ok ciddi etkilemitir. Osmanl Devletinin bu yzylda yapmaya
alt slahatlar Avrupadaki bu gelimeleri yakalayabilmek adna yaplan faaliyetlerdir. Ancak devlet bu
uzun yzylda ok farkl sorunlarla mcadele etmek zorunda kalm devlet kten kurtarlamamtr.
imdi bu dnemde gerekleen olaylara bir bakalm.
II. MAHMUT DNEM ( 1808 - 1839 )
ehzadelii dneminde III. Selimin onunla yakndan ilgilenmesiyle I. Ahmet dneminden beri
uygulanan kafes hayatna gre daha rahat bir ehzadelik dnemi yaad. Bu da onun daha iyi bir eitim
almasna olanak salad. zellikle devlet idaresi ve yaplacak reformlar hakknda iyi bir eitim ald.
III. Selim Kabak Mustafa syan ile tahtan indirilmesi zerine yerine IV. Mustafa geirildi. III.
Selimin slahat dzenlemeleri ortadan kaldrld. zellikle de Nizam- Cedit Ordusu datld. Bunun zerine
nc Selimi tekrar tahta oturtmak iin Rusuk yan Alemdar Mustafa Paa stanbula yrd.
Alemdarn askerleri saray kuatmken, tahtn kurtarmak isteyen IV. Mustafa III. Selimi ldrtt. Kardei
veliaht ehzade Mahmutun idamn da emretti ama Mahmut harem kadnlarnn yardmyla celltlardan
kamay baard. Alemdar askerleriyle saraya girdi ve Mahmutu tahta geirdi. Kendisi de Sadrazam oldu.
Sened-i ttifak (29 Eyll 1808)
Bu devirde, Osmanl Devletinin merkez otoritesi tarada byk lde bozulmutu. Rumeli,
Anadolu ve Msr gibi eyaletlerde yanlar deta bamsz idareler kurmulard. zellikle 18. yzyln
bandan beri zenginleen Rumeli topraklarnda ok gl toprak beyleri ortaya kmt. Bu artlarda,
Alemdar Mustafa Paa padiahn ve merkezi devletin otoritesini salamak iin gl ayanlarla bir anlama
yapmay ilk are olarak gryordu.
Bu maksatla valileri ve mehur ayanlar bakentte meveret-i ammeye davet etti. Bu ayanlarn pek
ou davete icabet etti ama Arnavutluktaki Tepedelenli Ali Paa gibi baz byk ayanlar gelmedi. 29 Eyll
1808de merkezi devletin ileri gelenleriyle ayanlar arasnda yaplan meveret sonucunda Sened-i
ttifak denilen belge ortaya kt. Bu belge vezirler ve dier st dzey devlet yneticileri, askeri ocak
temsilcileri ve baz ayanlar (toplam drt) tarafndan imzaland ve II. Mahmut tarafndan onayland.
Senedi ttifakn Genel zellikleri
Giri blmnde devlet otoritesinin sarsld ve bu durumun taraflarca belirtilerek devlet otoritesinin
tekrar tesis edilmesi iin bu anlamann imzalad ifade edilmitir.
artlar ksmnda ise; Ayanlar tarafndan padiahn otoritesi tannmakta, bunun yannda sadrazamdan
gelen her emrin padiah tarafndan gelmi gibi kabul edilmesi, hazinenin ve devlet gelirlerinin korunmas,
Ayanlarn idareleri altnda bulunan halkn vergilendirilmesinde adil davranlmas, stanbulda bir isyan
kmas halinde Ayanlarn ar beklemeksizin isyann bastrlmas iin faaliyete gemeleri gibi maddeleri
iermektedir.
Son ek ksmnda ise Burada, senedin devaml olarak uygulanabilmesi iin bundan sonra sadrazam ve
eyhlislam olacaklarn makamlarna geer gemez bu senedi imzalamalar ngrlmektedir. Ayrca Senedi ttifak'n ierdii koullarn srekli uygulanmasn bizzat padiahn denetleyecei ngrlmektedir.
Sened-i ttifak ierii itibariyle merkezi iktidar snrlandran baz maddeleri barndrsa da, Sened-i
ttifak douran siyasi art ve olaylar, uygulan ve daha sonraki olaylara etkisi asndan baktmzda, bu
belgenin Trkiyede demokrasi ve anayasaclk hareketlerinde nemli bir dnm noktas olduunu sylemek
olduka zordur. II. Mahmut bunu artlarn zorlamasyla geici olarak kabul etmi, sonrasnda Alemdar

Mustafa Paann Yenieriler tarafndan ortadan kaldrlmasna seyirci kalmtr. ktidar eline alan padiah
Senedi ttifak ve ayanlar ortadan kaldrp, merkezi idareyi yeniden kurmay temel bir gaye haline
getirmitir.
II. MAHMUT DNEM GENEL DURUM
Srp syan (1804-1878)
Sebepleri: Fransz htilalinin Milliyetilik, bamszlk ve hrriyet gibi fikirlerinin Srplar zerinde
etkili olmas. Osmanl-Rus ve Osmanl-Avusturya savalarnn Srbistan topraklar zerinde yaplmas ve bu
savalar srasnda Srbistan'n sk sk el deitirmesi Srbistan'daki Yenierilerin olumsuz davranlar ve
Rusyann kkrtmas sonucu isyan etmilerdir.
syann Aamalar: 1804'de Kara Yorgi liderliinde balad. 1806-1812 Osmanl Rus Sava
sonucunda Ruslarla imzalanan Bkre Antlamas'nda Srplara ilk kez baz ayrcalklar verildi. 1828-1829
Osmanl-Rus Sava sonucunda Ruslarla imzalanan Edirne Antlamas'nda Srplara zerklik verildi. 18771878 Osmanl-Rus Sava sonucunda imzalanan Ayestefanos ve Berlin Antlamas'nda Srbistan
bamszlna kavutu. Osmanl Devletinde "Milliyetilik" akmndan etkilenerek ayaklanan ilk topluluk
Srplar olmutur. Srp isyannn bu kadar uzun srmesi ve ge baarya ulamasnn temel nedeni Rusyann
dnda dier Avrupa devletlerinin desteini alamamasdr.
1806-1812 Osmanl-Rus Sava:
Fransann Osmanl devletini cesaretlendirmesi sonucu kt. Ancak Fransa 1807'de Rusya ile "Tilsit
Antlamasn" imzalayarak dostluk kurdu. Napolyon bu sralarda Avrupa ngiltere ve Osmanl dnda btn
Avrupay igal etmiti. Osmanl Devleti yalnz kalnca ngiltere'ye yaklat. Bu arada Ruslar da Osmanl
topraklarnda ilerliyordu. Avrupa'da siyasi ortam yeniden deimesiyle birlikte Fransa ile Rusya'nn aras
yeniden ald. Rusya'ya silahlarn eviren Fransa bu defa Osmanl Devleti'nin yannda yer ald. Fransa'ya
gvenemeyen Osmanl Devleti Rusya ile Bkre Antlamasn (1812) imzalayarak sava sona erdirdi.
Bkre Antlamasyla Rusya, Eflak ve Bodan ile birlikte igal ettii topraklardan ekilecek,
Beserabya blgesi ise Ruslar da kalacakt. Srplara ilk kez baz Bkre Antlamas ile ayrcalklar verildi.
Yunan syan (1821-1829)
Sebepleri: Fransz htilalinin getirdii, milliyetilik, bamszlk gibi fikirlerinin etkisi Rusya'nn ve
Avrupa Devletleri'nin kkrtmas. 1804 de kurulan Etniki Eterya Cemiyeti'nin almalar etkili oldu.
nce Eflak ve Bodanda isyan karld ancak blge halkndan gerekli destei alamadndan baarsz
oldu. 1821'de Mora'da balayan isyan ksa srede bymesi zerine II. Mahmut, Msr Valisi Mehmet
Ali Paa'dan yardm istedi. M. Ali Paa yardm karlnda II. Mahmut'tan Mora ve Girit valiliklerinin
kendisine verilmesini istedi. Osmanl ve Msr donanmas isyan bastrd ve Navarin limanna ekildi. Ancak
Yunan isyannn bastrlmas Batllarn iine gelmedi.
ngiliz, Fransz, Rus mttefik donanmas, sava bayra ekmek usulden olduu halde, bunu
yapmakszn limana girdi. Osmanl donanmas byle bir ey beklemedii anda birdenbire atee altna alnp
imha edildi. (20 Ekim 1827) Donanmas yok olan, Yenierileri de az nce ortadan kaldran, yeni modern
ordusu henz ekirdek halinde bulunan II. Mahmut, Avrupann basksna kar koyamad. Bu arada
Romanya da Girit, Tesalyann da Osmanldan koparlmas ile tehdit edildii iin, Rusya ile Edirne
Antlamasn imzalad. Tarihte ilk defa, Avrupann 6. byk ehri olan Edirneye kadar gelen Ruslar,
btn Trk topraklarndan ekildi. Yalnz Yunanistana bamszlk koparmakla yetindi; bylece,
Balkanlardaki Ortodokslar arasnda koruyucu rolne sahip kmay umuyordu.
Edirne Antlamasna gre; Eflak-Bodan ve Srbstan'a zerklik verildi. Yunanistan bamsz
olacakt. Rus ticaret gemileri boazlardan geebilecekti. Prut nehri snr olacakt. Osmanl Devleti sava
tazminat verecekti. Osmanlnn Yunan isyan ve Rus savayla uramasn frsat bilen Fransa 1830' da
Cezayiri igal etti.

Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn syan (Denize den ylana sarlr.)
Yunan isyannn bastrlmasnda II. Mahmut'a yardm eden Msr valisi Kavalal Mehmet Ali
Paa'ya vaad edilen yerlerin verilmemesi. Mehmet Ali Paa'nn Navarin olayndan sonra padiahtan izin
almadan ordu ve donanmasn geri ekmesi. 1828-1829 Osmanl-Rus savanda yardm istenildii halde
Mehmet Ali Paa'nn yardm gndermemesi gibi olaylar II. Mahmut ile M. Ali Paa arasnda gerginlie
sebep oldu.
II. Mahmut, Mehmet Ali Paa'y grevden almak iin hazrlanrken Mehmet Ali Paa'nn olu
brahim Paa, zerine gnderilen padiah kuvvetlerini yenerek Konya'ya ilerledi. Bu zor durum karsnda
padiah yabanc devletlerden yardm istedi. ngiltere ve Fransa bu istee kaytsz kaldlar. II. Mahmut son
are olarak (denize den ylana sarlr diyerek) Rusya'dan yardm istedi. Bir Rus donanmas stanbul
boazn geerek Bykdere nlerine demirledi. Osmanl Rus yaknlamas ngiltere ve Fransa'y
telalandrd. Hemen devreye girerek Mehmet Ali Paaya bask yaptlar. Bunun zerine Mehmet Ali Paa
ile II. Mahmut arasnda Ktahya Antlamas imzaland. (14 Mays 1833)
Ktahya Antlamasna gre; Mehmet Ali Paa'ya Msr ve Girit valiliklerine ek olarak Suriye
valilii de verilecek. Olu brahim Paa'ya da Cidde valiliine ek olarak Adana Muhassll (O blgenin
vergilerini toplama hakk) verilecek. Ktahya antlamasna ramen kendisini gvende hissetmeyen II.
Mahmut Rusya ile Hnkar skelesi Antlamas'n imzalamtr.(1833)
Hnkar skelesi Antlamas (8 Temmuz 1833) M. Ali Paaya kar Rusya ile imzaland. Buna
gre; Osmanl bir saldrya urarsa Ruslar asker ve donanma gnderecek, ancak masraflar Osmanl
deyecek. Rusya bir saldrya urarsa Osmanl boazlar kapatacak. (ngiltere ve Fransa'ya kar) Rus
gemileri ise boazlardan serbeste geebilecekler. Bu antlama 8 yl srecek. nemi; Rusya bu antlamayla
boazlar zerinde byk avantaj salayp, Karadeniz'deki gvenliini artrm oldu. Bu antlamayla ilk
defa BOAZLAR MESELES ortaya kmtr. Bu antlama Osmanlnn boazlar zerindeki egemenlik
haklarn tek bana kulland son antlamadr.
Balta Liman Ticaret Szlemesi(1838):
Osmanl Devleti Msr ve Boazlar meselesinde ngiltere'nin desteini kazanmak iin ngiltere ile
Balta Liman Ticaret Szlemesini (1838) imzalamtr. Bu antlama ile;
Osmanl mparatorluu, kendi ihtiya duyduu yerli hammaddelerin yabanc tccarlar tarafndan
yurtdna karlmasn nleyen yed-i vahid (tekel) usul kaldrlyordu. ngiliz tccarlar, i ticarette en
imtiyazl yerli tccardan daha fazla vergi demeyecekti. ngiliz gemileriyle gelen ngiliz mallar iin bir defa
gmrk dendikten sonra, mallar alc tarafndan nereye gtrlrse gtrlsn bir daha gmrk
denmeyecekti. ngiliz ticaret gemileri boazlardan serbeste geebilecek, Osmanl limanlarnda bir
gemiden dierine aktarma yapabilecek ve transit ticaretten alnan vergi resmi kaldrlacakt. rnein
Selanik'ten stanbul'a mal gnderen Mslman yerli tccar devlete transit gmrk vergisi dedii halde
ngiliz tccar bu vergiden muaf olmutur. ngiliz tccarlar sadece ngiliz mallarn deil, d lkelerden
gelmi her trl mal lkenin her yerinde serbeste alp satabileceklerdi. Anlama 8 Ekim 1838'de Kralie
Viktorya, bir ay sonra da Sultan II. Mahmut tarafndan onayland.
nemi: Bu antlama ile ngiltere'ye ok geni ekonomik haklar verilmitir. Osmanl lkesinde tekel
sistemi ve i gmrk ynetimi kaldrlm bylece Osmanl ekonomisinin k hzlanmtr. Ayn haklar
daha sonra dier Avrupa devletlerine (Fransa, sve, Hollanda vs) de verilince Osmanl ekonomisinin
kmesine ve Osmanl Devletinin Avrupa'nn ak pazar haline gelmesine sebep olmutur.

Nizip Sava (1839)

ngiltere ile yaplan Baltaliman ticaret anlamas ile ngilterenin siyasi destei salanmt. Kavalal
Mehmet Ali Paa ise bu gelimeler zerine etrafnda rlmekte olan emberden kurtulmak midi ile elinde
bulunan yerlerin babadan ola gemek zere kaltsal valiliini istedi. Bunun dnda stanbula gndermek
zorunda olduu vergiyi gndermemekle birlikte bamszln ilan etti. Sultan Mahmut, Mehmet Ali
Paaya kar savaa giriilmesi iin 21 Nisan 1839da emir verdi. ki ordu Frat nehrinin tesinde Nizipte
karlat.
Sultan Mahmut 1 Temmuz 1839da malubiyet haberinin stanbula varmasndan birka gn nce
ld. ngiltere ve Fransa Hnkar skelesi antlamasna dayanarak Rusya'nn boazlara egemen olmasndan
ekindiklerinden hemen devreye girerek Msr konusunda Londra'da uluslararas bir konferans dzenlenmek
suretiyle mcadele sonland.
II. MAHMUT DNEM ( 1808 - 1839 ) ISLAHATLARI
A- Askeri Alanda: Alemdar Mustafa Paa tarafndan "Sekban- Cedit" adnda askeri ocak kuruldu.
Ancak yenierilerin isyan sonucu bu askeri ocak kaldrld. Yenierilerden seilerek "Ekinci" adyla yeni
bir askeri ocak kuruldu. Ancak bir sre sonra yenieriler biz talim istemiyoruz diyerek, bu ocan
yaplanmasna kar ktlar. Bunun zerine sarayda byk bir divan kurulmu, Yenieri Ocann
kaldrlmasna karar verilmitir. Halk, Esnaf, Medrese rencileri kaldrlmasn desteklediler. Yenieri
Oca 1826da kaldrld. "Vaka-i Hayriye " (Hayrl Olay) Bylece, yeniliklerin nndeki en nemli
engellerden birisi kaldrlm oldu. "Asakir-i Mansure-i Muhammediye" adyla yeni bir askeri ocak kuruldu.
Askeri Bando kuruldu. (Mzka-i Hmayun)
B- Hkmet ve Ynetim Alannda:
Divan rgt kaldrlarak, yerine bakanlklar kuruldu. Sadrazam "Bavekil" (Babakan) unvann
ald. Devlet memurlar, Dahiliye () ve Hariciye (D) olarak iki blme ayrld. Memurlar iin Rtbe ve
Nian usul kabul olundu. Memurlara kyafet zorunluluu getirildi.
Tzk ve ynetmelikleri hazrlamak amacyla eitli komisyonlar kuruldu. Memurlarn yarglanma
ilerine bakmak zere "Dar--ura-y Bab- Ali" kuruldu. Bir fermanla, devletin baz memur ve baz halka
uygulad Msadere usulne son verdi. Mlkiyet hakk tand. Msadere: Devletin, memurun veya baz
halkn elindeki mallara el koymas demektir. Ferman: "Bundan byle saltanatn, millet iin bir dehet ve
korku kayna deil, fakat bir destek olmasn istiyorum. Bunun iin kiinin malna devlete el konulmas
(Msadere) geleneini kaldryorum" Memurlara maa usul getirildi.
Osmanl uyruunda olan herkese tam bir din ve mezhep zgrl tand. Ferman: "Tebaamdan
Mslmanlar ancak Camide, Hristiyanlar Kilisede, Musevileri de Havra'da tanmak isterim."Ayanlklar
kaldrld. Byk eyaletler illere blnd. llerin merkeze balanmasyla gl bir merkeziyeti yap
oluturuldu. Devlet grevlilerinin hediye ve rvet almas yasakland. Resmini yaptrarak, devlet dairelerine
astrd. (Sonradan gelenekselleti) lk defa Posta tekilatn kurdu. Karantina uygulamas uyguland. lk defa
askeri amal nfus saym yapld. (2,5 Milyon Anadolu'da - 1,5 Milyon Rumeli'de erkek nfus) lke iinde
tefti amal seyahat ederek ynetimi iyiletirmeye alt.
C-Kltr Alannda:
Medreselerin yannda yeni okullar ald. lkretim stanbul'da zorunlu hale getirildi. Rtiye
(Ortaokul) ve Mekteb-i Ulum-u Edebiye adl, yksek retime renci yetitirme amal okullar ald. lk
kez Avrupa'ya renci gnderildi. Devlet memuru yetitirmek amacyla , "Mekteb-i Maarif-i Adliye"
kuruldu. Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu), Mekteb-i Tbbiye (Tp Fakltesi), Mzka-y Hmayun (Bando
Okulu) gibi yksek okullar ald. Takvim-i Vekayi adl ilk resmi gazete karld.

D-Ekonomi Alannda:
Yol yapmlarna nem verildi. Devlet memurlar ve askerlerin yerli kuma kullanmas zorunluluu
getirildi. Tccar ve Esnafa, Avrupa mallaryla rekabet edebilmesi iin, gmrk kolaylklar saland.
ngiltere ile yaplan 1838 Balta Liman ticaret antlamas, Osmanl Devletinin zararna gelimi, da
bamll artrm devleti iflasn eiine getirmitir.
TANZMAT DNEM YENLKLER
I. Abdulmecid ve Tanzimat Ferman
Osmanl Devletinde Tanzimat dnemi deyince; Osmanl devlet ve toplumun modernletiren srekli bir
reform ve yasam dnemi olup ynetimin merkezilemesinin artt toplum yapsna devletin katksnn
artt Osmanl reform kavramnn devletinin geleneksel yapsn yeniden ihya etmek yerine Batnn
kurumlarn ithal edilmeye balad bunun yan sra Bat yaam tarznn da Osmanl toplum hayatna girdii
bir dnemi olarak 1839-1876 yllar arasn kapsar.
II. Mahmut dneminde byk lde hazrl yaplan Tanzimat Ferman 3 Kasm 1839 ylnda Glhane
Parknda Mustafa Reit Paa tarafndan halka okunarak Tanzimat Ferman ilan edilmi ve bu dnem
Tanzimat Dnemi olarak adlandrlmtr. Osmanl Devletinin byle bir ferman ilan etmesinde varln
kendi kuvvetleriyle koruyamayacan anlamas zerine Avrupal devletlerin desteini salamak istemesi
dncesi vardr. Rusyann Hristiyan halka yeni haklar verilmesi iin yapt basklar nlenmek
istenmesi, Avrupal devletlerin aznlklar bahane ederek Osmanl Devletinin iilerine karmalarnn
nlenmek istenmesi ve Osmanl Devletinin kanunlarda baz dzenlemeler yapmak istemesi
gibi nedenler Tanzimat Fermann ilan edilmesinde etkili olmutur.
Tanzimat Fermannn belli bal hkmleri unlardr:
1. Mslman ve Hristiyan btn halkn rz, namus, can ve mal gvenlii devletin gvencesi altnda
olacaktr. Bu hkmle; din ve mezhep ayrm gzetmeksizin halka eitlik ve devlet gvencesi verilmitir.
Kiilerin yaama haklar kesin gvence altna alnmtr.
2. Vergiler herkesin gelirine gre dzenli bir ekilde toplanacaktr. Bu hkmle; vergilerin
toplanmasndaki eitsizlik ve hakszlklar ortadan kaldrlmaya allmtr. Gelire gre vergi toplama
yoluna gidilmi, standart vergi oranlarndan vazgeilmitir.
3. Askerlik ileri dzene konulacak, askere alma ve terhis ileri salam esaslara balanacaktr. Bu
hkmle; Askerlikte ocak usul kaldrlm, askerlik vatan grevi haline getirilmitir. Tanzimat
Fermanndan sonra askerlik sresi belirlenmitir. Hristiyanlarn askerlik yapmas zorunlu hale getirilmitir.
4. Mahkemeler herkese ak olacak ve hi kimse haksz yere idam edilmeyecektir. Tanzimat Fermanyla
Osmanl lkesinde Avrupa devletlerinin hukuk kurallar geerli olmaya balamtr.
5. Herkes mal ve mlkne sahip olacak, miras brakabilecek ve msadere kaldrlacaktr. Bu hkmle;
ahslarn mlkiyet hakk devlet garantisi altna alnmtr. Bylece sermaye birikimine ortam hazrlanmtr.
6. Rvet ve iltimas kaldrlacaktr. Bu hkmle; halkn devlete ve yneticilere gven duymas
salanmaya allmtr.
7. Herkes kanun nnde eit olacaktr. Bu hkmle; tm Osmanl vatandalar arasnda eitliin
salanmas istenmi, bu durum Osmanlclk fikrine esas olmutur.
Padiah Abdlmecit, Tanzimat Fermanyla aklanan hkmlere uyacana, fermana dayanarak
yaplacak btn yasalar uygulayacana ve gerekli slahatlar yapacana yemin etmitir. Bylece padiah;
Yetkilerini kendi rzasyla kstlamtr. Kendi gc zerinde kanun gcn kabul etmitir.

ISLAHAT FERMANI
Avrupa devletleri Osmanl Devletinde Tanzimat Ferman ile balatlan slahatlar yeterli grmemiler ve
Hristiyan halka yeni haklar verilmesini istemilerdir. Krm Sava devam ederken sava sonrasnda
imzalanacak bar artlarn belirlemek iin Avusturya, Fransa ve ngiltere arasnda Viyanada dzenlenen
bir toplantda bu konu da gndeme geldi. Toplantya katlan devletler Osmanl lkesindeki Hristiyan halka
verilmesini istedikleri haklar belirlediler. Osmanl Devletine bu haklarn verilmesini bar yaplmasnn n
art olarak ileri srdler. Osmanl Devleti Avrupal devletlerin iilerine karmasna ortam hazrlayacak
maddelerin anlamada yer almasndan ekinerek daha erken davranp Islahat Fermann ilan etti (1856).
Islahat Ferman ile ilgili madde Paris Antlamasnda yer almtr.
Islahat Fermannn balca maddeleri unlardr:
1.Din ve mezhep zgrl salanacak, okul, kilise ve hastane gibi binalar tamir ve yeniden ina
edilebilecektir. Bu hkmle; Hristiyanlara tam bir dini zgrlk getirilmi, alan okullar milli isyanlarn
artmasna neden olmutur. Resmi yazlarda Hristiyanlar kk drc szler ve deyimler
kullanlmayacaktr. Bu hkmle; gayrimslimlerin isyanlarnn nlenmesi ve MslmanHristiyan
atmasnn ortadan kaldrlmas amalanmtr.
2. Hristiyan ve Museviler devlet memuru olabilecek, eitli okullara girebilecektir. Bu hkmle;
Hristiyanlarla
Mslmanlar
arasndaki
en
nemli
ayrlk
giderilmitir.
3. kence, dayak ve angarya kaldrlacaktr. Vergiler herkesin gelirine gre toplanacak ve iltizam usul
kaldrlacaktr. Askerlik iin nakdi bedel kabul edilecektir. Bu hkmle; Hristiyanlar para deyerek
askerlik grevinden muaf tutulmutur.
4. Hristiyanlarn il meclisine ye olmalar kabul edilecektir. Islahat Fermanndan sonra Hristiyanlarn
ounlukta olduu yerlerde yerel ynetim Hristiyanlarn denetimine geti. Bu durum devletin
paralanmasn hzlandrmtr.
5. Yaplacak antlamalarla yabanc uyruklular vergilerini vermek artyla mal ve mlk sahibi olabilecektir.
Bu hkm, yabanc sermayenin lkede yatrm yapmasna olanak salamtr. 6. Mahkemeler ak
yaplacak, herkes kendi dinine gre yemin edecektir. Patrikhanede yeni meclisler kurulacak, bu meclislerin
ald kararlar Bab- Ali tarafndan tasdik edildikten sonra yrrle girecektir. Bu hkm, Balkanlarda
yeni Hristiyan devletlerin kurulmasna yol amtr. Tarm ve ticaret ileri dzenlenecek, herkes irket ve
banka gibi ticari nitelikli kurumlar aabilecektir.
XIX. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikler
Bu dnemde yaplan slahatlar daha nceki yzyllarda yaplanlara gre daha nitelikli olduu
sylenebilir. Merkezi otoriteyi glendirmek ve askeri alanda yenilikler yaparak toprak kaybn nlemek
esas alnmtr. Ulusuluk akmnn yaygnlamasndan sonra aznlklarn imparatorluktan ayrlmalarn
engellemek iin Avrupadaki gelimeler paralelinde imparatorluun modernlemesini demokratiklemesini,
salamak ve ekonomik sorunlar zmek iin yaplmtr.
Avrupal devletlerin desteini salamak gibi amalar slahatlarn yaplmasnda etkili olmutur.
Sorunlarn zmnde 17. ve 18. yzylda yaplan slahatlarn aksine Avrupa'ya her alanda (ekonomik,
siyasi, hukuk, kltrel) yaknlamann bunun da tesinde Avrupann stnl her alanda kabul edilmitir.
Islahatlarda tek referans kayna bat olmutur.
Osmanl Devleti'nin Avrupa'ya yaklamas ile birlikte Avrupallar aznlklar kullanarak Osmanl
Devleti'nin iilerine karma frsat buldular. Sanayi Devrimi sonucunda hammadde ve pazar ihtiyac artan
baz Avrupa devletleri kapitlasyonlar kullanarak Osmanl Devleti'nin i ilerine karmaya balad. lk d
bor Krm Harbinde alnmas ile balayan d bor sreci Osmanl Devlet ekonomisinin iflasyla
sonuland. Maalesef yaplmaya allan slahatlar Osmanl Devletinin kn durdurmaya yetmedi.

KAYNAKA
AFYONCU Erhan, Sorularla Osmanl mparatorluu I-VI, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2007
ALPARGU Mehmet, ZELK smail, YAVUZ Nuri, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Nobel Yaynclk,
2009
DOAN Orhan, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Okutman Yaynclk, 2011
NALCIK, Halil, SEYTDANOLU, Mehmet, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu,
Phoenix Yaynevi, 2006
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi. V. Cilt, 4. Bask, TTK Basmevi, Ankara 1983
SHAW J. Stanford, SHAW Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye Cilt, I-II, E Yaynlar,
2006
SANSAR M. Fatih, TEMZER Abidin, Trk nklab Tarihi, Balkesir, 2011

3. HAFTA KONULARI
I. ve II. MERUTYET DNEMLER
Yeni Osmanllar ve I. Merutiyet (23 Aralk 1876- 14 ubat 1878)
II. Mahmut dneminden itibaren Avrupaya renci gnderilmeye baland. Daha ok bilim ve
teknoloji eitimi alp Osmanlda uygulamas istenen bu renciler zelikle Avrupadaki ynetim eklini
hatta yaam tarzn renerek Osmanl Devletinde uygulamaya altlar.
19. Yzylda yaygnlaan Milliyetiliin etkisiyle Balkanlarda ayrlk-milliyetilik isyanlar
grlmeye baland. Osmanlda da kurtuluu merutiyette arayan Batdan etkilenmi aydnlar vard ve
bunlar 1865te bir araya gelerek Avrupallarn Jn Trkler dedii Yeni Osmanllar Cemiyetini kurmulard.
Tannan yeleri; Namk Kemal, Ali Suavi, Mehmet Bey, Nuri Bey, Reat Bey, Ziya Bey, Agah Efendi gibi
kiilerdi. Yeni Osmanlclar Merutiyetin ilannda etkili oldu.
Mithat Paa ve arkadalar tarafndan, 1876da Merutiyeti ilan etmeye sz veren, II. Abdlhamid
padiah yapld. II. Abdlhamid 23 Aralk 1876da Kanuni Esasiyi (Osmanlnn ilk anayasas) ilan ederek
Meruti ynetime geti.
Merutiyet=Padiah+Meclis ynetimidir
Osmanl Devleti Anayasal bir dneme geti. Bu anayasaya gre;
- Meclis- Mebusan ve Meclis- yndan oluan bir parlamento oluacaktr.
-Meclis- Mebusann yelerini halk, Meclis- ynn yelerini padiah seecektir.
-Anayasada padiahn haklar belirlenmiti. Fakat yine de tm arlk ve yetki padiahtayd. (Meclisi ama,
kapama, tatil etme, meclisten kacak yasalar onaylama, hkmeti greve getirme, azletme, v.s.) Bu yetkiler
ise padiah denetim altna almay gletiriyordu.
-Bir yandan 1877-1878 Osmanl-Rus Savann (93 Harbi) kmas, te yandan hkmeti ve ynetimini
kontrol amac ile Mecliste yaplan sert eletiriler ve Osmanl Meclisine seilmi olan gayrimslim
Milletvekilleri Abdlhamidin ynetimini zorlatryordu. Padiah II. Abdlhamid 1878de, otuz oturum
yapm olan Meclis- Mebusan kapatt ve bu suretle Merut Monari de sona erdi.
Bu tarihten sonraki 30 yl (1878-1908) II. Abdlhamit lkeyi tek bana ynetmitir. Abdlhamide
kar rgtlenen Jn Trkler de ttihat ve Terakk adl gizli bir cemiyet kurmutur (1889).
ttihat Terakki Cemiyeti (1889-1918)
1889 ylnda ttihad- Osmani adyla kuruldu ve sonra ttihat Terakki Cemiyeti adn ald. Bu gizli
cemiyetin kurucularu; brahim Ethem, Abdullah Cevdet, shak Sukuti, Mehmet Reit ve Hseyinzade Ali
Bey gibi kiilerdir. Osmanl Devletinde kurulan ilk partidir. lk rakipleri Ahrar (Hrler) Partisi ve Hrriyet
ve tilaf Frkasdr.
Balangta Osmanlclk fikrini, Balkan sava srecinden itibaren de Trklk siyasetini izleyen
ttihat Terakki Cemiyetinin temel amac Merutiyeti yeniden ilan ettirmekti. Bu amala II. Abdlhamide
kar mcadele yrtyorlard. Daha ok subaylar ve memurlar arasnda destek grmekteydiler.
1910 yllarnda Pozitivizm ttihat Terakki Cemiyetinin temel dnya gr olmu zellikle Ahmet
Rza savunmutur. bu durum daha sonra CHPde de etkili olmutur. Abdullah Cevdet Latin Harflerini
savunmu, apka giymi hatta Avrupallarla melez bir rk oluturmay bile savunmutur.
Mustafa Kemalde bir dnem Balkanlarda ttihat Terakki Cemiyetine katlmsa da daha sonra
ayrlmtr.
II. Merutiyet (23 Temmuz 1908)
Enver ve Niyazi Beylerin Makedonyada ayaklanmas ve kendilerine pek ok subayn da
katlmasndan ekinen II. Abdlhamid, olaylarn stanbula da sramasn nlemek iin 1908 ylnda
anayasay yeniden yrrle koydu. Bylece ttihat ve Terakk Frkasnn etkisiyle Merutiyet ynetimine
tekrar geilmi oldu.

31 Mart Vakas/Olay/syan (13 Nisan 1909)

Merutiyet 1908de 2. kez ilan edildikten sonra 13 Nisan 1909da 31 Mart olay yaanmtr.
Osmanlda devlet dzenini deitirmeye ynelik ilk(tek) ayaklanmadr.
ttihat Terakki Cemiyetine Muhalif Ahrar (Hrriyetiler) Cemiyetinin lideri gazeteci Hasan
Fehminin pheli bir ekilde ldrlmesi isyann kvlcm olmutur. Volkan Gazetesinin sahibi Dervi
Vahdetnin de iinde bulunduu -merutiyet ynetimi kart- bir ayaklanma balad.
stanbuldaki bu karklklar Selanikten gelen ve baz iddialara gre tamamen ttihatlarn
kontrolnde olan Hareket ordusu tarafndan bastrld. syann karlmasndan sorumlu olduu iddiasyla II.
Abdulhamid tahtan indirilerek (Meclis kararyla) yerine V. Mehmet Reat padiah yapld. Osmanl devlet
ynetimi ttihat Terakki Cemiyetinin eline geti.
Hareket ordusunun komutan Mahmut evket Paadr, Kurmay bakanda Mustafa Kemal Paadr,
II. Merutiyet karklklar srasnda gerekleen nemli olaylar (i politikann d politikaya etkisi);
1.Bulgaristan bamszln ilan etti, 2.Avusturya Macaristan Bosna Herseki topraklarna katt,
3.Yunanistan Girit adasn ilhak etti.
DEVLET KTEN KURTARMAK N ORTAYA ATILAN FKR AKIMLARI
1.Osmanlclk
Milliyetilik ve Hrriyet kavramlarnn yaygnlamasnn yan sra Avrupal Devletler ve Rusyann
kkrtmalar sonucu Osmanl Devletindeki aznlklar kopmaya balaynca Osmanl aydnlar da baz fikirler
gelitirerek bu dalmay nlemeye altlar.
Akmn ncleri Yeni Osmanllar Cemiyetini kuranlardr (Jn Trkler). Osmanl Devleti bnyesinde
yaamakta olan Trk, Rum, Ermeni, Yahudi, Arap, Arnavut, Bulgar her soydan topluluk kanun nnde eit
olacaktr. zetle Osmanl toplumunda dil, din, rk ayrm yapmadan kanun nnde eitlii ve temsil hakkn
savundu.
Tanzimat, Islahat Fermanlar bu anlaya uygun olduu gibi Merutiyetin ilan (ilk Osmanl
anayasas da) Osmanlclk dorultusunda yapld ve Osmanl aznlklar da milletvekili seerek Mecliste
temsil edilebildi.
2.slmclk (mmetilik)
slmiyete byk nem veren ve btn Mslmanlar arasnda birliin salanmasn temel alan
grtr. Bu akma gre toplumun temeli dindir ve btn Mslmanlar kardetir, devlet ilerinin ktye
gitmesinin tek nedeni din kurallarnn btnyle uygulanmamasdr. Mslmanlar Halifelik ats altnda
toplanmaldr.
II. Abdlhamid, bu akma destek verenlerin banda yer alm, Abdlhamid devletin resmi politikas
olarak uygulamtr. Srat- Mstakim ve Sebilrread nemli yaynlaryd. II. Abdlhamid, Sait Halim Paa,
emsettin Gnaltay, smail Hakk zmirli nemli temsilcileridir. Kemal Karpata gre slamclk bir
savunma nlemi olarak dodu.
3.Trklk(Turanclk)
Milliyetiliin yaygnlamasna kar devleti glendirmenin yolu olarak Trklk dnlm, en
nemli savunucusu olan Ziya Gkalptir.
Ziya Gkalpe gre; Milleti oluturan dil, din, soy ve lke birliidir. Osmanl Devletinin
kurtarlmas ancak, imparatorluk snrlar iinde yaayan Trklere bir lk birlii, milli uur alanarak
salanabilir, dolaysyla btn Trkler bir bayrak altnda toplanarak bu baarlabilirdi. II. Merutiyetten
sonra Turanclk eklini ald. Cumhuriyet dneminde ve sonrasnda da etkili oldu
4.Batclk
Pratikte balangc Lale devrine gtrlebilir, dolaysyla Osmanlnn son 200 ylnda hatta
Cumhuriyet Trkiyesinde etkili olduu sylenebilir. Batnn sosyal, siyas ve felsef grlerinin alnmas

anlaydr. Savunucularnn bir ksm her alanda Bat gibi olmay savunurken, bir ksm da sadece bilim ve
teknikte baty rnek alma taraftardr.
Basit taklitilikten teye gidememi, batnn bilimsel ve teknik gelimelerinden ok, eklini
kopyalad iin baarl olamamtr.
KAYNAKA
AYBARS, Ergn; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ercan Kitabevi, zmir 2010.
DOANAY Rahmi, AIKSES Erdal; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi ve Atatrk lkeleri, Manas Yaynclk,
Elaz 2006.
YAYLA, Ali; Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar,(http://web.itu.edu.tr/yayla/ atailke.pdf)
LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, TTK. Yaynlar, Ankara 2000.

4. HAFTA KONULARI
TRABLUSGARP SAVAI
1911-1912 yllar arasnda talya Krall ile Osmanl mparatorluu arasnda meydana gelmi, talyann
galibiyeti ve Osmanlnn Kuzey Afrika zerindeki hakimiyetinin sona ermesiyle sonulanmtr.
Trablusgarp, Osmanl corafyasnda bat Afrika topraklar olan Libya ve evresine verilen blgesel bir
isimdir ve Osmanl Denizcisi Turgut Reis tarafndan 1551 ylnda Osmanl topraklarna dahil edilmitir. Bu
corafya, Fethedildikten sonra uzun bir sre Karamanllar adyla anlan Osmanl tebaas bir Trk aireti
tarafndan ynetilmi, Osmanlnn zayflamas ve uzak Afrika corafyas zerindeki tesirinin azalmasyla
Day adyla anlan yerel, bamsz beylikler tarafndan idare edilmeye balanmtr.
TRABLUSGARP SAVAI NCES OSMANLI DEVLETNN DURUMU
Osmanlnn zayflamasyla 1700l yllardan itibaren Trablusgarp zerindeki tesirinin azalmas zerine, her
ne kadar Osmanl vilayeti olsa da, idareyi ellerine geiren Daylar, giderek daha bamsz hareket etmeye
ve hesap vermeden kararlar almaya, dolaysyla Osmanlnn idari otoritesini sarsmaya balamlard. yle
ki bu yerel ynetimler, dier devletlerle antlamalar yapabiliyor ve siyasi kararlar verebilir duruma
gelmilerdi. Bu durum, 1835 ylna kadar devam etti. 1835 ylnda, Trablusgarp blgesi, merkezi ynetime
balanarak kontrol altna alnd ve idare, yerel beylikler olan Daylardan alnd.
Osmanl, Trablusgarp tekrar merkezi ynetim altna alarak 1900l yllara kadar blgenin kontroln
ellerinde bulundurdular. Ancak 1900l yllarda giderek zayflayan ve k srecine giren Osmanl
Devletinin topraklar, talya, ngiltere ve Fransa tarafndan paylalmaya balannca, Trablusgarp pay
olarak alan talya, blge zerindeki niyetini aka ortaya koymaya balad. talya, smrge haline getirmek
istedii Trablusgarp zerindeki emellerini insani nedenlere balayarak Osmanlnn bu blgeyi ihmal
ettiini, burada yaayan tccar talyanlara kt muameleler edildiini ve blgenin medeniletirilmesi
gerektiini iddia ederek taarruz hazrlklarna balad. Elbette, talyann Trablusgarp zerindeki emellerinin
esas nedeni hammadde temini ve Akdeniz zerindeki deniz ticaretinin aktr olma gayesiydi.
Osmanl, iinde bulunduu zor durum sebebiyle bu blgeyi koruyabilecek donanma ve askeri gce sahip
deildi. Bu sebeple talyanlar, Trablusgarp igal etmek iin mttefikleriyle paylam esaslarn kendi
aralarnda anlamaya balamlard bile. Fransa, ngiltere ve talya arasnda yaplan antlamalara gre talya,
igal ncesi Trablusgarp ve Bingazi blgelerinde serbest hareket edebilecekti. Devrin Osmanl Padiah 2.
Abdlhamit, talyann Trablusgarp zerindeki emellerini nlemek iin pek ok tedbir alm, siyasi ve askeri
manevralarla sreci mmkn olduu kadar uzatmtr. Zira talya, mttefikleriyle anlamasna ramen
Abdlhamit dneminde talyaya saldrmaya cesaret edememitir. talyann Trablusgarp ve Bingazi zerine
saldrabilmeleri ancak 2. Abdlhamitin tahttan indirilmesiyle mmkn olabilmitir.
2. Abdlhamitin tahttan indirilmesinden sonra sadrazamla getirilen Hakk Paa, Trablusgarp zerinde akl
almaz politikalar yrterek talyanlarn ilerini kolaylatrmt. nce Trablusgarpta bulunan tmeni
Yemene sevk edip mhimmatlarn da, defaatle ihtar edilmesine ramen stanbula getirtti. Hakk Paann
bu eylemiyle Trablusgarp tam anlamyla savunmasz kalyordu.
TRABLUSGARP SAVAININ GELM
talya artk Trablusgarp iin daha cesur admlar atyordu. 14 ubat 1910da Avrupa devletleri ile yapt
antlamalara dayanarak Akdenizdeki kuvvet dengesi bakmndan Trablusgarp blgesinin nemi hasebiyle
Trablusgarp ve Bingazide imtiyazlar talep etmeye balad. talyann bu kabul edilemez teklifi, Osmanl
Hariciye Nazr Rfat Paa tarafndan reddedilmiti ancak talya, Trablusgarp zerindeki emellerinden
vazgemedi. 23 Eyll 1911de, Osmanlya ilk notasn gndererek ittihat ve Terakki Partisinin, Trablusgarp
ve Bingazide yaayan talyanlar aleyhine tahrik edici faaliyetler yrttn belirterek igal iin politik n

hazrlklarn yapmaya balad. Sonrasnda da kabul edilemez teklif ve anlamsz gerekelerle Osmanl
zerine siyasi basklar uyguladlar.
lerleyen azmanlarda, igal iin balatlan siyasi n hazrlklar tamamland ve talya, 28 Eyll 1911de
Osmanl Devletine ltimatom gndererek 24 saat ierisinde Trablus ve Bingazinin tahliye edilerek teslim
edilmesini ve vergi verilmesi istedi. Hariciye nazr Hakk Paa, 29 Eyll 1911de verdii cevapta;
Osmanlnn toprak btnlnn tannmas artyla blgede iktisadi ve ksmen de olsa siyasi imtiyazlar
verilebileceini kabul ettiini bildirdi. Elbette bu cevap talyann isteklerini karlamyordu. talya, ayn
gn, bir ltimatom daha gndererek Osmanl Devletine sava ilan ettiini bildirdi ve Trablusgarp Sava
resmen ve fiilen balam oldu (29 Eyll 1911).
TRABLUSGARP SAVAININ BALAMASI
talya, Trablusgarp Sava iin tm hazrlklarn tamamlamt. Zira kazanacandan yle emindi ki, talya
ordusu, Trablusgarpta gezintiye kacan ve ciddi anlamda bir direnile karlamayacan dnyordu.
talya, 36 Bin kiilik ordusuyla taarruza balad ve 1 Ekim 1911 gn Trablusgarp sahilleri, talyan
donanmas tarafndan ablukaya alnd. 4 Ekimde ilk talyan birlikleri Trablusgarp sahillerine ayak basarak,
korunmayan bo bir mevzi olan Hamidiye Tabyasn igal etti. Sonraki gn, 1700 denizci daha karaya ayak
bast. Sahil boyunca devam eden igal ile 18 Ekimde Humus, 19 Ekimde Bingazi sahilleri talyan ordusu
tarafndan zapt edildi. Ciddi bir direnile karlamayan talyann ehir merkezine ulamas sadece 9 gn
srd. 20 Ekim 1911 gn, talya ordusu Trablusgarp zapt etmi ancak tm ehri tam anlamyla kontrol
altna alamamt.
Osmanl, yeteri kadar ilgi gsteremedii Trablusgarp zerinde ciddi bir hazrlk yapamamt. galden sonra
da kara yolu zerinden asker ve mhimmat gndermesi mmkn deildi. Trablusgarp Vali vekili Miralay
Neet Bey, iinde bulunduu bu mahrumiyet ve yoklua ramen kstl imknlarla mdafaa cephesi kurarak
direni hazrlklarna balad. Trablusgarpta bulunan tek Osmanl kuvveti 2. Abdlhamitin bizzat
silahlandrd yerli halk Snusiler ve ehirden henz ayrlmam olan ok az saydaki Osmanl zabitiydi.
Osmanl da, Miralay Neet Beyin oluturduu kstl saydaki mdafaa cemiyetinin komutas iin Msr
zerinden gizli yollarla Subay ve para gnderiyordu. Gizli yollarla Trablusgarpa ulaan subaylarn arasnda
Mustafa Kemal Paa, Enver Paa, Fuat Nuri, Fethi Okyar gibi sonradan yksek mertebelere ulaacak gen
subaylar bulunuyordu. Trablusgarp Savanda Yzba rtbesine sahip Mustafa Kemal, gazeteci olarak gizli
yollardan Trablusgarpa girmiti.
talyanlarn taarruzlar, direni hareketlerine manevra alan brakmayacak younlukta ve iddette
gerekleiyordu. Miralay Neet Beyin, kstl imknlarla toparlad mdafaa cemiyetinin yannda,
Trablusgarpn yerel airetlerini ynetimlerini idare eden mer Muhtarda kendisine bal glerle direnie
katldlar. Tm bunlarn yannda yerel halkta youn ekilde talyan igaline kar direnie katlmt. gal,
talyanlarn tahmin ettii kadar kolay gemeyecekti. Miralay Neet Bey, Trablusgarp yerlileri olan
Sunusiler, mer Muhtar ve yerel halkn g birlii yaparak ok etin mcadelelere
giritiler. Sayca kendilerinden ok stn olan talyanlara kar kahramanca mcadele eden bu glerin
mukavemeti talyan ordusunu fevkalade artp zorlamtr.
Trablusgarp Savanda cephe komutanlklarnda Trablusgarp Komutanln Miralay Neet Bey, Bingazi
Komutanln Kurmay Binba Enver, Derne Komutanln da Kurmay Binba Rtbesine ykselen
Mustafa Kemal stleniyordu. talyan ordusu, Ekim aynn sonlarna doru, Trablusgarp igali
tamamlanmadan anakkale boazna taarruz hazrlklarna giriti. talya, anakkale taarruzu iin yaplan
hazrlklar neticesinde Trablusgarp cephelerinden ksmen asker ekmeye balam, boalan Cepheler
Osmanl gleri tarafndan geri alnmt ancak, Rusyann Ticari menfaatleri gerei anakkale igaline
kar kmas zerine anakkale taarruzundan vazgeerek Trablusgarpta boalttklar cepheleri tekrar ele
geirdiler. 11 Eyllde balayp bir ay iinde tamamlanaca dnlen talyan taarruzu, Aralk ayna
gelindii halde iddetlenerek devam ediyordu. talya, en ar baarszln 19 Aralkta ald. atmann en
iddetli cephesinde, savunma pozisyonu almak zorunda kalan talyan ordusuna bal bir kolordu, neredeyse
tam anlamyla yok oluyordu. talya, umduu gibi gitmeyen Trablusgarp Savandaki baarszlklarndan
Almanya, Avusturya ve Fransay sorumlu tutmaya balamt.
talya, 36 bin kiilik ordusuyla balatt Trablusgarp Savanda, gidiatn iyiye gitmemesi zerine takviye
birliklerde ordusunun saysn 100 000 kartt. Trablusgarp ve Bingazi cephesinde ise Osmanl askerleri ve
yerel glerle birlikte toplamda sadece 25 Bin silahl g bulunuyordu. talya, yanl n grlerinin bedelini
tahmin ettiinden daha fazla kayp vererek dedi ancak askeri takviyelerle sonu yine talyann istedii gibi
ekillendi. talya, Ocak 1912 ylndan itibaren Bingaziyi almak iin gl taarruzlara giriti. Karadan

ilerleyen hareket Denizden de desteklendi. nce Beyrut limanndaki iki Osmanl gemisini batrdlar.
Sonrasnda ise Kzldenize girip burada konulanm Osmanl donanmasnn bir ksmn batrp kalan
Osmanl gemilerinin de blgeden uzaklamasn saladlar. Mart ayna gelindiinde Bingazi tam olarak
talyann kontrol altna girmiti.
talya, Osmanl ile Trablusgarpta balatt savan bu kez anakkaleye tad. 18 Nisan gn anakkale
Boazna taarruz edip donanma gemileriyle anakkale kylarna bomba yadrnca Osmanl, anakkale
Boazn geilere tamamen kapatt. talyan donanmas, Boazlarn kapatlmas zerine Rodos adasna
kartma yaparak on gn ierisinde Rodosu, sonraki iki hafta ierisinde de Egedeki 12 aday ele geirdi.
anakkale Boaznn kapatlmas Rusya, ngiltere, Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan gibi lkelerin deniz
ticaretini baltalamt. Bunun zerine Avrupa lkeleri, hem talya, hem Osmanl zerinde Boazlarn tekrar
almas iin bask kurmaya balad. talyan donanmasnn anakkaleden ekilip Rodosa konulanmas ve
Avrupa lkelerinin basklar sonucunda 10 Mays gn boazlar tekrar gemi trafiine ald.
Trablusgarp cephesinde ise durum giderek daha kt bir hal almaya balad. 8 Haziranda Trablusgarpta
mcadele veren Osmanl kuvvetleri pskrtlerek le kadar ekilmek zorunda kald. 12 Temmuza kadar
iddetli ekilde devam eden mcadeleler sonunda tm sahil eridi talyanlarn hakimiyeti altna girdi.
talyanlar, daha nce yaptklar gibi, Trablusgarptaki direnii krmak iin tekrar anakkale Boazna taarruz
ettiler. Kilitbahir hattnda elik halatlar ekilerek talyan gemilerinin geilerini engelledi ve ar ate altna
alarak bu saldry pskrtt. Bu durum Trablusgarptaki sava da dorudan etkilemiti. talyanlar,
hammadde temin etmek ve smrge haline getirmek iin bir ayda alnabilir gzyle baktklar Trablusgarp
Cephesinde saplanp kalmlard. stelik hakir grdkleri ve sayca ok stn olduklar Osmanl
kuvvetlerine kar byk kayplar veriyor, Trablusgarp giderek bir hezimet haline dnyordu.
Trablusgarptaki son durumda talya Bingaziyi tamamen alm, Trablusgarp sahillerini de kontrol altnda
tutmaktayd ancak Trablusgarp halen tam anlamyla kazanlabilmi deildi. Artk her iki tarafta savan
bitmesini ister duruma gelmiti. Bunun zerine Osmanl Devleti ile talya Krall arasnda bar grmeleri
balad. Bar grmeleri devam ederken atmalar devam ediyor, Trablusgarptaki zayf birlikler nemli
mevki ve cepheleri kaybetseler de kk apl saldrlarla mukavemet gstermeye devam ediyorlard.
1912 yl Ekim ayna gelindiinde, Trablusgarp Sava bir yldr devam ediyor durumdayd ve taraflar halen
Trablusgarp zerinde kesin bir hkimiyet salayamamlard. talya, ticari olarak bakt Trablusgarpta ok
fazla para harcam ve asker kaybetmiti. Osmanl ise iinde bulunduu zor duruma ramen Trablusgarp
kaybetmek istemiyordu. stelik bar grmeleri de sonulanamamt. Trablusgarp Savan neticelendiren
olay 8 Ekimde gerekleti. Karaba, Osmanl Devletine sava ilan etti. Bu gelimeyle birlikte Balkan
Sava da balam oluyordu. Osmanl, zaten kt imknlarla yrtebildii ve nemli subaylarn gndermek
zorunda kald Trablusgarp cephesinde daha fazla tutunamayacakt. Bu bakmdan mecbur kalarak, hibir
art ileri srmeden Trablusgarptan ekilmek zorunda kald. Osmanl subaylar, ynetimi yerel idarecilere
brakarak Anadoluya getiler ve Trablusgarp Sava, Osmanlnn ekilmesiyle talyann zaferiyle
sonulanm oldu (8 Ekim 1912).
Trablusgarp Savandan nce Paris Ataemiliteri iken Trablusgarp cephesine katlan Fethi Okyar, hatratnda
Trablusgarp Savan yle zetlemitir ;
Eer, Trablusgarpa, o topraklar Vatanndan bir para saymann uuru iinde koanlarn rahata destan
denilebilecek yiitliklerini Dnyaya anlatabilmek mmkn olsa idi, Trkle ait ok eyin bir daha geri
dnmemek zere yitirildii zannnn hakim olduu o gnlerde, sanrm ki, kahramanlk ve mertlik a
dnyann gznde, itibarmz yerini almakla kalmaz, hayranlk uyandrrdk.
BALKAN SAVALARI (19121913)
I. BALKAN SAVAI (1912)
Balkan Devletlerinden olan Yunanistan 1829 Edirne Antlamasyla, Srbistan, Romanya ve Karada 1878
Berlin Antlamasyla, Bulgaristan 1908 II. Merutiyetin ilnn frsat bilerek bamsz olmulard.
Savan Nedenleri
-Fransz htilalinin yayd fikirler. zellikle Milliyetilik
-Rusyann Panslavizm politikas gerei kkrtmalar
-Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin Avrupadaki varlna son vermek istemeleri
-Trablusgarp Savanda Osmanl Devletinin gszlnn anlalmas
Savan Balamas

I. Balkan Sava Karadan Yenipazara saldrs ile balad. Ardndan Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan
sava ilan ettiler.
Srplar, ikodra ve Manastra; Yunanllar, Yanya ve Selanikin yan sra mroz ve Bozcaada dndaki Ege
adalarna, Bulgarlar ise Edirne, Krklareli ve Lleburgaza saldrdlar.
Osmanl Devleti savaa hazrlksz yakaland. Bu durumdan yararlanan Arnavutluk bamszln ilan etti.
Osmanl Devletinin Baarszlk Nedenleri
-Ordudaki subaylar arasndaki siyasi ekimeler (ttihat ve ttihat olmayan)
-Ordunun bir blmnn terhis edilmesi
-Haberleme ann yetersizlii
- Lojistik unsurlarn yetersizlii
NOT: ttihat ve Terakkiciler 1911de Kiliseler Kanununu kararak btn Balkan kiliselerinin birlemesini
saladlar. Oysaki II. Abdlhamit, Balkan kiliselerini ayrarak Osmanl Devletine kar birlemelerini
nlemeye almt.
I. Balkan Savann Sonular
Edirnede kr Paa, denizlerde Hamidiye Zrhls ile Rauf (Orbay) Bey kar koymaya altysa da
baarl olamad.
Avrupa devletleri ve zellikle ngiltere aracl ile Londra Antlamas imzaland.
Londra Antlamas (30 Mays 1913)
Antlamaya gre,
-Osmanl ordusu MidyeEnez hattnn dousuna ekilecek.
-Arnavutluk ve Ege Adalarnn geleceine Avrupann byk devletleri karar verecek.
-Selanik, Gney Makedonya ve Girit Yunanistana verilecek.
-Dedeaa, Kavala ve Bat Trakya Bulgaristana verilecek.
-Orta ve Kuzey Makedonya Srbistana verilecek.
Yorum:
Londra Antlamas ile Osmanl Devleti Orhan Bey Dnemi ile balayan Fatih Dneminde Trkletirilen
Balkan topraklarn tamamen kaybetti.
Midye Enez hattnn batsnda yz binlerce Trk kald.
Osmanl Devletinden alnan topraklarn paylam sorunu II. Balkan Savann kmasna neden oldu.
II. BALKAN SAVAI (1913)
Nedenleri
-I. Balkan Sava sonucunda Bulgaristann toprak olarak en byk pay almas. Bu durumdan rahatsz olan
Yunanistan ve Srbistann aralarnda anlamas
-Romanyann I. Balkan Savana katlmamas ve Bulgaristandan toprak talep etmesi

Savan Balamas:
Londra Konferansnda en byk pay alan Bulgaristana kar oluan Yunan, Srp ittifakna Karada da
katld ve Bulgaristana saldrdlar. Bulgaristandan toprak almak amacyla Romanya da savaa
girdi.Osmanl Devleti durumdan yararlanarak Edirne ve Krklareline asker soktu ve geri ald.Osmanl
Devleti dier kayp topraklarn da almak istiyordu. Ancak byk devletler mdahale ederek ileri gitmesini
engelledi.
Bkre Antlamas (10 Austos 1913)
Balkan Devletlerinin kendi aralarnda yapt antlamadr.
Bu antlamaya gre,
-Selanik, Kavala, Gney Makedonya Yunanistana verilecektir.
-Dobruca ve Silistre Romanyaya verilecektir.
-Orta ve Kuzey Makedonya (Manastr, skp, Pritina) Srbistana verilecektir.
NOT: Bkre Antlamas ile Bulgaristann snrlar daralmtr.

Bulgaristann Ege Denizine k tamamen olmasa da kapatlmtr.

Bu durum Bulgaristann I. Dnya Savanda Almanyann yannda yer almasna neden olmutur.

II. Balkan Sava Sonunda Osmanl Devletinin mzalad Antlamalar

Bulgaristanla Yaplan stanbul Antlamas (29 Ey ll 1913)
-Edirne, Dimetoka ve Krklareli Osmanllarda kalacak, Dedeaa Bulgaristana braklacak.
-Bulgaristanda kalan Trkler, Bulgarlarla eit haklara sahip olacaktr. steyenler drt yl ierisinde Osmanl
topraklarna g edebilecektir.
-Trklerin ilk ve ortaokullarndaki eitimleri Trke olacak, kendi din grevlilerini atayabilecek, mlk
edinebilecek ve vakf kurabileceklerdir.
NOT: Bu haklar zaman zaman verilmedi. Hatta Trklerin Bulgaristan topraklarn terk etmeleri iin basklar
uyguland. Bulgaristan Trkleri Anadoluya g etmeye baladlar. TodoraJivkov dneminde isimleri Bulgar
isimleriyle zorla deitirildi. Trk kzlar, Bulgar erkekleri ile zorla evlendirilmeye alld. Bugn
Trklerin haklar ksmen de olsa verilmi durumdadr.
Yunanistanla Yaplan Atina Antlamas (14 Kasm 1913)
-Yanya, Selanik ve Girit Yunanistana brakld.
-Meri Irma iki devlet arasnda snr kabul edildi.
-Yunanistan snrlar iinde kalan Trklerin, eitim, kltr, mlkiyet ve dini haklar korunacaktr.
NOT: Yunanistan hkmetleri de bu haklar zaman zaman vermemilerdir. Lozan Antlamasyla Bat
Trakya hari dier blgelerdeki Trkler deiimle Trkiyeye g etmilerdir.
Srbistanla yaplan stanbul Antlamas (13 Mart 1914)
Osmanl Devletinin II.Balkan Sava sonunda Srbistanla snr kalmad iin yaplan bu antlama ile
orada kalan Trklerin durumuyla ilgilidir.
Yorum:
Balkan Savalar sonunda Osmanl Devleti, Rusya ve ngilterenin Osmanl aleyhine altn grnce
Almanyaya yaknlamaya daha ok istek duydu. Bu da Osmanl Devletinin 1.Dnya Savanda
Almanyann yannda yer almasna bir neden oluturdu.
Balkan Savalarnn genel sonular;
Osmanl Devleti: Bat Trakya, Makedonya, Arnavutluk, Ege Adalar ve On ki Ada y kaybetti.
Balkanlarda Trkler aznlk durumuna dt ve Bat Trakya Trkleri sorunu balad.
Balkanlardan gelen Trk gleriyle Anadoludaki Trk nfusu artt.
Ege Adalar ve kta sahanl sorunu kt.
Osmanl Devletinin Balkanlar ve Ege Denizindeki egemenlii sona erdi.
I.DNYA SAVAI
Siyasi nedenler
Avrupa'da 16. yzyl'da yaanan Katolik-Protestan ayrmasyla, Kutsal Roma Cermen mparatorluu'na
bal prenslikler, farkl taraflarda savamlar, tarihte Otuz Yl Savalar (1618-1648) olarak bilinen bu sava
da Vestfalya Antlamas'yla sona ermitir. Sava sonucunda, bugn bile Avrupa Birlii'nin kkenini
oluturan Kutsal Roma Cermen mparatorluu dalmtr. Savan sonunda Fransa'nn glenmesi, tam
aksine Kutsal Roma Cermen mparatorluu'nun ve Habsburg Hanedan'nn zayflamas sz konusudur. Bu
sonu Almanya iin 19.yy'a kadar srecek bir zayflk dnemine ve yine bu tarihlere kadar birliini
kuramamasna neden olmutur. Sanayi Devrimi ve Smrgecilik hareketlerinde de bu olay etkisini
gstermi ve ngiltere ile Fransa smrgecilik alannda hzla glenirken Almanya'nn bu alanda geri
kalmasna neden olmutur.
1815'te yaplan Viyana Kongresi ile Avrupa'ya ve geni anlamda dnyaya yeni bir stat getirilmi ve buna
gre gler dengesi kurulmutur. Krm Sava'nda (1853-1856) bu dengelerin Rusya lehine deimesine
engel olmak iin, Hal Seferleri'nden sonraki en nemli ittifakla, Avrupa Devletleri, Osmanl mparatorluu
ile birlikte Ruslara kar savamtr. Yenilgiye urayan Ruslar, etkisi 1917 Ekim Devrimi'ne kadar srecek
siyasi ve ekonomik dalgalanmalar yaamtr. Yine bu savan sonunda, talya Birlii'ne gidecek yollar da

almtr. 1870 Sedan Muharebesi ile Almanya ve talya'nn birliklerini kurmalar ve byk devletler olarak
devletler-aras ilikilerde yer almak iin giriimlerde bulunmalar, Viyana Kongresi statkosunu ve gler
dengesini byk lde deitirmiti. Bundan sonras ise yeniden bir dengenin kurulmas giriimlerine,
Avrupa'da yeni bloklarn ortaya kmasna ve bunlarn birbirleriyle atmasna yol amtr. Bloklar
arasndaki gerginlik de karlkl silahlanmaya neden olmutur. Bu da silahl bar dnemini ortaya
karmtr .Bu dnemde bloklar ve devletler-aras ilikilerde ok ynl gelien atmalar, gerginlii daha
da arttrm ve devletleri bir savan eiine getirmitir. Bu genel ereve iinde I. Dnya Sava'nn
nedenleri eitli ekonomik, siyasi, askeri gelimelere dayanmaktadr. Bunlara byk devletlerin kar
hesaplarn da eklemek gerekir. zelikle Prusya'nn Avusturya'y yenip Alman birliini saladktan sonra
yeni ortaya kan Alman mparatorluu'nun elinde nemli smrgeleri olmamasna ramen dnemin sper
gc Britanya mparatorluu'na kar koyabilecek hatta onu geebilecek bir sanayi, insan gc ve teknoloji
haline gelmesi ve bunun bata ngiltere ve Fransa tarafndan engellenmek istemesi balca ekime
kaynadr.
Ekonomik nedenler
Sanayi Devrimi ve Smrgecilik sonucunda ekonomik pozisyonlarn glendiren ngiltere ve Fransa, kar
taraftaki Almanya ve talya gibi lkelerden ekonomik olarak ok ilerideydi. Almanya ve talya, siyasi
birliklerini oluturduktan sonra 1914'e kadar olan srete aradaki fark kapatmaya almlardr. ngiltere ve
Fransa'nn ekonomik hakimiyet alanlarn koruma, Almanya'nn ise bu alanlar ele geirme niyeti savan
balca ekonomik nedenlerindendir. Bu nedenler; smrgeler, deniz yollarnn hkimiyeti, uluslararas
ticaret imtiyazlar gibi ana balklarda deerlendirilebilir.
te yandan 19. yzyl sonlarndan itibaren kullanlmaya balayan ve neredeyse 20. yy'a damgasn vuran
petrol yataklarnn mlkiyeti de savan temel ekonomik nedenlerindendir. Osmanl mparatorluu'nun
hakimiyeti altndaki Orta Dou petrol varl, 19. yy sonlarnda zellikle ngilizler tarafndan, eitli
gizli/ak yntemlerle tespit edilmitir. ngiltere, petrol siyasetini, 1900'lerde tm stratejilerinin birinci
srasna koymutur.
Dier bir konu da Rusya mparatorluu'nun ekonomik durumudur. Rusya, 19. yy'n sonlarnda 20. yy'n
balarnda toplumsal dalgalanmann en fazla grld lkedir. Toplumun en byk kesimini oluturan
kyl snf ve o byklkte olmasa da etkin bir ii snf 1905 Devrimi ile 1917 Ekim Devrimi'ne giden
yolu amtr. Toplumsal dalgalanmalar ekonomik adan Rus mparatorluu ve arlk rejimi iin tehlike
oluturuyordu. Rus ynetimi bu dalgalanmalar engellemek iin siyasi ve ekonomik g kazanmak
zorundayd.
lkelerin stratejileri
Britanya
I. Elizabethin uzun ve baarl saltanatnda (1558-1603) skoya'daki ngiliz etkisinde farkllk grlmeye
baland. ngiltere'deki Tudor Hanedan'yla, skoya'daki Stuart Hanedan arasndaki evlenmeler, iki
geleneksel dman birbirine yaklatrd. skoya Kral I. James ayn zamanda ngiltere kral oldu. 1707
ylnda iki krall birletiren bir antlama imzaland. Bu tarihten sonra Byk Britanya tarihi balar.
1642-1651 yllar arasnda gerekleen ngiliz Sava sonucunda krallk devrildi. Bunun yerine nce
parlamento idaresinde (16491653) sonra da Oliver Cromwell iktidarnda (16531659) ksa sren bir
cumhuriyet kuruldu. Cromwell'in lmnn ardndan parlamento i karklklar nlemek iin srgndeki
kral II. Charles' krall yeniden kurmak zere ngiltere'ye davet etti.
18. ve 19. yzyllarda ngiltere, byk bir sanayi devleti ve smrge gc haline gelen Britanya
mparatorluu'nun merkezi konumundayd. 19. yzyln balarnda Avustralya, Kanada, Hindistan,
Afrikada baz devletler, Antiller ve Hong Kong gibi dnyann byk bir ksmna yaylan dev bir smrge
imparatorluu kurulmutu. Kralie Victoria (1837-1901) zamannda Birleik Krallk dnyann en byk
gc durumuna geldi. 1877'de Hindistan smrgeletirildi. 1882'de Msr ele geirildi.
Britanya 20. yy.'a gelindiinde dnyann en byk gc konumundayd. Bu gc smrgeler, deniz yollar
hakimiyeti, kresel irketler araclyla askeri ve siyasi anlamda da salamay baarabilmitir. 1871'ten
itibaren Alman mparatorluu'nu kendi etkinliine kar en nemli tehdit olarak alglamtr. nk gl
bir Almanya, ngitere iin en byk tehdit olacaktr. Fransa ile srdrd ortaklkta, Fransa'nn da 1871
yenilgisinden itibaren Alman mparatorluu'na kar olan dmanl belirleyici nokta olmutur. Yine ayn
ekilde Rusya ile I. Dnya Sava ncesinde temin ettii ittifak da, Balkanlar ve Dou Avrupa'da Rusya'nn
Pan-Slavizm politikas ile Almanya'nn Pan-Cermen politikas kartl temeline oturmutur.

Britanya, bir ada lkesi olmas nedeniyle, savunma stratejisini Hollanda ve Belika'nn Almanya'ya kar
direnli olmas esasna dayandrmaktayd.
Alman mparatorluu'nun ngiltere iin gerek ekonomik gerekse de siyasi tehdit haline gelmesi Britanya iin
tartmasz bir sava nedeniydi. Ayn zamanda, smrgelerin korunmas, deniz yollarnn kontrol altnda
tutulmas, kresel irketlerin hakimiyeti ve en nemlisi Ortadou Enerji Koridoruna sahip olmak stratejileri
tamamen Alman mparatorluu karlaryla atmaktayd.
Fransa
Fransa'da krallk sistemi 1789 ylnda gerekleen Fransz Devrimi'ne dek srd. Fransz Devrimi srasnda
dnemin Fransa kral XVI. Louis ve ei Marie Antoinette ile onlara yaknl olduu dnlen yzlerce
Fransz vatanda ldrld. Ksa sreli bir dizi ynetim denemesinden sonra Napolyon Bonapart 1799'da
cumhuriyetin kontroln ele ald ve kendini nce Birinci Konsl, daha sonra, gnmzde Birinci
mparatorluk (18041814) adyla anlan devletin imparatoru ilan etti. Napolyon Savalar olarak bilinen bir
dizi savan ardndan, Bonaparte ailesinin yardmyla Napolyon, Avrupa'nn byk blmn ele geirdi.
Yeni elde edilen bu topraklara daha sonra Bonaparte ailesinin yeleri Fransa'ya bal kral olarak atand.
1815 ylnda yaplan Waterloo Muharebesi'nde Napolyon'un son yenilgisinden sonra Fransa'da krallk
ynetimine geri dnld. Ancak bu kez kraln yetkilerine anayasal kstlamalar getirildi. 1830 ylnda kan
bir sivil ayaklanma olan Temmuz Devrimi'yle Bourbon Hanedan tmyle kaldrlarak anayasal kralla
dayanan Temmuz Monarisi getirildi. Bu ynetim biimi 1848 ylna dek srd. Bu arada kurulan kinci
Cumhuriyet olduka ksa sreli oldu ve 1852 ylnda III. Napolyon kinci mparatorluu kurunca ykld.
1870 ylnda balayan Fransa-Prusya Sava'nda yenilen III. Napolyon bunun zerine tahttan indirildi ve bu
ynetim rejimi de nc Cumhuriyet'in kurulmasyla fesh edildi.
Fransa 17. yzyldan balayarak 1960'lara dek bir smrge devleti kimliiyle var oldu. 19. ve 20.
yzyllarda dnyann drt bir yannda edindii smrge topraklar Fransa'y ngiltere'den sonra ikinci byk
smrge imparatorluu hline getirdi.
Fransa ve Almanya, 1871 ylndan itibaren birbirlerini tehdit olarak grmlerdir. Fransa iin, kaybettii
Alsace-Lorraine blgesi hem ekonomik hem de askeri adan byk neme sahipti. te yandan Ren Nehri
zerindeki kprler ve Belika'nn gl savunmaya sahip olmas, Fransa iin dier iki askeri strateji
unsuruydu.
Fransa iin Alman mparatorluu, Merkezi Avrupa'da olduu kadar, smrgeleri iin de byk tehdit
oluturuyordu.nk Fransz Askeri-ekonomik-siyasi gcnn temeli smrgeler zerine kuruluydu.
Rusya mparatorluu
Rusya mparatorluu'nun balangc 1721 ylndadr. 1866 ylnda topraklar Asya, Avrupa ve Kuzey
Amerika'nn belirli blmlerini kapsamtr. 19. yzyln banda dnyann en byk lkesi olmu, topraklar
kuzeyde Kuzey Buz Denizi'nden gneyde Karadeniz'e, douda Byk Okyanus'tan batda Baltk Denizi'ne
kadar uzanmtr.
19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarnda, mparatorluun ekonomik yaps geni lde kyl ve sayca daha
az ama etkili bir ii snfna dayanmaktayd. Sanayileme yetersizdi ve retim byk lde tarma
dayalyd. ehirleme 2-3 ehir dnda son derece az ve nfusun byk ounluu tarada yaamaktayd.
1905 Devrimleri, ve ardndan gelen 1917 Devrimleri, Rusya'nn bu ekonomik ve siyasi yapsndan
kaynaklanmtr.
Rusya 19. yzyl'da temelde drt hedef dorultusunda siyasetini yapmaktayd:
Batsnda Panslavizm Politikasyla Balkanlar ve Dou Avrupa'da hakimiyetini salamak. Bylece Slav
kkenli halklarn kontroln eline geirilmi olunacakt.
Gneyde Osmanl mparatorluu (Boazlar' ve Dou Anadolu'yu ele geirmek) ve ran (Petrol alanlar)
stnde hakimiyetini salamak.
19. yy.'de Orta Asya'nn byk blmn ele geiren Ruslar, bu hakimiyetini devam ettirmek.
Douda Japonya-Rusya-ngiltere-ABD arasndaki g dengesini kaybetmemek.
1904-1905 Rus Sava'nda byk yenilgiye urayan Rusya, ayn tarihlerde, ngiltere ile ngiliz-Rus
Smrge Antlamas'n imzalamak zorunda kalmtr.
Batda Almanya mparatorluu'nun Pangermenizm Politikas, gneyde Osmanl mparatorluu ile yz yl
akn sren savalar, Pasifik'te ngiltere'ye kar ABD ile yardmlama vb. stratejiler nedeniyle Rusya, tilaf
Devletleri safnda yeralmtr.
Almanya

18 Ocak 1871 ylnda Versay Antlamas'yla kurulan Alman mparatorluu, tm dank Alman
devletiklerini -Avusturya hari- bir arada toplad. mparatorluk 1884 ylndan itibaren lke dnda
smrgeler kurmaya balad. Alman mparatorluu 1914 ylna kadar, birliini ge oluturmas nedeniyle
geri kald ngiltere-Fransa-Rusya ittifakyla, ekonomik,siyasi ve askeri ynden baaba noktasna geldi.
Hatta sanayileme ve i gc alannda ngiltere'den daha ileri bir seviyeye ulat.
II. Wilhelm dneminde Almanya, dier Avrupa gleri gibi emperyalist bir politika izlemi ve zaman zaman
smrgeleri konusunda komu devletlerle srtmeye girmitir. Bu, Almanya'nn dostluklarn zedelemitir.
Bu yzden Almanya'ya kar Fransa, Birleik Krallk ve Rusya mparatorluu bir anlama imzalayarak
kutup oluturmulardr. Almanya ise sadece Avusturya-Macaristan mparatorluu ile ittifak kurabilmitir.[
Almanya'nn emperyal politikas lke dna tam ve devlet dier Avrupa gleri gibi Afrika'nn
paylamna katlmtr. Berlin Konferans'nda bu kta Avrupa glerine pay edilmitir. Almanya'nn payna
Alman Dou Afrikas, Alman Kuzey-Bat Afrikas, Togo ve Kamerun dmtr. Afrika'da, byk gler
arasnda yaanan bu mcadele I. Dnya Sava'nn nedenlerinden biri olmutur.
Almanya siyaset alannda ve denizlerde, o srada Britanya'ya ait olan kresel konumu ele geirmek ve
bylece Britanya'y otomatik olarak daha alt statye indirgemek istiyordu. 1900'lerde emperyal ve
emperyalist an en yksek noktasnda hem Almanya'nn "Alman Ruhu dnyay yenileyecektir!" deyiiyle
yegane kresel stat iddias, hem de Avrupa Merkezli bir dnyann tartmasz "byk gleri" olan
Britanya ve Fransa'nn iddias hala etkiliydi.
Alman Ulusal Birlii'nin kurulduu 1871 ile I. Dnya Sava'nn kt 1914 tarihleri arasnda Avrupa
Tarihi'nin hi deimeyen esi Almanya ile Fransa arasndaki dmanlktr.Fransa'nn 1871 Alman
yenilgisi bu dmanln en nemli etkenidir. Ayn zamanda Alsace-Lorraine'in kaybedilmesi iki lke iin,
hem ekonomik hem de askeri nemi, bu dmanlklarda etkili olmutur. nk iki lke arasndaki en nemli
savunma noktalar olan Alsace-Lorraine ve Ren Nehri Kprleri'ne sahip olmak nemliydi.
te yandan, Hohenzollern Hanedan ynetiminde ve mutlakiyeti yapdaki Alman mparatorluu, siyasi
olarak cumhuriyeti ngiltere ve Fransa'nn ynetim sistemi ynnden de rakibiydi. Bu rekabet, I. Dnya
Sava'n, bir nevi mutlakiyet ve cumhuriyet mcadelesi ekline de getirmitir. Bu mcadelenin sonucu
olarak, sava sonrasnda malubiyete urayan taraftaki btn mutlakiyetler km, yerine yeni
cumhuriyetler kurulmutur.
Alman mparatorluu 1914'e gelinirken, Avusturya-Macaristan mparatorluu ile ittifak dnda, Avrupa'da
gl bir mttefike sahip deildi. Belki de savan daha bandaki bu durum, savan sonucunu belirleyecek
olaylarda Alman stratejisinin, savan kayb konusundaki en byk eksikliiydi. nk AvusturyaMacaristan mparatorluu'nun ok uzun mrl olamayaca, 1914'lerde neredeyse kesin gibi duruyordu. Bu
konuda Adolf Hitler bile Kavgam'da, Eer Reich, Schoenerer'inHabsburglar hakkndaki ikazlarna kulak
vermi olsa idi, Almanya'nn bana btn dnyaya kar savaa girerek urad felaket gelmeyecekti
demitir.
Almanya'nn oluturmak zorunda kald dier ittifaklar da (Osmanl mparatorluu ve Bulgaristan) savan
sonucuna etki edebilecek ekonomik ve askeri dzeyde deildi. Almanya iin gvenilmesi gereken temel
g, kendi z gcyd.
Avusturya-Macaristan mparatorluu
Kutsal Roma mparatorluu'nun etkinlii azaldka Avusturya'nn aridkleri bamsz olarak hareket
etmeye baladlar. 1804 ylnda aridkler kendilerini imparator ilan ettiler. 1866'da Prusya-Avusturya
Sava yenilgisi, ve Alman Konfederasyonu'nun dalmasndan sonra prestijini kaybeden Avusturya
mparatorluu, 1867 ylnda da Macaristan'la birleerek Avusturya-Macaristan mparatorluu'nu kurdular.
Avusturya ve Macaristan aslnda iilerinde bamsz olan iki ayr lkeydiler. Fakat dileri asndan tek
bir Habsburg mparatoru tarafndan ynetilmekteydiler.
Emperyal bir devlet olan Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda, 11'in zerinde etkili etnik grup
mevcuttu. Bu etnik gruplarn byk ksm Almanlar, Slavlar ve Macarlar'dan olumaktayd. Etkinlik
sahasnda (dou blgesinde youn Slav devletleri, batsnda da Germen toplumlar) farkl etnik gruplar
bulunmaktayd. 1789 Fransz Devrimi ve beraberinde getirdii sre, emperyal devletlerin sonunu
hazrlamaktayd. Uyanan milliyetilik akmlar 19. yzyl'da en fazla Osmanl mparatorluu ve AvusturyaMacaristan mparatorluu'na zarar vermitir.
Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun karsndaki en byk tehdit Rusya ve Rusya'nn PanSlavizmPolitikas'yd. Rusya, Dou Avrupa'ya ve Balkanlar'a doru g alann geniletmek istiyordu. Bu
amala gerek Osmanl iindeki, gerekse de Avusturya-Macaristan mparatorluu iindeki tm etnik

unsurlara -bata Slavlar olmak zere- ak (veya el altndan) destek veriyordu. Bunun yan sra, bat
kanadnn gvenliini salamak iin, Almanya'yla yaplan ittifak ile salamlatran Avusturya-Macaristan
mparatorluu, dier taraftaki Rusya etkinliini yok etmek istiyordu.
Aslnda, Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun da durumu Osmanl mparatorluu'ndan farkl deildi. ki
imparatorluk da kendi geleceklerini tamamen sava sonunda alnacak bir galibiyete balamlard. Yani
sava, bir lm-kalm mcadelesi idi.
1882 ylnda yaplan antlamayla kurulan l ttifak ile Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya arasnda
oluturulan birliktelik (1902 ylnda yenilenerek) I. Dnya Sava'na kadar srmtr. (talya, savan
banda tarafsz kaldktan sonra, tilaf Devletleri safnda savaa girmitir.)
talya
19. yzyln ilk yllarnda talya I. Napolyon tarafndan igal edilerek Fransz etkisi altna girdi. Viyana
Kongresi talya'nn, Fransz igalinden nce yneten hanedanlara geri verilmesini ngryordu. Bylece
Papalk Devleti, Sardinya-Piemonte Krall, ToskanaGrandkl, Modena Dkl ve LombardiyaVenedik Krall tekrar kuruldu. Ancak Carbonari ad verilen gizli dernekler talya'nn birlemesi iin
almaya baladlar. GiuseppeMazzini ve GiuseppeGaribaldi birleme hareketinin ncleri arasnda yer
alyorlard. Ayrca Sardinya Kral II. Victor Emmanuel de bu birleme hareketini destekleyenler arasndayd.
1848 ylnda Lombardiya Avusturya'nn elinde bulunuyordu. talya'y birletirmek konusunda Fransa'nn
desteini almay baaran talya, 1859'da Fransa ile birlikte Avusturya'y malup etti ve 11 Kasm 1859'da
Avusturya ile Piyemonte arasnda Zrih'te bar antlamas yapld. Buna gre; Avusturya,
Lombardiya'yPiyemonte'ye verdi. Venedik dhil olmak zere dier talyan Devletleri arasnda bir
konfederasyon oluturulmas ve konfederasyonun fahri bakannn papa, fiil bakannn Piyemonte olmas
kabul edildi. Bir sre sonra Kuzey talya'daki kk devletler de Piyemonte'ye katlma karar aldlar.
Bylece btn Kuzey ve Orta talya Piyemonte'ye katlm oldu. 1870'de Roma, 1886'da da Venedik talya
birliine dhil oldu. Bunlarn da katlm sonucu talyan Mill Birlii tamamlanm oldu. talya Krall
kuruldu.
talya, Roma devrinden sonra ilk kez tek bir lke hline gelebilmiti. Yeni talyan Krall'nda 20. yy'da
Kuzey talya hzl sanayileerek geliirken, Gney talya'da nfus hzla ykseliyor ve milyonlarca insan
daha iyi bir yaam iin yurtdna g etme yollar aryordu.
19. yzyln son yirmi ylndan balayarak talya da dier Avrupa lkeleri gibi smrgeleme yoluna gitti.
Osmanl mparatorluu'na kar yapt Trablusgarp Sava'n kazand. Bat Trkiye'de Oniki Ada; Afrika'da
Libya, Etiyopya ve Somali gibi baz lkeleri de igal ederek smrgeletirdi.
1882 Ylnda, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu ile l ttifak' oluturan talya, 1.Dnya
Sava'nn banda tarafsz olmasna ramen, 1915'te Londra Pakt ile tilaf Devletleri arasna katld.
talya'ya savaa girmesi kouluyla Trento, Trieste, Istria, Dalmaya ve Osmanl mparatorluu'nun baz
blgeleri vadedildi. Sava sresince 600.000 talyan askeri yaamn yitirdi ve talya ekonomisi kt.
Savan sonucunda talya'ya verilen szlerden ou tutulmad. St. GermainAntlamas ile talya galip tarafta
olmasna karn yalnzca Trento, Trieste ve Bolzano'yu alabildi. Bu sonu talyan toplumu arasnda byk
honutsuzluklara yol at.
talya sava ncesi dnemde mevcut smrgelerini korumak isterken, ayn zamanda Ortadou, Balkanlar ve
Afrika'daki gcn de arttrmak amacndayd. Fransa ile eski dmanlklar ve yeni ortaya kan durum
nedeniyle 1915 ylna kadar ortada bir siyaset takip ederken, bu tarihte itilaf devletleri safnda savaa
katlmtr.
Osmanl mparatorluu
Osmanl mparatorluu, 1699 Karlofa Antlamas'ndan beri sregelen gerileme dneminin,son ar
yenilgisini 1912-1913 yllarndaki Balkan Savalar ile almt.Bu savalarda,imparatorluktan ayrlm kk
devletlerle dahi baa kamaz durumda olduu grlmtr. lkenin genel Durumu yledir:
Ekonomik durumu: Maliye iflas etmi, yllk enflasyon %300'lerde (Temmuz-Kasm 1914 aralnda %50),
tamamen da baml ve cari harcamalar dahi karlayamayacak durumdadr.
Siyasi durumu: Balkanlar ve Msr' kaybetmi, Ortadou'daki kalan topraklar iin de endieli bir Osmanl
mparatorluu vardr. Etnik gruplarndaki milliyetilik ve ayrma hareketleri nedeniyle, Anadolu'da dahi
gvenlik sorunlar en st dzeydeydi. mparatorluk, ngiliz ve Franszlar'n Ortadou konusundaki
niyetlerini ve -sanlann aksine- petroln yeni dnemdeki nemini son derece iyi bilmekteydi. te yandan

yzyldan fazla sredir aralklarla savat Rusya'nn da Boazlar ve Gneydou Anadolu Blgesi
zerindeki hedeflerinin farkndayd.
Askeri durumu: Balkan Savalar sonucunda ordunun son derece zayflam yapsnn ortaya kmasna
ramen, ttihat-Terakki Hkmeti iki yldan ksa bir srede bu yapy reforme ederek, yeni bir ordu yaratma
baars gstermitir. Hkmet, ordu yaps ierisindeki alayl/okullu sistemini deitirerek, okullu subaylar
faal birliklere, alayl subaylar da ya emekliye ya da geri grevlere sevketmitir. te yandan personel
yapsnda ok baarl bir deiim gsteren ordu, ayn baary -ekonomik nedenlerden dolay- teknoloji ve
silahlar ynnde yakalayamamtr. Alman ekolnn hakim olduu Osmanl Ordusu, zellikle lojistik ve
sevkiyat konusunda da gerekli dzeyde kabiliyete sahip deildi.
1913 Bab- Ali Baskn ile iktidara gelen ttihat-Terakki Hkmeti, savan kanlmaz olduunu farkettii
andan itibaren, ngiltere ve Fransa ile uzlamak amacyla alrken, Almanya ile de ilikilerini ayn lde
sk tutmaya almtr. Hatta bu ylesine youn bir ift tarafl mcadele olmutur ki, her iki tarafla da son
dakikaya kadar grmeler devam etmitir. ngiltere ile yaplan grmelerde Osmanl Hkmeti'nin ittifak
iin temel beklentisi olan sava sonras toprak btnlnn garanti altna alnmas istei, ngiliz tarafndan
ancak sava sonras grlebilecei eklinde yantlanmtr.ngiltere ve Fransa ile ittifak salayamayaca
kesin grnen ttihat ve Terakki hkmeti, 2 Austos 1914 gn Almanya ile gizli bir ittifak antlamas
(Osmanl-Alman Gizli Antlamas) imzalayarak savaa ttifak gleri yannda girmeyi taahht etmi ve
silahl kuvvetlerinin genel sevk ve idaresi iin bir Alman askeri heyetini yetkili klmay uygun grmtr.
Anlamadan haberdar olan ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun sipari ettii iki zrhly Osmanl
mparatorluu'na teslim etmekten vazgeer. Rauf Orbay ve ekibi Londra'dan eli bo dner. Kalabalk bir
ngiliz donanmasnn anakkale Boaz'na kadar kovalad Goben ve Breslav adl iki Alman zrhlsnn
anakkale Boaz'ndan gemesine izin verilir. ki gemi 11 Austos'ta stanbul'a gelir. ngiltere'nin bu
durumu yanszln ihlali olarak deerlendiren bir nota vermesi zerine, Alman zrhllar Osmanl
donanmasnca 'satn alnm' ve gemi mrettebat fes giydirilerek Osmanl hizmetine alnmtr. Goeben
(Yavuz Muharebe Kruvazr), Breslau ise (Midilli Kruvazr) ismini almtr (Yavuz ve Midilli Olay).
26 Ekim'de Osmanl donanmas bir keif tatbikat iin hazrlanma emri ald ve ertesi gn toplanma
blgelerine gitmek iin Haydarpaa'dan ayrld. 28 Ekimde Osmanl filosu 4 ayr grev gcne ayrlarak
Rusya kylarnda farkl hedeflere yneldi. Koramiral Souchon 29 ekim 1914 sabah 6:30'da 3 Osmanl
destroyerinin refakatinde bulunan Goeben ile Sivastopol'daki ky bataryalarna ate at. Hamidiye
kruvazr 6:30'da Kefe'ye geldi ve yerel yetkilileri 2 saat iinde atmalarn balayaca konusunda uyard.
Hamidiye 9:00 da bir saat sren bir atee balad ve daha sonra da Yalta'ya giderek burada 7 Rus ticaret
gemisini batrd. 2 Osmanl destroyeri 6:30'daOdessa'ya hcum etti ve 2 Rus gambotunu batrarak birka
tahl silosunu tahrip etti. Breslau kruvazr ve ona elik eden Osmanl destroyeri Novorossisk'e geldi yerel
yetkilileri uyararak 10:30'da ky bataryalarna ate etti ve 60 mayn dediler. Limandaki 7 gemi hasar
grd, biri batt.
30 Ekim gn Rusya Osmanl mparatorluu'na sava am, bundan birka saat sonra Enver Paa, Osmanl
mparatorluu'nun Rusya'ya sava ilan ederek, savaa ttifak Bloku yannda girdiini duyurmutur. Bu
duyurudan sonra ngiltere ve Fransa, Osmanl mparatorluu'na sava ilan etmitir.
Almanyann Osmanl Devletini I.Dnya Sava ine ekme Nedenleri
1. Almanyann halifelik makamn kullanarak ngiliz ve Fransz smrgelerindeki Mslmanlar
ayaklandrmak istemesi.
2. Almanyann yeni cepheler aarak tilaf devletlerinin kendi zerindeki basksn hafifletmek istemesi.
3. Almanlarn, ngilizlerin Osmanl topraklar zerinden geen Uzak Dou smrge yollarn ele geirmek
istemesi.
4. Almanyann Musul-Kerkk petrollerinden yararlanmak istemesi.
5. Almanyann, tilaf devletlerinin Boazlar yoluyla Rusyaya yardm gndermesini nlemek istemesi.
6. Almanlarn ngilizlerden kaan Goben ve Breslav adl gemileri Osmanl Devletine snmtr.
7. Osmanl, gemileri satn aldn aklam ve gemilerin adlarn Yavuz ve Midilli olarak deitirmitir.
8. Bu gemiler, Rusyann Sivastopol ve Odesa limanlarn bombalamtr.
9. Ruslar bunun zerine Karadeniz sahillerine ve Dou Anadolu'ya saldrmtr.
Bulgaristan
Osmanl mparatorluu'nun gerilemeye balamas ve Rusya mparatorluu'nun da desteiyle, Balkanlarn
tmnde olduu gibi Bulgaristan'da da ulusal kurtulu hareketi alevlenmiti. 93 Harbi'nden yenilgiyle kan

Osmanl, Bulgaristan' 1878 ylnda iilerinde bamsz prenslik olarak, 1908 senesinde ise tam bamsz
arlk olarak tanmtr.
Bulgaristan Krall'nn Balkan Savalar sonras konumu, Yunanistan-Srbistan-Karada-Romanya ile
batda Osmanl mparatorluu arasnda skmasna yol amt. Sava ncesi dnemde dier Balkan
Devletleri ile olan dmanl, Bulgaristan iin Almanya ile ittifaktan baka bir seenek brakmamtr.
Savan k
Savaan taraflar, Yeiller itilaf Devletleri, turuncular ttifak Devletleri
Avusturya-Macaristan mparatorluu Veliaht Franz Ferdinand, 28 Haziran 1914 gn Saraybosna'y
ziyaretinde bir Srp Milliyetisi olan GavriloPrincip tarafndan ldrld. ki devleti bir arada tutan tek
unsur olan Habsburg Hanedan'nn tek veliaht ldrlmt. Avusturya Hkmeti'nin tepkisi ok sert oldu.
Fakat Rusya'y tek bana karsna almaya ekinen Avusturya, ncelikle Almanya'ya dant. Almanya'nn
verdii st kapal destein ardndan, Avusturya Srbistan'a 48 saat sreli ve bamsz bir devletin kabul
edemeyecei ar bir nota verdi. Srbistan bu notaya -Rusya'nn desteiyle-, kaamak yantlar verdi. Bunun
zerine Avusturya 28 Temmuz 1914'te Belgrad' bombalamaya balayarak, Srbistan'a sava ilan etti. Bunun
zerine Rusya 31 Temmuz'da genel seferberlik ilan etti. Daha nceden Rus Seferberlii'ni sava ilan kabul
edeceini aklam bulunan Almanya 1 Austos'ta Rusya'ya, 3 Austos'ta da Fransa'ya sava ilan etti.
Almanya, bar zamannda hazrlam olduu Schlieffen Plan'na uygun olarak, Fransa'y hemen ezip,
seferberliini tamamlama abas iinde bulunan Rusya'ya daha sonra dnmek istediinden, Fransa'ya
saldrda ordusunu, en kolay yol olan, FlanderDzlkleri'nden geirmek istedi ve bunun iin Belika'ya
'Zararsz Gei Hakk' iin bavurdu. Tarafsz bir lke olan Belika, ngiltere'ye dantktan sonra
Almanya'nn nerisini reddedince, Almanya 4 Austos 1914 tarihinde Belika'ya saldrd. ngiltere de
Almanya'ya sava at. Bylece, 4 Austos 1914 tarihine gelindiinde cephede sava balamt: AlmanFransz Cephesi, Alman-Rus Cephesi ve Avusturya-Srbistan Cephesi.

KAYNAKA
Okt. M. Fatih SANSAR, Okt. Abidin TEMZER, Trk nklap Tarihi, nc Basmevi, Ankara 2012
Trk nklab Tarihi Ve Atatrk lkeleri, Mehmet Ali NAL
Suna Kili , Trk Devrim Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2001
Mevlt elebi, Trk nklap Tarihi, zmir 2009
Halide edip Advar, Trkn Atele mtihan, stiklal Sava Hatralar, Can Yaynlar, stanbul 2008

5. HAFTA KONULARI
OSMANLI DEVLETNN I. DNYA SAVAINA GR, I. DNYA SAVAINDA OSMANLI
DEVLETNN SAVATII CEPHELER, I. DNYA SAVAINDA YAPILAN GZL
ANTLAMALAR, I. DNYA SAVAININ SONULARI
Giri
Osmanl Devleti Trablusgarp ve zellikle de Balkan savalarnda ok ksa bir surede ar yenilgilere
uramas zerine Osmanl Devleti, askeri tekilatnn dzenlenmesi ve kuvvetlendirilmesi zorunluluuyla
kar karya kald. Bunun iin donanmasnn slahn ngiliz Amiral Limpus'a verdi. Jandarmann
dzenlenmesi ise talyan subaylarna verildi. Maliye ve gmrklerin dzeltilmesi Fransz uzmanlarna
verildi. te yandan, kara ordusunun dzeltilmesi iin Almanya'dan askeri uzmanlar istedi.
Sadrazam Mahmut evket Pasa, Almanya bykelisi Wangenheim ile 24 Nisan 1913 gn bu
meseleyi konuurken yle demiti: "Trkiye, ancak Almanya ve ngiltereye dayand takdirde yeniden
canlanabilir. Bu iki devletin imdiye kadar birbiriyle atr durumda olmas bizim iin baslca talihsizlik
sebebi olmutur. Fakat Trkiye'nin,
bir Alman-ngiliz uzlamasn salayacak bir zemin olmasna da almalym". Bu suretle Osmanl Devleti
bir yandan ordusunu slah ederken, bir yandan da d politikasn bu iki devlete dayamak amacn
gdyordu.
Fakat Alman bykelisi, Osmanl Devletinin bu teklifini, memleketinin Osmanl
mparatorluundaki menfaatleri acsndan ele alm ve Berlin'e gnderdii, raporunda unlar yazmtr:
"Orduyu kontrol eden kuvvet Trkiye'de en byk kudret olacaktr. Hibir Alman dman hkmet, ordu
tarafmzdan kontrol edildike, iktidar mevkiinde kalamayacaktr".
Osmanlnn bu teklifi karsnda Almanya ngilterenin tepkisinden ekinmi balangta hemen
kabul etmemitir. ngiltere ve Rusyaya dantktan sonra kabul etmi ve General Liman von Sanders
komutasnda bir Alman askeri heyeti stanbula gelmitir. Rtbesi dolaysyla stanbul'daki Birinci Kolordu
Komutanlna tayin edildi. Ancak bu tilaf Devletlerinin zellikle de Rusya ve Fransann hi houna
gitmemi ngilterenin araya girmesiyle Liman von Sanders, Kolordu komutanlndan alnarak ordu
mfettiliine getirildi. Almanya'nn stanbul'da kazand bu nfuz Rusya zerinde korkutucu bir tesir
yapt.
Osmanl Devleti, byle bir ortamda Balkan Savalarndaki yenilginin etkisi ile ordu ve donanmasn
slah etme ilerine giriirken, bir yandan da iki bloka ayrlm Avrupa'da kendisini yalnzlktan kurtarmak
iin birtakm ittifak teebbslerinde bulunmutu.
OSMANLI DEVLETNN TTFAK ARAYILARI
Batl Devletler 20. Yzyl balarnda eitli nedenlerle ikili antlamalar yapmak suretiyle ittifaklar
kurmaya balamlard. Yaplan bu ittifaklar bir ekilde Osmanl corafyasn ya dorudan ya da dolayl
yollardan ilgilendiren ittifaklard. zellikle Osmanl Balkan Savalar sonras gerek siyasi askeri ve
ekonomik ynden olduka ypranmt. Batl devletlerin gz Osmanl topraklar zerindeydi ve Osmanl
topraklar paylalmak isteniyordu. tilaf Devletlerinin ittifak araylarn reddetmelerinin nedenlerini u
ekilde sralayabiliriz;
ngiltere ncelikli olarak Msr ve Arabistan zerinden Hindistana uzanacak yollarn hakimi olmak
ve Hindistann gvenliinin tehdit edilmemesi ngilterenin 19. Yy siyasetinin temelini oluturmaktadr.
Rusyann Osmanl zerindeki emelleri ve ngilterenin Rusyay kaybetmek istememesi.Bu balamda
Osmanl ngiltere ile iki kez ittifak iin teebbste bulundu.
Tekliflerden biri 21 Ekim 1911'de resmi hibir sfat olmayan eski maliye bakan Cavid Bey
tarafndan, bir mektupla Bahriye Nazr Churchil'e yapld. Bu mektuba Churchill'in cevab: "imdilik yeni
siyasi balar altna giremeyiz" eklinde olmutur. kinci bir ittifak teklifi Londra bykelisi Tevfk Paa
tarafndan, ngiliz Dileri Bakan Grey'e, sunulmutur. Ancak ngiltere Rusya ve Fransay ve dier byk

devletleri gereke gstererek Osmanl Devletinin tarafsz kalmasnn daha uygun olacan gereke
gstererek reddetmitir.
Osmanl Devleti Cavit Bey ve Cemal Paa vastasyla Fransa ile de ittifak arad. Fransann
Rusyadaki yatrmlar Osmanl Devletindeki yatrmlarnn yaklak drt katyd bu yzden Rusyaya
ramen Osmanl ile bir ittifak kurmaya yanamad. Ayrca Fransa; Cezayir, Tunus, Madagaskar ve Fas
rneklerinden sonra, Suriye'yi de kendine ilhak etmeyi dnen Fransa, Osmanl Devleti'nin bekasn deil
kendi menfaatlerini n planda tuttuundan, yaplan ittifak teebbsleri sonusuz kald.
Tarihi emellerinden byk bir ksmn Osmanl Devleti'nin zararna tahakkuk ettirmi olmasna, belki
de btn Anadolu'nun ele geirilmesi Rusya'nn hlyasn tekil etmesine ramen, Birinci Dnya Harbi'nin
ilk aylarnda veya gnlerinde bu devlet ile de ittifak teebbsnde bulunmutur. Rusya'nn Osmanl
Devleti'ne kar izledii siyasetin daima iki yn vardr. Birincisi, milli siyaset, dieri dosta siyasettir.
Rusya, milli siyasetiyle, Osmanl Devleti'nin paralanmasn ve topraklarnn kendisine katlmasn; dosta
siyaseti ile de, zayf ve zararsz bir Trkiye'nin Rusya iin kuvvetli bir komudan daha iyi olaca
dncesinden hareket ederek, dier devletlerle taksimini deil, olduu gibi kalmasn esas kabul eder.
Fakat, bunun da temel art, zayf ve Rusya'nn gndeminde olan bir Trkiye'dir. Osmanlnn Talat Paann
Rusya elisi Sazanov vastasyla yapt ittifak teklifi de Rusyann milli siyaseti gerei reddedilmitir.
Btn bu ittifak giriimlerinin sonusuz kalmas zerine Osmanl Devleti savan ayak seslerinin
duyulmaya balad gnlerde yalnz kalmamak iin Almanyaya yanamaktan baka bir seenei
kalmamtr. Kald ki Almanlar dahi Osmanl Devletinin ittifak isteine balarda pek scak bakmamlardr.
nk Osmanl Devletinin iinde bulunduu olumsuz artlardan dolay kendilerine yk olacan
dnmlerdir. Ancak savan balamas ve gelien yeni artlar neticesinde Almanlar Osmanl Devletine
yanamaya balamlardr.
ALMANLARIN OSMANLIYI SAVAA EKME NEDENLER
Sava banda taraflar arasnda, savan sresinin ok da uzun olmayaca konusunda neredeyse bir
fikir birliktelii vard. Almanya, Schlieffen Plan ile Fransay alt hafta gibi ksa bir srede devre d
brakacan varsayyordu. Bu plan 4 Austos 1914 tarihinde Belikaya saldrarak uygulamaya koysa da,
Belikann umulandan daha uzun sre dayanmas sonucunda (plandan 12 gnlk bir gecikmeyle Liege ele
geirilebildi), Almanya Schlieffen Plannn baarszl ile kar karya kald. 6-12 Eyll 1914 I. Marne
Muharebesi, savan akbeti hakknda taraflara bir fikir vermiti. Schlieffen Plan baarsz olduktan sonra
Almanyann alternatif bir plan yoktu ve gecikmeler sonucunda Rusya seferberliini tamamlamak zereydi.
Almanyann hzl bir harekt sonuca ulatramamasyla birlikte, I. Dnya Savann yeni ve
belirleyici bir zellii olan siper sava balam oldu. Bunun sonucu olarak Almanya Osmanly yan
ekmeye alt. Almanlar bylece;
Yeni cepheler amak, kendi yklerini hafifletmek. Osmanlnn jeopolitik konumundan faydalanmak.
Halifelik nfuzundan faydalanmak (cihad) Petrol blgelerini kontrol altna almak. ngilizlerin, smrgeleri
ile olan balarn koparmak. Osmanlnn asker potansiyelinden faydalanmak. Boazlar kontrol altnda
tutmak ve Rusyaya yardm edilmesini nlemek. istemitir.
Osmanl Devletinin Savaa Girme Nedenleri
Kaybedilen topraklar geri alma dncesi.
Turan idealini gerekletirme dncesi.
Almanyann sava kazanacana kesin gzyle baklmas.
Yalnzlk politikasndan kurtulmak istemesi.
Kapitlasyonlardan dolay ngiltere ve Fransann basks.
ttihat Subaylarn Alman hayranl.
Yunan Megalo deasn engellemek
Osmanl Devletinin Savaa Girii
Alman, Goben ve Breslav isimli sava gemileri ngiliz donanmasndan kaarak Osmanlya snd.
Osmanl Devleti snan bu gemileri satn aldn duyurdu. nk ngiltere paras denmesine ramen iki
sava gemisini Osmanl Devletine vermemiti. Yavuz ve Midilli isimlerini alan gemiler 27 Eyll 1914te

Amiral Souchon komutasndaki Yavuz tatbikat amacyla daha sonra Rus limanlarn Sivastopol ve Odesa
limanlarn bombalamtr.
Ruslar 1 Kasm 1914 Kafkas snrn filen geerek Osmanl Devletine sava ilan etti. Osmanl
Devleti de artk scak savan ierisinde yer alyordu. Ruslar bunun zerine Karadeniz sahillerine ve Dou
Anadolu'ya saldrmtr.

Osmanl Devletinin Savaa Girmesinin Sonular

Yeni cepheler ald, sava alan geniledi. Almanya ksmen rahatlad. ngiltere Kbrs topraklarna
kattn aklad. Osmanl ve Duyun-u Umumiye daresini kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrdn
ilan etti. Bu durum: Osmanl Devletinin savaa ekonomik ve siyasi bamszln dier bir ifade ile tam
bamszln salamak iin girdiini gstermektedir. Osmanl, tilaf devletleri arasnda gizli anlamalar ile
paylald.
Austos 1914 Tarihli Trk-Alman ttifak Antlamas
"Majesteleri Osmanl Sultan ve Majesteleri Alman mparatoru, Prusya Kral, Trk ve Alman
mparatorluklar arasnda bir savunma ittifak tekil edilmesini kararlatrmlardr. Antlamann maddeleri
yledir:
1) Bu iki g, halihazrda Avusturya-Macaristan ve Srbistan arasndaki atmada, kafi bir tarafszlk
izlemeye karar vermilerdir.
2) Rusya, etkin askeri mdahalelerde bulunur ve bu durum Almanya iin Avusturya-Macaristan'la ittifak
nedeni (Casus Foederis) oluturursa, bu ittifak nedeni Trkiye iin de geerli olacaktr.
3) Harp durumunda, Alman Askeri Heyeti Trkiye' nin emrine verilecektir. te yandan Trkiye,
Ekselanslar Harbiye Nazn ve Ekselanslar Askeri Heyet Bakannn birlikte vardklar antlamaya uygun
olarak, yukarda sz edilen Askeri Heyet'e Ordunun (Trk Ordusu) genel ynetimi konusunda gerek bir
etkinlik salayacaktr.
4) Almanya, Osmanl arazisi Rusya tarafndan tehdit altna dt takdirde gerekirse Osmanl topraklarn
silahl olarak muhafazay taahht eder.
5) Her iki imparatorluu da, hali hazrdaki anlamazlklardan doabilecek uluslararas atmalarda korumak
amacyla yaplan bu antlama, yukarda ad geen yetkililerce imzalanmasn mteakiben yrrle girecek
ve karlkl vecibelerle 31 Aralk 1918'e kadar yrrlkte kalacaktr.
6) Bu antlama, yukarda belirlenen tarihten alt ay ncesine kadar taraflardan biri tarafndan iptal edilmezse,
be yllk yeni bir dnem daha yrrlkte kalacaktr.
7) Bu belge, Majesteleri Osmanl Sultan ve Majesteleri Almanya mparatoru, Prusya Kral tarafndan tasdik
edilecek ve tasdiknameler imza tarihinden itibaren bir ay zarfnda karlkl teati edilecektir.
8) Bu antlama gizli kalacak ve ancak iki yksek tarafn muvafakati ile kamuoyuna aklanabilecektir.
Bu Osmanl-Alman ttifak Antlamasnn ilk maddesi nemliydi.
Birinci maddede, "Bu iki g hali hazrda Avusturya-Macaristan ve Srbistan arasndaki atmada
kafi bir tarafszlk izlemeye karar vermilerdir" denmekle beraber,
ikinci maddede, "Rusya messir askeri mdahalelerde bulunur ve bu durum Almanya iin
Avusturya-Macaristan' la ittifak sebebi (Casus Foederis) oluturursa, bu ittifak sebebi Trkiye iin de geerli
olacaktr" deniliyordu. Almanya 1 Austos 1914'te Rusya'ya harp ilan etmi ve Trk-Alman ttifak
Antlamas 2 Austos 1914'te imza edilmi olduuna gre, daha imza gn "Casus Foederis" Osmanl
Devleti iin yrrle girmi demekti.
nc maddede, "Harp durumunda, Alman Askeri Heyeti Trkiye' nin emrine verilecektir. te
yandan Trkiye, sz edilen Askeri Heyet'e ordunun genel ynetimi konusunda gerek bir etkinlik
salayacaktr." denilmekteydi.
Bu madde ile Trkiye'de grevli Askeri Heyet'e dahil Alman subaylarna Ordu'da fiili komuta
makamlarna getirilme hakk salanmt. Askeri Heyete salanan fiili nfuz Almanya'ya Osmanl ordusunu
her an harbe srklemek imkan vermekteydi.
Beinci maddedeki hkm ise, kalc bir nitelik tamakla birlikte, antlamann Avusturya-Srbistan
ihtilafndan doacak durumlar karlamak iin yaplm olduu aka grlmekteydi. Dier bir ifadeyle,
Rusya o tarihte deil de daha sonraki bir safhada Osmanl Devleti'ne saldrsayd, bu saldr Avusturya-Srp
itilaf ile ilgili olmad iin Almanya, "Ben ie karmam" diyebilirdi. Grld gibi Almanya,

antlamay milli menfaat ve politikasnn dnda, kendisi iin yk ve tehlikeli olmaktan karmak imkan
elde etmitir.
"zet olarak Osmanl-Alman ttifak, Alman-Rus sava baladktan sonra, yani Almanya iin yalnz
faydas ve Osmanl iin de sadece zarar olabilecei bir srada bile bile imzalanmtr." Birinci Dnya Sava
balaynca Osmanl Devleti bu ittifaka ramen hemen savaa girmeye taraftar olmad ve tarafszlm ilan
etti. Ancak her ihtimale kar da seferberlik hazrlklarna giriti. Fakat Almanya'nn basklarna
dayanamayan Osmanl Devleti, 29/30 Ekim 1914'de, donanmann Alman Amirali Souchen komutasnda
Odessa ve Sivastopol limanlarn topa tutmas ile fiilen savaa katlm oldu. Bu olay sonucu resmen l
ttifak devletleri yannda yer alan Osmanl Devleti, 12 Kasm 1914'de ngiltere, Fransa ve Rusya' ya sava
at.
Birinci Dnya Savann Dnm Noktalar
Harbin ilk dnm noktas, 1914'teki Birinci Marne Meydan Muharebesinde Almanlarn yenilmesi;
kinci Dnm Noktas, Ekim 1917 Rus ihtilali ve Rusya'nn savatan ekilmesi; nc dnm noktas,
ABD'nin 2 Nisan 1917'de savaa katlma karar almas; Son dnm noktas da, yine 1918'deki kinci Marne
Meydan Muharebesidir.
OSMANLI DEVLETNN I.DNYA SAVAINDA SAVATII CEPHELER
Topraklarmzda Savatmz Cepheler
1. Kafkas Cephesi
2. Kanal Cephesi
3. Filistin-Suriye Cephesi
4. Irak Cephesi
5. anakkale Cephesi
6. Hicaz-Yemen Cephesi
Topraklarmz Dnda Savatmz Cepheler
1. Makedonya (Almanya )
2. Galiya Cephesi (Bulgaristan)
3. Romanya ( Almanya ve Avusturya-Macar)
KAFKAS CEPHES (22 Aralk 1914)
1 Kasm 1914te Ruslarn Dou'dan saldrya gemesiyle bu cephe almtr. Taarruz cephesidir.
ttihatlarn Anadoludaki Trkleri Orta Asyadaki Trkleri birletirme ve Hindistana kadar topraklar
geniletmek istemesi. Almanlarn Bak petrollerini ele geirmek iin Osmanly kkrtmas.
Ruslarn Dou Anadoluya saldrmasyla mcadele balamtr (1 Kasm 1914).Enver Paa Sarkamta
Ruslara kar cephe amtr.Osmanl askerlerinin nemli ksm Allahuekber Dalarnda souktan donarak
ve salgn hastalktan ehit olmutur (Sarkam Facias).Ruslar, Dou Anadoluyu igal etmitir. M. Kemal
Mu ve Bitlisi Ruslardan geri almtr (1916). Rusyada Bolevik htilali kmtr (1917).
Rusya Brest Litowsk Antlamas ile I.Dnya Savandan ekilmi; Berlin Antlamas ile
kaybettiimiz Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl Devletine brakmtr (3 Mart 1918).
KANAL CEPHES (14 Ocak 1915)
Kanal cephesi Bahriye Nazr ve Suriye'deki 4 nc ordu komutan Cemal Paa'ya verildi. Cephede
mcadele 3 ubat 1915te balamtr. Almanyann destei ile iki kez harekat dzenlenmitir. Osmanl
Devleti baarl olamamtr (1916).
Kanal Harekt tamamen Almanlarn istei dorultusunda planlanm, ngilizleri Svey kanal
zerinden vurmay amalayan bir seferdi. Ocak 1915de Sina lnde yaklak 350 kilometrelik mesafeyi
boydan boya geen 30.000 kiilik Osmanl Ordusunun kavurucu scaa ve her trl imkanszlklara ramen
gerekletirdii bu harekat byk kayplara neden olmutur. Svey Kanalnn br yakasndaki ngiliz
mevzilerine ubat 1915de yaplan ve ar kayplarla sonulanan Kanal Harektnn halka ve askerlere
anlatl ekliyle ordu komutanlarnn planlar arasnda farkllklar var. zellikle harpten sonra yaynlanan
anlar; harektn Msr ele geirmekten ok, ngilizlere Svey kanal boyunca gvende olmadklarn
hissettirmek iin yapldn ortaya koymu, Kanal Harekt anakkale savunmasnn bir dereceye kadar
tamamlanmasna imkan salamt.

SURYE VE FLSTN CEPHES

Bu cephede yaananlar gnmze kadar gelecek tartmalarn ve hi sorgulanmadan kabul edilen bir
olgu olarak kabul ettii Arap isyann etrafnda izah edilmeye allmtr. Bu cephede (Kanal cephesinde
de) ngilizlerin zellikle Bedevi Arap kabileleri, ya da Mekke Emiri erif Hseyin gibi sempatizanlar
zerinden ayrlk hareketleri krklemek ve ttihat-Terakki politikalarnn Araplar zerindeki olumsuz
etkilerini kullanmak suretiyle ngilizler bu cephede faaliyet gstermilerdir. Buna en arpc rnek de,
iktidar elinde tutan ttihat Terakki Partisinin en nemli adamlarndan blgedeki 4. Ordu Komutan Cemal
Paann birok Arap aydnn ihtilal hazrl ierisinde olmakla sulayarak divan- harbe verip sonrasnda 6
Mays 1916da amda idam ettirmesi. Gerekten de sz konusu idamlar Trk-Arap ilikilerinde ciddi bir
krlmaya yol amtr. zellikle Cemal Paann Bab- Aliden gelen tepkilere ve isnad edilen belgelerin
tartmal olmasna ramen (-ki bu belgeler tamamen sava ncesine aitti ve ileri srlen sulamalar 1913
balarnda ilan edilen genel affn kapsamna giriyordu) bu idamlar gerekletirmesi her kesimden tepki
ekmiti.
Btn bu olumsuzluklara ramen bata Filistin olmak zere hibir Arap vilayetinde toplu isyan
grlmemitir. ngilizler Arap syan ad verilen apulcu hareketini erif Hseyin ve etrafna toplanan
bedevilerle ynettiler. Austos 1918de ngilizlerin Filistin cephesindeki son byk harekata balamalarnn
hemen ncesinde Arap isyanclarn son gc yaklak 8000 kiilik 2 tmenden ibaretti. Oysa sadece Filistin
blgesinde 1 milyona yakn Arap nfus yayordu. Bu rakamlar da Arap isyan ad verilen olayn siyasi
nedenlerle bytldnn ak bir gstergesiydi.
Cephane eksiklii, susuzluk, iae tedarikindeki birok aksaklk ve teknik imkanszlklara ramen
Gazze-Teleria-Birssebi hattnda bulunan Osmanl Ordusunun Gazze Muharebelerindeki baarlar
gstermitir. Ancak blgedeki dengeler, ngiliz General Admound Allenbynin 28 Haziran 1917de baa
gelmesinden sonra deiecektir. Bat cephesindeki baarlaryla gz dolduran Sir Allenby, ngiliz Babakan
Lloyd Georgea, Filistine kar dzenlenecek byk bir harektla Kuds ehrini miladi ylbanda hediye
olarak sunmak istediini aklayacakt.
Allenby komutasndaki ngiliz ordusu harekata olduka iyi hazrlanyor ve ulam, su ve gizlilik
olarak belirledii 3 sorunu en ksa zamanda halletme yoluna gitmi, demiryolu hatlarn uzatm, aldatma
amal bo askeri klalar ina ettirmi, ok sayda su kuyusu kazdrm, zellikle Yahudi kkenli
casuslardan byk lde yararlanmt. Buna karlk Osmanl Ordusu komuta kademesinde zellikle
Cemal Paa ile Alman General Falkenhayn arasnda yaanan anlamazlklar kanlmaz sonu beraberinde
getirecekti. Allenbynin ordusu sz verdii gibi Noelden nce muzaffer bir edayla Kudse girmitir. (9
Aralk 1917) Kudsn dmesi Osmanl Devleti iin kanlmaz sonun balangcyd.
Filistinin elde kalan ksmn savunmak iin kurulan Yldrm Ordular Komutanlna General
Liman Sandersin atanmas ok fazla bir eyi deitirmeyecekti. anakkale Savan kazanm Osmanl 5.
Ordusunun komutan olan Liman Paa bir kere daha hatal savunma stratejisiyle gndeme gelecek,
Filistinin geride kalan te birini dz bir cephe hattyla savunmas felaketle sonulanacakt. Sorun sadece
hatal plan deildi elbette. Gece gndz devam eden arpmalarda ok ypranm, doru drst bakm
yaplmam, her trl ikmal olanaklarndan yoksun braklan ktalarn elverisiz arazi artlarnda zaman
zaman yeterli topu desteinden de mahrum bir durumda ok stn dmana kar taarruzlara sevkedilmesi
bir ok yerde ar kayplara yol amt. yle ki kat zerinde ordu adyla anlan birlikler neredeyse tmen
mevcuduna inmitir. Trk birliklerinin bu ekilde cmerte harcanmas, savan sonunu etkileyecekti.
ngilizler Halepe kadar ilerlemitir (1918). Yldrm Ordular Komutan M. Kemal Paa, ngilizleri
Halepin kuzeyinde durdurmutur. Misak- Millinin Suriye snr izilmitir.
IRAK CEPHES (KASIM 1914)
ngilizlerin Rusyaya yardm ulatrmak istemesi. ngilizlerin Musul-Kerkk petrollerine sahip olmak
istemesi. ngilizlerin Hint deniz yolunun gvenliini salamak istemesi. ngilizlerin Basraya karma
yapmasyla balamtr. Osmanl ordusu Kut-l Amarede baarl olmu yaklak 18.000 ngiliz askeri
alnm ise de, ngilizler yeni kuvvetler ile saldrarak Badat ele geirmitir (11 Mart 1917).
ANAKKALE CEPHES
ngilizler Denizlere hakim olan dnyaya hakim olur dncesiyle hareket edip boazlar ele
geirmek iin donanmann yeterli olaca dncesindeydiler. Bahriye Nazr Churchillin planlar ngiliz
ynetiminden destek grmesi zerine harekatn donanma ile yaplmas kararlatrld. ngiltere gelimi

donma gcyle o gne kadar yenilgi grmemi ve ayrca Fransann da desteiyle dnyann en byk
armadasn oluturmutu. Osmanl Devletinin ypranm, teknoloji bakmndan zayf ve paralanmak zere
olan Osmanl donanmasnn bu armada ile mcadele edebilme ihtimali pek mmkn deildi.
tilaf Devletlerinin deniz Harekat 19 ubat 1915te balad. 13 Mart 1915 e kadar dman gemileri
tabyalar top atna tuttu, mayn tarama gemileri olabildiince yol at. Boazlar zorlayarak geeceklerine
inanan dman kuvvetleri kararl ve direnli bir karlk almalar zerine bu iin o kadar da kolay
olmayacan gsterdi. Bir ay sren youn bombardmandan bir sonu alnamamt. Osmanl kuvvetleri
ypratlmt ancak tilaf kuvvetleri istedii sonuca ulamas pek mmkn grnmyordu. 18 Mart 1915
gece Nusret Mayn gemisinin dkt maynlar savan gidiatn belirledi. Bunun zerine tilaf devletleri
kara harekat dzenleyerek hedeflerine ulamak istemilerdir.
anakkale Cephesinin Alma Nedenleri
tilaf Devletlerinin Rusyaya yardm gndermek istemesi. tilaf Devletlerinin Boazlar ele
geirerek, Osmanlnn ttifak Devletleri ile balantsn kesmek ve Osmanly saf d etmek istemesi. tilaf
Devletlerinin Balkan devletlerini yanlarna ekmek istemesi. Osmanlnn Kafkas ve Kanal cephelerinden
ekilmesinin salanmak istenmesi. Osmanl Devletinin saf d kalmasyla savan ksa srede bitirilmek
istenmesi.
ngiliz ve Fransz donanmalar anakkale Boazna saldrm, sava balamtr (19 ubat 1915).
Maynl boazlardan tilaf Devletleri geememitir. tilaf Devletleri Gelibolu Yarmadasna ve boazn iki
yakasna asker karmtr. Trk askeri Gelibolu, Conkbayr, Anafartalarda baar elde etmitir. Mustafa
Kemal bu cephede baarlar kazanmtr. Dman askerleri sekiz ay sonra savatan ekilmek zorunda
kalmtr (9 Ocak 1916).
anakkale Savann Sonular
1. Dnya Savanda Osmanl, yalnz bu cephede baarl olmutur. anakkale Sava, I. Dnya
Savann uzamasna neden olmutur. Yaklak 500.000 insan lmtr. M. Kemal; nce albay, daha sonra
da general olmu, yurt iinde ve dnda tannmtr. Bulgaristan ttifak Devletleri yannda savaa katlmtr.
Rusyada Bolevik htilali olmu, SSCB kurulmutur. Kafkas Cephesi kapanmtr. Zafer, tutsak milletlere
bamszlk mcadelesinde bir rnek oluturmutur.
HCAZ-YEMEN CEPHES
Osmanl Devletinin kutsal yerleri ngilizlerden korumak istemesi. ngilizler Araplar Osmanl
aleyhine kkrtmtr. Fahrettin Paa ngilizlerle ve Mekke Emiri erif Hseyin ile mcadele etmi, baarl
olunamamtr.
GALYA, ROMANYA VE MAKEDONYA CEPHES
Osmanl Devletinin; mttefiklerine (zellikle Almanlara) yardm etmek istemesi. Osmanl; Rusya,
Romanya ve Fransa ile mcadele etmi, fakat baarl olamamtr. Toplam 115 bini bulan bu birliklerin en
sekin subay ve erlerden olumas ve maksat d kullanl, Anadolunun savunmasn zayflatmtr.
DNYA SAVAINDAN BAZI NOTLAR
Kafkas ve Kanal cepheleri taarruz cepheleridir ve bu cephelerin almasnda Almanyann istei
etkili olmutur. Kanal cephesinde Almanlar cephane yardm da yapmlardr.
Osmanl Devleti Galiya, Romanya ve Makedonya Cephesinde kendi snrlar dnda savamtr.
Brest-Litowsk Antlamas ile Osmanl Devleti, Berlin Antlamas ile Rusya'ya verdii Kars, Ardahan
ve Batum'u geri almtr.
Osmanl'nn kazand tek cephe anakkale'dir.
Bata kazanlmaya allp kaybedilen cephe Irak cephesidir.
Mustafa Kemal; Kafkas, anakkale ve Suriye-Filistin cephelerine katlmtr.
GZL ANTLAMALAR (OSMANLIYI PAYLAMA TASARILARI)
Boazlar Antlamas (1915)
Rusyay kendi yanlarnda tutabilmek iin ngiltere ve Fransa tarafndan stanbul, Boazlar ve
Marmara kylar Rusyaya vaat edilmi.
LONDRA ANTLAMASI (1915)
ngiltere, Fransa, Rusya ve talya arasnda imzalanmtr. talyaya Antalya ve evresi ile Oniki
Adalar braklmtr. talya bu antlamadan sonra tilaf Grubuna katlmtr.
PETROGRAT PROTOKOL (1916)

ngiltere, Fransa, Rusya ve talya arasnda imzalanmtr. Rusyaya Boazlara ek olarak Van,
Erzurum, Bitlis ve Trabzona kadar olan Dou Karadeniz blgesi braklmtr.
SYKES-PCOT ANTLAMASI (1916)
ngiltere ve Fransa arasnda, talyadan gizli olarak yaplmtr. Rusya; Dou ve Kuzeydou
Anadolunun kendisine verilmesi art ile bu anlamay kabul etmitir. Fransaya; Adana, Hatay, Suriye
kylar ve Lbnan braklmtr. ngiltereye Musul hari Irak braklmtr.

1917 SANT JEAN DE MAURENNE ANTLAMASI

talya, kendisinden gizli olarak imzalanan Sykes Picot Antlamasna tepki gstermitir. Rusyann
savatan ekilme ihtimali zerine talyann nemi artm ve bunun zerine talyaya daha nce verilen
yerler dnda; Konya, Antalya, Aydn ve zmir evresi talyaya braklmtr.
Not: Rusyada Bolevik htilali sonunda kurulan yeni rejim tarafndan gizli antlamalar dnya
kamuoyuna duyurulmu, bylece uygulama alan bulamamlardr. Gizli Antlamalara tepki olarak Wilson
lkeleri yaynlanmtr.
Suriyenin dier blgeleri ile Musul ve rdn kaplayan blgede Byk Arap Krall kurulmas
karar alnmtr. Arap Krall ngiliz ve Fransz himayesinde olacaktr. zerk bir Filistin Devleti
kurulacaktr.
Bu antlama ile Araplar, ngilizlerin yannda Osmanlya kar savamtr. Not: Antlamann
talyadan gizli yaplmasnda, talyann aktif olarak I.Dnya Savana katlmamas etkili olmutur.
MCMAHON ANTLAMASI (1916) VE BRNC DNYA SAVAINDA ARAPLAR
Birinci Dnya Sava srasnda Ortadou Osmanl iin olduka karmak ilikilerin ve gelimelerin
yaand bir yer olarak Osmanly olduka megul etmitir. Milliyetilik hareketleri bu blgede de Osmanl
iin en nemli meseleyi oluturmaktayd.
ttihat ve Terakki ynetimi, savatan nce kurulan Arap siyasal ve kltrel derneklerinin Osmanl
kart dncelerini engellemek, Suriyenin sadakatini ve istikrarn garanti altna almak iin blgeye
partinin nde gelen ismi Cemal Paay gndermitir. Nitekim Cemal Paa idamlar da dahil olmak zere
ald sert nlemlerle Suriyede skuneti salamakla birlikte uygulad politikalar Araplar arasnda Osmanl
kart dncelerin yaylmasna neden olmutur.
Yaanan hareketlikte en byk paya sahip gruplardan biri de Araplar olmutur. Osmanl Halife
Sultannn cihat kartn geersiz hale getirmek, Ortadou petrollerini kontrol etmek ve Svey Kanal ile
Msrn gvenliini salamak isteyen ngilizler iin Araplar, Osmanl mparatorluuna kar kullanabilecek
nemli bir koz haline gelmitir. Bu kozu kullanmak isteyen ngilizler politikalar erevesinde 1915 ylnn
ortalarnda Kuveyt Emiri, Necd blgesi yneticisi bni Suud ve Asirli drisiyi kendi yanlarna ekmeyi
baarmtr.
ngiltere, bu kiilerin yan sra bamszln ilan ederek Araplarn bana gemek isteyen erif
Hseyini de kendi yanlarna ekmek iin de 1914 ylnn sonunda erif Hseyin ile de temasa gemitir.
1914 ylnda kurulan bu temasn ardndan ngiltere ile erif Hseyin arasndaki diyalog hzla gelimitir.
Grmeler Henry McMahonun Msr Yksek Komiseri olmas ile birlikte yeni bir boyut kazanmtr.
Tarihe erif Hseyin McMahon mektuplamas olarak geen bu mektup trafiinin ilkini oluturan
14 Temmuz 1915 tarihli mektupta erif Hseyin olduka cesur davranm, Aden dnda Arabistan
yarmadasnn tamamn, kuzeyde Mersine uzanan, Akdeniz, Kzldeniz, Basra Krfezi ve ran snrlar
arasnda kalan topraklar talep etmitir. Bu mektuba karlk olarak McMahon, Mersin ve skenderun
blgeleri ile, Suriyenin, am, Humus, Hama ve Halep kentlerinin batsnda kalan kesimin tmyle Arap
olmad iin snrlara dahil edilemeyeceini, bunun haricinde kalan yerlerinin erif Hseyinin talep ettii
snrlar ierisinde kalacan ve bu blgede Araplarn bamszln tanyacan ifade etmitir.
Netice itibariyle erif Hseyin ve McMahonun yazmalarnda taraflar, snrlar belirli olmamakla
birlikte bir Arap Devletinin kurulaca ve erif Hseyinin de bu devletin bana geecei konusunda
mutabk kalmlardr.
Byk Britanya mparatorluundan bamszlk vaadini alan Araplar, 10 Haziran 1916 gn
Mekkede ayaklanmay balatmlardr. Ayaklanma ile 12 Haziranda Mekke, 16 Haziranda Cidde ve 17
Eyllde Taif Araplarn eline gemitir. 29 Ekimde ise Mekkenin ileri gelenleri ile Arap halk Hseyini
Araplarn Kral olarak ilan edilmi, ayn tarihte olu Abdullah da Arap Hkmetinin Dileri Bakan
konumuna getirilmitir. Dileri bakanlna getirilen Abdullahn ilk ii babasnn kralln devletlere

deklare eden bildiriyi yaynlamak olmutur. Hseyinin Araplarn Kral unvann kullanarak Arap
devletinin bana getiini renen ngilizler, bu durumdan rahatsz olmutur. Britanya mparatorluu ucu
ak bir ifade olan Arap Kral unvan yerine Hseyine Hicaz Kral unvann uygun grm ve bu unvan
ile erif Hseyini kendisine muhatap almtr.

BALFOUR DEKLARASYONU 2 KASIM 1917 ve BRNC DNYA SAVAINDA

YAHUDLER
Yahudiler Hristiyan Avrupada yzyllar boyunca dlanarak yaadlar. Modern aa kadar hemen
hibir Avrupa lkesine Hristiyanlarla eit haklara ve dorudan siyasi gce sahip olamadlar. Hristiyan
Avrupa, Hz. sann Katilleri dedii Yahudilere mesafeli davranmay semiti. Bu dnemlerde ise
Osmanl devleti zellikle 15. Yzyln sonlarnda spanyann Yahudilere yapt zorla g ettirmesi
zamannda Osmanl Yahudiler kucak am ve topraklarnda gven iinde yaamalarn salamtr. yle ki
Osmanl devlet ynetimi ierisinde dahi yer almlardr. Hristiyan dnyasnda bylesine insanlk d
uygulamalara maruz kaldklar bir dnemde Osmanl Devletinde yaamlarn devam ettirme imkan
bulmulardr.
zellikle Avrupada ykselen milliyetilik, 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren antisemitizmin
ykselmesine ve Yahudilerin hedef alnmasna neden olmutur. 1881 ylnda Rus mparatoru 2.
Aleksandrn ierisinde Khasia Helfman adl bir Yahudi kadnn da yer ald ekip tarafndan ldrlmesi ile
bu lkede yaayan 3.000.000 Yahudinin Rus ynetimi tarafndan bask altna alnmasna ve iddete maruz
kalmasna neden olmutur.
Yine Fransada yaanan bir olay Siyonizm hareketinin siyasal alanda yaylmasnda etkili olmutur.
1894 Eyllnde Fransz ordusunda Almanlar lehine casusluk hadisesi meydana gelmiti. Alfred Dreyfus
adl Yahudi asll bir yzba hadisenin faili olarak yakaland. Deliller yeterli olmad halde hapsedilip
ordudan karld. Dreyfus hadisesi Fransada yeni bir antisemitizm dalgasnn patlak vermesine sebep oldu.
Avrupadaki Yahudi dmanl ile yakndan ilgilendiinden, bir antisemitizm eklinde ortaya kan
Dreyfus davasn takip eden Theodor Herzli ok etkiledi. Bunun neticesi olarak Yahudilerin gelecei
konusuna eilen Herzl areyi her eyden nce dnyadaki btn Yahudilerin tekilatlanmas ve Filistinde bir
Yahudi devletinin kurulmasnda grd. Herzle gre Yahudi sorunu antisemitizmin bir sonucu olarak
gelimiti.
Antisemitistler, Yahudileri iinde yaadklar lkelerin etnik ve rksal homojenliini bozan zararl bir
unsur olarak gryorlard. Avrupada Yahudilere yzyllardr uygulanan ayrmclk, en sonunda onlar
arasnda kendilerine ait bir devlet kurma fikrini ortaya karmtr.
29-30 Austos 1897de svirenin Basel ehrinde Baselde 200den fazla temsilcinin katld bir
Dnya Siyonist Kongresi toplanarak, Filistinde hukuken tannm bir yurt oluturulmas karar alnmtr.
Dnya Siyonist Kongresinin toplanmasn salayan bugnk Siyasal Siyonizmin babas olan, 21 Mays
1860ta Budapetede doan ve aslen Macar Yahudisi olan Avusturyal Theodor Herzldir.
Siyonizm teriminin kk olan Siyon szc, lkadan beri Kuds anlamna gelmektedir.
Siyonizm, en geni anlam ile Arz- Mevud,( Nilden Frata kadar olan blgeyi iine alan) yani Filistin
dndaki btn Yahudileri yine orada toplamak ve sonra da Hz. Sleyman Mabedini Siyon Da zerinde
yeniden ina etmek idealini gerekletirme hedefini ifade eder.
Herzle kadar Siyonizm duygusal, kltrel ve milli bir hareketi ifade ederken, Herzl ile birlikte bu
hareket topraa, yani devlete dayal Siyasal Siyonizme dnmtr. Siyasal Siyonizm ise Yahudilerin de
bir devlet kurma hakkna sahip olduklar fikridir.
Birinci Siyonist Kongre olarak tarihe geen bu kongreden sonra Theodor Herzl almalarna hz
vermitir. Bu balamda Almanya mparatoru 2. Wilhelm ile ilikilerini gelitirmi ve imparatorun
Siyonizme destek vermeye ikna etmitir. 2. Wilhelm, 1898 ylnda Osmanl mparatorluuna
gerekletirdii ziyaret srasnda Kudse de uram ve burada 2 Kasmda Theodor Herzl ile de
grmtr. Grmede Herzl, imparatordan dostu 2. Abdlhamitten Filistinde Yahudilerin yurt
kurmasn ve bu projeyi desteklemesini istemitir. Fakat Osmanl Hariciye Nazr Ahmet Tevfikin 2.
Wilhelmin 2. Abdlhamitin Siyonizm scak bakmad hususunda uyarmas, Alman d politikasnda
Osmanl mparatorluunun nemli bir yer ihtiva etmesi ve Yahudi meselesi yznde Osmanl
mparatorluu ile sorun yaamak istememesi nedeniyle 2. Wilhelm Herzlin isteklerini yerine getirmemitir.

Theodor Herzlin, Filistine Yahudilerin yerlemesi iin II. Abdlhamiti ikna etmek zere 1896 ile
1902 yllar arasnda stanbula be sefer yapm olduu bilinmektedir. Fakat 2. Abdlhamitin bu
grmelerin hi birinde bu isteklere (Filistine Yahudilerin yerlemesi) olumlu yant vermemi son
grmede 7 Temmuz 1902de Yahudi cemaatinin dini lideri Moe Levi aracl ile reddettiini
bildirmitir. Bunun zerine Herzl u sz sylemitir: Eer Sultan Hazretleri bize Filistini verseydi, biz
Trkiyenin btn maliyesini yeni batan dzenleme grevini stlenebilirdi der.
1902 ylnda yaplan grmeden sonra 2. Abdlhamit kehanet olarak yorumlanabilecek u szleri
sylemitir: Para kuvveti her eyi yapar. Onlar bugn hkmet tekil edecek deiller ya, bu bir
mukaddemedir. Gaye ve emeldir. imdi ie balayp birok sene, hatta bin sene sonra maksatlarna
muvaffak olabilirler ve zannederim olacaklardr.
Almanya ve Osmanl imparatorluklar nezdinde ki giriiminden netice alamayan Theodor Herzl,
amacn gerekletirmek iin Britanya mparatorluuna da bavurmutur. ngilizler Yahudilerin, Uganda
blgesine yerlemelerini nermilerdir.
Birinci Dnya savanda bilhassa Avrupal devletler Siyonistlerden faydalanmay dnmler ve
bunun sonucunda devletleraras rekabet balamtr. ngiltere ise sava srasnda Siyonizmi destekleyip,
Siyonizm politikas zellikle 1916 ylnda yaanan gelimeler sonucu artmaya balamtr. Zira bu ylda
ngilizler anakkalede devam eden kara savalarnda ve Ortadouda Kut-l Ammarede yapt savalar
kaybetmitir. Dou cephesinin yan sra Bat cephesinde de iler ngilizlerin istedii gibi gitmemi, yorucu
ve ykc siper savalar imparatorluu ypratmaya balamtr. Bu durum Britanya mparatorluunu savaa
katlacak veya destek olacak taze kan arayna sevk etmitir. ngiliz politikasna gre Siyonistlerin ngiltere
davasna ekilmesi, Amerikada yaayan Yahudilerin Byk Britanyaya destek vermesine ve Amerikan
kamuoyunu etkilemelerine olanak salayaca gibi varlkl Yahudilerin imparatorluun sava srdrmesi
iin gereken kayna imparatorlua tahsis etmesi salanacaktr.
ngilterenin Siyonizme ilgi gstermesinin bir dier nedeni de Filistinin corafi konumu ile ilgilidir.
Zira Filistin Suriye ile Msr arasnda yer alan stratejik bir lkedir. Filistini elinde tutan ngiltere, Fransann
bu lke zerinden Svey Kanal ve Msr tehdit etmesini engelleyecektir. Bu durum Filistinde ngiliz
korumasnda bir devlet oluturulmas fikrinin domasna sebebiyet vermitir.
Siyonistler anakkalede Siyon Katr Alaylar ile mttefiklerin yannda Osmanllara kar
Geliboluda savamlardr. imdi Filistinde ngilizlerin yannda savaacaklard. 1917de ngiliz Sava
Bakan Lord Derbyi ikna eden Jabotinsky, derhal hazrlklara balamtr. Jabotinsky Yahudi Lejyonu nu
kurmu ve Filistinde AIlenby komutasnda kendisi temen ve daha sonra kurulacak srail Devletinin
babakanlarndan David Ben Gurion ise onba rtbesiyle bu birlie katlmlardr.
Milli bayraklar Davutun alt keli yldz altnda savaan bir Musevi ordusu, belki de
Jabotinskynin iddia ettii gibi, Balfour Bildirisinin de ngilizlerce kabul ynnde nemli bir admdr. Bu
arada Filistindeki casusluk faaliyetleri ve uluslararas dzeyde propaganda gayretleri de eklenince,
Siyonizm; artk byk glerin sava sonunda yeni bir dzen kurarken, gz ard edemeyecekleri bir siyasi
aktr olarak dnya sistemine girecektir.
1917 yl gerek Yahudiler gerekse Ortadou blgesi asndan olduka nemli bir yl olmutur. Bu
ylda -1916nn Aralk aynda- Yahudilere sempati duyan David Lloyd Georgenin Britanya
mparatorluunun Babakan olmu ve Weizmannn (Aslen Rus Yahudisi olup 1910da ngiliz vatanda),
Byk Britanya mparatorluunun st dzey yneticiler ile kurduu ilikilerden Lloyd, George, Deniz
Kuvvetleri Bakan Winston Churchill, Dileri Bakan Arthur James Balfour- faydalanmak iin harekete
gemi ve Filistinin Yahudi yurdu olmas aba gstermitir.
1916 ylnda ngiltere Babakanlna Lloyd George gelince Filistinde ngiltere ynetiminde bir
idarenin kurulmasna nem verilmeye balanmtr. Bunun sonucunda da 2 Kasm 1917de Dileri Bakan
Balfourun nl deklarasyonu Siyonist hareketin nde gelen ismi Lord Rotschilde tarihe Balfour
Deklarasyonu olarak geen mektubunu gndermitir.
Balfour mektubunda 2 Kasm 1917 gn Majestelerinin hkmeti Filistinde Yahudiler iin bir
ulusal bir vatan oluturulmasn olumlu grmekte olup, bu amacn gereklemesi iin elindeki tm
imkanlar kullanacaktr; Ancak Filistinde mevcut, Yahudi olmayan toplumlarn ya da herhangi bir baka
lkedeki Yahudilerin medeni ve dini haklarna halel getirebilecek hibir giriimde bulunulmayaca aka
anlalmaldr. ifadesine yer vermitir.
Yahudiler Balfour deklarasyonundan byk memnuniyet duymulardr. nk Balfour deklarasyonu
ile Siyonistler, Filistinde bir 1948 de kurulacak Yahudi devletin iin ilk adm atarak nemli bir zafer elde
etmilerdir.

Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin Baarsz Olma Nedenleri

Osmanl Devletinin bu savalarda yenilmesinin ok eitli nedenleri vardr. Burada aslnda Osmanl
Devlerinin zayflamas ve gerilemesinin nedenleri pek ala bu savalarn kaybedilmesinin de nedenlerini
oluturmaktadr. Biz bu nedenleri genel olarak yle sralayabiliriz.
Osmanl Devletinin ekonomik ve mali durumu son derece bozuk olduu bir halde uzun ve ypratc
bir sava srdrme olana pek mmkn grnmyordu. Osmanl hazinesinin, sava masraflarn, memur
aylklarnn denmesi gibi olaan giderleri bile karlayacak durumda deildi. Bu yzden Osmanl hkmeti
sava yrtebilmek iin Almanyadan para ve sava malzemesi almak zorunda kalmtr.
Osmanl Devletinin snrlar ok geni olduundan drt ayr cephede birden sava yapmak zorunda
kalm; ulatrma, yol ve aralarnn yetersizlii yznden ikmal merkezleri ile cepheler arasnda srekli ve
gl bir balant salanamamtr.
Osmanl ordusunun Trablusgarp ve Balkan savalarndan maneviyat bozuk ve yorgun km olmas.
Sava ara ve gerelerinin Almanya'dan salanmasnn yan sra komuta dzeyindeki subay
eksikliklerinin de Almanlarla kapatlmak istenmesiyle baka bir devlete bu derece ballk ulusal bir sava
pln hazrlanp yrtlmesini engelledi. Dolaysyla, Osmanl devleti savaa egdml bir sava pln ile
de girmi deildir. Ordularn nerede, nasl ve hangi taktik ve stratejik amala savaacaklar konusunda
ayrntl planlar yaplmam, cephelerin almas byk lde dmann saldrlarna ve savan gnlk
gidiine bal kalmtr. Gnn gereklerine gre, ya kiisel bir baar kazanmak ya da baml bulunulan
Almanya ve Avusturya-Macaristan'n Avrupa'daki durumlarn rahatlatmak iin yaplan giriimler, hem
sava Osmanl gcnn kaldramayaca kadar geniletmi, hem de ordular byk kayplara uratmtr.
Osmanl Devletinin gerek ulam ve haberleme ann son derece yetersiz olmas.
zellikle Kafkas cephesi bata olmak zere salgn hastalklarn cephede savaan askerlerin
lmlerine ve ya da savaamayacak hale gelmelerine sebep olmasyla birlikte zaten snrl olan askeri
personelin sava d kalmas.
Nihayetinde Osmanl Devleti geleneksel sorunlarn yan sra yukarda ifade edilen topyekn savan
getirdii zel sorunlarn da birlemesiyle savatan malup ayrlmtr.
WLSON LKELER (8 Ocak 1918)
ABD Bakan Wilson, gelecekte yaplacak barn ilkelerini aklamtr (8 Ocak 1918). Buna gre:
1. Yenen devletler, yenilen devletlerden toprak ve tazminat almayacak.
2. Devletlerarasnda gizli herhangi bir antlama yaplmayacak, antlamalar ak olarak yaplacak.
3. Devletlerarasnda eitlik salanacak, uluslararas ekonomik engeller kaldrlacak.
4. lkeler arasnda silahlanma yarna son verilecek.
5. Alsace Loraine Fransaya geri verilecek.
6. gal edilen Rus topraklar boaltlacak.
7. Belika yeniden kurulacak.
8. Uluslararas anlamazlklar bar yoluyla zmek iin Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) kurulacak.
9. Boazlar her devlete ak olacak.
10. Trk egemenlii altnda yaayan dier milletlere kendini ynetme hakk verilecek.
11. Osmanl Devletinin Trk blgelerine egemenlik hakk verilecek. Not: tilaf Devletleri, toprak elde
etmek iin Paris Bar Konferansnda manda ve himaye fikrini ortaya atmtr. tilaf Devletleri, Wilson
lkelerine ters dmemek iin Mondros Antlamasna 7. ve 24. maddeleri koymulardr.
ATEKES ANTLAMALARI
Rusya; Brest-Litowsk Antlamas ile (3 Mart 1918).
Bulgaristan Selanik Antlamas ile (29 Eyll 1918).
Osmanl Devleti Mondros Atekes Antlamas ile (30 Ekim 1918).
Avusturya Villa Gusti Antlamas ile (3 Kasm 1918).
Almanya ise Rethondes Antlamas ile (11 Kasm 1918) savatan ekilmilerdir.
I.DNYA SAVAINI BTREN BARI ANTLAMALARI
VERSALLES BARI ANTLAMASI (28 HAZRAN 1919)
Almanya ile imzalanmtr. Almanya; Alsace-Lorainei Fransaya brakmtr. Bir ksm
topraklarn Belika ile yeni kurulan Litvanya, Polonya ve ekoslovakyaya-brakmtr. Smrgeleri galip
devletler arasnda paylalmtr. Avusturya ile haberlememe sz vermitir. Zorunlu askerlik kaldrlmtr.
Ar silahlara sahip olmas yasaklanmtr. Sava tazminat demeyi kabul etmitir.

SANT-GERMAN BARI ANTLAMASI (10 Eyll 1919)

Avusturya ile imzalanmtr. Avusturya-Macaristan mparatorluu iki ayr devlet olmutur.
Avusturya; Macaristan, Yugoslavya ve ekoslovakyann bamszln tanmtr. Avusturyada zorunlu
askerlik kaldrlmtr. Avusturya, Milletler Cemiyetinin onayn almadan Almanya ile birlememeyi kabul
etmitir.

NEULLY BARI ANTLAMASI (27 Kasm 1919)

Bulgaristan ile imzalanmtr. Bulgaristan; Gney Dobrucay Romanyaya, Bat Trakyay
Yunanistana, bir ksm topraklarn ise Yugoslavyaya brakmtr. Bulgaristanda zorunlu askerlik
kaldrlmtr. Deniz ve hava kuvveti bulunmayacak, orduda asker says 25.000 kiiyi gemeyecek.
TRANON BARI ANTLAMASI (4 Haziran 1920)
Macaristan ile imzalanmtr. Macaristan; Topraklarnn byk ksmn Romanya, ekoslovakya
ve Yugoslavyaya brakmtr. Macaristanda zorunlu askerlik kaldrlmtr. Deniz ve hava kuvvetleri
bulunmayacaktr.
SEVR BARI ANTLAMASI (10 Austos 1920)
Osmanl Devleti ile imzalanmtr. Mebusan Meclisi kapal olduundan anlama onaylanmam ve
uygulanamamtr. Osmanl Devleti'nin imzalad son antlamadr.
Notlar: Avusturya-Macaristan mparatorluu iki ayr devlet olmutur. Neuilly Antlamas ile
Bulgaristann Ege Denizi ile balants kesilmitir. Trianon Antlamas, ileride kacak aznlklar
meselesinin zeminini hazrlamtr. Sevr Antlamas, Osmanlnn imzalad son antlamadr, Mebusan
Meclisi datldndan onaylanmam ve uygulanmamtr.
Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin Baarsz Olma Nedenleri
Osmanl Devletinin bu savalarda yenilmesinin ok eitli nedenleri vardr. Burada aslnda Osmanl
Devlerinin zayflamas ve gerilemesinin nedenleri pek ala bu savalarn kaybedilmesinin de nedenlerini
oluturmaktadr. Biz bu nedenleri genel olarak yle sralayabiliriz.
Osmanl Devletinin ekonomik ve mali durumu son derece bozuk olduu bir halde uzun ve ypratc
bir sava srdrme olana pek mmkn grnmyordu. Osmanl hazinesinin, sava masraflarn, memur
aylklarnn denmesi gibi olaan giderleri bile karlayacak durumda deildi. Bu yzden Osmanl hkmeti
sava yrtebilmek iin Almanyadan para ve sava malzemesi almak zorunda kalmtr.
Osmanl Devletinin snrlar ok geni olduundan drt ayr cephede birden sava yapmak zorunda
kalm; ulatrma, yol ve aralarnn yetersizlii yznden ikmal merkezleri ile cepheler arasnda srekli ve
gl bir balant salanamamtr.
Osmanl ordusunun Trablusgarp ve Balkan savalarndan maneviyat bozuk ve yorgun km olmas.
Sava ara ve gerelerinin Almanya'dan salanmasnn yan sra komuta dzeyindeki subay
eksikliklerinin de Almanlarla kapatlmak istenmesiyle baka bir devlete bu derece ballk ulusal bir sava
pln hazrlanp yrtlmesini engelledi. Dolaysyla, Osmanl devleti savaa egdml bir sava pln ile
de girmi deildir. Ordularn nerede, nasl ve hangi taktik ve stratejik amala savaacaklar konusunda
ayrntl planlar yaplmam, cephelerin almas byk lde dmann saldrlarna ve savan gnlk
gidiine bal kalmtr. Gnn gereklerine gre, ya kiisel bir baar kazanmak ya da baml bulunulan
Almanya ve Avusturya-Macaristan'n Avrupa'daki durumlarn rahatlatmak iin yaplan giriimler, hem
sava Osmanl gcnn kaldramayaca kadar geniletmi, hem de ordular byk kayplara uratmtr.
Osmanl Devletinin gerek ulam ve haberleme ann son derece yetersiz olmas.
zellikle Kafkas cephesi bata olmak zere salgn hastalklarn cephede savaan askerlerin
lmlerine ve ya da savaamayacak hale gelmelerine sebep olmasyla birlikte zaten snrl olan askeri
personelin sava d kalmas.
Nihayetinde Osmanl Devleti geleneksel sorunlarn yan sra yukarda ifade edilen topyekn savan
getirdii zel sorunlarn da birlemesiyle savatan malup ayrlmtr.
I. DNYA SAVAININ SONULARI
a)Siyasi Sonular:

Dnya haritas deimitir. Avusturya-Macaristan imparatorluu paralanm, arlk Rusyas ve

Osmanl Devleti yklmtr. Osmanl topraklar zerinde yeni devletler (Polonya, Yugoslavya,
ekoslovakya) ortaya kmtr. Yeni rejimler domutur. arln yklmas zerine Rusyada ilk kez
sosyalist sistem uygulanmtr. Anadoluda Milli Mcadele hareketi balatlarak, Yeni Trkiye Devletinin
temelleri atlm ve Cumhuriyet idaresine gei sreci balatlmtr. Rusya (Komnizm), Almanya
(Nazizm), talya (Faizm), Trkiye ( Cumhuriyet ) rejim deiikliklerine uradlar
b)Ekonomik Sonular:
Avrupa, sava ncesindeki ekonomik gcn yitirmi, bu g A.B.D. ve Japonyaya gemitir.
Avrupada ekonomi de devlet mdahalesi dnemi balamtr. Avrupa Devletleri sava sonrasnda planl
kalknma dnemi balamtr. Avrupada sava sonrasnda yksek enflasyon yaanmtr. Osmanl devleti
ise sava sonrasnda ekonomik adan tam olarak kmtr. Bu da Osmanl Devletinin sonunu getirmitir.
c)Toplumsal Sonular
10 milyon insann lmne 20 milyon insann yaralanmasna ve sakat kalmasna yol amtr.
zellikle Avrupada retici gen nfusun azalmasna, tketici nfusun oalmasna, dolaysyla da
ekonominin alt st olmasna neden olmutur.
Pek ok Batl lke sava srasnda cepheye giden askerlerinin retimde ortaya kard boluu
dolduran ve ekonomik zgrlklerini kazanan kadnlarna siyasi haklarn tanmak zorunda kalmtr. Cephe
gerisi saldrlar, sabotajlar vb. sava taktikleriyle, savaan devletlerin sosyal hayatlarn dzenli bir ekilde
srdrmeleri imknsz hale getirmesi nedeniyle Sivil Savunma rgtlerinin nemi artt.
d) Askeri sonular:
I. Dnya Sava, kendinden nceki savalardan ok farkl zellikler gsterir. Bu, modern alardaki
en ar ve en acmasz insan buluu olan Topyekn Savatr. 20. yzyldan nceki savalar belirli
cephelerde srerdi. Savaa katlan lkelerin halklar direkt olarak savan etkilerine maruz kalmazlard. Daha
ok gda ve ihtiya maddeleri sknts halklar zerinde etkili olurdu. Fakat I. Dnya Sava bu durumu
deitirdi. Cephe gerisi saldrlar, sabotajlar vb. sava taktikleriyle, savaan devletlerin sosyal hayatlarn
dzenli bir ekilde srdrmeleri imknsz hale geldi. I. Dnya Savann getirdii bir dier sava tarz
Siper Savadr. Tahkim edilmi, ar silahlarla donatlm siperlerde, iki tarafn ok ar insan kayplarna
yol aacak atmalar yaanmtr.
Yine, sava tarihinde ilk kez, Almanya Ypres atmalarnda klor gaz kullanarak tarihteki ilk
kimyasal saldry gerekletirmitir. Balangta itilaf devletlerini korkutsa da, gaz maskesi kullanm ile
zehirli gaz saldrlar etkilerini yitirmitir.
lk kez ngilizler tarafndan Bat cephesinde tanklar ve zrhl aralar kullanlmtr. Tank ve
uaklara kar olarak da tanksavar ve uaksavar silahlar gelitirilmitir. Havada ise, ilk kez uaktan
yararlanlmtr. I. Dnya Sava'nda hava gc, daha ok istihbarat elde etme ve dmann istihbarat
almasn engelleme grevlerinde kullanlmtr.

KAYNAKA
ALPARGU Mehmet, ZELK smail, YAVUZ Nuri, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Nobel Yaynclk,
2009
ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995, Alkm Yaynlar, stanbul, 20010
BALCI, Ramazan, Tarihin Sarkam Durumas, Nesil Yaynlar, 2007
BALCI, Ramazan, Osmanly Ykan Cephe Filistin, Nesil Yaynlar, 2006
DOAN Orhan, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Okutman Yaynclk, 2011
DORU, Deniz, I. Dnya Harbi Srasnda Serif Hseyinin Siyasi Faaliyetleri
www.aku.edu.tr/aku/dosyayonetimi/sosyalbilens/.../5-deniz-dogru.pdf eriim 02.10.2014
KIZILOLU, Sedat, srail Devletinin Kuruluuna Kadar Geen Srete Yahudiler Ve Siyonizmin
Geliimi, sbe.kku.edu.tr/edergi/dergi_ocak%202012/sedatkiziloglu.pdf eriim 02.10.2014
SANDER, Oral, Anka'nn Ykselii ve D, mge Kitabevi Yaynlar, 2000
SANDER, Oral, Siyasi Tarih, lk alardan 1918'e, 1918-1994, mge Kitabevi Yaynlar, 2000
SANSAR M. Fatih, TEMZER Abidin, Trk nklab Tarihi, Balkesir, 2011

SHAW J. Stanford, SHAW Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye Cilt, I-II, E Yaynlar,
2006
TR, zlem, Trkiye ve Filistin-1908-1948: Milliyetilik, Ulusal kar ve Batllama, Ankara niversitesi
SBF Dergisi cilt: 62 say:1, Ankara, 2007
YAYLA, Ali, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar,
YILMAZ, Veli, Siyasi Tarih, Harp Akademisi Basmevi, stanbul. 1998

6. HAFTA KONULARI
MONDROS ATEKES ANTLAMASI
AZINLIKLARIN KURDUU ZARARLI CEMYETLER
MLL VARLIA DMAN CEMYETLER
YARARLI CEMYETLER
KUVA-YI MLLYE
1)MONDROS ATEKES ANTLAMASI (30 Ekim 1918)
Bulgarlarn ve Almanlarn savatan ekilmeleri zerine Osmanl Devleti savaa devam edemeyeceini
anlayarak Talat Paa dneminde ngilizlere bavurarak bar teebbsnde bulunmutur. Fakat Atinadaki
ngiliz elisi, Osmanl Devletinin bar teebbsnde bulunmak iin 05 Ekim 1918 tarihinde gnderdikleri
eli ile grmek istememi ve Osmanl Hkmetinin bar iin ok ge kaldn sylemitir. Buna
ramen Trklerin mtareke istekleri acele Londraya ulamtr. Bunun zerine ngilizler Trklerle
yaplacak mtareke grmelerinde tek sz sahibi olmak amacyla Trkiyenin mtareke isteklerini tetkik
etmek zere Akdeniz ngiliz Donanmas Komutan Amiral Sir Somerset Arthur Gaugh Calthorpea yetki
vermitir. Amiral Calthorpe, 23 Ekim 1918 tarihinde Sadrazam zzet Ahmet Paaya gnderdii telgrafta
mtareke iin Trk delegelerin gnderilmesini istemitir. Calthorpeun arsn alan Ahmet zzet Paa, silah
brakma grmelerine Kolordu Komutan Nurettin Paa bakanlnda Kurmay Yarbay Sadullah ve D
leri Mstear Reat Hikmetten oluan bir heyet gndermek istemiti. Fakat Padiah Vahdettin, heyet
bakanlnn enitesi Ferit Paaya verilmesi iin srar etmiti. Ancak Damat Ferit Mondrosta sonu
alamazsa Londraya geip mparatorluu ttihatlarn drd felaketten kurtaraca yolunda ar
demeler verince, zzet Paa kabinesi onun gnderilmesine kesinlikle kar km hatta ekilme tehdidinde
bulunmutu. Bunun zerine Vahdettin geri adm atm ve hkmetin nerisiyle Deniz leri Bakan Rauf
(Orbay) Beyin Mondrosa gnderilmesi onaylanmt.
Be oturum sren toplantlar, 27 Ekim sabahndan itibaren daha nce Osmanllara verilmemi olan mtareke
projesi metninin okunmas ile balad, bu metin zerinde esasl herhangi bir deiikliin yaplmayaca
hemen anlald. Delegeler, bu ciddi durumu stanbula bildirdiler. 29 Ekimde stanbuldan on maddelik bir
talimat gnderildi. stihkmlarn igalinde talyan ve zellikle Yunan askerlerinin bulundurulmamas, bu
igal yaplrken ngiliz ve Franszlarla birlikte Trk birliklerinin de bulunmas, stanbulun mtarekenin
yedinci maddesi dnda braklmas, Yunan gemilerinin Trk limanlarndan faydalandrlmamas, Toros
tnellerinin igal edilmemesi gibi hususlar bunlarn en nemlileri idi. Fakat bunlarn hemen hemen hi
biri kabul olunmad. nerilen Koullar ok ar bulan Rauf Bey, kesin karar hkmete brakmakla birlikte
kar yolu kendisinin gvendii ve biraz samimiyet gsteren ngilizleri fazla gcendirmeden metnin
imzalanmasnda bulmaktayd. Mttefikler anlamay hazrlad srada Trk heyetini arma gerei bile
duymamlardr. Amalar tasary kendi karlarna uygun hale getirmektir. Mttefiklerin bu tavr ileriki
dnemlerde yapacaklar konferanslarda da grlecektir. Mtareke, Limnos Adasnn Mondros Limannda
demirli Agamennon isimli ngiliz Sava gemisinde 30 Ekim 1918de Trk temsilci Heyeti Bakan Rauf
(Orbay) ile mttefikler adna ngiliz Komutan Amiral Calthorpe tarafndan imzalanmtr. 31 Ekim 1918
le vakti yrrle giren Mondros Anlamas 25 madde halinde dzenlenmiti.
ngilizce metni geerli olan mtarekenin, ngilizce metni ile Trke metni arasnda farkllklar vardr.
Mesele mtarekenin 16.maddesindeki Trke metinde Muhafz Ktaat denilirken, ngilizce metinde
Garnizon, 24. madde de Trke metinde Vilayet-i Sitte yani alt vilayet ( Erzurum, Van, Bitlis,

Diyarbakr, Elaz, Sivas) denilmiken, ngilizce metinde Six Armenion Vilayets tabiri kullanmtr. Bu
durumda hangi illerin garnizon saylaca hangisinin saylmayaca; Dou Anadolunun hemen tamamnn
Ermenistan olup olmad anlalmamaktadr. Ayrca maddeler iinde yer alan baz ifadeler deiik biimde
yorumlamaya aktr. Mesela Kilikya, Suriye, Irak ad verilen blgelerin snrlar belli deildir. Bu durumu
Mttefik Devletleri kendi lehlerine geni bir ekilde kullanmlardr.
2) Mondros Atekes Anlamasnn Maddeleri
1. anakkale ve Karadeniz Boazlarnn almas ve Karadenize geisin salanmas; anakkale ve
Karadeniz Boazlar kalelerinin Mttefiklerce igal edilmesi.
2. Trk sularndaki tm mayn tarlalarnn, torpido kovanlarnn ve teki engellerin yerlerinin gsterilmesi
ve bunlarn taranmas ya da kaldrlmas iin, istemde bulunulunca, yardm edilmesi.
3. Karadenizdeki maynlara ilikin eldeki tm bilgilerin verilmesi.
4. Mttefik sava tutsaklar ve gz altnda bulundurulan ya da tutsak olan Ermenilerin tmnn stanbul'da
toplanarak, hibir koula bal olmakszn, Mttefiklere teslim edilmesi.
5. Snrlarn denetlenmesi ve i gvenliin salanmas iin gerekli olan askeri birlikler dnda, Trk
Ordusunun gecikmeksizin terhis edilmesi (Birliklerin insan gc ve konusu, daha sonra, Mttefiklerce, Trk
Hkmetine danlarak, saptanacaktr).
6. Trk karasularnda ya da Trkiye'nin igalindeki sularda bulunan tm sava gemilerinin teslim edilmesi;
Trk karasularnda kolluk ya da benzeri amalar iin gerekli grlebilecek belirli kk gemiler dnda,
anlan gemilerin gsterilecek Trk limannda ya da limanlarnda gzaltna alnmas.
7. Mttefiklerin, kendi gvenliklerini tehdit edecek herhangi bir durum ortaya karsa, herhangi bir stratejik
noktay igal etme hakk bulunmas. Bu madde ile amalanan yaplacak igallere ortam hazrlamaktr.
8. Su srada Trk igali altnda olan tm limanlarn barnaklarn Mttefik gemilerince zgrce kullanlmas
ve dman tarafndan kullanlmasnn nlenmesi. zde koullar, ticaret ve Ordunun terhisi amalar iin
Trk sularnda bulunan Trk ticaret gemilerine de uygulanacaktr.
9. Tm Trk limanlarnda ve tersanelerinde her trl gemi onarm kolaylklarndan yararlanlmas.
10. Toros tnel sisteminin Mttefiklerce igali.
11. Kuzey-bat ran'daki Trk Birliklerinin gecikmeksizin sava ncesi snrlarn gerisine ekilmeleri iin
daha nce verilmi bulunan buyruk yerine getirilecektir. Kafkaslarn [Trans-Caucasia, Maverai Kafkas] bir
blgesinin Trk Birliklerince boaltlmas daha nce buyrulmu bulunmaktadr; bu blgenin geri kalan
blmnn boaltlmasna, oradaki durum Mttefiklerce incelendikten sonra, gerek grlrse, giriilecektir.
12. Trk makamlarnn haberlemeleri dnda, tm telsiz telgraf ve kablo istasyonlarnn Mttefiklerce
denetim altna alnmas.
13. Denizcilie, askerlie ve ticarete ilikin her trl gerelerin yok edilmesinin nlenmesi.
14. lkenin gereksinimleri karlandktan sonra, Mttefiklere Trk kaynaklarndan kmr, akaryakt ve
deniz gereleri satn alma kolaylklar gsterilmesi. Bu nesnelerden hibiri ihra edilmeyecektir.
15. Kafkasya demiryollarnn su srada Trk denetimi altnda bulunan blmlerini de kapsamak zere, tm
demiryollarnda, halkn gereksinimleri gerei gibi gz nnde tutulmak kouluyla, Mttefik makamlarnn
bunlar tmyle diledikleri gibi kullanabilmeleri amacyla, Mttefik Denetleme grevlilerinin
yerletirilmesi. Bu hkm Batumun Mttefiklerce igalini de kapsar. Trkiye, Bak'nn Mttefiklerce
igaline hibir biimde kars kmayacaktr.
16. Hicazda, Asirde, Yemende, Suriyede ve Irakta tm garnizonlarn en yakn Mttefik komutanna
teslim olmalar ve 5. Maddede ngrlen dzenin korunmas iin gerekenler dnda, tm Birliklerin
Kilikyadan ekilmesi.
17. Trablus ve Bingazideki tm Trk Subaylarnn en yakn talyan garnizonuna teslim olmalar. Bunlar
teslim olma buyruuna uymazlarsa, Trkiye, bu Subaylara ikmal gnderilmesini ve kendileriyle
haberlemenin kesilmesini salamay ykmlenir.
18. Msratay kapsamak zere, Trablus ve Bingazide isgal edilen tm limanlarn en yakn Mttefik
garnizonuna teslimi
19. Denizci, asker ve sivil tm Almanlarn ve Avusturyallarn bir ay iinde Trk lkelerinden kartlmas;
uzak blgelerdekilerin de olanakl en erken bir tarihte kartlmas.
20. Besinci Madde uyarnca terhis edilecek Trk Ordusunun, tatlaryla birlikte, ara ve gerelerinin,
silahlarnn ve cephanesinin kullanl biimi konusunda verilebilecek buyruklarn yerine getirilmesi.
21. Mttefiklerin karlarn korumak iin Trk Donatm [ae] Bakanlna bir Mttefik temsilcinin
atanmas. Bu temsilciye, ibu amacn gerektirdii tm bilgilerin verilmesi.

22. Trk tutsaklarnn Mttefik Devletler buyruunda tutulmas. Askerlik a dndaki Trk sivil
tutsaklarn salverilmesi konusu gz nnde tutulacaktr.
23. Trkiye bakmndan Merkez Devletleri [Almanya, Avusturya] ile tm ilikilerin kesilmesi zorunluluu.
24. Vilayeti sitte (Alt ilde Erzurum, Van, Harput, Diyarbakr, Sivas, Bitlis) karklk karsa, Mttefikler
bu illerin herhangi bir blmn igal etme hakkn ellerinde tutarlar. Bu madde ile Dou Anadoluda bir
Ermeni Devleti kurmak amalanmtr.
25. Mttefiklerle Trkiye arasnda dmanca eylemler 31 Ekim 1918 Perembe gn, yerel saatle leden
balamak zere, duracaktr.
Mtarekenin imzasndan ksa bir sre sonra anlamann 7. maddesine dayanarak ngiliz, Fransz, talyan ve
Yunan, paylarna den blgeleri igale balamlardr. Bu durum, bir kez daha ngilizlere gvenmenin
doru olmadn gstermitir.
gal edilen yerlerle denetim altna alnan istasyon ve demir yollar u ekildedir:
a) ngiliz galleri
Musul.... 3 Kasm 1918
anakkale Boaz( Franszlarla birlikte).6-12 Kasm 1918
skenderun.....9 Kasm 1918
Antakya.....7 Aralk 1918
Batum..24 Aralk 1918
Kilis.27 Aralk 1918
Ankara stasyonu.....Aralk 1918
Ayntap....1 Ocak 1919
Cerablus...3 Ocak 1919
Haydarpaa stasyonu....15 Ocak 1919
Konya stasyonu....22 Ocak 1919
Kasaba (Turgutlu)-Aydn demiryolu(Franszlarla birlikte)....1 ubat 1919
Mara..22 ubat 1919
Birecik.......27 ubat 1919
Samsun.9 Mart 1919
Harabnaz ve Telebyaz stasyonlar....16 Mart 1919
Urfa24 Mart 1919
Merzifon.30 Mart 1919
Kars......13 Nisan 1919
b) Fransz galleri
Dou Trakya demiryollar...9 Kasm 1918
anakkale Boaz (ngilizlerle birlikte)..... 6-12 Kasm 1918
Drtyol... 11 Aralk 1918
Mersin.... 17 Aralk 1918
Toros Tnelleri, Adana ili ve Pozant.... 27 Aralk 1918
Dou ( ark) demiryollar... 15 Ocak 1919
Kasaba-Aydn demiryolu (ngilizlerle birlikte).... 1 ubat 1919
iftehan, Akkpr 3 ubat 1919
Afyon stasyonu. 16 Nisan 1919
c) talyan galleri
Antalya .28 Mart 1919
Konya stasyonu.26 Nisan 1919
Kuadas...4 Mays 1919
Fethiye, Bodrum, Marmaris.. .12 Mays 1919
Akehir...14 Mays 1919
Afyon..... .21 Mays 1919
Malkara... 27 Mays 1919
Burdur...28 Haziran 1919
d) Yunan galleri
Uzun Kpr-Hadin Ky demiryolu.9 Ocak 1919
zmir.15 Mays 1919

Mondros Atekes Anlamas artlar, gerekten ok ard. Osmanl Devleti, ngilizlere gvenerek bu
anlamay imzalamakla kaytsz artsz Mttefik Devletlerine teslim olmu ve filen sona ermitir.
3.AZINLIKLARIN KURDUU ZARARLI CEMYETLER
3.1. Etnik-i Eterya Cemiyeti: 1814 ylnda Odessada kurulan bu cemiyet, Yunanistana bamszln
kazandrmak amacyla kurulmutur. Mondros Atekes Anlamasndan sonra yeniden faaliyete gemitir.
3.2. Mavri Mira Cemiyeti: stanbuldaki Rum Patrikhanesine bal olarak patrik vekili bu cemiyetin
bakanln yapmtr. Yunan hkmetinin emirleri dorultusunda hareket eden bu cemiyete Yunanl
armatrler maddi destek veriyordu. Cemiyetin amac; Byk Yunanistan kurarak Bizans
mparatorluunu yeniden canlandrmakt.
3.3. Pontus Rum Cemiyeti: lk defa 1904 ylnda Merzifon Amerikan Kolejinde gizli olarak kurulmutu.
Rizeden stanbul Boazna kadar geni sahada Trabzon Rum mparatorluunu tekrar kurmak amacndadr.
3.4. Hnak ve Tanak Cemiyetleri: 1887de svirede kurulan Hnak ve 1890da Tifliste kurulan
Tanak cemiyetlerinin ortak amac Dou Anadolu ve ukurovay iine alan blgede Ermenilerin
bamszln salamak, Ermenileri silahlandrmak ve Ermeni milliyetiliini yaymak ve bamsz bir
Ermeni Devleti kurmaktr.
4. MLL VARLIA DMAN CEMYETLER
4.1. Krt Teali Cemiyeti: Aralk 1918de ngilizlerin yardmyla Seyit Abdlkadir tarafndan stanbulda
kurulmutur. Wilson lkelerinden yararlanarak Dou Anadolu Blgesinde bir Krt Devleti kurmak
amalanmtr.
4.2. slam Teali Cemiyeti: 19 ubat 1919da stanbulda kurulmutur. Konya ve evresinde de youn
faaliyetlerde bulunmulardr. lkenin kurtuluunu hilafet ve saltanatta grmlerdir. mmetilik
dncesini savunmulardr.
4.3. Sulh ve Selamet-i Osmaniye Frkas: Merkez stanbul olmak zere Ocak 1919da kurulmutur. ttihat
ve Terakki kartlarndan olumutur. Padiaha ball savunmulardr. Vatann kurtuluunun, padiahn ve
halifenin buyruklarna sk skya uymakla mmkn olacana inanan bir cemiyettir.
4.4. ngiliz Muhipleri Cemiyeti: 20 Mays 1919 da kurulan Cemiyet stanbuldaki resmi evrelerden
zellikle Padiah Vahdettin ve Damat Feritten byk destek almtr. ngiliz mandasn savunmulardr.
4.5. Wilson Prensipleri Cemiyeti: Cemiyet 4 Aralk 1918de stanbulda kurulmutur. Osmanl Devletinin
kurtuluunun ABDnin mandas ile mmkn olabilecei savunulmutur. Amerika'nn mandasna girerek
kurtulmay ve hzla uygarlamay hedeflemitir.
5.YARARLI CEMYETLER
5.1.Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Trakyann Yunanllara verilecei endiesi ile 2 Aralk
1918de Edirnede kurulmutur. Edirne Mebusu Faik Bey tarafndan kurulan Cemiyet Trakya ad ile bir
gazete yaynlamtr. Osmanl Devleti paraland takdirde Bat Trakya ile birleerek, Trakya
Cumhuriyetini kurmay amalamtr. Zamanla Kuva-y Miliye hareketine dnecek olan silahl
mcadeleyi esas almtr. Mondrostan sonra kurulan ilk direni cemiyetidir
5.2. zmir Mdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti: zmir ve evresinin Yunanllara verilmesini
engellemek amac ile 1 Aralk 1918de kurulmutur. zmir igal edilince Redd-i lhak Cemiyetine
katlmtr.
5.3. Redd-i lhak Cemiyeti: zmirin igalinden bir gn sonra kurulmutur. Yunanllarn zmiri ilhak
etmesini engellemek iin faaliyet gstermilerdir.
5.4. Kilikyallar Cemiyeti: 21 Aralk 1918de Adana ve evresinin Ermenilere verilmesini engellemek ve
Fransz igalinden korumak iin kurulmutur.
5.5. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti: 12 ubat 1919da merkez Trabzon olmak zere
Trabzon ve evresinde Pontus Rum Devletinin kurulmasn engellemek iin kurulmutur. Erzurum
Kongresinden sonra Dou Anadolu Cemiyetinin bir ubesi haline gelmitir.
5.6. Dou Anadolu (ark Vilayetleri) Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: 4 Aralk 1918de stanbulda kuruldu.
Merkezi stanbulda bulunan bu cemiyet daha sonra Erzurum ve Elaz da ubeler amtr. Douda
bamsz bir Ermeni Devletinin kurulmasn engellemek iin kurulmutur. Ermenilerin Dou Anadolu'da
nfus olarak ounlukta olmadn aklamtr.
5.7. Milli Kongre Cemiyeti: 29 Kasm 1919 ylnda stanbulda kurulmutur. Trkler hakknda tannm
yazarlarn szlerini, dnya kamuoyunda Trklerin durumu ve Ermenilerin Mslmanlara yaptklar zulmler

hakknda vesikalar ve Franszca eserler yaymlayarak etkili olmutur. Trk vatannn kurtuluu iin btn
kurum ve cemiyetlerin birlemesi gerektiini belirtmitir.
6. KUVA-YI MLLYE
Milli Kuvvetler anlamn tayan Kuva-y Milliye Anadolu'nun Yunan, ngiliz, Fransz, talyan ve Ermeni
birliklerince igal edildii ve Mondros Mtarekesi ile ar koullarn dayatld dnemde eitli yrelerde
halkn rgtlenerek kurmu olduklar silahl birliklerdir. Kuva-y Milliye, Kurtulu Sava'nn ilk savunma
kuruluudur. lk Kuva-y Milliye kvlcm (ilk silahl direni) Gney Cephesi'nde Drtyol'da 19 Aralk
1918de Franszlara kar balamtr.
6.1. KUVA-YI MLLYENN ZELLKLER
1-Milli Mcadelenin ilk silahl direni gc olmulardr.
2-Mondros Atekes Anlamasndan sonra Anadolunun igali zerine balayan blgesel hareketlerdir.
3-Kuva-yi Milliye birlikleri arasnda iliki az olup, kendi blgelerini kurtarmaya almlardr. Tek bir
merkeze bal deillerdir.
4-Mondros Atekes Antlamas ile terhis edilen askerler de bu harekete katlmlardr.
5-galci glere byk zararlar vermitir
6-Dzenli orduya zaman kazandrmtr.

KAYNAKA
Balangtan Gnmze Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Editr) Temuin Faik Ertan, Siyasal Kitabevi, 2011,
Ankara.
DOAN, Orhan, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Ankara, 2010.
GNLBOL, Mehmet; SAR, Cem, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919- 1938), Tpk Basmevi,
Ankara, 1997.
SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C.I, 1920-1945, T.T.K.B., Ankara, 1983.
TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar I, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1973.
TOLON, Ahmet Hurit, Birinci Dnya Sava Srasnda Taksim Anlamalar ve Sevre Giden Yol, Ankara,
2004.
TURAN, erafettin, Trk Devrim Tarihi I, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1991.
Trk nklp Tarihi, (Editr) Hasan Babacan, nc Kitap, Ankara, 2012.

7. HAFTA KONULARI
ZMRN GAL
zmir'in gali, I. Dnya Sava sonrasnda Paris'te toplanan uluslararas bar konferansnn kararyla zmir
kentinin 15 Mays 1919'da Yunanistan Krall tarafndan igaliyle balayan ve 9 Eyll 1922'de Trk
Ordusunun kente girmesiyle sona eren igaldir.
gal, tilaf Devletleri'in izniyle Yunan Yksek Komiseri AristidisStergiadis komutas altnda yaplmtr. I.
Dnya Sava'nda Yunan Krall ile Osmanl mparatorluu arasnda herhangi bir askeri atma
yaanmamas sebebiyle igal, tilaf Devletleri arasnda da tartma konusu olmutur. gale izin veren tilaf
Devletleri'nin ana amac talyanlarn Anadolu'daki toprak kazanlarn dengelemektir. talya, Birleik
Krallk ve Fransa arasnda 26 Nisan 1917'de yaplan St.-Jean-de-Maurienne antlamas Yunan igali ile
uygulanamam, nk talyanlara sz verilen zmir blgesi Yunanlar tarafndan igal edilmitir. Yunanlarn
eylemleri, Trk Kurtulu Sava'nda talya-Trk Ulusal Hareketi arasnda yaknlamaya sebep olmutur.
zmir kenti ile birlikte Ayvalk, iki kent arasndaki sahil eridi, eme yarmadas, Seluk ve Belkahve'ye
kadar zmir'in arka alan da igal edilmitir. Nisan 1920'den sonra Yunan ordusu zmir'den harekete geerek,
Bursa, Eskiehir, Ktahya ve Afyon'a kadar Bat Anadolu'nun byk bir blmn de igal altna almtr.
zmir'in igali dncesi 1919'un ubat ortalarnda Yunanistan babakan Venizelos'un nerisiyle, ngiltere
babakan Lloyd George tarafndan ortaya atld. ABD bakan Wilson bu neriye nce kesinlikle kar kt,
ancak 25 Mart olaynda daha esnek bir tavr benimsedi. 7 Mays'ta ngiltere, ABD ve Fransa, Yunan
donanmasnn zmir'e gnderilmesinde hemfikir oldular. Karar 15 Mays'ta uyguland.
Yunan igali, Trk bar antlamasnn imzalanmasna kadar srecek bir gvenlik tedbiri olarak
sunulmutur. (I. Dnya Sava sonunda imzalanan Mondros Atekes Antlamas'na gre, bar
imzalanncaya kadar tilaf Devletleri'ne gerekli grdkleri limanlar ve stratejik noktalar igal etme yetkisi
verilmiti.) zmir Yunanistan'a ilhak edilmemi, Yunan askeri kontrol altnda bir Trk vali tarafndan
ynetilmitir.
10 Austos 1920'de imzalanan Sevr Antlamas uyarnca zmir ve Ayvalk be yl sreyle Yunan igali
altnda Osmanl egemenliinde kalacak, bu srenin sonunda hangi devlete katlacaklarna ilikin plebisit
(halkoylamas) yaplaca ynnde karar alnm, Trk ve dnya kamuoyu zmir'in igalini, Trk ulusuna
ynelik bir hakaret ve nihai Yunan ilhakna ynelik bir adm olarak deerlendirmitir.
gal nedenleri
galin en byk gerekesi hazrlanan sahte raporlarla blgedeki Rum saysnn Trk saysndan fazla
olduudur ve bu blgenin Yunanlara verilmesinin kararlatrlmasdr. ABD bakan Wilson buna nce kar
ksada sonradan daha yumuak bir tavr gstermitir. Wilson talyanlarn Akdeniz Blgesi'ne izinsiz asker
kard haberini ald. talyanlarn Anadolu iine sefer balatmalar olaslndan phelendi ve dolaysyla
zmir zerinde olan Yunan hak iddialarna scak bakmaya balad. Bunu talyanlar cezalandrmak iin iyi
bir olanak olarak grd ve Rumlara kar yaplan zulm hikayeleri onu zmir'in Yunan ordusu tarafndan
igal edilmesine onay vermesinde etkiledi.
gal gn
zmir'in igalinden nce, 14 Mays'ta zmir istihkmlar igal edildi. ngiliz birlikleri Karaburun ve
Uzunaday, Fransz birlikleri Urla ve Foay, Yunan birlikleri de Yenikaleyi igal ettiler. 15 Mays 1919
sabah tilaf Devletleri donanmasnn korumas altnda Yunan askerleri zmir rhtmna ktlar. zmir'de ise
buna kar koyabilecek sadece 200 kiilik bir askeri birlik bulunuyordu. zmir ve evresindeki birliklerin
banda bulunan Ali Nadir Paa, Yunan askerlerine kar koyulmamas ve silahlar tilaf Devletleri
askerlerine teslim edilmesi iin emir verdi. zmirli Rumlarn sevin gsterileri arasnda geit treni yapan
Yunan askerlerine ate eden Hasan Tahsin bir Yunan askerini ldrd, akabinde dier Yunan askerlerinin

ateiyle hayatn kaybetti. Hasan Tahsin'in ate ettii kurun, Trk Kurtulu Sava'n balatan ilk kurun
olarak bilinir. Yunan askerleri bu olaya karlk evreye yaylm atei balattlar. Askeri klada bulunan
silahsz Trk askerlerini hedef alan yaylm atei, Trk askerlerinin teslim olmasna ramen devam etti. Trk
subaylar ve askerleri dipiklenerek ve snglenerek ldrld. Zito Venizelos (Yaasn Venizelos) diye
barmayan Trk subaylar sngleniyordu. Ali Nadir Paa ise Yunan askerleri tarafndan tekmeleniyordu.
Trk sivillere kar ldrme, yama ve tecavz olaylar balad. galin ilk gn zmir'de 400 Trk
ldrld.15-16 Mays aras evredeki kylerde ve kazalarda yaanan olaylar ile 5.000 kadar Trk
ldrld. 19 Mays 1919 tarihli New York Times gazetesi, igalin ilk gn 800 Trk'n ve 100 Yunann
ldn yazd. 15 Mays gn sonunda toplam 20.000 Yunan askeri zmir ve etrafndaki blgeye
karlmt.
16 Mays sabah zmir'in igalini duyan 800 kadar yerli Rum, Trk kylerine saldrmaya balad.
Savunmasz insanlar ldrld ve mallar yamalanmaya baland. Urla'daki Trk mahalleleri Rumlar
tarafndan kuatlmaya baland. Bunun zerine 56. Tmene bal 173. Alay Komutan Yarbay Kzm Bey
yannda bulunan 18 er ve birka jandarma ile kasabay savunmaya balad. lk Rum saldrs pskrtld.
Ayn gn bu olay renen kasabadaki Trk halk, Urla'daki askeri silh deposunda bulunan 120 silh ve
cephaneyi alarak, 120 kiilik bir milis kuvveti meydana getirmi, bylece Bat Anadoluda ilk Kuva-yi
Milliye birlii domutur. Bunu evrede hzla baka milis kuvvetlerinin kuruluu izlemitir.
gale Kar Anadoludan Ykselen Tepkiler
Reddiilhak Cemiyeti bu igali protesto etmek iin bildiriler yaymlad. 14 Mays gecesi bir protesto mitingi
dzenlendi. Vali zzet Paa, tm bu gelimelere ramen halktan igali gizlemeye alyor, Yunanllarn
igalinin bir sylenti olduunu belirtiyordu. 15 Mays sabah Yunan askerleri kendilerini karlamaya gelen
Rum halknn sevin gsterileri arasnda karaya kt. Gazeteci Hasan Tahsin yaananlar hazmedemeyip
ate etmesi zerine ehit edilmitir. Yunanllar klay, hkmet konan, belediyeyi ve karakollar teslim
alrken birok sivil, asker ve memuru tutuklam ya da ldrmtr. Tutuklanmalarna tepki gsterenler
zorla gemilere bindirilmitir. Bu esnada zmirde balayan Yunan igali Ege Blgesinin i kesimlerine
doru devam etmitir.
Osmanl Hkmeti zmirin igali karsnda istifa etmek zorunda kald. Ayrca bu igal tm yurtta byk
yank uyandrd. gali protesto etmek iin lkenin birok yerinde mitingler yapld. Mustafa Kemal,
Havzadan knama mitinglerinin daha da etkili olmas iin bildiri yaymlad. Ama, mitingler yoluyla
igallere kar halk uyandrmak ve harekete geirmekti. 19 Mays 1919da Fatihte ve 23 Mays 1919da
Sultanahmette iki byk miting yapld. Mitinglerde Halide Edip (Advar), Nakiye Hanm, Selim Srr
(Tarcan), Sait Bey ve Mehmet Emin (Yurdakul) mill duygular coturan ve igalleri protesto eden
konumalar yaptlar.
gal gleri mitingleri yasaklasa da yurdun eitli yerlerinde mitingler dzenlenmeye devam edildi.
zmirin igali Trk halkna gelinen durumun ne kadar tehlikeli olduunu gsterdi. Bu tehlikeyi gren Trk
halk igallere kar direnmenin art olduuna inanm ve Kuva-yMilliyenin domasn salamtr.
Mitingler de mill bilincin olumasna katkda bulunmutur.
MUSTAFA KEMALN SAMSUNA IKII
Mustafa Kemal, Suriyede Yldrm Ordular komutanl yaparken Mondros Atekes Antlamasnn
imzalanmasyla stanbula arlr. stanbula gelen Mustafa Kemal Milli Mcadeleyi sanbuldan
balatmann mmkn olmadna karar vermitir. Mustafa Kemale gre Milli Mcadele Anadoludan
balatlmalyd. Mustafa Kemal, Anadoluya gemenin yollarn ararken kendisi iin uygun bir frsat
kmtr.
Samsun ve Trabzonda Rum etelerinin Trk halkn katletmesi nedeniyle Trkler kendilerini savunmak
amacyla Rum etelerine kar mcadeleye girimilerdi. ngilizler ise, Trk halknn Karadenizdeki
gvenlii bozduunu ve asayiin salanmamas durumunda Mondros Atekes Antlamasnn 7. maddesine
gre buralarn igal edileceini bildirmiti.
stanbul Hkmeti ise Samsun ve evresindeki olaylar incelemek amacyla Mustafa Kemali 9. Ordu
Mfettii olarak buraya gnderme karar almtr. Mustafa Kemal ise bu teklifi hemen kabul ederek ok
geni bir yetkiyle Samsuna gitmitir.
Mustafa Kemalin 9. Ordu Mfettii olarak resm grevleri;
Blgedeki karklklara son vermek,
Silahlarn toplanmasn ve teslimini salamak,

 Sorumluluk alannda mill amal giriimlere izin vermemekti.

Mustafa Kemal 16 Mays 1919 gn Bandrma vapuruyla Samsuna gitmek zere hareket etmitir. 19 Mays
1919 gn Samsuna ulamtr.
Mustafa Kemal Samsunda bulunduu sre iinde halkn vatann kurtuluuyla ilgili fikirlerini dinlemitir.
Bu dncelerin balcalar unlard:
ngilterenin himayesi altna girmek,
ABDnin himayesi altna girmek,
Blgesel direni hareketleri balatmak
Mustafa Kemal bu dncelerin hibirini kabul etmemitir. Ona gre vatann tm topraklarnn tam
bamsz olarak kurtulmas gerekmekteydi.
Mustafa Kemal buradaki almalarn tamamlayarak 22 Mays 1919da stanbul Hkmetine hazrlad
raporu gnderir.
Bu raporda;
Samsun civarndaki karklklara sebep olanlarn Trkler olmadn yrede kan olaylarn yegne
sebebinin Pontuscular olduu,
izmirin igalinin hibir hakl gerekesinin bulunmadn ve igalin geici olduu,
Trkln yabanc mandasna ve kontrolne tahamml olmad,
Milletin mill hkimiyet esasn ve Trk milliyetiliini kabul ettiini, bunu gerekletirmeye alacaklar
belirtilmitir.
Mustafa Kemal daha sonra daha gvenli olduu Samsundan Havzaya gemitir.
MLL MCADELE DNEMNDE KONGRELER
HAVZA GENELGES
Havza Genelgesi, 28-29 Mays 1919 Mustafa Kemal Atatrk'n Samsun'a ktktan sonra ilk resmi tepkisi
olmas sebebiyle tarihte byk bir neme sahiptir. Atatrk, Bu genelge ile halkn igallere tepki gstererek
milli bilincin uyandrlmasn amalamtr.
lkenin askeri ve mlki amirlerine hazrlad genelgeyi telgraf eken Atatrk, bu genelgenin
gereklemesiyle, yurdun deiik yerlerinde mitingler dzenlenmesine ve lkenin drt bir yannda igale
kar halkn direnme bilincini yerletirmitir.
Atatrk'n milli mcadele fikri etrafnda yurttalarn birletirmeyi amalad bu genelgede yer alan
ierikleri u ekilde sralayabiliriz:
gallerin protesto edilmesiyle byk ve heyecanl direni mitingleri dzenlenecektir.

stanbul Hkmet'inin askeri ve mlki amirlerine telgraflar ekilecektir.

gale ynelmeye alan byk devletlerin yneticilerine uyar telgraflar ekilecektir.

Atatrk'n tilaf Devletlerini igal bahanesi altnda tutmak istememesi nedeniyle Hristiyan halkna
zarar verilmeyecektir.

Millerin geleceini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr.

Genelgede ynetim her trl kontrol ve denetimden uzak klnacaktr.

Havza Genelgesi'ni nemli klan etkenlerden biri olarak da milli mcadele dneminde yaymlanan ilk ulusal
genelge olmasn sayabiliriz. Ayrca genelgeden sonra Mustafa Kemal'in 8 Haziran 1919'da stanbul
Hkmeti Harbiye Nezareti tarafndan geri arlmasna ramen emre uymayp Amasya'ya gemesi de bu
genelgeyi nemli klan eylemler arasnda saylmaktadr.
Havza Genelgesi'ni nemli klan bir dier etken de Kurtulu Sava'nn ilk sinyalini veriyor olmasn
sayabiliriz. Zira Atatrk Samsun'a ktktan sonra zmir'in igal edilmesine zellikle stanbul ynetiminin
sessiz kalmas, halkn yaplan igaller karsnda bastrlarak sessizlie itilmesi, Atatrk' bu bakaldra
mecbur klmtr.
Milli mcadelenin tam iradeyle halkn damarlarnda ilemesini amalayan ve bunu direnilerde yntem
olarak belirleyen Atatrk amacna ulamtr. Baarsn gren, halk isyana tevik ettiini dnen ve
ngilizler'in basksyla stanbul Ynetimi'nin Atatrk' grevden alma abalar baarsz olmutur.

lkede milli mcadele iradesini canlandrmay amalayan ve baaran Atatrk'n yaymlad bu genelgeye
dier lkelerden de gelen tepkiler elbette olmutur. Yine de Atatrk mevcut ynetim birimlerini(askeri ve
milli rgtler) datlmayacak, komuta braklmayacak ve bakalarna teslim edilmeyecektir.
Havza Genelgesi'ne gsterilen Tepkiler Ve Sonular
zellikle tilaf Devletlerinin genelgeye olan tepkileri dorultusunda 67 Trk aydnn tutuklayarak Malta'ya
srgne gndermeleri de genelgenin olumsuz tepkileri arasnda yer almaktadr.
Hkmetin ileri gelenlerine protestolarn ve halkn gcnn bitmeyecei mesajn telgraf eken Atatrk'
stanbul Hkmeti geri ard hlde kabul etmeyerek cevaben gndermi olduu telgrafda "Anadolu'da
balayan ulusal hareketin hibir gcn durduramayaca" mesajn bildirmitir.
Bu genelge dorultusunda stanbul Hkmeti 9. Ordunun adn 3. Ordu olarak deitirmitir.
Kmr ve benzin yetersizlii sebebiyle geri dnemeyecei bahanesini ne sren Mustafa Kemal oyalama
taktii uygulamtr. Padiah'n iradesiyle ynetime atandn belirten Atatrk arlara cevap vermemi ve
sonrasnda Amasya'ya gemitir. Genelge'nin sonucunda ilk kez stanbul Ynetimi yok saylmtr.Halkn
igallere ve direnilere kar sessiz kald bu dnemlerde Atatrk'n yaymlad genelgeler ve uygulad
yntemlerle, beklenen ve zlenen bir lider konumunda sahneye karak nemli makam ve mevki sahibi
yneticileri de arkasna almay baarmtr.
HAVZA GENELGES
Amasya Genelgesi, Trkiye'nin temellerinin atld, ulusal egemenliin ve tam bamszln en byk
admlarnn atld nemli bir bildiridir. Yeni devletin temellerini atmak iin adm adm hareket eden
Mustafa Kemal, Havza'daki almalarndan sonra Amasya'ya geerek silah arkadalar olan Rauf Bey,
Refet Bey ve Ali Fuat Paa'yla bir araya gelerek Amasya Genelgesi'ni hazrlamlardr. Hazrlanan bu
genelge Kazm Karabekir ve Cemal Paa'nn da onayyla birlikte yaynlanmtr.
Amasya Genelgesi ulusal egemenlik hakknda ilk kez bahsi geen bildiri olmutur. Amasya Genelgesi bir
anlamda stanbul Hkmeti'ne kar bir ihtilalin ilk adm olmaktadr. Amasya Genelgesi'nde stanbul
Hkmeti hie saylm, hkmetin dmann elinde olduu ve bu durumdan yalnzca milletin iradesi ve
azmi ile kurtulabilinecei ifade edilmitir. Amasya Genelgesi'nde Sivas'ta bir kongrenin toplanaca
konusunda bilgi vermitir.
Amasya Genelgesi'nin esaslar Cevat Abbas Bey'e Mustafa Kemal tarafndan yazdrlmtr. Bu esaslar
unlardr:
Vatann btnl milletin bamszl tehlikededir.

stanbul hkmeti ald sorumluluun gereini yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yol
olmu gsteriyor.

Milletin bamszln, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr.

Milletin iinde bulunduu durum ve artlarn gereini yerine getirmek ve haklarn gr sesle cihana
duyurmak iin, her trl bask ve kontrolden uzak milli bir heyetin varl zaruridir.

Anadolu'nun her bakmdan en gvenilir yeri olan Sivas'ta hemen milli bir kongre toplanmas
kararlatrlmtr.

Bunun iin btn illerin her sancandan milletin gvenini kazanm temsilcinin mmkn olan en
ksa zamanda yetimek zere yola klmas gerekmektedir.

Her ihtimalle kar bu mesele milli bir sr olarak tutulmal ve temsilciler gereinde yolculuklarn
kendilerini tantmadan yapmaldrlar.

Dou illeri adna 10 Temmuz'da Erzurum'da bir kongre toplanacaktr. O tarihe kadar teki illerin
temsilcileri de Sivas'a gelebilirlerse Erzurum Kongresi'nin yeleri de Sivas genel kongresine
katlmak zere hareket ederler.

Amasya Genelgesi'nin bu genel taslak metni Kazm Karabekir, Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Refet
Bey'in yan sra birok kii imzalamtr. Hazrlanan Amasya Genelgesi onaylandktan hemen sonra
tm sivil ve askeri kurumlara datlmtr.

Trkiye Tarihi'nde dnm noktalarndan birisi olan Amasya Genelgesi birok anlamda nemli sonulara
neden olmutur. Bunlar;

Amasya Genelgesi ile Trk inklab adna ihtilal aamas balamtr.

Kurtulu Sava iin gereke, ama ve yntem ortaya koyulmutur.
lk defa milli egemenlie dayal bir ynetimin oluturulmas gerektiine dair bir fikirden bahsedilmitir.
stanbul Hkmeti artk yok saylmtr.
Trk Milletine stanbul ve Anadolu'daki igalcilere kar mcadele iin ar yaplmtr.
Amasya Genelgesi ile birlikte artk padiah, halifelik manda - himaye fikirlerinin yerini milliyetilik ve
millet fikirleri almtr.
Temsil Heyeti'nin oluturulmas konusunda fikir belirtilmitir.
Amasya Genelgesi ile birlikte ilk defa kurtulu direnii yazl hale getirilmitir.
Mdafa-i Hukuk Cemiyetleri'nin birletirilmesi iin Sivas'ta bir kongre toplanmas karar alnmtr.
Ordunun terhis edilmemesi karar alnmtr.
Amasya Genelgesi ile birlikte Kurtulu Sava resmen ilan edilmitir.
Amasya Genelgesi lkenin iinde bulunduu durumdan kurtulabilmesi adna atlm olan byk bir adm
olmutur. Bu durum sadece milletin harekete gemesini salamakla kalmam, ayn zamanda igalcilerin de
tepkisini ekmitir. Bu dorultuda Amasya Genelgesi doru ekilde atlan bir adm olmutur.
ERZURUM KONGRES
stanbulda kurulmu olan Dou llerinin Haklarn Koruma Derneinin bir ubesi de Erzurumda alm,
ube kongresi, 17 Haziranda toplanarak tm dou illeri temsilcilerinin katlaca bir blge kongresi
dzenlenmesini kararlatrmt.3Temmuzda Erzuruma gelmi bulunan Mustafa Kemalin ve Kazm
Karabekirin destek ve katklaryla kongre 23 Temmuzda topland. Mustafa Kemal ve Rauf Bey de
Erzurumdan delege olarak kongreye katldlar. Mustafa Kemal kongre bakanlna seildi. 14 gn youn
almadan sonra Erzurum Kongresi,7 Austos'ta sona erdi. Ald tarihi kararlar ile yalnzca dou illerini
deil, btn ulusu temsil ediyordu.Alnan belli bal kararlar unlardr:
Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr. Onun eitli ksmlar birbirinden ayrlamaz.
Her trl yabanc igal ve mdahalesinde kar ve Osmanl Devletinin dalmas halinde ulus birlikte kar
koyacaktr.
Yurdun ve bamszln korunmas iin stanbuldaki Hkmet yeterli olmaz ise geici bir Hkmet
kurulacaktr. Bu Hkmet, ulusal kongrece seilecekti. Kongre toplanmamsa bu seimi Temsil Heyeti
yapacaktr.
Ulusal gc etkin ve ulusal iradeyi egemen klmak esas amatr.
Gayrimslim unsurlara siyasal egemenliimizi ve sosyal dengemizi bozucu ayrcalklar (imtiyazlar)
verilemez.
Meclisin derhal toplanmas ve hkmet almalarnn Meclisin denetimine girmesi iin allacaktr.
Kongre dalmadan nce dokuz kiilik Temsil Heyetini seti. Mustafa Kemal, Temsil Heyeti bakanlna
getirildi.
Erzurum Kongresinin nemi
Bu kongrede yeni bir devletin kurulmas dncesi belirtilmitir. Kongre, ayrca Dou Anadolu
blgesindeki, ulusal haklar savunma rgtlerini de birletirmitir. Erzurum Kongresi daha sonraki
kongreye k tutmu ve ana ilkeleri saptayarak yaygnlatrlm, ulusal birlik yolunda atlan nemli bir
adm olmutur. Ulusal egemenliimizin koulsuz olarak gerekletirilmesine ilk kez burada karar verilmitir.
Erzurum Kongresi, blgesel bir kongre olmasna karn alnan kararlar lkenin tmne ynelikti. Bu da
kongrenin nemini arttrmtr. Bu hareketin tabandan geldiini gremeyen ve onu sadece birka subayn
iinden ibaret sayp datlabilirse bakaldrnn sona ereceini sanan stanbul Hkmeti bir bildiri
yaymlayarak kongreye katlanlarn tutuklanmasn istedi.Ne var ki stanbul Hkmeti bu emri yerine
getirecek bir makam bulamad.
Yabanc devlet temsilcileri de kongreyi, ksa mrl ve clz bir bakaldrma hareketi olarak
deerlendirdiklerinden fazla nemsemediler. Bu sralarda Bat Anadoludaki dernekler de birleme yoluna
gitmilerdi. Balkesir (26-30 Temmuz), Alaehir (16 - 25 Austos) Kongreleri toplanm ve Amasya
Genelgesinde yazl esaslarn uygulanmas kabul edilmitir.
SVAS KONGRES
Mustafa Kemalin Amasya Genelgesi ile yapt ar zerine, 1.Dnya Savandan sonra igale urayan
Trk topraklarn kurtarmak ve Trk milletinin bamszln salamak iin areler aramak amacyla

seilmi ulus temsilcilerinin Sivasta bir araya gelmesiyle,4 Eyll 1919 - 11 Eyll 1919 tarihleri arasnda
gerekleen ulusal kongredir. Sivas Kongresinde alnan kararlar, daha nce gerekletirilen Erzurum
Kongresi kararlarn genileterek tm ulusu kapsar bir nitelik kazandrm ve yeni bir Trk Devletinin
kuruluuna temel olmutur; bu nedenle Sivas Kongresinin Trkiye Cumhuriyeti tarihindeki nemi
byktr. 4 Eyll 1919'da ise, mill egemenlik ilkesine dayal yeni Trk Devleti'nin kuruluuna temel olan
Sivas Kongresi topland. Kongrede, "vatann blnmez bir btn olduu" konusunda millet temsilcileri
ortak bir karara vardlar.
Milli snrlar iinde vatan bir btndr, ayrlamaz
Her trl igal ve mdahaleye kar, millet birlik olarak kendisini mdafaa ve mukavemet edecektir.
stanbul Hkmeti, dardan gelecek bir bask karsnda memleketimizin herhangi bir parasn terk
mecburiyetinde kalrsa, vatann bamszln ve btnln temin edecek her trl tedbir ve karar
alnmtr.
Kuvay Milliyeyi tek kuvvet tanmak ve milli iradeyi hakim klmak esastr.
Manda ve himaye kabul olunamaz.
Ayn gaye ile milli vicdandan doan cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad
altnda birletirilmitir.
Milletimiz ada gayelerin byklne inanr ve teknik, snai ve iktisadi durumumuzu ve ihtiyacmz
takdir eder.
Mukaddes maksad ve umumi tekilat idare iin kongre tarafndan bir Heyet-i Temsiliye seilmitir.
Bu alnan Kararlarla lkedeki tm yerel direni rgtleri "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti"
ad altnda birletirildi. Bakanlna da doal olarak Mustafa Kemal Paa seildi. Kongre sonucunda
oluturulan "Heyet-i Temsiliye" milletin isteklerini yanstan bir nitelik kazand. Ancak, stanbul ynetiminin
ruhsal ve duygusal arl henz devam ediyordu.Bundan dolay, Sivas Kongresi Mustafa Kemal Paa'nn
istedii "kuruculuk" niteliini gsterememi, vatann kurtuluu iin bir an nce Meclis'i Mebusan'n
toplanmasn padiaha bildirilmesine karar vermiti.
Ancak bu karar da nemli bir admd. Kurtulu mcadelesi ve mill egemenlie geiin ikinci evresi de
tamamlanmt. nc aamada ise, mill egemenliin gerektirdii tm ilke ve deerlere sahip bir byk
Meclisin kurulmas ve Kurtulu Sava'nn mill glere dayal olarak kazanlmas sreci balad.

KAYNAKA
Okt. M. Fatih SANSAR, Okt. Abidin TEMZER, Trk nklap Tarihi, nc Basmevi, Ankara 2012
Serpil Srmeli, Samsun ve evresinde Pontus Hareketi, Atatrk yolu, Mays 1997
M.akir lktar, Atatrk Samsun Ve Havzada, Trk Kltr, Kasm 1966
Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, C.1, Emre Yaynlar, stanbul
Mahmut Gololu, Eruzurum Kongresi, Ankara 1968

8. HAFTA KONULARI
TEMSL KURULUNUN FAALYETLER, OSMANLI MECLSNN TOPLANMASI VE MSAKI
MLL KARARLARI
Temsil Kurulunun Ankaraya Gelii (27 Aralk 1919)
Osmanl Mebusan Meclisinin almalarn daha yakndan takip etmek isteyen Temsil Kurulu
Sivastan Ankaraya geti.
Neden Ankara; Osmanlnn bakenti ve olaylarn merkezi olan gal altndaki stanbula daha yakn olmas
-Anadolunun merkezinde olmas ve kurulmakta olan cephelere zellikle de Bat cephesine yakn olmas
-Ali Fuat Cebesoyun 20.Kolordusu tarafndan korunduu iin gvenlik probleminin olmamas
-Haberleme (telgraf) ve ulam ynnden uygun olmas (demiryolu ile stanbul ve Bat Anadoluya
ulamaya imkan vermesi)
Temsil Kurulu Sivasta karmakta olduu rade-i Milliye gazetesini Ankarada Hakimiyet-i Milliye
adyla karmaya devam edecektir.
Amasya Grmeleri (Protokol) (20-22 Ekim 1919)
Damat Ferit Paa 2 Ekim 1919da istifa edince yeni hkmeti Ali Rza Paa kurdu. Ali Rza Paa
Hkmeti, Heyet-i Temsliye ile grmek istedi.
stanbul Hkmeti adna Bahriye Nazr Salih Paa, Mill mcadele hareketi adna Mustafa Kemal,
Hseyin Rauf ve Bekir Sami Beyler katld.
Amasyada yaplan grme sonrasnda bir protokol yapld. Protokolde yer alan kararlar;
1.Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti stanbul Hkmetince tannacaktr. Mebusan Meclisi
tarafndan kabul edilmek kouluyla Sivas Kongresi kararlar hkmet tarafndan benimsenecektir.
2. Yeni alacak Meclis iin Milletvekili seimleri serbest bir ekilde yaplacak ve Mebusan Meclisi
toplanacaktr. (Yalnzca bu karar stanbul Hkmeti tarafndan uygulanmtr.)
3. Millet Meclisinin, gvenlii olmayan stanbulda toplanmas uygun deildir. (bu maddede anlamaya
varamadlar.) Padiah meclisin stanbul dnda toplanmasn, meclisin kendi kontrolnden kma
olaslndan ve anayasaya aykrlndan dolay uygun grmyordu.
4.Hkmetle mill tekilt arasnda anlama salanmtr.
5.Hibir vilayet terk edilmeyecek, himaye kabul edilmeyecektir. Btnlk ve istiklal korunacaktr.
6. stanbul Hkmeti, Temsil Kurulunun rzas ve onayn almadan, bar grmelerine katlmayacak ve
bar yapmayacaktr. (stanbul Hkmeti, merkez otoriteyi salamak amacyla, bu karar reddetmitir.)
7. Aznlk unsurlara ayrcalk verilmeyecektir.
nemi:
Salih Paa, kararlarn hkmet tarafndan kabul edilmesi iin elinden geleni yapacan eer kabul edilmezse
istifa edeceini belirtmitir. Ancak, stanbul Hkmeti kararlarn ounu kabul etmedii halde (Hkmet,
sadece Meclis-i Mebusann almas kararn tam olarak onaylad.) Salih Paa ise istifa etmedi.
-Mill mcadele, Heyet-i Temsiliye ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, stanbul Hkmeti
tarafndan hukuken tannd. Temsil Heyeti ile stanbul arasndaki ilikiler yumuad. Meclis-i Mebusann
toplanmas kararlatrld.
-Maddelerden de anlalaca gibi grmelerde egemenlikten ok bamszlk meselesi tartlmtr.

MECLS- MEBUSANIN AILMASI (12 OCAK 1920-11 NSAN 1920)

Meclis- Mebusan seimleri olaysz geti. tilf Devletleri seimlere mdahale etmedi. nk
ngiltere, igl tehdidi altnda bulunan stanbulda toplanacak Osmanl Mebusan Meclisinde ancak kendi
istedii dorultuda kararlarn alnacana inanmaktayd. Seimler sonucunda Kuva- Milliyecilerin
destekledii kiiler ounluu elde ettiler.
Erzurum mebusu seilen Mustafa Kemal gvenlik meselesinden dolay stanbulda toplanan meclise
katlamad, fakat Ankaradaki milli mcadelecilerden Milletvekili olarak seilen bir ok kiinin stanbula
giderek Meclis almalarna katlmas kararlatrld.
Ankarada Mustafa Kemal ile yaplan toplantda stanbula gidecek Mebuslarn faaliyeti
kararlatrld:
1-Mecliste Mill Mcadelecilerin birlikte hareket etmesini salayacak olan ve milli mcadele yararna
faaliyetlerde bulunacak Mdafaa-i Hukuk grubu oluturulmas
2-Mustafa Kemalin Meclis-i Mebusana bakan seilmesi (Mustafa Kemal Meclis datld takdirde,
meclis bakan sfatyla, meclisi Anadoluda toplamay amalyordu.)
3-Sivas Kongresi kararlarnn Meclis-i Mebusanda onaylanmas (Misak- Milli kararlar dahil)
Meclis 12 Ocak 1920de Padiahn beyannamesinin okunmasyla ald. mdafaa-i hukuk grubu
kurulamayp; bu grubun yerine iinde saltanat yanllarnn da olduu ve Misak- Millyi ilan edecek olan
Felah- Vatan grubu kuruldu. (Milletvekilleri Mdfaa-i Hukuk Grubunu kurmalar durumunda stanbulun
tilf Devletleri tarafndan igl edilebileceinden korkmulardr.)
-Felah- Vatan Grubu Sivas ve Erzurumda genel hatlar oluturulan Misak- Milli (Mill Yemin)
metni ile ilgili bir toplant yapt ve 28 Ocakta gizli bir oturumda bu metin ok az deiiklikle kabul edildi.
Meclis 17 ubat 1920de bu karar aklad.
-Mustafa Kemal meclise bakan seilemedi.
-Meclis Sivas Kongresinin bamszlkla ilgili kararlarn onaylad ( Misak- Mill). Fakat Mill
egemenlikle ilgili maddeleri tartma konusu dahi yaplmad.
MSAK-I MLL ( MLL ANT - 28 OCAK 1920)
28 Ocak 1920de Osmanl Meclisinde kabul edilen Misak- Milli kararlar; Mondros Mtarekesinin
imzaland tarihte igal edilmemi olan ve Osmanl-slam ekseriyetinin yaad blgeler hibir sebeple
ayrlamaz bir btndr. (Kuzey Iraktaki Musul, Sleymaniye, Erbil ve Kerkk blgeleri ile Kuzey
Suriyedeki Raka, Halep, Antakya ve skenderun kesimlerin Trkiyenin paras olduu belirtmektedir.
Kbrs Adas da Devletler Hukuku bakmndan Trkiyeye ait olduundan, 1914 sonunda ngiltere
tarafndan tek tarafl ilhak hkmsz saylr.) Kurtarlacak snrlar belli olmutur.
-gal altndaki Arap topraklarnn gelecei blge halknn oylarna gre belirlenecektir.
-Bat Trakyann hukuk durumu, blge halknn serbeste verecekleri oylara bal olacaktr.
-Daha nce (Haziran 1918), kendi istekleriyle Anavatana katlm olan Elviye-i Selase (= Sancak; Kars,
Ardahan, Batum) iin gerekirse yeniden halk oylamas yaplmaldr.
-blge halknn ounluunun Mslman olmas, halkoylamas isteini gndeme getirmitir. Bylece;
Mslman Araplarn oturduu yerler, Bat Trakya, Ardahan, Kars, Artvin olmak zere blgede
referandum istenmitir.
-Aznlk haklar komu lkelerde Mslman aznla verilen haklar orannda olacaktr.
- Trkiyenin milli ve ekonomik gelimesine mani olacak siyasi, mali, adli snrlamalar
kabul edilmeyecek (kapitlasyonlara tepki), d borlarn denmesi artlar da bu esaslara aykr
olmayacaktr.
Misk- Millinin nemi ve Sonular:
Bu bildiri ile Trkiyenin snrlar Mill mcadelenin hedefi kesin olarak belli oldu, Mill snrlar
meclis onayndan geti. Mill Mcadele iin Osmanl Meclisinin destei alnd.
Meclis, kapitlasyonlara ilk ciddi tepkiyi gsterdi. mmetiliin yerine ulusuluk yerlemeye balad. Tam
bamszlk ilkesi benimsendi fakat ulusal egemenlikten bahsedilmedi

Ali Rza Paa Hkmeti istifa etti ve yerine Salih Paa hkmeti kuruldu.
tilaf Devletlerinin tepkisine ve stanbulun resmen igal edilmesine neden oldu.
STANBULUN RESMEN GL (16 MART 1920)
tilaf Devletleri Misak-i Milliyi iyi karlamadlar. Basklar karsnda Ali Rza Paa istifa etti ve
yeni hkmeti Salih Paa kurdu.
tilf Devletleri, Misk- Mill kararlarnn alnmasndan sonra, 15 Mart 1920de stanbulu igal
ederek, 150 kadar aydn tutukladlar. Meclisi de kuatarak Rauf Bey ve Kara Vasf Beyi tutukladlar.
stanbulun igl haberi Telgraf Hamdi Bey tarafndan Ankaraya duyurulduktan az sonra da telgraf telleri
kesilerek haberleme tamamen durduruldu.
stanbulun iglinin hemen ardndan, XV. Kolordu kumandan Kzm Karabekir Paa da
Erzurumda bulunan ngiliz Mtareke Heyeti Bakan Rawlinson ve yanndaki 20 kadar ngilizi tutuklad.
Bu ngilizler ileriki tarihlerde, Maltaya gnderilen Osmanl srgnlerin kurtarlmasnda bir hayli ie
yarayacaktr. Ankaradaki 200 ngiliz askeri ile Fransz kumandan da oradan ayrlmak zorunda brakldlar.
stanbulun glinin Sonular:
1.Milli irade yok saylarak Osmanl Meclisi datld.
2. Birok vatansever aydn, tutukland ve Malta Adasna srgne gnderildi.
3. Mebusan Meclisi bir daha almamak zere kapand. (11 Nisan 1920.)
4. tilf Devletlerinin Anadoludaki Kuv-i Millyeyi red etmesini ve bunu kamuoyuna aklamasn
istedii Salih Paa, bu istei kabul etmeyerek, istifa etti. (Salih Paann istifasndan sonra tekrar Damat
Ferit 5 Nisan 1920de IV. kez Sadrzam (Babakan) olacak ve eyhlislm Drrzde Abdullahn
fetvlaryla Mustafa Kemle idam cezas verilecek. Padiah Mustafa Kemalin idam edilmesini,
yakaland yerde tekrar yarglanmas artyla, kabul edecektir. Drrzdenin fetvs, Ankara Mfts
Mehmed Rifat (Breki) Efendinin fetvs ile bozulup tesirsiz hale getirilmitir.)
6. Bir ok milletvekili Anadoluya kaarak Kuv-i Millye hareketinin glenmesini salamtr.
7. Osmanl Devletinin bakenti resmen igal edilerek, Osmanl fiilen sona ermi, padiah ve halife
ngilizlerin esiri durumuna dmtr.
8. Mustafa Keml, Anadolu hareketi, padiah ve halife efendimizin de kurtulu hareketidir aklamasnda
bulunmutur.
9. Mustafa Kemal Paann emrine uyularak, igaller knand, stanbul ile her trl yazma kesildi ve
vergilerin stanbula gnderilmesi yasakland.

KAYNAKA
AYBARS, Ergn; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ercan Kitabevi, zmir 2010.
DOANAY Rahmi, AIKSES Erdal; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi ve Atatrk lkeleri, Manas Yaynclk,
Elaz 2006.
YAYLA, Ali; Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar,(http://web.itu.edu.tr/yayla/ atailke.pdf)
SANSAR M. Fatih, TEMZER Abidin; Trk nklap Tarihi, nc Basmevi, Ankara 2012.

9. HAFTA KONULARI
TBMMNN AILMASI, TBMMYE KARI YAPILAN AYAKLANMALAR VE ALINAN
TEDBRLER
Birinci dnya savandan malup ayrlarak Mondros Atekes Antlamasn imzalayan Osmanl
Devleti tilaf Devletlerinin Mondros un 7. ve 24. maddelerini gereke gstererek Osmanl topraklarn
igale balamlard. 16 Maysta zmirin igali Anadolu halknda infiale sebep olmu balangta protesto
mitingleri yaplm ardndan direni cemiyetleri kurulmutur. Bu esnada Mustafa Kemalin liderliinde
kongreler dzenlenmek suretiyle direni cemiyetleri daha organize hale getirilmeye allmtr. Yine bu
kongreler vesilesiyle yeni bir yola girilmi yeni bir devletin kuruluunun temelleri atlmtr.
TBMMnin AILIINA GDEN YOL KONGRELER
Bu erevede Amasya Genelgesi, milli mcadelenin sebeplerini ve nasl yaplacan ieren bir
program olarak milli kurtulu savann balang noktasn tekil etmitir. yle ki Byk Millet Meclisinin
temeli burada atlmtr. lk blmlerinde vatann iinde bulunduu olumsuz artlar anlatlarak, kurtuluun
milletin kendi elinde olduu belirtilmitir.
Anadolu hareketinin bildirgesi ve ulusal egemenlie ulalmasnn ilk adm saylan Amasya
Genelgesi, milli egemenliin temel unsurlarn da belirtmitir. Buna gre, Milletin istiklalini yine
milletin azim ve karar kurtaracaktr. Ve Anadolunun her bakmdan en emin mahalli olan Sivasta
milli bir kongrenin acele toplanmas takarrr etmitir.
Milletin bamszln milletin kendisinin kazanaca ynndeki ifade milli egemenlik fikrinden
kaynaklanan, milli oluumlar olacann sinyallerini verir. rnein: Millet Meclisi oluturma fikri gibi. Her
bakmdan gvenli bir yer olan Sivasta milli bir kongrenin toplanmas da, stanbul Hkmetinden uzakta
milli birlii esas alan, millet olma yolunda atlan ilk admdr.
Bu genelge Osmanl Devletinin imzalam olduu Mondros Mtarekesini de yok saymakta,
mtarekeye gre silahszlanmak gerekiyorken, bilakis halk tamamen silahlanp, askeri bir mcadeleye sevk
etmektedir. Amasya Genelgesi memleket savunmasn tekilatlandrmaktan daha teye, Sivas Kongresi ile
gerekleecek olan, stanbuldan ayr bir tr hkmet kurulmasn da ngrmtr. Ayrca, Amasya
Genelgesi ile ortaya konan milli irade anlay, kurulacak yeni devletin mayasn tekil eder.
Bundan sonra, 23 Temmuz7 Austos tarihleri arasnda yaplan Erzurum Kongresinde Mustafa
Kemal Paa, milletin kaderine hkim olan milli iradenin ancak Anadoludan doacan belirterek, milli
iradeden oluacak bir heyetin derhal oluturulmas gerektii zerinde durmutur. Ayrca karlan bir tzkle
Dou Vilayetlerinde bulunan Milli Cemiyetler birletirilmitir. Kongre ile bamsz bir devlet, millet
iradesine dayanan bir meclis fikri daha da belirginlemitir. Kuvayi Milliyeyi amil (etken) ve radei
Milliyeyi hkim klmak esastr Meclisi Millinin derhal itiman (toplanmasn) ve icraat hkmetin
Meclisin murakabesine (denetimini) vazn temin etmek iin allacaktr
Alnan kararlar iinde asl olan bu ilerin nasl yaplaca fikrinin olutuu, yani faaliyetlerin milli bir
meclis eliyle yrtlmesi gerektiini vurgulayan ksmdr. Bu madde ile milli bir meclisin kurulmasnn
gereklilii ortaya konulmutur. Byk Millet Meclisi fikrinin temeli buraya kadar inmektedir. Bylece tam
bamszlk ve milli egemenlik fikri aka vurgulanarak, Ankarada alacak olan Byk Millet Meclisine
k tutulmutur.

Erzurum Kongresi stanbul Hkmeti ve tilaf devletlerince hi ho karlanmam, Sadrazam Damat

Ferit Paa, ajanslara verdii demelerde bu kongreyi ve yaplan faaliyetleri devlete ve hkmete yaplan bir
isyan olarak nitelendirmitir. Dman devletlerin tm engellemelerine ramen Sivas Kongresi ulusal bir
kongre olarak toplanm, Erzurum Kongresinde dou illeri adna alnan karalar yurt genelini kapsayacak bir
biimde yeniden benimsenmitir. Burada, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri bir at altnda
birletirildi. Ayrca genel anlamda milli harekete yn vermek ve genel tekilat ynetmek iin Heyet-i
Temsiliye oluturulup bakanlna Mustafa Kemal Paa seilmitir.
Bylece vatann tmn temsil etme yetkisi bir elde toplanmtr. 1314 Eyll gecesi memleketin
nasl idare edileceine dair grler ve bununla beraber, milletin bavuraca tek mevkinin Heyet-i
Temsiliye olduu vurgulanm ve bir telgrafla tm yurttaki komutanlara, valilere ayrca kongre karar
olaraktan padiaha da bildirilmitir. Bu davran, millet meclisine giden yolda atlm en nemli admdr.
Temsil Heyeti, Ankarada alacak olan millet meclisine kadar adeta bir hkmet gibi almtr.
Anadoluda btn bunlar gerekleirken, stanbulda kabine deiiklii olmu Damat Ferit Paa istifa
etmi yerine Ali Rza Paa kabinesi gemitir. Yeni kurulan kabinenin daha lml olmas nedeniyle iki taraf
arasndaki ilikiler gelime gstermi ve Heyet-i Temsiliye Bakan Mustafa Kemal Paa ile yeni stanbul
Hkmetini temsilen Salih Paa, 20 Ekim 1919da Amasyada grerek, (Amasya Grmeleri) daha
nceden kararlatrlm olan, Meclis-i Mebusann toplanaca yeri belirlemilerdir. stanbul Hkmeti,
Amasya grmelerine katlmakla, Heyet-i Temsiliyenin faaliyetlerini ve gcn kabullenmi olup, bundan
sonra Anadolunun sk kontrolne girmi bulunuyordu.51 Salih Paann grmelerde vermi olduu
szlerden en nemlisi, Meclis-i Mebusann Anadoluda her bakmdan gvenli bir yerde toplanmas iin
Mustafa Kemal Paaya yardmc olacayd. Ancak Salih Paa stanbula dnnce bu sznden, anayasay
ileri srerek caymtr.
TBMMnin Alna Giden Yolda Blgesel Direni rgtlerinin Merkezilemeye Tepkileri
Sivas Kongresi ulusal direni hareketlerini teorik olarak birletirmekle birlikte, pratikte bu birliin
salanmas pek kolay olmamtr. Blgesel direniten yana olan rgtlerin bir blmnn uzun sre ayak
diretmesi ve byle bir merkezi yap iine girmeyi reddetmeleri nedeniyle Kongre'de amalanan birlik, ancak
Trkiye Byk Millet Meclisi alp kendisini kabul ettirdikten sonra kurulabilmitir.
Bu aamada direniten yana gler arasndaki asl mcadele, Mustafa Kemal Paa ve evresinin
hareketiyle, iktidar perspektifi olmayan, sadece blgelerindeki igale son verdirmeyi amalayan, dolaysyla
merkezi yap iine girmeyi reddeden blgesel direni rgtleri arasnda gemitir.
Sivas Kongresi'nin hemen ncesinde, 16-25 Austos 1919 arasnda, Alaehir'de geni katlmla
toplanan kongrede, milli hareketin siyasal kararlarnn koordinasyonunu salamak zere Heyet-i
Temsiliye'ye tekabl eden bir Encmen-i Mdiran kurulmu, ayrca deiik cephelerdeki direnii tek
kumanda altnda toplamak zere bir umum kumandan seilmiti. Bu umum kumandan, Karakol
Cemiyeti'nin lideri Kara Vasf Bey'di.
Blgesel direni rgtlerinin merkezilemeye kar tepkilerinin krlmasnn en nemli halkasn
Byk Millet Meclisi'nin almas oluturur. Meclis'in almasyla Mustafa Kemal Paa ve evresinin
hareketinin taban genilemi ve meru bir zemine oturmutur. Kuvay Milliye'nin tasfiye edilerek dzenli
orduya geilmesiyle de blgesel direni rgtlerinin Ankara'nn denetimine girmesi sreci tamamlanmtr.
TBMMNN AILIINA GDEN YOLDA TTHATILARLA MCADELE: KARAKOL
CEMYETNN TASFYES
Karakol Cemiyeti, 1918 Ekim sonu ya da Kasm balarnda, Talat Paa'nn lkeyi terk etmeden
verdii direktif dorultusunda, Kara Kemal'in inisiyatifiyle ve Kara Vasf'n bakanlnda kurulmutur.
Karakol Cemiyeti, 1919 Austosu banda nizamname ve talimatnamesini btn ordu birliklerine
gndererek varln aka duyurmutur.
Karakol Cemiyeti, 16-25 Austos 1919'da toplanan Alaehir Kongresi'nde nderlik mcadelesinde
nemli bir adm atmtr. Bu gelimeler, Mustafa Kemal Paa'nn Karakol Cemiyeti'ne kar duyduu
honutsuzluu artrmtr. Mustafa Kemal Paa, 4-11 Eyll 1919'da toplanan Sivas Kongresi srasnda Kara
Vasf Bey'in tekilatna aka cephe alm, hatta Cemiyet'in datldn kendisine bildirmitir.
Karakol Cemiyeti'nin, Vasf Bey'i Bat Cephesi Umum Kumandanl'na getiren Alaehir
Kongresi'nde att adm da Sivas Kongresi'nce geersiz klnmtr. Kongre, Ali Fuat (Cebesoy) Paa'y, bir
cephe kumandann yetkilerini de aan yetkilerle donatlm olarak, "Umum Kuvay Milliye Bakumandan"
olarak atamtr. Liderleri ayn zamanda Heyet-i Temsiliye yesi olmakla birlikte, uzun sre Heyet-i

Temsiliye'den bamsz olarak faaliyette bulunan Karakol Cemiyeti'nin sonu, 16 Mart 1920'de ngilizlerin
stanbul'u igaliyle birlikte gelmitir.
Mustafa Kemal Paa ve evresinin nderliine talip olduu ulusal hareketin esas itibariyle ttihat
giriim ve rgtlenmelere dayal oluu ve bu nedenle ttihatlarn potansiyel bir tehlike oluturmas, iktidar
mcadelesinde ttihatlk adna hareket eden Karakol Cemiyeti'nin tasfiyesini zorunlu klmt. Mustafa
Kemal Paa'nn grubuyla tekiler arasnda Milliyeti-ttihat ayrm bulunduu doru deildir. Direni
liderleri ya da eski ttihat liderler olup, statleri dolaysyla Mustafa Kemal Paa'dan ayr bir otorite
iddiasnda bulunanlar (rnein Karakol Cemiyeti liderleri) ile onun otoritesini sorgusuz sualsiz kabul etmeye
hazr olanlar ya da yerlerini onun otoritesine borlu olanlar arasnda bir ayrm sz konusudur.
TBMMnin AILIINA GDEN YOL SON MEBUSAN MECLSNN AILMASI
Meclis-i Mebusann almas iin almalar balatlmtr. Meclisi Mebusann toplanmasnda,
stanbul Hkmetinin zellikle ngilizlerin ve Heyet-i Temsiliyenin bir takm hesaplar vard. ngilizler,
rade-i Milliye, Milletin stiklali ve Milli Meclis gibi sylemlerden huzursuzluk duyuyor, Anadolunun
desteini alp gnden gne byyen Heyet-i Temsiliyeden rahatsz oluyorlard. Bunu nlemenin yolunu
Meclis-i Mebusann alnda gryorlard. nk Meclis-i Mebusan alr ise, Temsil Heyetinin grevinin
son bulacana inanyorlard. stanbul Hkmetinin hesaplar da farklyd. Meclis-i Mebusan tekrar toplanr
ise, Heyet-i Temsiliyenin elindeki stnln tekrar kendilerine geecei inancna sahiptiler. Bylece,
Anadolu hareketi kontrol altna alnacakt.
Milli iradeyi hkim klmay hedefleyerek yola kan Mustafa Kemal ve arkadalarnn da milli bir
meclis almasyla ilgili dnceleri vard. Geriye dn olmayan bir yola girmiler, tekilatlanmlard.
Ortak olarak aldklar karar sonras Heyet-i Temsiliye olarak devam edemeyecekleri anlalm ve Anadolu
hareketinin srdrlmesi iin ulusal bir meclisin derhal alma zorunluluu domutur. Bunun iin,
stanbulda alacak olan Meclis-i Mebusann ngilizler tarafndan datlacan hesaplyor, bunun da
Ankarada alacak olan milli meclisi merulatracan dnyorlard. Bu arzunun sebebi tamamen
istikbale ynelikti. Bylece meclis, Anadoluda meru bir ekilde yeniden toplanacakt.
Meclisin toplanma yeri Heyet-i Temsiliyeyi ve Mustafa Kemali olduka uratrmtr. stanbulda
bulunan hkmet doal olarak Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmasn istiyor, bu ynde almalarda
bulunuyordu. nk meclisin Payitahtta deil de bir baka yerde padiahn iradesinden uzak olarak
toplanmas farkl manalar artryordu. Ayrca Heyet-i Temsiliye yeleri arasnda Anadoluda ve
stanbulda toplanmalarnn olumlu ve olumsuz ynleri tartld. Meclis Anadoluda toplanr ve Hkmet
ile padiah da katlamaz ise bu hareket bir isyan olarak alglanabilir diyerek stanbul daha makul gelmitir.
1919 Kasmnda seimlere balanm ve olaysz bir ekilde tamamlanmtr. tilaf devletlerinin
endieleri olmasna ramen, stanbulda toplanacak bir meclisten ekinme gerei duymamlar, istedikleri
zaman mdahale edebileceklerini dndkleri iin de seimlere karmamlardr. Btn bu uralardan
sonra son Osmanl Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920de stanbulda ald. Sultan Vahdettin hasta olduu
gerekesiyle meclisin alna katlmazken, yazl olarak gnderdii al nutkunu Damat erif Paa
okumutu. Ancak hkmet almalar istenilen beklentileri verememi ngiliz basklaryla sk sk
grmeler kesilmitir. Mustafa Kemal Paa Meclis Bakan seilememi yerine Reat Hikmet Bey Meclis
Bakan olmutur.
Mustafa Kemal Paa meclis ierisinde Mdafaa-i Hukuk Grubu adnda bir grup oluturulmasn
istemi, ancak Mustafa Kemal Paann istedii bu grup meclis ierisinde oluturulamamtr. Bunun yerine
Felah- Vatan Grubu oluturulmutur.
stanbulda alan bu meclis ne milli mcadelecileri nede ngilizleri tam anlamyla memnun etmiti.
Bilakis mecliste 22 Ocak 1920de Felah- Vatan Grubu ierisinde okunan ve 28 Ocak 1920de meclisin gizli
celsesinde kabul edilen Misak- Millinin kabul zerine ngilizler kerhen kabul ettikleri meclisi datma
yoluna gitmiler ve 16 Mart 1920de ise stanbul resmen igal etmilerdir.
TBMMne DORU
stanbulun igali ile Mebusan Meclisinin nce datlp sonra da kapatlmas zerine Mustafa
Kemal Milli Mcadelenin tekilatlandrlmas ve milli iradenin hakim klnmas iin Millet Meclisinin
almas faaliyetlerine hz vermitir. Bu balam da 19 Mart 1919da lkenin ierisinde bulunduu duruma
gre, meclisle ve seimle ilgili bir tebligat hazrlayp bunu tm yurtta yaynlamtr.

Tebligata gre; Buna gre, Ankara'da toplanacak Meclis, Kurucu Meclis adn tayacak, her livay
temsilen beer ye seilecek, seimlere gayrimslimlerin katlmamas salanacak, her parti, cemiyet ve
zmre tarafndan kurucu meclise aday gsterilebilecekti. Seimlerin bir an nce tamamlanabilmesi iin
yalnzca liva, il idare ve belediye meclisi yeleriyle Mdafaa-i Hukuk, Heyet-i Merkeziye oy kullanma
hakkna sahip olacakt.
Seimlerde her liva 5 mebus seecek, yeni ye seiminde, sein kanunu gereince katlacak olan
olaan ikinci semenlerin yan sra liva ve il idare ve belediye meclisi yeleriyle Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerinin ynetim kurulu yeleri de oy kullanacakt.

Seim Kararnn Alnmas ve Uygulanmas

Meclise milletvekili semek iin dnemin koullar uygun olmad eitli i isyanlar ba gsterdii
bir srete vakit kazanmak adna 1876 Kanun- Esasiye dayanarak hazrlanan geici seim ynergesine
gre, seim stratejisi izlenmitir.
Seimler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin gayretleri ile Kolordu kumandanlar ve
valilerin gzetiminde, Mdafaa-i Hukuk Heyetleri, Belediye Heyetleri ve millete ne kadar seilmi heyet
varsa hepsinin katlmyla yapld. Yaplan seimlerde deiik dnce ve grte olan gruplarn temsil
edilmesi saland, bylece mecliste farkl fikirler yer ald.
Meclise milletvekili olarak girecek kiilerin milletvekili seilme artlarna uygun olmas
gerekmektedir. Bu seimlerde de sancaklar esas alnm olup, her sancaktan 5 ye seilecektir. Sancaklarn
Daire-i ntihabiye, yani seim blgesi sayld seimlerde Mebuslar 66 seim blgesinden gelecekti. Bu
seim blgeleri 9 corafi kesime ayrlmt.
Seimler iki dereceli seim sistemine gre yaplacaktr. Milli meclisin demokratikliinin gzel bir
yansmas olarak milletvekillii iin her kesimden ve gruptan kii aday gsterebilecei gibi, bamsz olarak
da isteyen herkes adayln koyabilecektir. Seimler gizli oyla ve salt ounluk esasna gre yaplacaktr.
Seimlere her blgenin en byk mlki amiri bakanlk edecek ve burann gvenliinden, seimlerin
sknet ierisinde yrtlmesinden o sorumlu olacakt. Bu ekilde ou blgede seimler olaysz olarak
sonulanmtr. Baz blgelerdeki padiah yanls idareciler seimlerde zorluk karmlar, hatta seimleri
engellemeye dahi kalkmlardr.
Seimlerin tamamlanmasndan sonra oluan meclisteki milletvekili says hakknda deiik grler
mevcuttur. Deiik kaynaklarda farkl saylardan sz edilmektedir. Birinci meclisin grev yapt sre
ierisinde milletvekili saysnda srekli olarak deiiklikler meydana gelmitir. Kimi vekiller istifa etmi,
kimi lm, kimisi de grevden uzaklatrlmtr.
Byk Millet Meclisinin I. Dnemi boyunca, 349u yeni seilen 88i Osmanl Meclis-i
Mebusanndan gelen toplam 437 mebus grev yapmtr. Meclis grev sresini doldurmadan evvel 100
milletvekilinin de grevlerine son verilerek meclisten ayrlmtr. Bu ayrlanlardan, 14 vefat etmi, 71i
istifa etmi veya toplantlara katlmadndan dolay istifa etmi saylmtr. Mebusluklar drlenlerin
says ise 5tir.
Sonu olarak 1920-1923 dnemi boyunca toplam 437 kiinin ad mebus olarak gemekle birlikte,
1923'te Meclis faaliyetine son verirken yelik sfat srenlerin saysnn 337ye dmtr.
Seilme ekli
Birinci Meclis iki ayr seimle gelen milletvekillerinden olumaktadr. Meclis'te Mustafa Kemal
Paa'nn 19 Mart 1920 tarihli tamimi uyarnca yeni seilmi yelerin yan sra, 1919'da son Osmanl Meclis-i
Mebusan iin seilmi olup, stanbul'un igalinden sonra Ankara'ya gelip TBMM'ye katlan mebuslar da
vardr. Toplam 437 mebusun 349'u yeni seilmi yelerden oluurken, Meclis-i Mebusan kkenli
mebuslarn says 88'dir.
TBMM'ndeki mebuslar toplam 66 seim evresini temsil etmektedir. Seim evreleri livalardr ve
bunlar da corafi adan 9 blgeye ayrlabilir.
Tm Meclis yelerinin en youn olarak temsil ettikleri blge, Gneydou Anadolu blgesidir.
Bamszlar iinde en arlkl grubu Gneydou Anadolu Blgesi'ni temsil edenler oluturmaktadr.
Meclis'in olduka gen bir ya yaps vardr. 355 mebusun ya ortalamas 42,8 olarak
belirlenmektedir.

19.yzylda nce ordunun subay ihtiyacn karlamak iin askeri amala kurulan Batl anlamda
eitim kurumlar giderek hayatn tm alanlarna yaylmtr. TBMM, lkenin o gnlerde iinde bulunduu
koullar dikkate alndnda, genel olarak eitim dzeyi yksek kiilerden olumaktadr. Tm mebuslarn %
25.4' bir yksek retim kurumunu bitirmitir.
Dini temele dayal bir eitim kurumu olan medreselerde renim gren mebuslarn gruplar iindeki
arlklarnn karlatrlmas olduka ilgin bir sonu vermektedir. Medrese mezunlar Birinci Grup'un %
17,3'n, kinci Grup'un ise %14,3'n oluturmaktadr. Bu oranlar, kinci Grup iin yaygn olarak
benimsenen "dinci-gerici-muhafazakar" nitelemesini dorulamamaktadr.

BRNC BYK MLLET MECLSNN GENEL YAPISI

Tm mebuslarn %58,8'i yabanc dil bilmemektedir. Dil bilen %41,2'lik blm iinde de birden ok
yabanc dil bilenler nemli bir yer tutmaktadr.
Milletvekillerinin seilmeden nce uratklar son meslekleri gz nnde tutularak yaplan
inceleme, bunlarn yaklak yarsnn (% 46,9) devlet memuru olduunu ortaya koymaktadr.
Profesyoneller bal altnda toplanabilecek avukat, gazeteci, bankac, doktor ve mhendis yelerin
toplam % 14,0, eraf olarak nitelendirilebilecek ve ou byk toprak sahibi olan iftilerle, tccar ve airet
reislerinin oran % 18,9'dr. Buna karlk mft, mderris ve eyhlerden oluan din adamlar da Meclis'te %
11,2 gibi pek kmsenemeyecek bir oranla temsil edilmektedir.
Din adamlarnn gruplara gre dalm ok arpc bir sonu vermektedir. Mft, mderris ve
eyhlerden oluan din adamlarnn Birinci Grup'taki oran, kinci Grup'takinin 3 kat kadardr. yle ki
Birinci Grup yelerinin % 9,9'u, kinci Grup yelerininse yalnzca % 3,2'si din adamdr. Din adamlarnn
oran bamszlar arasnda %21,1 gibi ok daha yksek bir orana ulamaktadr.
MECLSN ADI LE LGL TARTIMALAR
Ankarada alacak olan bu meclisin ismi de birok tartmaya konu olmutur. Mustafa Kemal Paa,
daha yaynlad seimlerle ile ilgili ilk teblide Meclis-i Messisan derken K. Karabekir Paa buna
kar karak bu ismi fazla kkrtc bulmutur. Hamdullah Suphi Bey Kurultay derken, son Osmanl
Mebusan Meclisi Bakan Celaleddin Arif Bey Meclis-i Kebir-i Milli nerilerini getirmitir. Mustafa
Kemal Paann Byk Millet Meclisi ad kabul edilmi ve zaman ierisinde allmtr.
Mustafa Kemal, 8 ubat 1921 tarihinden itibaren icra vekilleri kararnamesinden balayarak Trkiye
Byk Millet Meclisi Reisi unvann kesintisiz olarak kullanmtr. Trkiye szc bu tarihten sonra
kanunlarda kullanld gibi dier devletlerle yaplan karlkl antlamalarda da kullanlmtr.
Meclisin ad nce Byk Millet Meclisi olarak yer etmi, daha sonra da Trkiye Byk Millet
Meclisi olarak kalmtr.
BYK MLLET MECLSNN AILII
Meclisin al tarihi 22 Nisan Perembe gn olarak belirlenmesine ramen, bu tarih 23 Nisan
Cumaya alnmtr. Bunun sebebi, stanbul Hkmetinin Anadolu hareketini din dman gibi gstermesi
ve imandan yoksun kiiler olarak halka ilan etmesi idi. Ancak meclisin al gayeleri arasnda din ve
eriatn kurtarlmas da vard.
I. Byk Millet Meclisi, 23 Nisan 1920 gn muhteem bir trenle almtr. Memleketin her
tarafndan seilerek gelen mebuslar ile stanbuldan Ankaraya ulaan mebuslar, btn hkmet memurlar
ve Ankara halk, ayrca yurdun eitli blgelerinden meclisin al trenini grmeye gelen kiiler vard.
ncelikle Hac Bayram Camiinde Cuma namaz klndktan sonra, toplanan kalabalk ellerinde sancaklarla
meclisin nne gelmiler ve kap nnde dualar okunup kurbanlar kesildikten sonra meclis almtr.
lk al konumasn, parlamento geleneklerine gre en yal ye olan Sinop Milletvekili erif Bey
bakanlk krssne karak yapt. Mustafa Kemal Paa, seim tutanaklarnn incelenmesi iin komisyon
oluturulmasn nerdi. Geici bakanlk divannn oluturulmas iin yaplan oylamada, Muhittin Baha Bey
(Bursa mebusu), Cevdet Bey (Ktahya mebusu) geici ktip seildikten sonra, seim tutanaklarnn
incelenmesi iin on beer kiiden oluan iki komisyon oluturarak Layiha Encmeni oluturuldu.
120 mebusun katld oylamada Mustafa Kemal Paa 110 oyla Meclis Bakanlna seilmitir.
Celaleddin Arif Bey 109 oyla kinci Reislie, Konya Mebusu elebi Abdulhalim Efendi ile Krehir

Mebusu elebi Cemaleddin Efendi Reis Vekilliine seilmitir. Mustafa Kemal Paa, Byk Millet Meclisi
Bakanln Cumhurbakan seildii 29 Ekim 1923 tarihine kadar srdrmtr.
Seim Sistemleri Tek Dereceli Ve ki Dereceli Olarak Ayrlmas:
Seimlerin tek dereceli olmas, semenlerin temsilcilerini dorudan aracsz semeleri demektir.
Burada gerekten demokratik bir seim ortamndan ve demokratik bir seim sisteminden sz etmek
mmkndr. nk semenler istedikleri kiiyi dorudan kendi iradeleri ile i bana getirmektedirler.
Sonuta seme eylemi bir hak olup, egemenlik anlay ile alakaldr. Milli Egemenlik anlayna gre de,
egemenliin sahibi millettir ve seim yapma da egemen olma hakkndan doan bir haktr.
ki dereceli seimlerde ise, semenler nce delegeleri (bunlara ikinci semen ya da byk semenler
de deniyor) seerler, bunlarda yeni bir seimle milletvekillerini seerler. ki dereceli seimin amac,
genellikle ok nemli ve bazen ykc olabilen kamuoyu hareketlerini yumuatmaktr.
Bu seim sistemi phesiz tek dereceli seim sistemine gre daha az demokratiktir. Tek dereceli
seimlere kar bir direnme olarak veya seime kartlk olarak da deerlendirilir. Halk iradesinin nispi de
olsa yansmas vardr. En azndan kendilerini ynetecek kiileri belirleyecekleri seerler.
BRNC BYK MLLET MECLSNN ZELLKLER
1. Meclis Hkmeti Sistemi
Meclis Hkmeti sisteminde, devletin btn fonksiyonlar yasama organ olan parlamentoda
toplanr. Devletin adeta parlamentodan baka organ yok gibidir. Yrtme tamamyla parlamentoya
balanmtr. Parlamento yasama, yrtme ve yarg fonksiyonunu yapar. Bu tip devlet idaresi rejimine,
Meclis Hkmeti Sistemi denir.
Milli egemenliin temsil edildii mecliste tm yetkiler bir tekel altnda toplanm durumdadr.
Bylece yrtmenin yannda, yasama ve yarg ayr birer otorite olarak yer alamaz.
Meclis Hkmeti sistemi, millet iradesinin ve egemenliinin blnmezlii ilkesine dayanr. Bu
hkmet sisteminde, yrtme iktidar meclisten ayrlm bir cra Vekilleri Heyeti veya cra Komitesi
tarafndan meclis adna kullanlmaktadr.
Kuvvetler Birlii sisteminin teorik gerekesi de Egemenlik halkta olduuna gre, halk egemenlik
hakkn setii temsilcileri vastasyla kullanr.
Egemenliin blnmesi sz konusu olamaz. Bu sebeple halkn yegane temsilcisi meclistir. Ve btn
kuvvetler ve yetkiler onda toplanr. Kuvvetleri ayrmak egemenliin blnmesi demektir ve demokrasiye
aykrdr.
Kuvvetler Birlii lkesinin Uygulanmas
Birinci Byk Millet Meclisi olaanst artlarda kurulmu bir meclis olduu iin kulland
yetkilerde olaanstdr.
Meclisin ilk anayasas olan Tekilat- Esasiye Kanunun birinci maddesinde Egemenlik kaytsz
artsz milletindir derken, egemenliin millete ait olduunu ve yalnzca millet tarafndan
kullanlabileceini vurgular.
kinci maddede ise, yasama ve yrtme, Byk Millet Meclisine braklmtr. Bu madde de yarg
yetkisinden bahsedilmemesine ramen blnmez ve paralanmaz bir egemenlik anlayna sahip olan
meclis, yarg yetkisini de kendinde grmtr. Bu durum Kuvvetler Birlii esasn dourmutur.
Kuvvetler Birlii lkesinin uygulanmasndaki temel ama, lkenin sava halinde bulunmas ve bu
buhranl dnemde, tm gc tek elde toplama isteidir. Milli Mcadelenin kazanlmas iin emirlerin tek
elden kmasn ve yine ayn ekilde kontrol edilmesini salamak ve sulu grlen kiilerin
cezalandrlmasnda adaletin yerini bulmas iin tm kuvvetlerin Meclisin elinde bulundurulmas uygun
grlmtr.
Yasama
Byk Millet Meclisi ald ilk gnden itibaren yasama grevini yerine getirmeye balamtr.
Yasama grevinin yerine getirilebilmesi iin ncelikle, verilecek yasa tekliflerinin incelenip belli bir karara
varlmas iin bata belirttiimiz gibi her konu ile ilgili ayr encmenler (kurullar) oluturulmutur.
Meclisin grev yapt sre iinde, Vekiller Heyeti tarafndan verilen kanun tasarlar ilgili olduu
encmene havale edilir ve burada son ekli verildikten sonra mazbata eklinde Meclise sunulurdu. Bundan
sonra Meclis, teklifi ncelikle madde madde grr ve sonra gerekli grd deiiklikleri yaparak,
kanunun tm oylamaya sunulurdu.

Birinci Byk Millet Meclisi grev yapt sre zarfnda 394 kanun kabul etmitir. Byk Millet
Meclisi lkenin ierisinde bulunduu sava ortamna ramen ve kt artlara aldrmadan yasama hizmetini
srdrm, gerekli olan yasalar yapt grmeler sonrasnda karmtr.
Yrtme
Yrtme grevini yerine getirebilmek iin, Byk Millet Meclisinin alndan iki gn sonra
Muvakkat cra Encmeni oluturulmutur. Ardndan M. Kemal Paann hkmet kuruluuna ilikin verdii
takrir mecliste incelenmi ve Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin Suret-i ntihabna Dair Kanun kabul
edilmitir. Bu kanuna gre, meclisin 11 yeden oluan bir hkmeti olacak, yeleri meclis salt ounluk
sistemine gre seilecek ve grup ilerinden birini kendisine bakan tayin edecekti.
Bunlar esas alnarak 34 Mays gn yaplan seimler sonras ilk hkmet oluturulmutur. Tekilat Esasiye Kanununa gre yrtme gc Byk Millet Meclisine aitti.
Meclis kendisinin yerine getirmedii bu grevi ilerinden setii bir heyet tarafndan yrtyordu.
Hkmet varln Meclis d bir organdan veya Anayasadan deil, dorudan doruya Meclisin iradesinden
almt. Meclis tarafndan seilen hkmet yeleri, hkmete kar deil meclise kar sorumluydular. Yani
hkmet bir bakma meclisin memurlar heyeti gibi grev yapyor, banda meclis bakan bulunuyor ve
kiisel sorumluluklar bulunmuyordu.
Yrtme zerinde youn bir Meclis denetimi sz konusudur. Bu denetim stizah (Gensoru), Sual
(Soru) nergesi ile yaplmaktadr. Yaplan bu denetim sonucunda bazen bir vekil istifa ediyor ya da
milletvekilliine son veriliyordu.
Yarg
Tekilat- Esasiye Kanunu, yasama ve yrtme yetkilerini Meclisin tasarrufuna brakm ancak
burada Yargdan sz etmemitir. Milletin egemenliine dayanan ve egemenlii millet adna kullanan meclis
bu yetkiyi de kendisinde grm ve millet adna kullanarak bu dorultuda uygulamalar yapmtr.
Byk Millet Meclisinin ald dnemde Anadoluda mevcut Mahkemeler ve Divan- Harpler
grev yapmakta idi. Ancak birok yerde kan isyanlar neticesinde bu mahkemeler grevini yerine
getirmekte yetersiz kalmlardr. Bunlara meclise kar balatlan isyanlar, asker kaaklar ve sava sulular
gibi olaylarn da eklenmesi, meclisi yeni bir yarg yntemi uygulamaya itmitir. Eski yarg sistemi ierisinde
mevcut mahkemelerin yetersiz kal ve verilen kararlarn ok salkl olmay sebebiyle, yeni bir yarg
sistemine gerek duyulmutur.
Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edilen Hyanet-i Vataniye Kanunu ile yarg yetkisi
kullanlmaya balanmtr. Bu kanunun uygulamas normal mahkemelere braklm ancak baarsz olmalar
sonucu olaanst yetkilere sahip bir yarglama kurulu olan stiklal Mahkemeleri oluturulmutur.
Hkmet teklifi ile Meclis tarafndan oluturulan bu mahkemeler bu dnemdeki yarg gcnn
kullanm alandr.
Meclisin Meruluu
Mustafa Kemal millet iradesine dayanan ve halk iin yaplan her giriimi meru grmtr.
Anadoluda kurulmu olan ve halkn desteini alan tm cemiyetler Byk Millet Meclisinin almas
ynnde faaliyetlerde bulunmulardr.
Meclisin kartt kanunlara baklrsa bu kanunlar lke idaresini salayan ve nceki idareyi yok
sayan ekilde tertip edilmiti. Bu da gsteriyor ki meclis meru bir oluum gibi devleti idare etmitir.
Meclisin ilk kartt kanun olan Anam Resmi Kanunu hemen uygulamaya konulmutur. Bunun
uyguland yer Osmanl Devleti halkdr.
Bu devleti ve halk artk stanbul Hkmeti deil Byk Millet Meclisi Hkmeti ynetmektedir. 29
Nisan 1920den itibaren verilen takrirler artk stanbul Hkmetini yok addedilerek meclise sunulmutur.
Londra Konferansna davet mevzuu gndeme geldiinde Sadrazam Tevfik Paa tarafndan Mustafa
Kemal Paann ahsna bir telgraf ekilmitir. Mustafa Kemal Paann, millet adna sz sylenecek yegne
yerin meclis olduunu belirterek telgraf reddetmesi zerine, sadrazam yeni bir telgraf hazrlayarak,
T.B.M.M Riyaseti adna gndermitir.
Ankara tilafnamesi (20 Ekim 1921) ve Afganistan ile imzalanan Mukavele de meruiyetin yabanc
devletler tarafndan da kabul grdn gsterir.
Meclis 8 Mays 1922de kard bir kararname ile pasaportlarda yazan nam- padiah ibaresini
kaldrarak T.B.M.M Hkmeti ibaresini koymutur. Bylece saltanat kaldrma ve milleti tek hkim klma
ynndeki faaliyetler hzlanmtr.

Nihayet Byk Taarruzun kazanlmasyla birlikte, Mudanya Mtarekesi yaplm ve stanbul

hkmeti tamamen silik duruma gemitir. 28 Ekimde Lozan Konferansna Byk Millet Meclisi
Hkmetinin de davet edilmesiyle birlikte saltanatn lav sz konusu olmutur.
Meclisin htilalci zellii
Byk Millet Meclisinin en belirgin zelliklerinden biri de ihtilalci olmasdr. lkenin farkl
kelerinden yurdu dman igalinden kurtarmak ve lkeye hizmet etmek amacyla hareket ederek, bir araya
gelen milletvekilleri balarna gelebilecek her eyi gze almlard.
Meclis o yllarda zlemleri, amalar, elikileri hatta yelerinin klk kyafetleriyle ulusu btn
olarak temsil eden bir yap sergiliyordu. Yeni Trk Devletinin kurulmasna can ve ruh veren bu ahsiyetler,
bu meclisten kmlardr.
Ulusal egemenlik kaynan halktan alyor ve mecliste temsil ediliyordu. Bu gce dayanan
milletvekillerinin yapt iler inklp ve ihtilal nitelii tayan ilerdi. Meclisin yapsndaki zellikler ve
toplan amac meclisi ihtilalci yapyordu.
Byk Millet Meclisinin yaps faaliyetlerinden de anlalmaktadr. Bunlarn ounluu ihtilal
nitelii tayan ilerdir. Hyanet-i Vataniye yasasn kartarak sava sulularn, asker kaaklarn ve milli
iradeye dman olanlar kurduklar olaanst mahkemelerde (stiklal Mahkemelerinde) yine kendi
ilerinden kardklar kiilerle yarglamlardr.
stanbul Hkmetinin ieride ve darda yapm olduu tm anlamalar geersiz saylm,
yabanclara verilen imtiyazlar kaldrlmtr. 1921 Anayasasn hazrlanarak ve bu anayasaya dayanarak
egemenlik padiahtan alnm, millete verilmitir.
Bir bakma ihtilal yaplarak stanbul Hkmeti devrilmi, yerine Ankara Byk Millet Meclisi
Hkmeti oluturulmutur. Bylelikle saltanat yok saylarak ok gemeden de kaldrlmtr.
Meclisin Kuruculuk zellii
Byk Millet Meclisi, daha nce grev yapm olan Meclis-i Mebusan gibi olmadn, terii
kudretine icra (yrtme) yetkilerini de ekleyerek, memleketin ve milletin mukadderatna fiilen el koymas
ile bunu gstermitir.
Meclis, kurucu bir meclis olarak dnlm ve bu ekilde oluturulmutu. Kurucu meclis olmann
temel zelliklerinden biri de, Anayasa yapmaktr.
Byk Millet Meclisi Kanun-u Esasiyi kullanmasna ramen, Tekilat- Esasiye Kanununu yaparak
devleti yeni bir anayasaya kavuturmutur. Bu anayasa da, Osmanl Devleti tabiri yerine Trkiye Devleti
kullanlmtr. Yeni anayasann Kanuni Esasiden farkl olduu ve yeni bir devlet oluturmay hedefledii
aktr.
Birinci Byk Millet Meclisinin en nemli zellii gerektiinde rejimi deitirebilecek yetkilerle
donatlm olmasdr. Bu tr yetkilere sahip olan bir meclis kurucu meclistir.
TEKLAT-I ESASYE KANUNU
Devlet yapsn belirleme ve meclis hkmeti sisteminin yasal erevesini kurma yolunda en byk
adm, 20 Ocak 1921'de Meclis'in 85 sayl kanunu olarak kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanunu'yla
(Anayasa) atlmtr.
13 Eyll'de hazrlanarak 18 Eyll'de Meclis'e sunulup grlen ve siyasal edebiyatmzda "Halklk
Program" olarak anlan program Tekilat- Esasiye Kanunu'nun kaynan oluturmaktadr. Anadolu'da
Yeni Gn gazetesinde yaynlanan Halk Zmresi Siyasi Program'nda yer alan ilkelerden esinlenerek
hazrlanmtr.
Halk Zmresi'nin aklanan siyasal grleri, tpk Yeil Ordu gibi, ttihat Pan-slamizm ile
toplumsal ierikli bir ekonomi politikas tasarmnn bileimine dayanyordu. Zmrenin 3 Eyll tarihli siyasi
programnn ilk maddesi, Meclis'in alndan beri vurgulanan hilafet ve saltanat makamnn kurtarlmas
amacn bir kenara iterek, Zmre'nin halk kaytsz ansz egemen klmak zere kurulduunu ilan ediyordu.
"Mustafa Kemal Paa, Halk Zmresi'nin ttihat bir grup olarak Meclis'e egemen olmasndan
ekinerek, Zmre'nin balca grlerini hkmete mal etmitir. Halklk Program'nn hemen banda,
Trkiye Byk. Millet Meclisi'nin ulusal snrlar iinde bamszln ve hilafet ve saltanat makamnn
kurtarlmas yeminiyle kurulduu maddesi (Madde 1) yer almakla birlikte, hemen ardndan tek amacn
halkn hayat ve bamszln salamak olduu vurgulanmakta, Hkmetin halk emperyalizm ve
kapitalizmin zulmnden kurtararak, ynetim ve egemenliin gerek sahibi klarak bu amacna ulaaca

inancn tad belirtilmektedir (Madde 2). Ayrca egemenliin kaytsz artsz milletin olduu, ynetim
usulnn, halkn kaderini dorudan doruya ve fiili olarak kendisinin ynetmesi esasna dayand
aklanyordu.
Getirilen bir baka farkllk da, bandan beri uyguland ve Halklk Program'nda ngrld
gibi, Meclis Reisi'nin hem yasama hem de yrtmenin ba olmas yerine, bu iki organn bakanlarnn
ayrlmasyd. Buna ilikin 10. maddede "cra Vekilleri Heyeti ilerinden birini kendilerine bakan seer"
denilmekteydi.
Ayr madde ile birlikte 23 maddeden oluan tasar Meclis'te ok canl tartmalara yol amtr.
Tartmalar esas olarak tasarnn, mesleki temsil ilkesini ngren 4. meclis iinde meclis kurulmasn isteyen
7., TBMM'nin yetkilerini tanmlayan 8 ve meclis bakannn grev ve yetkilerini belirleyen 10. maddeler
zerinde cereyan etmitir.
Anayasa'nn birinci maddesinin tartmasz kabul edilmesi, ad aka sylenmemekle birlikte,
cumhuriyet ynetiminin temel esasnn, Meclisce kabul edildiini gstermesi bakmndan olduka nemlidir.
Bu anayasa ayn zamanda T.B.M.M. ve ona bal organlarn alma ve rgtlenme esaslarn tespit
ettii gibi, Trkiye tarihinde bir daha grlmeyecek ekilde, 23 maddelik bu ksa Anayasann toplam 14
maddesinin (m.10-23) merkez idarenin tara tekiltna ve yerel ynetimlere ayrlmas dikkat vericidir.
Bakanlarn seim usln dzenlemeyen bu Anayasa vilyetlerde yerel ynetim uralar kurulmasn
ngryordu. 1921 Tekilt- Esasye Kanununun yerel ynetimlere ok nem verdii bir gstergesidir.1921
Anayasas 23 maddelik ok ksa bir Anayasadr. 1921 Anayasas 1876 Kanun-u Esassini yrrlkten
kaldrmamtr. Ayn anda 1876 Kanun-u Esassi de yrrlktedir. imdi bu ksa Anayasann hkmlerinin
genel zellikleri ksaca unlardr;
1. Egemenlik kaytsz artsz milletindir mill egemenlik ilkesinin kabul edildii ilk anayasadr.
2. Yasama, yrtme ve yarg glerinin (gler birlii) meclisin elinde olduunu,
3. Laik bir anayasa olmadn, din ve eriat ilerini (ahkm- eriye) yrtmenin T.B.M.M.nin
grevleri arasnda olduunu,
4. Padiah ve hilfet yanllar arasnda ikilik karmamak maksadyla, padiah ve halifenin geleceinin
meclisin verecei kararla belirleneceini,
5. Osmanl mparatorluunun yerine yeni bir devletin kurulacann mesajnn verildiini,
6. T.B.M.M.nin yasal statye kavuturulduunu,
7. Demokratik olmakla birlikte ihtillci karaktere de sahip olduunu,
8. lk defa meclis hkmeti sisteminin benimsendiini,
9. Devletin resm dini konusunda bir bahsin bulunmadn grebiliriz.
MECLSTE GURUBLAMALAR VE BLNME
Birinci Byk Millet Meclisindeki, milletvekilleri arasnda bulunan anlay ve fikir farkllklar
onlar kendileri gibi dnenlerle bir araya getiriyor ve ortak hareket etmeye sevk ediyordu. Zaman
ierisinde bu gr ayrlklar iyice belirmi ve yaplan tartmalarda ortak mutabakat salanamamas
zerine, 1920 yl ortalarna doru mecliste vekiller arasnda gruplamalar ve bir araya gelmeler balamtr.
Mecliste, yeni bir devlet kurulurken meydana gelen dnce ve gr ayrlklar yannda siyasi
akmlar ve faaliyetler de gruplamalara neden olmutur. zellikle Tekilat- Esasiye kanununun grld
srada meclis ierisinde birtakm gruplarn belirginletii fark edilir.
Bu gruplarn ye saylar olduka az olmakla beraber, tam olarak kendilerine zg bir programlar da
yoktur. Bu gruplar hakknda ksaca bilgi verelim.
Tesand Grubu: Genellikle ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup kiiler tarafndan oluturulan bu
grubun tam olarak kurulu tarihi belli deildir. Bakanlar Yusuf zzet Paa olan Tesand Grubu, adn Ulus
Meydannda kiraladklar bir kahvehaneye verdikleri addan almlardr.
Grubun amac adndan da anlalaca zere mecliste bulunan milletvekilleri arasnda dayanmay
salamaktr. En ok bilinen faaliyetleri, Mecliste Mesleki Temsil esasn kabul ettirmek iin yaptklar
almalardr. Yalnz bunun snf atmalarna sebebiyet verecei dnldnden sulamalara yol
amtr.
stiklal Grubu: ounluunu genlerin ve devrimci askerlerin oluturduu bu grup, mecliste 30 40
milletvekilinin bir araya gelmesiyle oluturulmutur. Bu grup mecliste TerakkiperverMilliyetperver
akm temsil etmilerdir. Grup kendisini ileri grl, hamleci ve Mustafa Kemal hayran olarak
nitelendirmektedir. Grup ierisinde Liberallerden, devlette sosyalizm yanls olanlara kadar geni bir
dnce yelpazesi mevcuttu.

Grubun kurulmas mecliste eitli tartmalara neden olmutur. t gazetesi stiklal Grubunu
ube-i Frkavi bir messese olarak nitelendirmitir. Mecliste ahsi mevkii yapmak iin almalar
yaplmasnn yadrgandn syledikten sonra, orada vali, kumandan, nazr olarak ayrlp grev yapan
herkesin eit olduu vurgulanmtr.
stiklal grubunun yelerinin kimler olduu bilinmemekle beraber, Mustafa Kemalin gayri resmi
grubu olarak nitelendirilmektedir. Grubun program da mevcut deildir.
Halk Zmresi: ttihatlarn ounluunun ye olduu sol eilimli bir gruptur. Halk Zmresi'nin
aklanan siyasal grleri, tpk Yeil Ordu gibi, ttihat Pan-slamizmi ile toplumsal ierikli bir ekonomi
politikas tasarmnn bileimine dayanyordu. Zmrenin 3 Eyll tarihli siyasi programnn ilk maddesi,
Meclis'in alndan beri vurgulanan hilafet ve saltanat makamnn kurtarlmas amacn bir kenara iterek,
Zmre'nin halk kaytsz ansz egemen klmak zere kurulduunu ilan ediyordu.
Mustafa Kemal Paa, Halk Zmresi'nin ttihat bir grup olarak Meclis'e egemen olmasndan
ekinerek, Zmre'nin balca grlerini hkmete mal etmitir . Halk Zmresinin yapt nemli faaliyetler
arasnda, hkmet program olarak hazrlad ve meclise sunduu Halklk program vardr. Bunu geici
bir heyet hazrlamtr.
13 Eyll'de hazrlanarak 18 Eyll'de Meclis'e sunulup grlen ve siyasal edebiyatmzda "Halklk
Program" olarak anlan program Tekilat- Esasiye Kanunu'nun da kaynan oluturmaktadr.
Islahat Grubu: Osmanl Devleti ierisinde reform yapan gruplarca ve ttihatlar tarafndan
oluturulmu muhafazakr eilimli bir gruptur. Osmanl Devletinin tekilat ve messeselerinde gnn
gerei olan baz yeniliklerin yaplmas grn savunuyorlard.
Ynetimin ada olmamasndan ve bununda halk zerinde olumsuz etkiler yapmasndan yaknan
grup yeleri, bu sorunlar halletme yolu olarak bir takm dzenlemelere gidilmesini uygun grmlerdir.
Ancak pek fazla nfuz gsteremeyen grup, meclis ierisinde de etkili olamamtr. Bu gruba mensup
milletvekillerinin byk bir ksm daha sonra Mdafaa-i Hukuk Grubuna katlmlardr.
Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti: Osmanl Devletinin topraklarnn igal edilmesi zerine
milletvekilleri yurdu dman igalinden kurtarmak ve bamsz Trk Devletini kurabilmek iin Misak-
Milli etrafnda toplanmlardr.
rgtn kurulu nedeni tzn ikinci maddesinde belirtilmitir. Buna programa gre; Varlna ve
kendi haklarna kar yneltilen saldrlar karsnda kendini korumaya alan millet, ayn zamanda tek
dayana olan dinini, milli adet ve geleneklerini korumak iin inklplarla uramak zorundadr.
Byle muhafazakr bir rgtn kurulmasnn d ilikileri olumsuz etkileyeceini dnen hkmet,
mdahale etmek zorunda kalmtr. Boleviklik aleyhine faaliyetler yaptndan dolay, Dou siyasetinin
bundan olumsuz etkilenmesinden korkulmutur.
ANADOLU VE RUMEL MDAFAA- HUKUK GRUBUNUN (Birinci Gurup (Birinci
Mdafaa-i Hukuk Grubu)
Mustafa Kemal Paa, bu ortam iinde, bandan beri Meclisin byk ounluundan destek grmekle
birlikte, Meclis'te kendisine yakn mebuslardan bir grup oluturarak, Meclis desteini rgtl bir yap iine
sokmay tasarlad.
Byle bir grup sayesinde Meclis ounluuna srekli hakim olunacak, atlmas planlanan admlar bu
grup kanalyla salanacak ounluun desteiyle kolaylkla gerekletirilebilecekti. Mustafa Kemal Paa'nn
rgtl bir parlamenter destek salama abalar ksa srede meyvesini vermi, nihayet 10 Mays 1921'de
Meclis'te Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulmutur. Siyasal edebiyatmzda Birinci Grup
adyla anlan gurup bylece kurulmutur.
Meclis'te birbirinden bamsz gruplarn olumas ve stiklal Grubu'nun istenen etkinlii
gsterememesi zerine, Mustafa Kemal Paa dorudan harekete gemitir.
Bu giriimler sonucunda, 10 Mays 1921'de, A-RMH Grubu kurulmutur. Grubun "A-RMHC
yelerinin Meclis'te bir tr parti disipliniyle hareket etmelerini salamak zere" kurulmu olduu, Grubun
yaynlanan ilk drt genel kurul toplant tutanaklarnn giri blmnde yle dile getirilmektedir:
Grubun amac, itzk tasarsnn program olarak kabul edilen esas maddesinde, Misak- Milli
erevesinde lkenin tamamn ve milletin istiklalini salayacak bara ulamak; bu amala btn maddi ve
manevi kuvvetleri gereken hedeflere yneltmek ve devlet ve milletin tekilatn Tekilat- Esasiye Kanunu
dairesinde imdiden tespit ve hazrlamaya almak olarak aklanyordu.
A-RMH Grubu'nun (programda aklanan amacn btn mebuslar kabul ettikleri halde, birok
mebus darda braklmak suretiyle) kurulmas, grup dnda braklan mebuslarn tepkisine yol amtr.

Hseyin Avni Bey'e, cevap veren Grup Bakan Vekili Edirne Mebusu eref (Aykut) Bey, "Aramzda
tefrikann eseri yoktur, Bu grup siyasi bir frka olmak zere teekkl etmemitir. nk Misak- Milliye
herkes yemin etmitir." demi ve grubun btn mebuslara ak olduunu sylemise de, bu bouna bir aba
idi. nk grup btn mebuslar iinde bulunsun diye deil, istenmeyenler iinde bulunmasn diye
kurulmutu.
kinci Gurup (kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu)
Birinci Mdafaa-i Hukuk Grubunun kurulmasndan sonra meclis ierisinde farkl dncelere sahip
olan milletvekilleri bir sre herhangi bir oluuma gitmeden faaliyetlerini srdrmlerdir. Muhafazakr
milletvekillerinin arlkta olduu bu grupta, milletvekilleri zellikle birinci grubun saltanata ve hilafete
kar olan tutumuyla mcadele etmilerdir.
Grubun kurucular Hseyin Avni Bey (Ula), Canik Milletvekili Emin Bey (Geveliolu), Erzurum
Milletvekili Sleyman Necati Bey(Gneri), Kastamonu Milletvekili Mehmet Besim Bey (Fazlolu),
Kayseri Milletvekili Rfat Bey (alka), Sivas Milletvekili Vasf Bey (Karakol) ve Mersin Milletvekili
Selahattin Bey (Kseolu) dir.
Bu yelerden Emin Bey, Rfat bey ve Vasf Bey birinci gruptan ayrlarak ikinci grubu
kuranlardandr. kinci grup yelpazeyi geni tutmu farkl ama ve grlere sahip milletvekillerini birinci
gruba kar bu at altnda toplamaya zen gstermitir.
Grubun kurucularndan olan Hseyin Avni Bey (Ula) 30 Nisan 1923te Tevhid-i Efkr Gazetesine
verdii demete programlarn yle aklar; Misak- Milli dairesinde vahdet ve istiklali millinin
salanmas, Kavanin-i mevcudenin hkimiyet-i milliye esasna gre yaplandrlmas, Hukuk-u umumiyenin
mesuniyet ve muhteremiyeti temel alnmtr.
kinci grup rgtlendikten sonra meclisin alma tarz deimi ve daha disiplinli bir hal almtr.
kinci grup, meclis stnl ve yetkilerin kullanl biimi konusundaki titizlii srdrm ve meclise ait
yetkilerin, Heyet-i Vekile ya da Meclis Reisince meclisin bilgisi dnda kullanlmasna srekli tepki
gstermilerdir.
kinci grup grlerini basn yayn yoluyla duyurmak iin Tan adyla bir gazete basmtr. ki
grup arasnda mecliste yaplan grmeler srasnda olduka hararetli tartmalar yaanmtr.
Fiili rgtlenmeye yol aan en nemli neden, Birinci Grup'tan baz mebuslarn, nemli meseleleri
meclisten geirebilmek iin, Selamet-i Umumiye Komitesi adl gizli bir rgt kurmalar ve bu gizli rgt
yoluyla meclis ounluunu denetim altna alma abasna girimeleri zerine kinci Gurup kurulmutur.
kinci Grup'un temel grleri incelenirken gz nnde tutulmas gereken ilk nokta bu muhalefetin
bir grup muhalefeti olduu ve iktidara gelme amac tamaddr. Grup, yalnzca duyarl olduu konularda,
muhalefet yapm ve ou zaman meclis tartmalar belirlemitir.
kinci Grup'un temel eletiri konularnn banda kii tahakkmne kar tavr gelmektedir. Bu kar
k, yalnzca Mustafa Kemal Paa'nn ahsna ynelik olarak grlmemelidir. Meclis stnl ve onun
zerinde yetkili bir g tanmama ilkesinden hareket edilince, doal olarak, Heyet-i Vekile'nin, meclise ait
yetkileri meclisin bilgisi dnda kulland her uygulama da muhalefetin iddetli tepkisini ekmitir. lkede
kanuna dayanan bir ynetim kurulmas ilkesi de kinci Grup'un temel ilkelerinden biridir. Bunun
doal sonucu olarak kinci Grup temel hak ve zgrlkler konusunda da hassas olmutur. stiklal
Mahkemeleri'ne kar klar da bu ereve iinde deerlendirilmelidir.
KTDARLA (Birinci Gurup) MUHALEFET (kinci Gurup) ARASINDAK TEMEL
ATIMA KONULARI
1921 Mays'ndan 1922 Temmuzu'na kadar geen dnemde, mecliste frtnalar kopartan ve sonunda
kinci Grup'un kurulmasna yol aan tartmalara sebep olan konu balklar srasyla yledir:
Heyet-i Vekile'nin grev ve sorumluluklar
Bakumandanlk Kanunu
Meclise alt yetkilerin kullanl biimi bakumandanlk Kanunu
Vekil seimlerinde aday gsterme ynteminin uygulan
Meclis Bakanlk Divan'nn tarafszl
stiklal Mahkemeleri
Temel hak ve zgrlkler
Bakumandanlk Kanunu'nun Uygulan ile lgili Tartmalar
Yetkilerin kullanl biimiyle ilgili en temel tartma konularndan biri de Bakumandanlk
Kanunu'nun izdii hukuki ereve olmutur. Cephelerde durumun ktye gittii bir dnemde Mustafa

Kemal Paa, Meclis yetkilerini kullanma hakk gibi olaanst yetkilerle donatlarak bakumandanla
getirilmitir. Muhalif mebuslar Mustafa Kemal Paa'nn bakumandanla getirilmesine kar kmamlar,
hatta destek vermilerdir.
Buna karlk, Kanun'la Bakumandan'a, Kanun yrrlkte olduu sre boyunca, Meclis yetkilerini
kullanma hakk verilmesini hibir zaman kabul etmemiler, bandan beri buna kar kmlardr. Muhalif
mebuslarn 1922 Temmuz'unda kinci Grup adyla rgtl bir yap iine girmelerinde de bu kanunun
byk rol olmutur.
1921 Temmuz ve Austosu Kurtulu Sava'nn en kritik dnemlerinden birini oluturur. 23 ve 30
Temmuz 1921'de yaplan gizli toplantlarda byyen tehlike karsnda TBMM'nin Kayseri'ye nakledilmesi
konusu bile gndeme gelmitir. 4 Austos'ta ise askeri durum zerine yaplan grme srasnda
bakumandanlk makam oluturulmas fikri ortaya atlm TBMM Reisinin Ba Kumandanl da zerine
almas gr arlk kazanmtr.
Mustafa Kemal Paa, nergesinde Trkiye Byk Millet Meclisi, sahip olduu meru yetkilerini
fiilen kullanmak kouluyla bakumandanl kabul ettiini ve bu yetkilerin 3 aylk bir sreyle
snrlandrlmasn istemitir. M. Kemalin bakumandanl daha sonra 3 kez uzatlmtr. Her seferinde de
youn tartmalar yaanmtr.
kinci Grubun nde gelenlerinden Trabzon Milletvekili Ali kr Bey, 27 Mart 1923te aniden
ortadan kaldrlm ve 2 Nisan 1923te cesedi bulunmu ve M. Kemal Paann muhafz alayndan Topal
Osman tarafndan ldrld ortaya kmtr.
Bunun zerine Erzurum Milletvekili ve ikinci grubun lideri Hseyin Avni Bey, meclis krssnden,
Efendiler, bu erefli krs bugn elim bir vaziyete sahne oluyor. Bu erefli milletin mebuslar bugn
kalpleri kan balam bir zavall, biare gibi birbirlerine bakyorlar. Ey Kbe-i millet! Sana dam taarruz?
Ey aray- millet (milletin oylar )! Sana dam taarruz? Demek ki bu memlekete herhangi bir fikrin serdar
lecektir. Hibir zaman lmez kinci grupta yer alan muhalif milletvekilleri bunun Milet egemenliine
yaplm bir saldr olduunu savunmular ve mecliste ortam gerginlemitir.
Vekil Seimlerinde Aday Gsterme Ynteminin Uygulan lgili Tartmalar
Meclis'in aln izleyen ilk aylarda Heyet-i Vekile yelerinin meclis tarafndan dorudan seilmesi
yntemi benimsenmiti. 4 Kasm 1920'de, bu yntemden vazgeilmiti. Benimsenen yeni esasa gre Heyet-i
Vekile yeleri sadece Meclis Reisi'nin gsterecei adaylar arasndan seilebilecekti.
Aday gsterme yntemi, bu yntemi Meclis'in yetkilerinin kstlanmas olarak nitelendiren muhalif
mebuslarla, iktidar yanls mebuslar arasnda uzun sren ve zaman zaman sertleen tartmalara yol amtr.
Bu etin mcadele sonucunda, 8 Temmuz 1922'de, bu yntem yrrlkten kaldrlarak yeniden Meclis'in ilk
aylarnda uygulanan dorudan seim esasna dnlmtr. Uygulamann yrrlkte kald 4 Kasm 1920 8 Temmuz 1922 arasnda yaplan vekil seimleri ile hukuki bir temele dayanmamakla birlikte giderek bir
teaml haline gelen, Heyet-i Vekile'nin yapt vekalet vekili tayinleri ve bu uygulamalar zerine Meclis'te
yaplan tartmalar incelenmektedir.
I. MECLS NELER YAPMITIR?
1. Savalar yapan, lkeden dmanlar karan, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin uluslararas alanda yer
almasn salayan I. Meclisdir.
2. I. Meclis devletin kuruluunu tamamlamtr. nklp olarak sadece saltanat kaldrmtr. (1 Kasm 1922).
3. Hynet-i Vataniye Kanununu karm (29 Nisan 1920), stikll Marn kabul etmitir. (12 Mart 1921).
4. Anayasasz anayasal dzeni kurmutur. 20 Ocak 1921de, Meclisin almasndan yaklak on ay sonra,
Tekilt- Essye Kanunu ad altnda yeni bir anayasa hazrlamtr.
5. Mill Kurtulu Hareketi zarar grmesin diye uzun sre padiahlk ve halifelik kurumlarna dokunmamtr.
6. Olaanst yetkilerle donatlm, sert ve zora dayal kararlar ald iin, bu meclise ihtillci meclis
denmitir.
7. Vatan ve milletin kurtuluunu her eyin stnde tutan bu meclis idealist bir meclistir.
8. Kuvvetler Birlii lkesini benimsemitir. Bylece yrtme, yasama ve yarg grevlerini bnyesinde
toplamtr. (Cumhuriyetin ilnyla anayasada yaplan deiikliklerle, kabine sistemine geilmi ve bylece
Kuvvetler Birlii lkesinden ks-men de olsa Kuvvetler Ayrl lkesine gei yaplmtr. )
9. 1921 Anayasasyla eriat hkmlerinin yrrln salama grevini kendi zerine almtr. Bylece
devlet ynetimi tek organda toplanmtr. T.B.M.M.nin stnde bir g yoktur.

10. D politikada ilk temas Rusya ile kurdu ve ilk elisini Rusyaya gnderdi.
11. 30 Nisan 1920de varln dnya devletlerine duyurdu.
12. Alkoll ki Kullanmn Yasaklayan Kanun meclisin ald ilk gnlerde Trabzon Milletvekili Ali
kr Bey tarafndan verilen nergede, slam Dininin iki kullanmay haram saydn ve ikinin birok
ktln ba olduu ynndeki dnceleri zerine gndeme alnmtr. Mecliste uzun sren grmeler
sonrasnda benimsenmi ve kabul edilmitir.
13. Birinci meclisin karlat ilk siyasi cinayet Trabzon milletvekili Ali kr Beyin Topal Osman
tarafndan ldrlmesidir. Olayn geliimi ksaca yledir. Ali kr Bey, ki Yasa Kanunu karmaktan
tutun da Lozan grmelerine kadar olduka ser muhalefet yapan bir isimdi. Ali kr Bey zellikle iki
yasana uygulamasnda geveklik yapldn dnyordu. ankaya Kk'nn burnunun dibinde iki imal
edildiini ama kanunu uygulamak ve denetlemekle ykml olanlarn en bata onu ihlal ettiklerini ortaya
koymas zerine Ali kr Bey imekleri zerine ekti. Mecliste yaplan bu oturumdan ksa bir sre sonra
Ali kr birdenbire ortadan kaybolacakt.
TRKYE BYK MLLET MECLSNE KARI AYAKLANMALAR
Ali Bat Ayaklanmas (11 Mays 18 Austos 1919)
Kurtulu Savan balad gnlerde dzensizlik ve karklklardan faydalanarak karlan isyandr.
Midyat, Nusaybin, merkan, Dirilmer evresinde ortaya kan bu ayaklanma, ngilizlerin Osmanl
topraklarnda ayrlk gleri kkrtarak, onlar araclyla blgede dolayl bir etkinlik salama politikas
sonucu kartlan bir ayaklanmadr. Bu blgede yaayan sz sahibi kiilerden Ali Bat kendisinin stanbul
Hkmetinin Mardin Temsilcisi olduu yolundaki propagandalarla etkinliini artrmaya alm bir yandan
ayrlk hareketler de bulunmutur.
Ali Bat 11 Mays 1919 gn emrindeki 100 adamla Nusaybine gelmi kendisine nasihat ile
yaklalmasna ramen kar gelerek hapishanedeki mahkumlar serbest brakmak suretiyle isyan etmitir.
Bunun zerine harekete geen 5. Tmen 4 Haziranda Mekre yaknlarnda bozguna uratm, Ali Bat ve bir
grup adam kamay baarmtr. 5. Tmen Komutan, 6 Haziranda bir bildiri yaynlayarak, kyllerin ve
airetlerin bu ekyaya yardmda bulunmamak artyla serbest olduklarn ilan etmitir. Devam eden takip
sonucunda Ali Bat 18 Austosta gizlendii Medah mevkiinde yaplan arpma neticesinde l olarak ele
geirilmitir.
Birinci ve kinci Bozkr Ayaklanmas (27 Eyll4 Ekim 1919/27 Eyll-6 Kasm 1919)
Konyann Bozkr ilesinde meydana geldii iin bu adla anlan ayaklanmalar, ulusal direniin
glenmesini ve gelimesini geciktirici trden ayaklanmalardr. Halifeye ve Padiaha ballk ve milli
harekete kar k temelindeki ayaklanmalarn ilk rnei tekil eden Birinci Bozkr Ayaklanmas byle bir
ortamda Vali Cemal ve stanbulda ngiliz Papaz Frew ile ilikisi olan Bozkrl Zeynelabidin ve
arkadalarnn kkrtmas sonucu balamtr. Ksa srede Bozkra egemen olan yaklak bin kii,
Seydiehirden zerlerine gnderilen askeri birlii de etkisiz hale getirince, blgeye bir nasihat heyeti
gnderilmi ve Bozkra milli kuvvetlerin gnderilmeyecei garantisi verilerek isyanlar yattrlmtr.
Kasm 1919 balarnda ikinci defa kan isyan, Albay Refet (Bele) tarafndan bir piyade ve bir svari
bl kuvvetle bastrld.
eyh Eref (Hart) Ayaklanmas (26 Ekim 24 Aralk 1919)
Bayburt'un Hart Ky'nde Eref adnda bir eyhin, halka ilik telkinlerinde bulunduunu duyan
Bayburt Mfts ve din adamlar, sorgulamak amacyla davet etmek iin bir heyet oluturarak, Hart'a
gndermi ve mahalli hkmet adna eyhi davet etmilerdi. eyh davete uymaynca, 6 Aralk 1919da
Bayburttaki 28. Alaydan 50 kiilik bir mfreze gz korkutmak iin Harta gnderilmitir. Harta gelen
heyet, eyhin nceden ayrlmas sebebiyle kendisi ile temas edememi, halk yorgun den askerleri ikramda
bulunmak vaadiyle birer ikier evlere datm ve Harta geri dnen eyhle birlikte harekete geerek onlar
esir almtr.
Bu olay, Alay Komutan Binba Nurinin ehit edilmesiyle yeni bir boyut kazanm, bunun zerine
otuzar kiilik iki piyade blnden yeni bir mfreze oluturularak 9 Aralk 1919da Harta sevk edilmitir.
Bu mfrezeye de bir baskn dzenleyen Eref baarl olup askerleri tutsak ettikten sonra, kendisinin mehdi
olduunu ilan edip daha da azgnlamaya balamtr. Askerlerin tedbirsizlii ve tecrbesizlii neticesiyle
oluan bu durum karsnda hkmetin uzlama giriimlerinde bulunmu olmas da bir fayda salamamtr.
Bu defa drt tabur ve iki blkten oluan 700 kiilik bir kuvvet Harta gnderilmitir. 24 Aralkta Hart
kuatan bu kuvvetler zellikle topularn isabetli atlar vastasyla sonuca gidebilmeyi baarmtr. Evine

isabet eden top mermisiyle havaya uan eyh Erefin akbetini renen mritleri daha fazla direnemeyip
teslim olmulardr.
Birinci Anzavur Ayaklanmas (25 Ekim - 30 Kasm 1919)
stanbul'dan Gnen'e gelen zmit eski mutasarrf ve emekli Jandarma Binba Ahmet Anzavurun
nderliinde eitli aralklarla gelien ayaklanmalar, Anadoludaki direnii krmaya ynelen i isyanlar
arasnda en nemlisi saylabilir. nk Bat Cephesinin oluturulmas ve Yunan igalinin durdurulmasnn
gecikmesine sebep olmutur.
Anzavur Ahmet'in, Manyas'ta Mill Harekete kar tekilt kurmaya alt renildi. Blgedeki
erkez ileri gelenleri devreye sokularak fikrinden vazgeirmek istenildi. Fakat, Ahmet Anzavur, Gnen,
Manyas ve Biga taraflarnda kuvvet toplayarak, Kuva-y Milliye'yi datmak zere harekete geti. Kzm
Paa'ya bir mektup gnderen Ahmet Anzavur; Sen askersin, kumandansn, kumandanlar vazifelerini bi-taraf
olarak yapmaldr. Bu mill eteler ttihat ve Terakki ekyasdr. Ben bunlar terbiye iin geleceim. Sen
hibir eye karma" diye yazmt. 2 Kasm 1919'da Susurluk'a gelerek delll bartan ve halk hkmet
binas nne toplayan ve; "Artk askerlik kalmadn, askerlerin evlerine dnmelerini mill tekilt adna
toplanan paralarn hesabn soracan" syleyen Ahmet Anzavur'un, bu konumas zerine, oradaki
nakliye taburu ve topu erlerden bir ksm dalm, erlerden kendisine katlan krk-elli kadar ile
Susurluk'tan bir miktar silh ve hayvan alarak oradan ayrlmt.
Bunun zerine harekete geen Albay Kazm komutasndaki 11. Tmen, dier taraftan da Yarbay
Rahmi mfrezesi arasnda kalan Anzavur, 10 kadar l ve 40 kadar yaral brakarak kamtr. Takip
harekatna bu aamada Salihli cephesinde bulunan erkez Ethem de katlarak 30 Kasmda Stalannda
Anzavur yeniden sktrlm ve ancak birka adam ile kamay baarmtr. Birinci Anzavur
Ayaklanmasnn 2/3 Aralk 1919da bittii kabul edilmektedir.
kinci Anzavur Ayaklanmas (16 ubat 19 Nisan 1920)
Ahmet Anzavurun ikinci kez ayaklanma giriimi, Mdafaa-i Hukuk Heyeti yelerinden Edremit
Kaymakam Hamdi Beyin katledilii ile balar. Hamdi Bey 26/27 Ocak 1920 gecesi dzenledii bir
basknla Gelibolu yarmadasnn Akba mevkiinde Fransz askerlerinin gzetimi altndaki silah ve
cephaneleri ele geirmi ve sabaha kadar tmn Anadolu kylarna tatmakla ok nemli bir hizmette
bulunmu bir kiidir. Daha sonra Bigaya geerek asker toplamaya balayan Hamdi Bey, yaklak 500 gen
ile Bigadaki 190. Alayn 2. Taburu emrine girmitir. Birliin ihtiyalar iin halktan para toplamak zorunda
kalmtr. Bu durum buradaki halk ( ounlukla Pomaklar) honutsuzlua itmi ve Bigada bir isyan
balatlmtr.
13 Mart 1920'de, 15 kadar adamyla Bigaya gelen Ahmet Anzavur, hkmet konana yerleerek
ayaklanmann idaresini ele almtr. Hamdi Bey yalnz kalnca Yenice istikametine doru yola km, fakat
yolda yakalanarak katledilmi ve cesedi halka tehir edilmitir.
kinci Anzavur ayaklanmasnn giderek yaylmas zerine erkez Ethem kuvvetleri, 16 Nisan
1920'de, Takpr hattnda sabahtan akama kadar sren iddetli bir arpma sonunda Anzavur kuvvetlerini
yenerek dattlar. Anzavur Ahmet ve adamlarndan alts Bandrma'ya kamay baardlar. Mill Kuvvetler.
anakkale, Karacabey ve Kirmast'ya girip asilerden temizlediler. 19 Nisanda Karabigaya kaan Anzavur
oradan da bir ngiliz gemisiyle stanbula dnmtr.
Birinci Dzce Ayaklanmas (13 Nisan 31 Mays 1920)
Dzce ve evresinde ba gsteren bu ayaklanmalar bir yandan hilafetin ve eriatn savunulmasna
dayandrlmakla beraber dier yandan da erkezlik davasn da iinde barndran bir ierie sahiptir.
Blgede yaayan erkez ileri gelenlerinin sarayla yakn ilikide olmalar gelien Anadolu hareketine kar
olumsuz tavr almalarna sebep olmutur. Ayrca milli hareketi yrtenlerin ttihatlarn devam olduu
yolundaki propagandalar da etkili olmutur. Btn bu gelimelerin sonucunda mer Efendi Kynde
toplanarak silahlanan erkez ve Abazalar Dzcedeki gvenlik mfrezesini basarak buradaki birlik
komutan Mahmut Nedimi teslim alm ve Dzceye egemen olmulardr. syan dalgas iddetlenerek,
Adapazar, Hendek, Dzce ve Bolu taraflarna yaylmtr. Dzce dolaylarnda, Abaza ve erkezlerin
oluturduu drtbin kii, Dzce'yi basarak hapishaneleri boaltm, arptklar svari mfrezesini yenerek
silhlarn alm, subaylarla, hkmet memurlarn hapsetmilerdi.
Hareketin giderek yaylp tehlikeli bir hal almas zerine yeni kurulan TBMM geici cra Heyeti
Vekilleri Heyeti blgeye askerle beraber Ankaradan Hsrev Gerede, Adapazarndan da Sait ve Kazm
Beyler bakanlnda birer Nasihat Heyeti gndermitir. Ancak bir sonu alnamamtr. Gerede Heyeti
asiler tarafndan tutuklanm, Sait ve Kazm Beyler ldrlmtr. Geyve Boaz'ndaki Mill Kuvvetlere

kar saldrya geti. Asilerin bu saldrsna kar, Ali Fuat Paa Komutas'ndaki kuvvetler Geyve Boaz
yaknlarndan Adapazar'na uzanan kesimde, Refet (Bele) Paa da Ankara'dan Beypazar yoluyla Bolu'ya
kadar uzanan blgede harekete getiler. erkez Ethem kuvvetleri de bu harektta yer almlard. Bu harekt
sonucunda asiler ve Hilfet Ordusu yenilerek isyan bastrld.
kinci Dzce Ayaklanmas ( 19 Temmuz 23 Eyll 1920)
Birinci Dzce isyanndan hemen sonra, milli kuvvetlerin Yozgat isyann bastrmak iin
grevlendirilmesi zerine, bu durumdan faydalanmak isteyen Abaza ve erkezler, kinci defa Dzce ve
Hendek dolaylarnda ayaklanmlardr.
Bu ayaklanmada erkez ve Abazalarn dnceleri, Hendeki almak, zmit ile balant salayp
Yunanllarla birlemek ve gya kendi hayat ve geleceklerini milli kuvvetlerden kurtarp, garanti altna almak
eklinde gelimitir. 8 Austosta Dzceyi ele geirmeyi baaran asilerin zerine Ankara, Eskiehir, Bilecik
ve Uaktan takviye birlikler gnderilince yok edileceklerini anlayan asiler hareketlerine son vermilerdir.
Bunda Ali Fuat Paann Abaza bakanlaryla grmek zere gnderdii araclarn da olumlu katks olmu
ve 66 gn sren ayaklanma bu ekilde sonulanmtr.
Kuva-y nzibatiye Harekat
18 Nisan 1920de kurulan Kuva-y nzibatiye ya da dier ad Hilafet Ordusu yar-resm askeri
rgttr. Komutanlna Sleyman efik Paann atand Kuva-y nzibatiye piyade alay ve bir topu
taburundan olumutur. Damat Feritin milli mcadeleyi engellemek iin bavurduu yollardan biridir.
Kuva-y nzibatiyenin bu dnemdeki amac Geyve boazn alarak Eskiehir istikametinin yolunu
amaktr. Bu amala top ve makineli tfeklerle pekitirilmi 2 000 kiilik bir kuvvetle Geyve boazna
taarruza karar verilmitir. Ahmet Anzavurda Kuva-y nzibatiyenin yannda yer alm ve destek vermitir.
Anzavur Ahmetin komutas altnda 15-16-17 Maysta saldrlar gerekletirilmi, her defasnda geri
pskrtlen Anzavur Adapazarndan ayrlarak stanbula dnmtr. Hilafet Ordusu ile 14 Haziran sabah
balayan taarruzla alnan yenilgiler ve askerden kaanlar nedeniyle iyice zayflayan birlikler tamamen
etkisiz hale getirilmi ve son darbe bylece vurulmutur.
I. ve II. Yozgat Ayaklanmas (15 Mays-27Austos 1920/ 5 Eyll-30 Aralk 1920)
Yozgat ve evresinde kan bir dizi ayaklanma giriiminin gerisinde stanbul Hkmetini
destekleyen Hrriyet ve tilaf Partisinin Yozgat bakan apanolu Edip ve kardei Celalin abalar yer
almaktadr. Yine ayn zamanda Postac Nazm, Yozgat beyleriyle de temas kurarak halk Kuva-y Milliye
aleyhine rgtlemeye balamlardr.
14 Haziranda Yozgat asiler tarafndan igal edilmitir. Ayaklanma civar blgelere de yaylrken
15/16 Haziran gecesi Artova ve amlbel karakollarnn basld grlmtr. Durumun tehlikeli bir hal
almas zerine Genel Kurmay Bakanl 19 Haziran 1920de erkez Ethemi ayaklanmay bastrmakla
grevlendirmitir. 23 Haziranda sabahn erken saatlerinde Yozgat nne gelen erkez Ethem Mfrezesi
leye kadar sren arpmalarla Yozgat ele geirmitir. Yozgatta kurulan askeri mahkemede
elebalardan 12 kii aslm, Celal ve Edip kardeler kamlardr.
Birinci ayaklanma sonunda af dileyerek hayatta kalan asilerden oluturulan 500 kiilik Akmadeni
Alay cepheye gnderilmek istenince kaarak yeniden asi durumuna gemilerdir. 25 Eyll 1920de yaplan
arpmalarda ve sonraki dnemde Akmadeni ve Zile yrelerinde yaplan taramalarda birok asi ele
geirilmi ve ikinci Yozgat ayaklanmas Aralk ay sonlarnda tamamen bastrlmtr.
Afyonkarahisar opur Musa syan ( 21 Haziran 1920)
Afyonkarahisar taraflarnda opur Musa, bana toplad asilerle, askerleri ordudan kamalar iin
ve halka askere gitmemeleri yolunda telkinler yapyordu. 21 Haziran 1920'de ivril'i basan opur Musa,
zerine gnderilen kuvvetlere yenilerek kat ve Yunanllara snd.
Konya syan (2 Ekim-15 Kasm 1920)
Bu ayaklanmada Kuva-y Milliye hareketini asi ve kafir olarak gren, tilaf Devletlerine kar milli
bir direniin mmkn olamayacana inanan kiilerin nayak olduu bir ayaklanmadr. Konya Valisi Cemal
Bey'in ehri terk etmeden Kuvay Milliye aleyhine halk kkrtt ve ulusal glerin direniinin yaknda
Konyann tilaf Devletlerince igal edilmesine yol aaca yolundaki propagandalar ve Kuva-y
Milliyecilerin Yunanllarla savamak yerine Trk kylerini soyduu eklindeki sylentiler tansiyonu
ykseltmitir.
Bunun zerine 1919'daki Bozkr Ayaklanmalar'nn elebalarndan olan Deliba Mehmet Ankara
Hkmeti'ni tanmadn ilan ederek ou asker kaa 500 kadar silahl kiiyle Konya'nn umra
nahiyesini bast; nahiye mdrn tutuklad ve Konya ile haberlemeyi kesti. Daha sonra Konyaya ynelen

Deliba, bir yandan da kendi yandalarn Konyaya vali, polis mdr ve jandarma komutan olarak
atamtr. Ayaklanma ksa srede Kohisar, Karapnar, Karaman, Akehir ve Alanya'ya kadar yayld.
Ayaklanmay haber alan Ankara Hkmeti Dahiliye Vekili Miralay Refet Bey'i (Bele) ayaklanmay
bastrmakla grevlendirdi. Refet Bele komutasndaki birlikler 6 Ekimde Konyay, 16 Ekimde Bozkr,
Seydiehiri ve Beyehiri, 23 Ekimde iili ele geirmeyi baarmtr. Glerini nemli lde yitiren ve
dalan ayaklanmaclarn etkinliinin tamamen ortadan kalkmas ise Demirci Mehmet Efe ve Yarbay Osman
Bey'e bal birliklerinde bastrma harekatna katlmasyla olmutur. Demirci Mehmet Efenin bastrma
harekatnn son noktas olan Isparta'ya girmesiyle 22 Kasm 1920'de Konya ayaklanmas tmyle sona erdi.
Zile Ayaklanmas (25 Mays-21 Haziran 1920)
Tokat ve Zile yresinde patlak veren ayaklanmadr. (Mays-Haziran 1920) Yozgat ve Yldzeli
ayaklanmalarndan ve Damat Ferid Paa'nn desteinden cesaret alan Zileli dava vekili Ali Bey, grevden
alnan eski nahiye mdr Naci Bey ve hsan Bey, 30 kadar atlyla Zile kylerini dolaarak propaganda
yapmaya baladlar. Tehdit edici gelimeler zerine blgeye gnderilen 5. Tmen, Yarbay Cemil Cahit
komutasnda duruma mdahale etmitir. Halk hkmet aleyhine kkrtmaya alan asilerle ilk ciddi
arpmalar Zilede yaanm, 150 kadar asi l ve yaral olarak etkisiz hale getirilmi, 30 kadar da teslim
alnmtr. Yakalananlardan 50 kii askeri mahkemede yarglanm ve 22si idam cezas almtr.
Milli Aireti Olay (1 Haziran-8 Eyll 1920)
Mill Aireti Beyleri'nden Mahmut, smail, Halil Bahur ve Abdurrahman zellikle ngilterenin ve
Fransann olumsuz propagandalar, para yardm ve bir takm vaatler, Siirt'ten Tunceli (Dersim)'ye kadar
uzanan btn airetlerin beyleri olmak iddiasyla, blgeyi bask altna aldlar. Trklerden ayrarak bamsz
bir Krdistan fikrine yneltmitir. Bu erevede Gneydeki dmanlarla gizli temas ve balant kurmu ve
harekete hazr hale gelmilerdir. Franszlarn Haziran ay balarnda Urfay ikinci kez ele geirme
giriimleri srasnda Milli Airetinin de Siverek ynnde harekete gemesi TBMM Hkmeti iin ciddi bir
sorun halini almtr.
Bunun zere 13. Kolordunun 5. Tmeni blgeye gnderilmitir. 18 Hazirandaki arpmalardan
sonra Gneydouya kaan asiler dardan aldklar destekle glenerek 26 Austos 1920'de, Viranehir'i
igal ederek, blgedeki btn telgraf hatlarn kestiler. On be gn sonra, Siverek, Urfa, Ceylanpnar ve
Diyarbakr'dan gnderilen 5. Tmene bal birliklerle Mill Hareket yanls airet kuvvetlerinin
gerekletirdii taarruz karsnda tutunamayan asiler Suriye tarafna kamlardr.
Cemil eto Olay (20 Mays-7 Haziran 1920)
Garzanda Bahtiyar Aireti Reisi Cemil eto, baz airet reislerini kendi etrafnda toplayarak blgede
hkmet kurma giriimlerine balamtr. Bu erevede Rekotan airetini kendi yanna ekmek iin
tehditkar teklifler gtrm, ancak Rekotan aireti bakan tehditlere dikkate almayarak hkmetin yannda
olduunu vurgulamtr. Cemil eto hareketine devam etmi bir sre Garzan yresine hakim olmusa da 13.
Kolordunun ald nlemler zerine hakimiyetini yitirmitir. Adamlarnn ounu kaybeden Cemil eto 7
Haziran 1920de drt olu ile birlikte teslim olmutur.
Kokiri Ayaklanmas ( 6 Mart-17 Haziran 1921)
Yaklak iki ay sren bu ayaklanma Sivas, Erzincan ve Tunceli yresini etkisi altna almtr.
Merkezi Zara olmak zere 10 kaza ve 135 ky kapsayan bir blgede yaayan Kokirililer; bolar, Zazalar,
Balular, Kerteliler ve Sarular isimli be byk kabileden olumaktayd.[56] Blge genelde yolsuz ve
okulsuzdu. Airetin geim kayna hayvanclkt. Airet Bakan Haydar, Krt Teali ve Teavn Cemiyetine
ye olmu, mranl'da bakanln yapmaktayd. Airetin nde gelenlerinden Mehmet zzet, Hasan Asker,
Kazm, Aliir Bey gibi kimseleri de ye yapmtr. Airet bakan ve beraberindekiler blgede egemen
olarak ynetimi ellerinde bulundurma istei ile ayaklanmaya nclk eden isimlerdir.
7 airet reisi, 8 Nisan 1921'de TBMM'ye gnderdikleri bir mektupla blgede bir Krt vilayeti
kurulmasn, valilie bir krdn atanmasn istediler. Ayaklanmay bastrmakla grevlendirilen Nurettin
Paa komutasndaki Merkez Ordusu Kohisar, Zara, Mu, Ovack, Kemah, Kangal, Kogiri blgesinde geni
bir tarama harekatna giriti ve ayaklananlarla, 15 yerde arpmak zorunda kald. 17 Haziranda asilerin
elebalarndan Haydar Beyin kardei Alian ve 32 asi ileri geleni ile 500den fazla asi teslim olmu, bunlar
muhakeme edilmek zere Sivasa gnderilmilerdir.
erkez Ethem syan (Kasm 1920-0cak 1921)
erkez Ethem ve kardeleri ve Kuva-y Seyyare ad verilen mfrezeleri, balangta. zmirin
Yunanllar tarafndan igali sonrasnda kurulan yerel direnme rgtleri arasna katlm ve Salihli Cephesini
kurmutur. Daha sonra Adapazar, Dzce, Bolu, Yozgat taraflarnda ise isyanclara ve Ahmet Anzavur'un
kuvvetleri ile Hilfet Ordusu'na kar hareketlerde byk yararlklar gstermilerdi. Fakat bu baarlar

nedeniyle, zamanla kendilerini herkesten stn grmeye ve kendi kuvvetleri olan Kuva-y Seyyare'yi de
ordu erleri ve dier erlerden stn gstermeye altlar.
Ancak dzenli ordunun kurulmas aamasnda kuvvetlerinin datlmasn kabullenmeyerek,
aabeyleri Tevfik ve Reit Beylerle birlikte Ankara Hkmetine kar cephe alma noktasna gelmitir Yeni
kurulmu olan dzenli ordu disiplinine uymak istemediler. Ordu komutanlarn bilgisiz, yetersiz grp
emirlerini dinlemek istemediler. Kendileriyle yaplan grmelerde nasihatlere uymayp, Mustafa Kemal'in
emirlerine kar geldiler. Gizli kuvvetler kurup, mevcut bildirmeme yoluna gittiler. Sonunda isyan eden
erkez Ethem ve Kuva-y Seyyare. I. nn Sava'nda Yunanllarla birlikte saldrd yeni kurulan dzenli
ordu tarafndan yenilerek datld. erkez Ethem ve kuvvetinin bir ksm Yunanllara sndlar. erkez
Ethem isyan Milli Mcadele dnemi isyanlar ierisinde en ok tartlan isyanlardan biri olarak tarih
sayfalarnda yerini almtr.
Bu isyanla ve aslnda dier bir ksm isyanlar ile ilgili olarak u sylenebilir ki, genel olarak isyanlar
hakkndaki grler siyasi mlahazalar erevesinde deerlendirilmektedir. Bu suretle kendi fikirlerine
uygun bulduklar isyan giriimlerini hakl grrken, dier taraftan kar olduklar fikri gerekelerle kan
isyan giriimlerini ise eletirmektedir. Burada esas olan tm tarihi vakalar dnemin artlar ierisinde
objektif normlarla deerlendirmek suretiyle bir hkm karmaktr.
TBMMnin syanlara Kar Ald nlemler:
stanbul ile ilikiler kesildi. stanbul Hkmetinin icraatlar yok sayld. stanbulun halk Mill
Mcadelecilere kar kkrtmak iin yaynlad fetvalara kar; Ankara mfts Rfat Breki fetva
yaynlad. Damat Ferit Paa vatan haini kabul edildi. 29 Nisan 1920 Hyanet-i Vataniye Kanunu karld.
18 Eyll 1920de stiklal Mahkemeleri kuruldu. syanlara kar Kuva-y Millye, merkez ordusu ve dzenli
ordu kullanld.
syanlarn Sonular:
Anadolu daha fazla igal altnda kald. Mill mcadelenin baarya ulamas gecikti. Yunanllar
Anadoluda daha fazla ilerledi. Karde kan aktld. Anadolu birlii zedelendi. Ekonomik zayiatlar oldu.
syanlar bastran TBMMnin otoritesi artt.
Not: syanlar kkrtan ve karanlar kutsal deerleri kullandlar Padiaha ballk, Mill Mcadeleyi
halka kt gsterdi Asker kaaklarnn bir ksm isyanlarn insan gcn oluturdu Yunan ordusu dah baz
dnemlerde halifelik ordusu olarak tantld syanlarn bastrlmasnda TBMMnin gler birlii ilkesi etkili
oldu TBMMye kar karlan isyanlarda stanbul ynetimi Mill Egemenlii; galciler Mill Bamszl
hedef almtr. 19 Mays 1919da balayan isyanlar 1921 yl sonlarna kadar devam etti.
STKLL MAHKEMELER
"stikll Mahkemeleri dava vekillerinin cambazlna gelmez."
Ali (etinkaya) Ankara istikll Mahkemesi Reisi
"Bizim belli, mill bir amacmz vardr. Ona varmak iin ara sra kanunun stne de karz."
Mfit Bey syan Blgesi stikll Mahkemesi Hkimlerinden
"Hibir devrim ve devrimci, kendisini ykmak isteyen muhalefete imkn tanmaz, tanyamaz. Bu, bir devrim
yasasdr. Trk Devrimi'nin bu zamana kadar muhaliflerine kar yumuak davran bile, liderin hmanist
oluundan ileri geliyordu."
Ergun Aybars "istikll Mahkemeleri" Yazar
Herhalde byle bir muhakemede ben hkim olmaktan ise, mahkm durumunda bulunmay tercih ederim."
Hseyin Cahit (Yaln) Gazeteci, Yazar, Fikir Adam
" stikll Mahkemelerine de ve hibir kimseye de adam asmak selahiyetini vermeyiniz. dam cezas tavuk
ldrmek deildir. Bunlar tavuk deildir, hayat ok yksektir."
Hakk Hami Bey I.TBMM'nde Sinop Mebusu
" adamn aklna Byk Millet Meclisi hakk- kazasn terketmitir. htillin de hukuku vardr,
fevkaldenin de hukuku vardr".
Hseyin Avni Bey I.TBMM'nde Erzurum mebusu
stiklal Mahkemeleri, 11 Eyll 1920'de, byyen asker kaaklar sorurunu zmek amacyla kabul
edilen "Firariler Hakknda Kanun"la kurulmutu. Milli Mcadele srasnda ayaklanma karan ve yamaya
girienleri, bozguncular, orduya ait silah ve mhimmat alanlar, casuslar, asker kaaklarn ve bamszlk
hareketini engelleme amacyla propaganda yapanlar yarglamak iin, karlan zel bir kanunla ilk olarak 18
Eyll 1920 tarihinde kurulan mahkemelerdir. Ankara, Eskiehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozant

ve Diyarbakr olmak zere sekiz blgede kurulan stiklal Mahkemeleri yelerinin seim ilemleri, Kanun'un
mahkemelere olaanst yetkiler vermesine kar kan muhalif mebuslarn ekimser kalarak yaptklar
engelleme yznden olduka uzamtr.
Yaplan bu engellemeler yznden ye seimlerinin uzamas zerine, 26 Eyll 1920'de Mustafa
Kemal Paa da Meclis toplantsna katlmtr. Bu toplantda, Antalya mebusu Rasih (Kaplan) Efendi'nin
teklifiyle, sadece asker kaaklaryla snrl olan mahkemelerin grev alan, vatan hainlii, casusluk
memleketin maddi ve manevi gcn her ne ekilde olursa olsun krmaya almak sularn da kapsama
alarak iyice geniletilmitir. Bylece mahkemeler neredeyse her konuda yetkili konumuna getirilmitir.
Mahkemelerin uygulamalar sk sk Meclise getirilerek eletiri konusu yaplmtr. Bu uygulamalar
arasnda, kaaklarn yerine yaknlarn askere gtrmek, yoksa ky ve mahallelerinden para cezas almak,
kaan mal ve mlknn yaklmas veya el koyulmas gibi uygulamalar da vard.
Nihayet, 17 ubat 1921'de, Meclis Bakanl'nn ald "stiklal Mahkemeleri'ne imdilik ihtiya
kalmadndan ve zorunluluk halinde Meclis'in karar ve onayyla gerekli yerlerde yeniden
kurulabileceinden, Ankara stiklal Mahkemesi dndaki stiklal Mahkemeleri'nin faaliyetlerine son
verilmesini" isteyen karar, Meclis'te kabul edilerek, Mahkemelerin grevine son verilmitir. Bylece lk
dnem stikll Mahkemeleri, Ankara'daki hari olmak zere 17 ubat 1921 tarihinde kapatld.
kinci dnem, Ktahya - Eskiehir savalarnda alnan yenilgi, stiklal Mahkemeleri'nin yeniden
kurulmasn gndeme getirmitir. 23 Temmuz 1921'de Fevzi (akmak) Paa'nn nerisi zerine Kastamonu,
Konya ve Samsun'da stiklal Mahkemesi kurulmas kararlatrlmtr. 30 Temmuz 1921 tarihi ile 1923
Ekim ay arasnda almtr. lk olarak 19 Austos 1921 tarihinde Kastamonu'da, 12 Austos 1921
tarihinde Konya'da, 17 austos 1921 Samsun, 22 Eyll 1921 tarihinde Yozgat'ta kuruldu. kinci stikll
Mahkemelerinde asker kaaklar, Kurtulu Savanda dmana yardm edenler ve isyan karanlar
yargland.
nc dnem, 1923 ile 1927 yllarnda alt. syanlarda ve olaanst hallerde kurulmutur. 6
Nisan 1925 tarihinde Diyarbakr'da eyh Said syan sonrasnda ark stikll Mahkemesi, kurulmutur bu
mahkemeler hilafet ve saltanat yklmasna itiraz edenleri, klk kyafet ve apka kanunu red edenleri ve
Cumhuriyetin ilann eletirenleri yarglamak iin stanbul ve Ankara kurulmutur. Mustafa Kemal Paa'ya
14 Haziran 1926 tarihinde yaplmas planlanan zmir Suikast'nn ardndan nce zmir'de, birka gn sonra
ise Ankara'da kurulmutur. Ankara stikll Mahkemeleri'nin Bakan Ali etinkaya nam- dier Kel Ali,
savcs Necip Ali Kka ve yesi Kl Ali'dir. te bu ' Ali', tarafndan yaplan yarglamalar stiklal
Mahkemeleri ile ilgili tartmalarn odadr.
stikll Mahkemeleri'nin en temel karakteri yarglananlarn itiraz yani temyiz hakknn
bulunmamasdr. Mahkemelerde yarglananlarn birou ayn gn-hafta ierisinde tutuklanr, yarglanr ve
cezalar infaz edilirdi.
Cezalardaki ama asker kaaklarn cepheye dndrmekti. Ancak ar su ilemi olanlar, askerden
firar etmeyi alkanlk haline getirenler ile firarlar tevik edenler ve yardm edenler sularnn arlna
gre cezalar alyorlard. Sadece birka kez kam askerlere halka ak bir yerde ve doktor gzetiminde 40100 denek cezas veriliyor, knyelerine de kaak olduu tekrar kamas halinde idam edilecei yazlyordu.
Kaan idam edilmesi en ar cezayd. Bunun dnda evinin yaklmas, firari dnene kadar
ailesinden birisinin kendisi yerine asker alnmas yannda eer yaad mahallenin muhtar veya imam
kaa yetkililere haber vermezse ar para ve hapis cezas alyordu. Rvet karl firari askeri koruyan
devlet grevlileri grevlerinden alnyor ve 15-25 sene ar hapis cezas veriliyordu.
Birinci Meclisin Sonu
Byk Millet Meclisinin 1 Nisan 1923 tarihli oturumunda seimlerin yenilenmesi karar alnd.
Birinci Meclis son toplantsn 15 Nisan 1923 tarihinde yapmtr. Bir daha da toplanmamtr. kinci Meclis
seimleri Haziran-Temmuz 1923te yaplmtr. Seimlerde Mustafa Kemal Paa, kendi grubu adna
milletvekili adaylarn bizzat belirlemitir. Birka bam-sz aday dnda, Mustafa Kemal Paann
belirledii listeler seimleri kazanmtr. kinci Dnem Meclisi almalarna 11 Austos 1923te balamtr
KAYNAKA
ALKAN, Ahmet Turan, stiklal Mahkemeleri
ALPARGU Mehmet, ZELK smail, YAVUZ Nuri, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Nobel Yaynclk,
2009
ELK, Kemal, Mill Mcadele'de syanlar, Vatana hanet Kanunu ve stikll Mahkemeleri, Ankara
niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi S 40, Kasm 2007, s. 569-613

DEMREL, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet (kinci Grup), letiim Yaynlar, stanbul, 1994.
DOAN Orhan, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Okutman Yaynclk, 2011
GZLER, Kemal, Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa Ekin Yaynlar, 2007.
KOBAL, Yunus, Milli Mcadelede Ayaklanmalar
http://www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/ayak.htm#_ftn1 eriim: 02.10.2014
SANSAR M. Fatih, TEMZER Abidin, Trk nklab Tarihi, Balkesir, 2011
YAYLA, Ali, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar,
YZGE, Ayegl Demirden, Birinci Byk Millet Meclisinin Yaps Ve Faaliyetleri (19201923), Yksek
Lisans Tezi, Isparta, 2006

10. HAFTA KONULARI

SEVR ANTLAMASI SREC VE KONFERANSLAR

MLL MCADELE DNEM BASIN

MLL MCADELE DNEM ASKER GELMELER

1.SEVR ANTLAMASI SREC VE KONFERANSLAR
1.1 PARS BARI KONFERANSI
I.Dnya Sava'nn galip devletleri, Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan yaklak iki buuk ay sonra,
18 Ocak 1919da kazandklar baarlarn sonularn grmek ve bar anlamasnn esaslarn saptamak
amacyla Pariste toplandlar Konferansa balak devletlere kar savam ya da onlara sava ilan etmi
olan 32 Devlet arlmt. Ancak bu devletler 5 gruba ayrlm bylece be byk devlet yetkiyi kendi
ellerinde toplamlardr. ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya devletlerinin babakan ve d ileri
bakanlarndan oluan konsey en yetkili kurul saylmtr. Ayrca kimi sorunlarda Japonyann dnda teki
devletlerin katld bir Drtler Konseyi ngrlmt. Yaplacak olan ileri izlemek iin be yz kadar
gazeteci de Parise gelmiti. Btn dnya ve zellikle bamszla kavuacaklarn kabul eden baz
topluluklar bu konferansn verecei karar sabrszlkla beklemekteydiler. Sabrszlananlarn arasnda
Osmanl idaresinde yaayan Rum, Ermeni, Arap ve Krt gibi Mslman olan ve olmayan unsurlarda vard.
lk toplantsn 18 Ocak 1919da Versay Saraynda yapm olan Paris Bar Konferansn en ok megul
olduu konu Osmanl arazisinden Yunanllara verilecek topraklar meselesi olmutur.
1.2. I. LONDRA KONFERANSI
12 ubat 1920de balamtr. Konferansnn ilk toplants 12 ubat 1920 Perembe gn saat 11.00da
Downing Street, S.W. 10 numarada (Babakanlk konutu) balamtr. Konferansta ngiltere'yi Lloyd
George, Fransay Millerand, talya'y Nitti temsil etmitir. Konferansta ama Osmanl Devleti ile
imzalanacak olan anlamaya son eklini vermekti; ancak uzun grmelere ramen karlarn atmas
yznden bir neticeye varamamlardr.
1.3. SAN REMO KONFERANSI
I. Londra Konferansnn devam ettii sralarda Yksek Konsey bundan sonraki konferansn talya-Fransa
snr yaknndaki San-Remoda toplanaca kararn bildirmitir. San Remo konferansnda en ok Osmanl
mparatorluu'nun paralanmas ve kk bir devlet haline getirilmesi konusu, geni yer tutmutur. Osmanl
mparatorluu'nun paralanmas mevzu bahis olduu halde bu devletler, Osmanllarn grlerini alma
lzumu duymamlardr. Mttefiklerin bu tavr, daha nceki Mondros Anlamas, Paris ve I. Londra
Konferanslarnda da grlmtr. Sevr Anlamasnn kararlar, San-Remoda hazrlanm ve bu kararlardan
en ok ngilizler ve Yunanllar memnun olmulard.
1.4. SPA KONFERANSI
Spa (Belika) Konferans Fransz Babakan Millerandn bakanlnda almtr Spadan gelen haberlere
gre, konferans Trk delegelerinin anlamaya vermi olduklar itiraz niteliindeki yant reddetmitir. Bu

kararn ngiliz Bavekili Lloyd Georgeun srar zerine verildii, Lloyd Georgeun anlama hakknda hibir
mnakaa ve grmeyi kabul etmeyeceini bildirdii sylenmitir.
2. SALTANAT URASININ TOPLANMASI VE ANLAMANIN MZALANMASI
Mttefik Devletler, anlama artlarnn deitirilmesi ynnde Osmanllarn vermi olduu teklifi
reddetmitir. Anlamann imzalanmas iin on gnlk bir sre tanmtr. Osmanl hkmeti, bunun zerine
anlamay kabul etmek iin giriimlerde bulunmutur. Padiah Vahdeddin, Mttefik Devletlerce verilmi
olan bar artlarna raz idi. Ancak ne kendisi ne de hkmet karar sorumluluunu zerine almak
istemiyordu.
Meclis de dalm bulunduundan bu bar artlarnn kabul ve reddi hakknda karar verebilmek iin
devletin ileri gelenlerinden bir saltanat uras toplanmasna karar verildi. ura 22 Temmuz 1920de Yldz
Saraynda Vahdettinin de hazr bulunduu halde topland. Yaplan toplant sonucunda anlamay imzalama
karar alnmtr. Yaplan hazrlklarn tamamlanmasndan sonra 10 Austos 1920 tarihinde Sevrdeki nl
porselen fabrikasnn sergi salonlarndan birinde Trk anlamas imzalanmtr.
Sevr Anlamas, parlamentolar tarafndan onaylanmadka hibir anlam ifade etmiyordu. Onun iin Mttefik
Devletleri bu anlamay hem kendi parlamentolarna hem de Osmanl parlamentosuna onaylatmak
zorundayd. Hlbuki bunlarn ikisi de kolay olmayacakt. nk her eyden nce o gnk Osmanl
Anayasasnn 7. Maddesi barla ilgili anlamann parlamentoca onaylanmasn n gryordu; fakat ortada
parlamento yoktu. Byk Millet Meclisine gelince, onun tutumu zaten belli idi. TBMM 18 Ocak 1920de
yapm olduu gizli toplantsnda Misak- Milli snrlar ierisinde milleti ve vatan kurtarmak iin ant
imiti
3.MLL MCADELE DNEM BASIN
Milli mcadele dneminde Mttefik Devletler, Osmanl Devletini paralama siyasetine girmi ve bylece bu
durumu benimsemeyenler Ankaraya ekilmilerdir. Basnda da stanbul ve Anadolu diye ikiye ayrlmalar
balamtr. stanbul basn, milli mcadele yllarnda eitli nedenlerden dolay Trk Kurtulu Savana tam
arln koyamamtr. Kurtulu hareketini iten ve gnlden destekleyen gazete ve gazetecilerin elleri
kollar, padiah sansr ve hkmet basklaryla ou zaman bal kalmtr. Anadolu basn ise milli
mcadelede Anadolunun en gl sesi olmutur. Anadolu basn padiah otoritesinden uzak olmas, igal
altnda bulunmamas ve zellikle olaylara yaknl nedeniyle milli mcadeleyi daha rahat desteklemitir. O
dnem itibariyle milli mcadeleyi destekleyen basnn yannda muhalif basn da dncelerini basn yoluyla
yanstmtr.
Milli
mcadeleyi Milli
mcadeleyi Milli mcadeleye Milli
mcadeleyi
destekleyen stanbul destekleyen Anadolu muhalif
stanbul muhalif
Anadolu
basn
basn
basn
basn
Tasvir-i Efkr
Vakit
leri
kdam
Sebilrreat

rade-i milliye
Hkimiyet-i Milliye
Albayrak
Aksz
zmire Doru Gazetesi

mit
Alemdar
Peyam- Sabah
Aydede
stanbul

Ferda
rat
Zafer

4. MLL MCADELE DNEM ASKER GELMELER

4.1. Dou Cephesi ve Gmr Anlamas
Mondros ve Wilson ilkelerini kendilerine gre yorumlayan Ermeniler igallere balamlardr. 24 Eyll
1920de balayan Ermeni saldrlarna karlk Kazm Karabekir komutasndaki Trk birlikleri, kar
taarruza geerek nce Ermenilerin eline gemi olan Sarkam ve Merdeneki, 30 Ekimde de Kars geri
almtr. Bu askeri baar ile Ermeni kuvvetleri Trkiye iin tehlike olmayacak bir hale getirildii gibi Dou
snrlar emniyet altna alnm ve Misak-i Milli snrlarna ulalmtr. Trk kuvvetleri Gmr evresindeki
istihkmlara ulat bir srada Ermeniler, Kazm Karabekirden mtareke istediler. Mtareke sonunda 3
Aralk 1920de Ermenilerle Ankara Hkmeti arasnda Gmr Anlamas yapld.
Bu anlama ile nceden kaybedilen Kars, Sarkam, Kazman, Kulp ve Idr geri alnd gibi birok silah
ve cephane de ele geirildi. Ermeniler bu anlamay imzalamakla Ankara Hkmetini tanm olduunu ve

Sevr Anlamasn tanmadn gstermitir. ( TBMM'nin ilk askeri ve siyasi baarsdr. TBMM'yi tanyan
ilk devlet Ermenistan olmutur.)
4.2. Gney Cephesi ve Franszlar
Mondros Atekes Anlamasndan sonra ngilizler Urfa, Antep, Mara blgelerini igal etmi ancak Fransa
ile yaptklar anlama ile Musula karlk buralar Fransaya brakmtr. Bylece gney cephesinde Fransa
ve Ermenilere kar bir mcadele balamtr. Mcadele Kuvay milliye ile yaplmtr. Franszlar 11 ubat
1920de Mara'tan, 10 Nisan 1920de Urfa'dan ekilmitir. Ankara Anlamasyla gney cephesi kapanmtr.
Hatay dta kalmak zere Suriye snr izilmitir.
4.3. Bat Cephesi
4.3.1. I. nn Muharebesi (6-11 Ocak 1921)
Yunanllar Eskiehir ve Afyonu ele geirerek Ankaraya ulamak iin 6 Ocak 1921 tarihinde ileri harekete
gemilerdir. Bat Cephesi komutanlna atanan Albay smet Paa komutanlndaki Trk birlii
Eskiehirin batsnda bugnk nn blgesinde Yunan birliklerini durdurmutur. Trk ordusu bylece
byk bir zafere imza atmtr.
Sonular
Dzenli ordunun ilk bat cephesindeki baarsdr.
Halkn meclise ve orduya olan gveni artmtr.
erkez Ethem olay tamamen kapanp, Kuva-i Milliye sona erdi.
S. Rusyann Meclis Hkmetine yaklam daha da yapc oldu ve Moskova anlamas
imzalanmtr.
tilaf Devletleri Sevr Anlamasn gzden geirmek zere Londrada bir konferans toplama ihtiyac
duydu.
stiklal Mar ve ilk Anayasa (Tekilat Esasiye) kabul edilmitir.
Afganistan'la Dostluk anlamas yaplmtr.
smet Paa generallik rtbesine ykselmitir.
4.3.1.1. Moskova Anlamas 16 Mart 1921
Hatrlanaca gibi Birinci Dnya Sava yllarnda Rusya da arlk rejimin yklmasyla Sovyet rejimi
kurulmutur. Hemen savatan ekilen, arlk Rusyann politikalaryla farkl uygulamalara ynelen
Boleviklerle Trkler gibi tilaf Devletleri tarafndan tehdit edilmitir. Boazlarn her devlete almas ve
ksacas Sevr Antlamasnn uygulanmas Trkler kadar Sovyet Rusyay da rahatsz etmitir.
Kurtulu savan da balayan iyi ilikilerTBMMnin almasndan sonrada gelimitir.16 Mart 1921
Moskova da bir dostluk ve kardelik antlamas imzalanmtr. Bu anlamann imzalanmasnda Moskova
bykeliliine atanan Ali Fuat Paann almalar ve I. nn zaferinin byk rol vardr.
TBMM ve Sovyet Rusya arasnda imzalanmtr
Taraflardan birinin tanmad anlamay dieri de tanmayacaktr. (Sevr Anlamas)
Sovyet Rusya Misak- Milli dhilindeki Trkiye snrlarn kabul edecektir.
Gemi ynetimler tarafndan imzalanan anlamalar yok saylacaktr.(arlk Rusya ve Osmanl
Devleti)
Batum Grcistan'a, Kars ve Ardahan ise Trkiye'de kalacaktr.
Kapitlasyonlarn kaldrld Sovyet Rusya tarafndan kabul edilmitir.(Sovyet Rusya
kapitlasyonlar tanmayacaktr. Bylece kapitlasyonlar tanmaya ilk Avrupa devleti olmutur.)
lk kez bir Avrupa devleti TBMM hkmetini resmen tanmtr. Batumun Grcistana braklmas
Misak- Milli den ilk verilen tavizdir.
4.3.1.2. Trk-Afgan Dostluk Anlamas
Trk- Afgan anlamas 10 maddeden olumutur. Bu anlama ile taraflar karlkl olarak birbirinin siyasi
varlklarn tanmlardr. Bu anlama ile yeni Trk devletini tanyan ilk slam Devleti Afganistan olmutur.
Bu anlama ayn zamanda TBMMnin dnya kamuoyunda tannmasna yardmc olmutur.
4.3.1.3. Londra Konferans ( 21 ubat-10 Mart 1921)
I. nn Zaferi zerine Mttefiklerin Yunanistann Anadoludaki milli hareketi ortadan kaldrarak, Sevr
Anlamasnn uygulanaca ortam hazrlayaca konusundaki gvenleri sarslmaya balamt. Nitekim
talya Dileri Bakan Kont Sforzann yapt neri kabul edilmi ve Sevr Anlamasnn Londrada
toplanacak bir konferansta yeniden gzden geirilmesi uygun grlmt. Mttefik Devletler her ne kadar

Ankaray tanmak istemiyorlarsa da, bu konferansta Trkiye Byk Millet Meclisi temsilcilerinin stanbul
delegeleriyle birlikte yer almalarn istiyorlard. Bu arnn gerek amac, zaten zayf olduunu bildikleri
stanbul Hkmeti ile deil; fakat stanbulun perdesi arkasndan Ankara ile uzlamaya almakt.
Grmeler srasnda hem stanbul hem de Ankara tarafnn arlmasndaki ama iki hkmet arasndaki
gr ayrlklarndan yaralanmakt; ancak stanbulu temsilen gelen Tevfik Paann sz hakkn TBMM
temsilcisine brakmas itilaf devletlerinin amalarna ulamasn engellemitir. Londra Konferans 21 ubat
1921de alm ve pek baar salamadan 10 Mart 1921de sona ermitir. Londra Konferansndan bir
sonu alnmamasnn sebebi konferansa aranlarla, arlanlar arasnda gr ayrlnn bulunmasyd.
Mttefik Devletler, Sevr tasarsn esas olarak almakta yalnz yeni artlarn getirdii baz deiikliklerin
yaplmasn kabul etmekteydi; ancak Milli Hkmet ise Sevr tasarsn reddedip grlerin Misak- Milli
erevesi iinde olmasn istemekteydi. Netice itibariyle Londradan da bir sonu kmamtr. Ancak
TBMM konferansa katlmakla Mttefik Devletler tarafndan hukuksal olarak tannm ve ilk defa
uluslararas bir kurulda kendini gstermitir.
4.2.II. nn Muharebesi (23 Mart- 1 Nisan 1921)
Londra konferansndaki bar nerilerinin TBMM hkmeti tarafndan kabul edilmesi zerine ngiltere
Yunan ordusuna yeni bir saldr iin hazrlk yapmasn istemitir. Yunan ordusu Eskiehir ve Ktahyay
alarak demiryolu ve ulam ele geirmek TBMM ye Sevr antlamasn kabul ettirmek iin 23 Marttan
itibaren kuzeyde Eskiehir ve gneyden Afyon zerine saldrya gemitir.Yunan ordusu bir kez daha
malup olmutur. Bu zafer sonucunda talyanlar ekilme karar alm Franszlarda grme talebi istemitir.
4.3. Ktahya-Eskiehir Muharebesi (10- 24 Temmuz 1921)
Trk kuvvetlerinin iki defa Yunanllar yenilgiye uratmalar Trk milletinin moralini ykseltirken yunan ve
ngilizleri endielendirmitir. Bu durum Yunanllarn btn gcn kullanarak saldrmalarna sebep
olmutur. 10 Temmuz 1921 de Yunan saldrlar balad zaman Ankara hkmeti henz yeni bir savaa
hazr deildi.13 Temmuz da Afyon dt. Ktahya ve Eskiehirin dmesi zerine Trk ordusu daha fena
kayp vermemek iin ordunun Sakaryann dousuna ekilmesine karar verildi. Bu yenilgi kamuoyunu
zntye bomu ve belirtilen tehlikeler karsnda bakentin Kayseriye tanmasna karar verilmitir.
Ayrca dzenli ordudan tekrar Kuva-y Milliye ye dn nerilmitir.
4.4. Bakomutanlk Yasas ve Teklifi Millye Emirleri
TBMM de yaanan sert tartmalar sonucunda yenilgiden Mustafa Kemal Paa sorumlu tutulmutur.
TBMMde ilk defa birlikte hareket eden bir muhalefet grubu ortaya kmtr. Mustafa Kemali iddetle
eletirmitir. Bu olumsuzluklar karsnda Meclis 5 Austos 1921 tarihinde bakomutanlk yasasn
kartarak sahip olduu askeri yetkileri Mustafa Kemale ay sreyle devretmitir. ay sreyle
bakomutan olan ve meclisin askeri yetkilerini bnyesinde toplayan Mustafa Kemal tek bana hareket etme,
abuk karar verme ve uygulama imkn bulmutur. Bu yetkiye dayanarak 7-8 Austos 1921 de Teklifi
Millye Emirlerini yaynlamtr. Bununla halk maddi ve manevi btn kaynaklaryla Kurtulu Savana
katlmay salamtr. Ama Trk ordusunun ihtiyalarn karlamaktr.
Teklifi Millye Emirleriyle halktan elindeki yiyecek, giyecek, motorlu tat, ateli silah ve hayvanlarn belli
bir ksm bedeli sonradan denmek artyla orduya vermesi istenmitir. Ortaya kacak aksaklklar iin
istiklal mahkemeleri kurulmutur.
4.5. Sakarya Meydan Muharebesi (23 Austos- 12 Eyll 1921)
Trk ordusunun direniinin krldn ve kaynaklarnn tkendiini zanneden Yunanllar ileri harekete
balam ve 23 Austostan 13 Eylle kadar devam eden bir arpma sreci yaanmtr. 23 gn sren
sava Trk ordusunun zaferi ile sonulanmtr.
1- 1683 II. Viyana bozgunundan itibaren sren gerileme sona ermitir.
2-talya igal ettikleriyerleri boaltlmtr.
3-ABD Trkiyede ki Ermeni iddialarn desteklemekten vazgemi ve Misak- Milli yi tanmtr.
4-SSCB (Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan) ile 13 Ekim 1921 de Kars antlamas imzalanmtr.
5-ngilizler ellerindeki Trk esirleri serbest brakmlardr.
6-Franszlar Ankara Antlamas imzalanmtr.
7- Mustafa Kemal Paaya TBMM tarafndan gazilik ve mareallik unvan verilmitir.
4.6. Kars Anlamas (13 Ekim 1921)
Ankara hkmeti Sovyet Birlii ile imzalad Moskova Anlamasndan sonra Kafkas devleti olan
Grcistan, Ermenistan Azerbaycan ve Sovyetler Birlii'nin de katlaca bir konferans dzenlemek iin
hazrlklara balamtr. Ankara hkmetinin amac devletle arasndaki ilikileri dzene sokmak ve Kars,

Ardahan ve Batum meselelerini zme kavuturmaktr. 13 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Kars
Anlamasyla Trkiye'nin dou snr kesinlikle izilmitir.
4.7. Ankara Antlamas (20 Ekim 1921)
I. ve II. nn savalarnn kazanlmas Sovyet Rusya ile Moskova antlamasnn imzalanmas gneyde
Fransz igali kuvvetlerine kar verilen gl mcadele Fransay Ankaraya yaklatrd. Sakarya sava
kazanlnca Fransa Ankarann Trkiye meselesinin zmnde tek yetkili olduunu grd. Milli
mcadelenin baars konusundaki tereddtleri de ortadan kalkmt. 20 Ekim 1921 de Ankara itilaf namesi
imzaland. Bu anlama ile Fransa TBMMyi ve Misak- Milliyi tand, Hatay hari Suriye snr belirlendi
ve Gney cephesi kapand birlikler bat cephesine aktarld.
4.8. Byk Taarruz ve Bakomutanlk Meydan Muharebesi (26 Austos 18 Eyll 1922)
Sakarya zaferinden sonra geri ekilen Yunan ordusu Afyon-Eskiehir hattnda durmu, mevzilerini
kuvvetlendirerek savunmas glenmitir. Yunanllar bu hattan atlmas Trk ordusunun kesin sonulu bir
taarruzuna balyd. Taarruz iin gizli gizli hazrlklar yapld ve ordunun gneye doru aktarld
gnlerde Ankarada siyasi mcadele devam etmekteydi. Mustafa Kemal yeniden mecliste oylama istemi ve
Bakomutanlk sresinin tekrardan 3 ay daha uzatlmas salanmtr. 22 Temmuz 1921 de bakomutanlk
yetkileri sresiz uzatlmtr.
26 Austos 1922 sabah hazrlanan plan uygulamaya konulmutur. 26-30 Austos arasnda gerekleen
taarruzla Yunanllar ar bir ekilde yenilerek teslim olmulardr. Mustafa Kemal Ordular ilk hedefiniz
Akdeniz leri emriyle dmann takip edilmesini ve tamamen yok edilmesini istemitir. Bu takip sonucunda
9 Eyll zmir ve 11 Eyll Bursa kurtarlmtr.
4.9. Mudanya Atekes Antlamas (3-11 Ekim 1922)
Byk taarruzun Trklerin kesin baarsyla sonulanmas zerine ngiltere endielenmeye balamtr.
nk Trk ordular 9 Eyllde zmiri Yunan igalinden kurtardktan sonra stanbulu, boazlar ve Dou
Trakyay kurtarmak iin askeri harekt srdrme konusunda olduka kararldr. Bu arada Sovyet
Birliinin, Ankara hkmetini desteklemesi, Fransa ve talyann, Trk ordularnn elde ettikleri baardan
dolay yeni bir atmay gze alamayarak ekilmeleri, ayrca ngiliz kamuoyunun da sava istememesi
zerine 3 Ekim 1922 de Mudanya Atekes grmelerinin balamas kararlatrlmtr.
3 Ekim 1922 de balayan grmeler de, Ankara hkmeti atekes masasna Misak millye dayanan
bamszlk tezi ve inanc ile oturmutur. Grmelerin ilk safhasnda zellikle baz konularda Karaaa ve
mttefik kuvvetlerinin bulunduu blgelerde ekilmeleri konusunda anlamaya varlmad iin
grmelerin ilk safhas kapanm, 9 Ekimde tekrar balayan grmeler olduka sert tartmalardan sonra
Trkiye tarafnn istekleri dorultusunda 11 Ekim 1922 de Mudanya mtarekesinin imzalanmasyla
sonulanmtr.
Mudanya mtarekesi byk taarruz ile kazanlan baarnn siyasi neme haiz bir zafer haline dnmesine
ilk admdr. Ayrca bu atekes antlamasyla tilaf devletleri Ankara hkmetini resmen tanmtr.

KAYNAKA
AKSN, Aptlahat, Atatrkn D Politika ilkeleri ve Diplomasisi, T.T.K.Y., Ankara, 1991.
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, (Komisyon), Okutman Yaynclk, Ankara, 2011.
Balangtan Gnmze Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Editr) Temuin Faik Ertan, Siyasal Kitabevi, 2011,
Ankara.
DOAN, Orhan, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Ankara, 2010.
DOANAY, Rahmi; AIKSES, Erdal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi ve Atatrk lkeleri, Manas Yaynclk,
Elz, 2006.
KURAT, Yulug Tekin, Mustafa Kemalin Londrada Bekir Samiye Talimat-Londra Konferansnn Bu
Bilgilerin Inda Yeniden Deerlendirilmesi ve vedi Sonular, Belleten, c. XLVIII, S. 189190, Ankara,
1985.
SREL, Mnir, Sevr Anlamasn Kabul Eden Saltanat uras Tutana, B.T.T.D.,S.4, stanbul, 1968.
SONYEL, Salahi R., Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz istihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri
,T.T.K., Ankara, 1995.

ZTOPRAK, zzet, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, T.T.K.B, Ankara, 1989.
TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar I, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1973.
TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar III, stanbul, 1991.
TURAN, erafettin, Trk Devrim Tarihi I, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1991.
TURAN, Mustafa, Milli Mcadelede Siyasi zm Araylar, Siyasal Kitapevi, Ankara, 2005.
Trk nklap Tarihi ve Atatrk lkeleri, (Editr) E. Semih Yaln, Berikan Yaynevi, Ankara, 2010.
Trk nklap Tarihi, (Editr) Hasan Babacan, nc Kitap, Ankara, 2012.
YALIN, E. Semih, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I Kaynaklar, Ankara, 2004.

11. HAFTA KONULARI

LOZAN ANTLAMASI VE NEM
Lozan Bar Konferans'nda, yalnz Yunanistan'la bir hesaplama ve savaa son veren bir bar antlamas
yaplmam, ayn zamanda, I. Dnya Sava'nn galipleri ile yzyllardan beri sre gelen hukuki ve siyasi
sorunlar ve uyumazlklar zmlenmitir. Aka, "Dou Sorunu" btn konferansn arlk merkezini
oluturmutur.20 Kasm 1922 tarihinde Lozan ehrinin Mont Benon Gazinosu'nda toplanan bar konferans,
tarafsz svire Konfederasyonu Bakan Habb'n konumas ile almtr. Lord Curzon'dan sonra sz alan
smet Paa (nn), daha ilk andan itibaren istiklal ve hakimiyet davasn nemle belirtmi, "Btn medeni
milletler gibi hrriyet ve istiklal istiyoruz" diyerek sesini duyurmutur. Konferans, 4 ubat'da antlamazlk
yznden kesilmi, 23 Nisan 1923'te ikinci defa toplanarak, 24 Temmuz 1923'te Bar Antlamas imza
edilmitir. Lozan Bar sekiz aylk etin ve uzun bir mzakere devresinden sonra, Lozan niversitesi'nin
tren salonunda imzalanmtr. Lozan'da imzalanan belgeler, esas Bar Antlamas, 16 adet szleme,
protokol, beyanname ile bir de nihai senetten olumaktadr.
Lozan'da imzalanan bu belgelerle, sadece bir bar Antlamas yaplmam, ayn zamanda Trkiye ile Batl
devletlerin siyasi, hukuki, iktisadi ve sosyal ilikileri yeni batan dzenlenmitir.Lozan Bar Antlamas,
nsznde, devletlerin bamszlk ve egemenliine sayg gsterilmesi ilkesine yer vermitir. Bu ilke, yeni
Trkiye'nin 1. Dnya Sava'nn galipleri ile eit artlar altnda, Lozan'da siyasi bir mcadeleye giritiini
gsteren bir hkmdr. Trk bamszlk ve egemenliinin tannmas bakmndan da nem arz eder.Esas
Bar Antlamas, bir nsz ve 5 blmden oluan 143 maddedir.Lozan Bar Antlamas'nda dzenlenen
konular aada zetle belirtilmitir:
Snrlar
Lozan Bar Antlamas'nda yaplan dzenlemeler ve alnn kararlar dorultusunda yeni kurulan tam
manasyla bamsz Trkiye Cumhuriyeti Devletinin snrlar aadaki ekliyle kesinlie kavuturulmutur.
Gney Snr: 20 Ekim 1921 Ankara Antlamas gereince, Fransa ile anlalarak gney snr
kararlatrlm, Lozan'da bu snr sadece teyit edilmitir.
Irak snr: Irak snr uyumazl zlememitir. Antlamada, Trk topraklarnn boaltlmasndan
itibaren, bu uyumazln dokuz ay zarfnda dostane bir ekilde zmlenecei belirtilmitir.
Bat Snrlarmz: Yunanllarla bat snr, Misak- Milli'ye uygun, Mudanya Mtarekesi'nde n grld
gibi, Meri Nehri snr olmak zere dzenlenmitir. Karaaa ve evresi Yunanllardan alnarak sava
tamirat karl Trkiye'ye braklmtr. Ege Denizi'nde Bozcaada ve mroz Trkiye'ye verilmitir. Ayrca,
Yunanllarn elinde braklan Anadolu kysna yakn adalar da, askersiz hale getirilmitir.
Aznlklar
Birinci Dnya Sava'na son veren bar antlamalarnda aznlklarn himayesine ait hkmler
bulunmaktadr. Lozan Bar Antlamas'nn bu hususla ilgili hkmleri incelendiinde, aznlklar bir
ayrcala sahip olmamlardr. Trk vatanda saylan gayrimslimlerin kanun ve hukuk dzeni nnde
eitlii salanmtr. Antlamann 42. maddesi ile gayrimslim aznlklar yararna olarak kabul edilen ahsi
haklar ile aile haklar, Medeni Kanunumuzun yrrle girmesi ile nem ve anlamn yitirmitir. Bylece
Patrikhanelerin dnya ilerinde ve aznlklarn ahsi muamelelerinde hi bir yetkileri kalmamtr.
Kapitlasyonlar

Kapitlasyonlar, adli, mali ve idari sahada yabanclara tannan imtiyaz ve ayrcalklardr. Antlamann 28.
maddesiyle, kapitlasyonlar btn sonular ile birlikte kaldrlm ve yeni Trk Devleti, yzyllardan beri
ekilen bir sorundan kurtulmutur.
Sava Tazminatlar
I.Dnya Sava'nn galipleri, Osmanl Devleti'nden 1.Dnya Sava nedeniyle tazminat istemiler, buna ek
olarak, igal masraflarna, kendi tebaalarnn zarar ve ziyanlarn da eklemilerdir.
I. Dnya Sava'na giren yenik devletlere ciddi bir mali yk olan bu sorundan, gelecee bir bor
braklmadan, sadece fiilen elimizde bulunmayan mebla karlk gsterilerek, byk bir baar ile
sonlandrlmtr
Trkiye, Yunanistan'n savan devamndan ve bunun sonularndan doan mali durumunu dikkate alarak,
tamiratla ilgili her trl taleplerinden Karaaa ve evresinin Trkiye'ye braklmas art ile vazgemitir.
Borlar Sorunu
1854'ten itibaren Birinci Dnya Sava sonuna kadar devam eden Osmanl kamu borlar, Birinci Dnya
Sava'nda yaplan borlanmalar da dahil, byk bir mebla oluturuyordu.
Sene tertipleri zerinde borcun taksimi yerine, sermaye zerinden borcun taksimi ile esas bor toplam bir
hayli azaltlmtr. Dier taraftan bu borlar, Osmanl mparatorluu'ndan ayrlan devletlere de gelirle
orantl olarak blnmtr. Ayrca, Osmanl mparatorluunun Almanya, Avusturya, Macaristan ve
Bulgaristan'a olan borlar bu devletlerle de yaplan antlamalarla 1.Dnya Sava'nn galiplerine
devredilmitir.
Osmanl kamu borlarnn dier etin bir safhas deyeceimiz borlarn hangi para ile denmesi hususunda
kendini gstermitir. Kar taraf bunu altn veya sterlin olarak talep etmitir. Trk taraf, Trk paras ve
Fransz frang olarak demeyi teklif etmi, aradaki farkn muazzam meblalara varmasna ramen, burada
da Trkiye'nin gr kabul edilmitir.
Boazlar
Lozan'da imza olunan en nemli belgelerden biri de, Trk Boazlarnn stats ile ilgili szlemedir.
Boazlar sorunu, antlamann 23. maddesinde yer alm, Bar Antlamas'na ek Lozan Boazlar Szlemesi
ile ayrca ayrntl olarak dzenlenmitir. Boazlardan serbest geii, Boazlar Komisyonunun kurulmasn,
boazlarn ve civarnn askersiz hale getirilmesini hedef tutan ve Milletler Cemiyeti'nin de garantisini
salayan hkmleri ieren bu szleme, 1936'da Montr (Montreux) Boazlar Szlemesi ile
deitirilmitir. Milli egemenlii snrlayc hkmler kaldrlm, milli karlarmza uygun hale
getirilmitir.
Nfus Deiimi
Lozan'da zmlenen bir dier nemli sorun da, stanbul'da yaayan Rumlarla Bat Trakya'da yaayan
Trkler hari, Trkiye'deki btn Rumlarla Yunanistan'daki Trklerin deitirileceini ngren
szlemenin, Bar Antlamas'na ek olarak konmasdr.
Lozan'n nemi
Lozan Bar Antlamas, Trk Kurtulu Sava'nn salad, Trk milletinin hayati haklarn ve emellerini
gerekletirdii bir eserdir. Lozan ayn zamanda, Orta Dounun en nemli blgesinde, bar ve gvenlii
kurmak ve devam ettirmekle dnya barna da hizmet etmitir. Trkiye Lozan'da Misak- Milli'yi
gerekletirmitir.
Trklerin varln ve yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti'ni tartmasz kabul eden uluslararas bir
belgedir.
Lozan, Birinci Dnya Sava galiplerinin temel amac olan Anadolu'nun paralanmasn ve Trkln
ortadan kaldrlmasn ngren Sevr Antlamas'nn hkmlerini geersiz hale getiren bir antlamadr.
Lozan'la birlikte her trl kapitlasyon, imtiyaz ve zerklikten arnm siyasal ve ekonomik bamszla
kavumu tam bamsz Trk devletinin kuruluu salanmtr.
Anadolu'yu smrgeci devletlerin smrgesi haline getirme plannn en nemli paras, Sevr, ayn
zamanda Anadolu'da dinsel ve etnik ayrma olanak tanyan ok hukuklu bir sistem yaratyordu. Lozan'la
birlikte smrgeci devletlerin bu dnceleri de hayal olmutur.
Trkiye ile I. Dnya Sava'nn galipleri arasnda Lozan'da eit koullar altnda imzalanan bu antlama,
Trkiye'nin siyasal, ekonomik, mal, asker ve kltrel bamszln, ulusal snrlar iinde yeni bir Trk
Devleti'nin varln dnyaya kabul ettirdii iin Trk tarihi asndan nemlidir.

 Mondros ve Sevr Antlamalar ile Trkiye'nin topraklar ve bamszl elinden alnp smrge haline
getirilmek, Anadolu'da dinsel ve etnik ayrma olanak tanyan ok hukuklu bir sistem yaratlmak istenmitir.
Bu ekilde yok edilmesi planlanan Trk varl, Lozan Antlamas'yla her trl kapitlasyon, imtiyaz ve
zerklikten arnm, siyasal ve ekonomik bamszla kavumu tam bamsz bir devlet olarak tm
dnyaya onaylattrlmtr.
Lozan Antlamas'yla emperyalizme kar kazanlan askeri zafer diplomatik ve siyasal zafere
dntrlm, tm smrge halklarna rnek olan bu baar Hindistan, Arabistan ve Kuzey Afrika'da
bamszlk inanlarn kamlam, smrgeciliin sonunu getirmitir.
Lozan Bar Antlamas, XX. Yzylda emperyalizme kar ulusal kurtulu savan balatp baaryla
sonulandran Trk Ulusunun, kendisine bamsz yaama hakk tanmak istemeyen dmanlarna savatan
sonra bar masasnda da bu hakkn kabul ettirmesinin belgesidir.
Mustafa Kemal Atatrk'n de ifade ettii gibi Lozan Bar Antlamas, Trk Ulusu aleyhine yzyllardan
beri hazrlanm ve Sevr Bar Antlamas'yla tamamland zannedilmi, byk bir suikastn ortadan
kaldrldn gsteren bir belgedir.
2. TBMM'NN AILMASI (11 AUSTOS 1923 11 EKM 1927)
23 Nisan 1920de alan 1.TBMM, 1 Nisan 1923e kadar grev yapmtr. Bu meclisin grevi tam
bamszl gerekletirmektir. Bu nedenle olaanst yetkilerle donatlm ve olaanst koullarda grev
yapmtr.
1.TBMM bu nedenlerle tam demokratik bir nitelie sahip deildir. Her ne kadar ulusal egemenlii
benimsemise de, koullarn uygun olmamasndan dolay bu ilkeyi ynetim biimi olarak ak bir ekilde n
plana karamamtr. Gelien koullar sonucunda TBMM, 1 Nisan 1923de seimlerin yenilenmesi kararn
alm ve sava koullarnda ok ypranan 1.TBMM dnemi sona ermitir.
Seim kararlarnn alnmasnda etkili olan nedenler unlardr:
1.TBMMnin sava koullarnda ve saltanatn kaldrlmas srasnda kan tartmalardan ypranm
olmas (temel neden),

Kurtulu Savann kazanlmas ve Lozan Bar Antlamasnn imzalanm olmas ile olaanst
durumun sona ermesi,

1921 Anayasas gerei seimlerin 2 ylda bir yaplmas,

Yeni devletin temel dzenini salayacak, inklplar gerekletirecek ve bunlar yaparken de birlik ve
beraberlik iinde olacak yeni kadrolara ihtiya duyulmas, (Bu nedenle M.Kemal tarafndan 9 Eyll
1923te Halk Frkas kurulmutur.)

Meclis iinde siyasi parti ve gruplara izin verilmemesine ramen pek ok grubun ortaya kmasdr.
(Mecliste M.Kemal yanllar I. Grubu olutururken, kartlar II. Grupta yer almtr.)

11 Austos 1923te greve balayan II. TBMM, 11 Ekim 1927ye kadar grev yapmtr. nklp meclisi
olarak bilinen bu meclis dneminde yaplan balca almalar unlardr:
1. 23 Austos 1923te Lozan Bar Antlamas onaylanmtr. (Lozan Bar Antlamas 1. TBMM
dneminde imzalanm -24 Temmuz 1923-, II. TBMM dneminde onaylanmtr.)
2. Antlama Devletlerinden stanbulun ynetimi devralnmtr.
3. Ankara bakent yaplmtr (13 Ekim 1923).
4. Bata cumhuriyetin ilan ve halifeliin kaldrlmas olmak zere birok inklp bu dnemde
gerekletirilmitir.
Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922 )
Mudanya Atekes Antlamasndan sonra Lozan Bar Antlamas iin Trkiye adna Trkiye Byk
Millet Meclisi ile birlikte stanbul Hkmeti de arlm olmas sebebiyle iki ballk olmamas
asndan Mustafa Kemal Atatrk tarafndan Osmanl Hkmetinin kaldrlmas teklif edilmitir.
Byk bir mcadelenin sonucunda galip gelen Trk halk Mustafa Kemal Atatrk'n kurmu olduu
Ankara Hkmeti etrafnda tek yrek olmu stanbul Hkmeti sembolik olarak kalmtr. Kurtulu
Sava sonucunda Mudanya Atekes Antlamas imzalanm, ardndan kalc olmas asndan Lozan
Bar konferans dzenlenerek taraf olarak Trkiye'de arlmtr. Fakat karsnda tek bana

Ankara Hkmetini grmek istemeyen igalci devletler Trkiye'yi zor durumda brakp istediklerini
uygulayabilmek amacyla hem Ankara hemde stanbul Hkmetlerini davet etmitir.
Bunun Trkiye adna vahim sonular douracan bilen Mustafa Kemal Atatrk ivedi olarak
Saltanatn kaldrlmas amacyla kendisi ile birlikte birok Mebusla Meclise teklif vermitir. Bu teklif
zerine Mecliste baz gr ayrlklar ortaya kmtr. Bunun sebebi ise Padiahn vasflarndan biri
olan Halifeliin de kalkacak olmasdr. Baz Mebuslar halifeliin kalkmamas gerektiinin, gerekirse
halifeliin meclis tarafndan yrtlmesinin mmkn olabilecei ynnde fikir belirtmilerdir.
Fakat ilk olarak saltanatn kaldrlmas gerekmekte idi Bu durum karsnda Atatrk Sz alarak tarihi
bir konuma yapt:
Hakimiyet ve Saltanat hi kimse tarafndan hi kimseye, ilim icabdr diye mzakereyle,
mnakaa ile verilemez. Hakimiyet, saltanat kuvvetle, kudretle ve zorla alnr. Osmanl oullar
zorla Trk Milletinin hakimiyet ve saltanatna zorla el koymulardr. Bu tasallutlarn alt asrdan
beri devam ettirmilerdir. imdi de Trk Milleti bu mtecavizlerin hadlerini ihtar ederek,
hakimiyet ve saltanatn bil fiil alin yeniden alm bulunuyor. Bu emri vakidir. Mevzu bahis olan
millete saltanatn, hakimiyetini brakp brakmama meselesi deildir. Mesele zaten emri vaki
olmutur. Burada toplananlar Meclis ve herkes meseleyi tabii grrse, fikrimce muvafk olur.
Aksi takdirde, yine hakikat usul dairesinde ifade olunacaktr. Fakat htimal baz kafalar
kesilecektir.
Bu kesin kararn ardndan stanbul Hkmeti istifa etmi ve Padiah Vahdettin'in zerinde sadece
halifelik vasf kalmtr. Yurdu terk ederek ngiltere'ye gittii iin meclis tarafndan Veliahd
Abdulmecit'i halife seti. Ardndan 3 Mart 1924 tarihinde halifelik de tamamen kaldrld.
Saltanatn Kaldrlmasnn Sonular:
Milli egemenliin salanmas adna ilk ve en nemli admd.

Artk Trkiye adna tek ve seilmi bir idare vard.

Bu admla din ve devlet ileri birbirinden ayrlm oldu.

Bu ilk admd. Ardndan Cumhuriyetin kurulmasna giden yolda bir ok reformlar yapld.

Ankara Bakent olarak ilan edildi.

Saltanatn kaldrlmas ile balayan sre Cumhuriyetin ilan edilmesine kadar devam etmi, tek
adamlk dnemi sona erdirilerek halk tarafndan seilen meclisin ald kararlar la lke ynetilmeye
balamtr. Savata omuz omuza mcadele eden halk lke ynetiminde de sz sahibi olmutur. Bu
sayede Trkiye hzla gelien dnya teknoloji ve sanayi sektrnde yerini alm ve pay sahibi
konumuna gelmitir.
Cumhuriyetin ilan 29 Ekim 1923
29 Ekim 1923 ylnda ilan edilen cumhuriyet tamamen halkn iradesini gzeten bir ynetim eklidir.
Cumhuriyet; demokratik bir ortamda, halkn kendi kendisini ynetecek kiileri seme ve seilme
zgrldr. Atatrkte bu rejim sistemini seerek lkesinin ynetiminde halknn sz sahibi
olmasn istemitir. 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmas ile babadan oula geen ynetim biimi
olan, padiahlkta tamamen ortadan kaldrlmtr.
Gerekte TBMM`nin ald tarih olan 23 Nisan 1920de milli egemenliin hakim klnd yeni bir
devlet kurulmutu ama Kurtulu Savann devam ettii o gnlerde bu yeni rejim sistemini
aklamak yada adn koymak milli birlik ve beraberlik asndan uygun grlmemiti.
Saltanatn kaldrlmas ve Lozan Antlamasnn yaplmasndan sonra, TBMMde en ok tartlan
konulardan belki de en by yeni kurulan devletin nitelii sorunuydu. Bu yzden yeni devlet
rejiminin bir an evvel ak bir ekilde belirlenmesi gerekiyordu.
Mustafa Kemal Paa 28 Ekim gecesi arkadalarna sorunun zmne ilikin dncelerini aklad.
smet nn ile beraber o gece devletin niteliinin cumhuriyet olduunu saptayan bir yasa tasars
hazrlad.
Mustafa Kemal Paa milletvekilleri ile bir bir grerek, hazrladklar kanun tasars ile ilgili
dncelerini rendi. Bu tasarda Hakimiyetin kaytsz artsz milletin olduu ve Trkiye
Devletinin hkmet ekli cumhuriyettir gibi hkmler yer alyordu. Grmelerin ardndan parti
grubunda cumhuriyetin ilan kabul edildi. Hemen ardndan Byk Millet Meclisi topland ve ilk
nce anayasa komisyonunun tutana okundu. Baz milletvekilleri cumhuriyet ile ilgili ateli ve

heyecanl konumalar yaptlar. Ardndan air Mehmet Efendi btn milletvekillerini yaasn
cumhuriyet diye barmaya davet etti. Tm milletvekilleri hep bir azdan yaasn cumhuriyet
diye bardlar. 29 Ekim 1923 gn kanun kabul edilerek yeni Trk Devletinin ad Trkiye
Cumhuriyeti olarak deitirilmi oldu.
Atatrkn siyasal alanda yapt devrimlerden bir tanesi olan cumhuriyetin ilan ile artk Trk
milleti kendi ynetim eklini de tamamen deitirmi bulunmaktayd. 29 Ekim tarihinde anayasann
bu konuya ilikin ilgili maddeleri deitirilerek lkenin yeni ynetim eklide cumhuriyet olarak
ekillendirilmitir.
Oy birlii ile Mustafa Kemal Paa Cumhurbakanlna seilerek, ilk Cumhurbakanmz olmu ve
krsye karak yle demitir: Trkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr.
Cumhuriyetin lannn Sonular
Rejimin ad konularak bu konudaki kargaalar ortadan kaldrlmtr.
Cumhurbakan seilerek devlet bakanl sorunu zme kavuturulmutur.
Meclis hkmeti yerine kabine sistemine geilerek yrtmenin ksa srede yerine getirilmesi
saland.
Babakanlk sorunu zme kavuturuldu ve yrtmeyi yapacak kabine kuruldu.
Parlamenter rejim kuruldu, Cumhuriyetilik ilkesi yrrle girdi.
slam dnyasnda Halifeler ayn zamanda devlet bakan idiler. Bu durum demokrasi kurumlar ile ve
zellikle de demokratik hukuk devleti anlayyla byk bir eliki tekil ediyordu. Dier taraftan
Halifelik makamnn Osmanl snrlar dndaki insanlarla da ilgili yetkilerinin olmas halifenin d
politika ile aktif ekilde ilgilenmesine neden olmaktayd. Yine bu yetkiler Osmanl padiahna baka
lkelerde yaayan Mslman topluluklarn haklarn korumak iin ayr bir ykmllk
getirmekteydi.Bu durum ncelikle i dzeni salamak ve milli deerlere bal bir toplum yaps ve
devlet dzeni kurmak isteyen TBMMnin faaliyetlerinin zora sokmaktayd. II.TBMM inklap
yanllarnn ounlukta olduu bir meclisti.fakat yenilik kart olan muhalefet grubu daha gl
olabilmek iin halife ile yakn bir iliki ierisinde olmaya ve bu makam politika malzemesi yapmaya
almaktayd.Yeni rejim kartlar ve dier muhalefet gruplar iin halifelik bir snma makam
haline gelmiti.lke dndan Trkiyeye gelen politikaclarn eski alkanlklarnda etkisiyle halifeye
nem vererek Onu ziyaret etmeleri bu makamn siyasi yetkisinin tartlmasna neden
olmu,TBMMnin faaliyet alanna giren davranlar tepki ekmitir.
Btn bunlar TBMMnin halifelik makamnn yetkilerinin kesin ve net bir ekilde kaldrlarak
lavedilmesini gerekli klmtr.
Halifeliin Kaldrlmasnn Sebepleri
Saltanatn kaldrlp cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra halifeliin yetkilerinin belirlenme
ihtiyacnn domas ve halifeliin bir sembol haline gelmi olmas
Halifelik makamnn TBMMnin zerinde gibi hareket etmesi ve grnmesi
TBMM tarafndan halifelii onaylanm olan Abdlmecid Efendinin devlet bakanym gibi
davranmas
Halifeliin cumhuriyet rejimine ve laiklie aykr bir kurum olmas
Yeniliklere kar olan muhalefet grubunun en nemli dayanann halifelik makam olmas
Bu nedenlerden dolay halifelik makam tartlmaya almtr. Halifelii TBMMnin bnyesinde
tutabilmenin mmkn olmad grlnce kaldrlmas kararlatrlmtr. 3 Mart 1924te alna bir
kararla halifelik kaldrlm buna bal olarak baz dzenlemeler gerekletirilmitir.
Halifeliin Kaldrlmasnn Sonular
Laiklie gei sreci hzlanmtr.
Ulusal egemenlik anlay glenmitir.
Yaplacak inklplarn gerekletirilmesi kolaylamtr.
TBMMdeki muhalefetin etkisi azalmtr.
Halifelie bal kurumlarda yeni dzenlemeler gerekletirilerek bu kurumlarn TBMMnin
denetimine girmesi salanmtr.
mmeti devlet anlayndan ulusu devlet anlayna gei sreci hzlanmtr.
Saltanatn kaldrlmasna ramen hala etkisini srdrmeye alan Osmanl hanedannn bu duruma
son verilmitir.

KAYNAKA
Okt. M. Fatih SANSAR, Okt. Abidin TEMZER, Trk nklap Tarihi, nc Basmevi, Ankara 2012
Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk Ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara 1997
Durmu Yaln vd., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 2, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2005

12. HAFTA KONULARI

ATATRK LKELER VE NKILAPLARI
ATATRK LKELER
Cumhuriyet srecinde oluan bu ilkeler CHP kurultaynda kabul edilerek, 5 ubat 1937de anayasaya
girdi. Anayasaya giri sras/nem sras aadaki sralamada olduu gibidir.
1. Cumhuriyetilik:
Cumhuriyet kelimesi dilimize Arapa Cumhur kelimesinden gelmitir. Egemenliin bir kii veya
zmreye deil, toplumun tmne ait olduu, yani saltanat veya kralln bulunmad devlet eklini ifade
eder (mill hakimiyeti). Seim ilkesi esastr. Cumhuriyetiliin uygulamasnda belirli bir kesime, snfa
stnlk tanmaz.
Bu ilke dorultusunda; T.B.M.M. alm, 1921 Anayasas, Saltanat kaldrlmas, Cumhuriyet iln
edilmesi, Partilerin kurulmas (her ne kadar baarszlkla sonulansa da), Orduda fiilen grevli subaylarn
milletvekili olmalarnn engellenmesi, Kadnlara seme ve seilme hakk tannmasdr.
2. Milliyetilik:
Kiinin mensup olduu milleti sevmesi, o milletin varln srdrmek ve yceltmek iin topyekn
almasn ve bu bilinci gelecek kuaklara da yanstmaya almasn milliyetilik olarak tanmlayabiliriz.
1912-13 Balkan Savalar Osmanlclk anlaynn dayand temelleri ykm, ttihad- Anasr
politikasn fiilen sona erdirmitir. Bu durum da Trk Milliyetiliinin hzla ykselmesine yol am ve
zamanla gelien bu ilke toplumda etkili olan temel dinamiklerden biri haline getirilmitir.
Cumhuriyet dneminde Milliyetilik ideal ve kader birliinin ynlerini belirten bir prensip olup,
toplumu yceltme amacn gder. amzda Milliyetilik insan bir gruba ve bir topluma balayan en
kuvvetli badr.
Bu ilke dorultusunda; Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlar kurulmutur. Savunucular Mustafa Kemal
Paann Milliyetilik ilkesinin rk ayrm yapmadn iddia ederken, eletirenler de bu ilkenin tamamen
rkla dayal olduunu iddia etmektedirler.
3. Halklk:
Bu ilke hem cumhuriyetilik, hem de milliyetilik ilkelerinin zorunlu bir sonucudur. nk;
cumhuriyet rejiminde halk, kendi yneticisini kendi iinden seer ve ortak gemi ve gelecee topluca
balanr. Gerek halklk hibir politik ya da toplumsal gruba ayrcalk tanmaz. Snf mcadelesini deil,
bunlarn dengesini gzetir. Ksaca kanun karsnda, uygulamada, devlet imkanlarndan faydalanmada,
ynetime katlmada eitlii savunur.
Kadnlara verilen haklar (zellikle seme seilme), soyad kanunu bu ilke erevesinde kabul edilen
deiikliklerdir.
4. Devletilik:
Devletilik, devletin ekonomik faaliyetlerin salkl bir ekilde yrtlmesi iin ekonomik hayatn
iinde yer almas eklinde aklanabilir.
Cumhuriyetin ilk yllarnn madd zorluklarnn boyutlarn dnrsek, bunun gereklilii
anlalabilir.

Uygulama ekli karmadr (karma ekonomik model). Planl ekonomiyi gerekli klmtr. Devlet
endstrisi ve iletmecilii n plana kmtr.
Gnmzde salk alannda ve baz sosyal alanlarda kullanlsa da byk oranda uygulanmayan bir
ilkedir.
5. Liklik:
Devlet dzeni ve hukuk kurallarnn dine deil akla ve bilime dayandrlmasdr.
Din ile devlet ilerinin birbirlerinin alanlarna girmemesidir.
Bu ilke dorultusunda; Halifelik, Evkf ve eriyye Mahkemeleri kaldrlm, Diyanet leri
Bakanl ve Vakflar daresi kurulmu, Eitim ve retim birletirilmi, Yeni Trk Meden Kanunu kabul
edilmi, Klk-kyafet alannda yenilikler yaplm, Tekke ve zviyeler kapatlm, Anayasadan devletin
dinini belirten madde kaldrlmtr.
Yaplan inklaplara bakldnda Laiklie Aama aama geildii grlmektedir. Liklik ilkesi
erevesinde yaplan inklplar 1924-1928 yllar arasnda tamamlanmtr. Ayrca1961 ve 1982
anayasalarna 2. madde olarak girmitir.
6. nklplk:
Bir toplumun nemli kurumlarnn ksa srede deitirilip, devletin ve toplumun yenilenmesidir. Akl
ve bilimi esas alan bir ilkedir. Dinamik bir zellie sahiptir yani srekli bir deiimi ve geliimi gerektirir.
nklaplar benimseyip korumay esas almtr.
CUMHURYET DNEM NKILAPLARI
1.Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922)
tilf Devletlerinin Lozanda yaplacak grmelere, Trkiyenin gcn paralamak daha fazla taviz
koparmak maksadyla, hem Ankara (TBMM), hem de stanbul (Osmanl) Hkmetini birlikte davet etti.
te yandan saltanatn varl cumhuriyete giden yolda da byk bir engel tekil ediyordu.
1 Kasm 1922de Saltanat kaldrlrken, halifelie dokunulmamtr. nk kamuoyu ve Meclis buna
henz hazr deildi ve tepki gsterilebilirdi. TBMM Osmanl Hanedanndan Abdlmecid Efendiyi halife
olarak grevlendirdi.
Saltanatn kaldrlmasyla, Osmanl Devleti resmen sona erdi, mill egemenlik yolunda ok nemli
bir adm atlm oldu. Halife bir sembol haline geldi. I.TBMM.nin yapt ilk ve tek inklp saltanatn
kaldrlmasdr.
2. Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923)
27 Ekimde Fethi Okyar Hkmeti istifa etti. Yerine yeni bir hkmet oluturulmasnda glk
ekiliyordu. (Baz iddialara gre Cumhuriyeti ilan etmek iin yapay bir kriz karld.) nk usule gre her
bakann tek tek meclis tarafndan seilmesi gerekiyordu. Bu da bakanlar kurulu iinde uyum sorunlar
yaanmasna neden oluyordu.
29 Ekim 1923de Cumhuriyet ilan edildi. TBMM reisi olan Mustafa Kemal oybirliiyle
cumhurbakan seildi.
1920ler Avrupa ve evresinde cumhuriyet dzenlerinin, demokrasinin; 1930lar da rk, hatta
totaliter diktatrlklerin gelime yllar olacaktr.
3. Halifeliin Kaldrlmas Ve Osmanl Hanedannn Snr D Edilmesi (3 Mart 1924)
3 Mart 1924te karlan bir yasayla hilfet kaldrld ve Osmanl hanedn snr d edildi. (yeni
rejim iin ortaya kabilecek tehlikeleri nleme dncesiyle) Halifeliin kaldrlmasnda Halife
Abdlmecid Efendinin selamlklar yapmas, btesi ve padiah gibi hareket etmesi gereke olarak kullanld.
4. apka Giyimi Kanunu (apka Devrimi) (23 Austos 1925)
25 Kasmda apka Kanunu diye bilinen yasa karld. Artk fes yasakt ve memurlar apka giymek
zorundayd. O tarihten sonra fes ortadan kalkt, kentliler apka, kyller kasket giymeye baladlar.
apka devrimi anlalmas pek kolay olmayan bir devrimdir. Osmanl toplumunda balk, insann
dinini, hatta toplumsal mevkiini, yapt ii tanmlayan bir iaretti. apka ise Mslman olmayanlara zg
bir balkt.

Mustafa Kemal Trkiyeyi yalnz kurumlar ve zihniyet olarak deil, grn bakmndan da Avrupa
gibi yapmak istiyordu. Bu basit taklitteki asl ama buydu.
5. svire Medeni Kanununun Kabul Edilmesi (1926)
En son hazrlanm medeni kanun olmas, laiklik ve adalama hedefine uygun olmasndan dolay
17 ubat 1926da svire Meden Kanunu kabul edildi. Bylece slm hukuku terkedildi.
svire Medeni Kanununun kabulyle; Sosyal hayatta kadn erkek eitlii saland.Tek ele evlilik ve
resmi nikah zorunluluu getirildi. Mirasta, ahitlik ve boanmada kadn erkek eitlii saland. Kadna
istedii meslekte alma hakk verildi.

6. Latin Harflerinin Kabul (1 Kasm 1928)

Kltr devriminin ilk nemli adm Arap harflerinin yerine Ltin harflerinin getirilmesi olmutur. 1
Kasm 1928de Latin Alfabesi kabul edilerek eski alfabe kaldrld. Asl gereke eski kltrden uzaklaarak
Trkiyenin Bat (Avrupa) ile uyumunu kolaylatrmak ve hzlandrmak olmasna ramen okur-yazar
orannn dk olmas, Arapann zor renildii, ses uyumu gibi gncel gerekeler kullanlmtr. 1 Ocak
1929da yeni alfabenin retilmesi amacyla Millet Mektepleri ald.
7. Halkevlerinin Kurulmas (19 ubat 1932)
Cumhuriyet dnemi ideolojisini yaymak amacyla 1932de halkevleri kuruldu. Halk Frkasnn
kltrel ve sosyal alandaki uygulaycs grnmndeydi.
Halkn genel kltr seviyesini ykseltmek iin halkevlerinin ilk yllarda baarl olduu grld.
Fakat o da millet mekteplerinin yazma okuma seferberliinin urad akbet gibi, zamanla yozlat. Tek
parti sisteminin kalpl iine girerek Halk Partisinin organ haline geldi.
Halk Evlerinin dorudan doruya komnist propagandas yapt ileri srlmemise de, bunlarn
Sovyet Rusyada mevcut benzer bir projeden ilhm ile kurulduklar iddia edilmi ve eletirilmitir.
8. Dini Alandaki dier Gelimeler
Diyanet leri Bakanlnn dini bakmdan hibir saknca olmad kararyla 18 Temmuz 1932de
Ezann Trke okunmasna baland.
21 ubat 1925 tarihinde Meclisteki bte mzakereleri srasnda Kuran- Kerimin meal ve
tefsirinin, Hadis-i erif tercmelerinin devlet imknlaryla yaptrlmas iin talimat vermitir. Bunun zerine
mealin Mehmet Akif Ersoy, tefsirin Elmall Hamdi Yazr, hadis tercmelerinin de Kamil Miras tarafndan
yaplmas kararlatrld. Ancak, Mehmet Akif bilahare bu grevi brakarak ald avans iade etmi(mealin
asln yerine geecei endiesi ile), hem meal hem de tefsir yazma ii Hamdi Yazr tarafndan yaplmtr.
Etkisini artrmak amacyla hutbeler Trkeletirildi. Din adamlar yetitirilmesi iin lahiyat Fakltesi ve
mam-Hatip okullar ald.(1930a kadar 29 imam hatip okulunun tamam kapand)
9. niversitelerin Kurulmas (1 Austos 1933)
Austos 1933te, Osmanl Darl fnnu, yerine stanbul niversitesi kuruldu. niversite retim
yelerinin tad mderris unvan yerine profesr ve kademeleri benimsendi. Medrese yerine faklte dendi.
Her akademik derece iin belirli klk, kyafet kabul edildi; kz-erkek ayrm kaldrld, Dil ve TarihCorafya Fakltesi kuruldu.
10. Soyad Kanunu (1934)
Devlet kaytlarnn tutulmas ve dzgn yrtlmesinde sorunlarla karlalyordu. Bunun iin
soyad kanunu karld. 24 Kasm 1934te Gazi Mustafa Kemle, Atatrk soyad verildi. 26 Kasm 1934te
lkp ve nvanlar kaldrld.
11. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi (5 Aralk 1934)

Aralk 1934te Trkiyede kadnlara seme ve seilme hakk verildi. Cumhuriyet Halk Frkasnn
adaylar olarak listelerde yer alan 18 kadn aday 18 ayr ilde milletvekili seilerek Meclise katld.
12. Dier nklaplar;
1. eriyye Mahkemelerinin Kaldrlmas, Mahkemelerin Birletirilmesi (8 Nisan 1924)
2. 30 Kasm 1925te tekkelerin trbelerin kapatlmas, tariktlarn kaldrlmas kararlatrld.
3. 1925te Ankarada Hukuk Fakltesi ald.
4. Milletleraras Takvim ve Saatin Kabul (26 Aralk 1926)
5. ktisd Messeselerde Trkenin Mecbur Klnmas (10 Nisan 1926)
6. Kabotaj Kanununun yrrle girmesi (1 Temmuz 1926)
7. Tevik-i sanayi Kanunu (28 Mays 1927)
8. Yeminden din deyimlerin karlmas (9 Nisan 1928)
9. 1930da kadnlara belediye seimlerine katlma hakk verildi.
10. Milletleraras llerin kabul (metre ve kilo usl) (26 Mart 1931)
11. Trk Tarihi Tetkk Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) ve Trk Dili Tetkk Cemiyeti (Trk Dil Kurumu) nun
kurulmas (12 Nisan 1931)
12. 1933te kadnlara muhtar seilme hakk verildi.
13. 1934te kadnlara milletvekili seme/seilme hakk verildi.
14. Hafta sonu tatil gnnn Cuma yerine, Pazar gn olmas (1 Haziran 1935)
15. Liklik esasnn anayasaya konulmas (5 ubat 1937)

KAYNAKA
DOANAY Rahmi, AIKSES Erdal; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi ve Atatrk lkeleri, Manas Yaynclk,
Elaz 2006.
KARPAT, Kemal H.; Trk Demokrasi Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul 2010.
GOLOLU, Mahmut; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I 1924-1930 Devrimler ve Tepkileri, Trkiye Bankas
Yaynlar, stanbul 2007.
YAYLA, Ali; Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar,(http://web.itu.edu.tr/yayla/ atailke.pdf)

13. HAFTA KONULARI

ATATRK DNEM DI POLTKA (1923 - 1938 )
1923 -1932 Dnemi
Mill Mcadele hareketinden baaryla kan Trk devleti, Lozan Antlamasn Birinci Dnya Savann
galip devletleri ile eit artlarda imzalam ve milletler aras alanda, bamsz bir devlet olarak yerini
almtr. Lozan sonrasnda, Yeni Trkiye bamszlna snrlama getirecek milletler aras balardan uzak
kalacak, bar bir politika takip etmek suretiyle, komularyla dostluk ilikilerini gelitirmeye almtr.
Trkiyenin bu dnemde bar bir siyaset takip etme gayretlerini eitli sebeplerle izah etmek mmkndr.
Ancak, bu sebepler arasnda toplum hayatnda kkl deiiklikler yapan inklp ve kalknma hareketlerine
girimenin nemli bir yer tuttuu sylenebilir.
Mustafa Kemal Paa bu gerei Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt bir konumada u ekilde izah
etmektedir;esasl slhat ve inkiafat iinde bulunan bir memleketin hem kendisinde, hem de
muhitlerinde sulh ve huzuru cidden arzu etmesinden daha kolay olunabilecek bir keyfiyet olmaz.
Trkiyenin Lozan sonras d politikasna Mustafa Kemal Paa fikir ve dnceleri ile yn vermitir.
Mustafa Kemal Paann uygulad d politika, millet menfaatine dayal bir Mill siyaset ilkesini temel
alr. Mill siyaset uygulamasnda esas olan Mill bamszlk, Mill misak, milletler aras hukuk da sayg ile
Yurtta bar, dnyada bar ilkelerinin titizlikle tatbik edilmesidir.
Trkiyenin Lozan sonras d politikada gsterdii bar politikaya ramen zaman zaman bir takm
engellemelerle karlalmtr. Batl devletlerin Osmanl Devleti dneminden kalma devletin i ilerine
karma alkanlklarn yeni Trkiye zerinde de tatbik etmeye almlar, ancak her defasnda
Trkiyenin direnmesiyle karlamlardr.
1923 - 1932 dnemi d politikas, Trk mill siyaset anlayna uygun olarak daha ok Lozandan arta kalan
meselelerin halli ve Lozan esaslarnn uygulanmas ynnde bir seyir takip etmitir.
a-Trk-ngiliz Mnasebetleri ve Musul Meselesi:
Musul,15 Kasm 1918de ngilizler tarafndan igal edilmi ve Mill Mcadele srasnda ise dman
igalinden kurtarlamamtr. Misak- Millnin birinci maddesine gre 30 Ekim 1918de fiili igal altnda
bulunmadndan Musul Trk snrlar ierisindedir.
Lozan Konferansnda Trk-Irak snr meselesi grlrken Trk heyeti blgenin Trkiyeye terk edilmesi
gerektiini iddia etmi, Irak mandas altnda bulunduran ngiltere ise Musulun Irak snrlar ierisinde
kalmasn srarla savunmutur. Lozanda halledilemeyen konu, anlamann nc maddesinin ikinci
frkasnda yer alan Konu, Trkiye ile ngiltere arasnda Lozan sonrasndaki dokuz ay zarfnda grmeler
yoluyla halledilecek, mmkn olmad takdirde milletler cemiyetine havale edilecektir eklindeki
ibaresiyle Lozan sonrasna braklmtr.
Uyumazl gidermek amacyla 19 Mays 1924te stanbulda ngiltere ile balatlan grmelerde
ngilterenin Irak lehine Hatay zerinde de hak iddia etmesi zerine konferanstan bir sonu alnamamtr.

Taraflarn ikili grmelerinden sonu alnamaynca, Musul Meselesi Lozan Antlamasnn ilgili maddesi
gerei Milletler Cemiyetine havale edilmi; cemiyet, konuyu 20 Eyll 1924te grmeye balamtr.
Grmelerde Trk taraf daha nceki grnde srar ederek Musulda bir plebisit yaplmasn istediyse de
ngiltere bu talebi de blgede yaayan halkn cahil olduu ve snr ilerinden anlamad gerekesiyle
kabul etmemitir.
ngiltere, Musul konusundaki uzlamaz tavrn blgede organize ettii kkrtma hareketleriyle desteklemeye
almtr. zellikle Lozandan sonra Krtleri, Asuri kabilelerini ve Araplar srekli olarak Trkiye
aleyhine tahrik etmitir.
Milletler Cemiyetinde Musul Meselesi grlrken, Trk-ngiliz kuvvetleri arasnda ufak apta snr
atmalar meydana gelmitir.
Milletler Cemiyetinin konuyu incelemek zere blgeye gnderdii Tahkik Komisyonunun Eyll 1925te
Cemiyet Meclisine sunduu raporda Musulun Irakta kalmas ynnde gr beyan etmesi, gerek Trk
temsilcileri, gerekse Trk halk tarafndan byk bir tepkiyle karlanmtr. Trk tarafnn itirazlarna
ramen Milletler Cemiyeti, komisyon raporuna uyarak blgeyi,16 Aralk 1925 tarihli toplantsnda Iraka
brakma karar alacaktr.
Trkiye, Misak- Mill snrlar iinde olmasna ramen Cemiyet Meclisinin verdii bu karara uymak
zorunda kalarak,5 Haziran 1926da yaplan bir anlamayla Musulu Iraka brakmtr. Trkiyenin
Musuldan vazgemesinin karl olarak blgedeki petrol gelirinin %10u 25 yl sreyle Trkiyeye
verilmitir. Ancak Trkiye 500 bin ngiliz liras karl bu hakkndan vazgemitir.
Musulun kaybedilmesinde blgenin stratejik nemi, petrol kaynaklar asndan zengin oluu ve
ngilterenin imparatorluk yollar zerinde olmas nemli sebeplerdendir. Blgenin sahip olduu bu
zellikler ngilterenin, srarc, uzlamaz ve baskc tutumuna neden olmutur.
ngilterenin grmelerdeki bu uzlamaz tavrnn bir dier sebebi de 1926l yllarda hl Trk milletinin
hayat hakkn tanmak istememesinden kaynaklanmaktadr. Ayrca meselenin daha nceki grmelerde
halledilmeyerek Milletler Cemiyetinin kararna kalmas Trkiye asndan ayr bir talihsizlikti. nk bu
tarihte Trkiye, Milletler Cemiyetinin yesi deildir. Buna karlk ngiltere, cemiyetin asl ve kurucu
yesidir. ngilterenin Cemiyet Meclisindeki bu konumu Musul Meselesinde dier devletlere bask
yapmasn kolaylatracaktr.
Ayrca, Trkiye Musul Meselesinden dolay yeni bir sava gze almak istemeyerek dnemin D leri
Bakan Tevfik Rd Arasn 7 Haziran 1926 tarihli Meclis konumasnda da belirttii gibi fedakrlk
yapmtr.
b-Trk-Yunan Mnasebetleri ve tabli Anlamazl:
Lozan Antlamas srasnda 30 Ocak 1923te Trkiye ile Yunanistan arasnda aznlklar konusunda bir
anlama yaplmt. Bu anlamada Yunanistanda bulunan Mslman-Trk aznlklar ile Trkiyede
bulunan Rumlarn mbadelesi ngrlmtr. Ancak, uygulama safhasnda anlamann ikinci maddesinde
yer alan Bat Trakya Trkleri ile stanbulda sakin (tabli) Rumlarn bu mbadeleden hari tutulmas iki
lke arasnda uyumazla sebep olmutur.
Mbadeleden stanbulda yaayan Rumlar hari tutmak isteyen Yunanistann bu tutumu iki lke arasnda
uzun sren bir gerginlik yaratmtr. Etabli kelimesinin yorumundan kaynaklanan bu anlamazln dnda
taraflarn mnasebetlerini olumsuz ynde etkileyen bir dier olay da Patrik meselesidir. Trkiye mbadele
kapsamna dahil ettii Ortodoks Patrii Arapolu Konstantini snr d etmi, bu olaya Yunanistan tepki
gstermitir. 19 Mays 1925te Patrik Konstantinin grevinden istifa etmesiyle konu halledilm, 1 Aralk
1926da iki lke arasnda Atinada yaplan anlamayla da iki lke aznlklarnn emlk konular grlerek
bir dzenleme yaplmaya allmtr. Ancak, 1926 Antlamas lkeler arasndaki meselelerin halli iin
yeterli olmamtr.
1930 ylnda talya Dou Akdenizde bir dostluk ve gvenlik sistemi kurma abas iine girmiti. Mustafa
Kemal Paa ile Yunanistan Bakan Elefteros Venizelosun bu sistemin gelimesinde olumlu tavrlar almas
Trk-Yunan mnasebetlerindeki huzursuzluu ortadan kaldrmtr. 10 Haziran 1930da Ankarada iki lke
arasnda imzalanan dostluk anlamasyla Lozandan arta kalan mbadele konusu halledilmi, komu lkeler
arasndaki dostane ilikilerde nemli bir adm atlmtr.
Venizelosun, 27-31 Ekim 1930da Ankaray ziyareti srasnda imzalanan vesikadan oluan 30 Ekim
1930 tarihli dostluk, tarafszlk, uzlama ve hakem anlamas Trk-Yunan mnasebetlerinin sratle
gelimesini salam ve ileride yaplacak Balkan Antantnn imzalanmasna yol amtr.

1930 tarihli Trk-Yunan dostluk anlamas 1830da bamszln kazanan Yunanistann bu tarihten
itibaren ortaya kan Trkiye zerindeki emperyalist macera hareketlerine son vermi olmas bakmndan
nemlidir.1930 anlamas ile kurulan dostluk Kbrs Meselesininkna kadar devam edecektir.
c-Trk-Sovyet Mnasebetleri :
Mill Mcadele dneminde, gerek Sovyet hkmetinin, gerekse TBMM hkmetinin batl devletlere kar
sava hlinde olmas 1921 Moskova Antlamasnn imzalanmasna sebep olmutu. Moskova Antlamas ile
balayan Trk-Sovyet ttifak Lozan sonras dneminde de batl devletlerin Trkiyeye kar davranlarnn
etkisinde gelimitir.
Birinci Dnya Savann galipleri Almanyay saflarna alarak 1925te Locarno sistemini kurmalar
Sovyetler Birliini rahatsz etmiti. Ayrca Musul Meselesinde Milletler Cemiyetinin tutumu Sovyetler
Birlii ile Trkiyeyi birbirine yaklatrm ve iki devlet 17 Aralk 1925te Pariste bir tarafszlk ve
saldrmazlk anlamas imzalanmtr. Bu antlama iki lke arasndaki iktisad mnasebetlerden daha ok
siyas mnasebetlerin gelimesine sebep olmutur. Yine iki lke arasnda 11 Mart 1927de Ankarada bir
ticaret ve Seyr-i Sefain Antlamas imza edilerek ticari i birliinin gelitirilmesine allmtr.
Amerika Birleik Devletleri ile Fransann giriimleriyle 28 Austos 1928de Pariste 9 batl devlet
tarafndan Briand-Kellogg Pakt oluturulmutu. Trkiye tecavzi sava yasaklayan bu belgeyi 19 Ocak
1929 gn Trkiye Byk Millet Meclisinde onaylamtr. Sovyetler Birlii Briand-Kellogg Pakt
imzalayan ilk devlet olmakla birlikte bu antlamay daha nce yrrle koymak amacyla Dou
Avrupadaki komular ile 9 ubat 1929da Litvinof Protokoln imzalamtr. TBMM, Litvinof
Protokoln de 1 Nisan 1929da onaylamtr.
Trkiyenin Sovyetler Birlii ile 1925 Antlamasn teyit eden ve iki yl daha uzatan 17 Aralk 1928 tarihli
bir dostluk antlamasn imzalamas Trkiyenin batl devletlere yaklamasndaki Sovyet endiesinden
kaynaklanmtr. Gerekten de Trkiye, 1930 ylna doru eski dmanlar ngiltere, Fransa, Yunanistanla
meselelerini hallederek normal mnasebetler iine girmitir. Dolaysyla bu dnemde Sovyetler Birlii artk
Trkiyenin dayand tek byk devlet olmaktan kacaktr.
d-Trk-talyan Mnasebetleri
Mill Mcadele dneminde batl devletler arasnda Trkiyeyi igal hareketinden ilk vazgeen devlet talya
olmutur. Ancak 1922 ylnda faist Mussolini ynetimine giren talya saldrgan ve smrgeci bir politika
izlemeye balam. Trkiye zerindeki emellerini de tekrar gndeme getirmitir. talyann bu yaylma
politikasndaki amac Roma mparatorluunu tekrar canlandrma hayalinden kaynaklanmaktayd.
Trkiyenin, Musul Meselesini halletmesinden sonra batl devletlerle olan ilikilerinin dzelmeye balad
grlr. Bu dzelmenin etkisiyle talya da Trkiye ile mnasebetlerini yumuatmtr. talyann Arnavutluk
zerindeki emellerinden endie duyan Yugoslavyann 1927 ylnda Fransa, ekoslovakya ve Romanyann
oluturduu kk antanta katlmas talya ve Yugoslavya mnasebetlerinin gerginlemesine sebep
olmutur. Ayrca Trk Devletinin gittike kuvvetlenmekte olan durumu karsnda yaylma politikasnda
baarl olamayacan anlayan Mussolini Ankaraya kar bir dostluk politikas takip etmek zorunda
kalmtr.
Gerek Trkiyenin batl devletlerle mnasebetini gelitirme arzusu, gerekse talyann Dou Akdenizde
kuvvetli bir ittifak oluturma abalar iki devlet arasnda 30 Mays 1928 tarihli tarafszlk uzlama ve adli
tasfiye antlamasnn imzalanmas ile sonulanmtr.
1930 Trk-talya Antlamas iki lke arasnda mevcut olan huzursuzluu kaldrm olmasna ramen daha
sonraki dnemlerde mnasebetlerin dostane bir seyir takip ettii sylenemez. zellikle 1936dan itibaren
Trk-ngiliz yaknlamas Trk-talyan mnasebetlerinin zayflamasna sebep olacaktr.
e-Trk-Fransz Mnasebetleri
20 Ekim 1921 tarihli Ankara tilfnamesi , Trk-Fransz mnasebetlerinde bir yaknlama dourmutu.
Ancak, Lozan grmelerinde Fransann Osmanl borlar ve Trkiyedeki yatrmlar konusundaki olumsuz
tavr Yusuf Kemal-Franklin Boullioun Antlamasnn getirdii yaknlamay zedelemitir.
Lozan sonrasnda Trkiye-Suriye Snr Meselesi, Osmanl borlar, yabanc okullar, Adana-Mersin
Demiryolu Meselesi ve Bozkurt-Lotus davas, Trkiye ile Fransa arasndaki uyumazlk konulardr.
1921 tarihli Ankara tilfnamesinin sekizinci maddesinde antlamadan sonraki bir aylk dnemde TrkiyeSuriye snrnn, kurulacak karma komisyon tarafndan tespit edilecei ngrlmtr. Fakat komisyon
ancak 1925te toplanabilmi ve meseleyi halledemeden dalmtr. Daha sonra 18 ubat 1926da Halepte
parafe edilen ve 30 Mays 1926da imzalanan Trk-Fransz dostluk antlamas Trkiye-Suriye snrn tespit
ettii gibi Trkiye ile Fransa arasndaki genel konularda da bir uzlama salanmasna imkn vermitir.

Lozan Konferansnda grld halde zmlenemeyen konulardan birisi de Osmanl borlardr.

Osmanl Devletinin yabanc devletlere vermi olduu imtiyazlardan en fazla faydalanan Fransa olmutu.
Dolaysyla Osmanl Devleti en fazla Fransz vatandalarna borlu kalmt. Konu, 13 Haziran 1928de
Pariste yaplan bir antlama ile halledilmi Osmanl borlarnn denmesi belirli bir sisteme balanmtr.
Fakat 1929 dnya iktisad bunalm Trkiyenin deme glkleriyle karlamasna sebep olmutu. Bu
srada Amerika Cumhurbakan Hooverin 1931de kendi adn alan Hoover Moratoryumunu iln etmesi
borlarn denmesini geciktirme imkann gndeme getirmi, Trkiye de bundan istifade etmek istemitir.
Pariste yaplan grmeler sonunda ilkinden daha uygun deme artlaryla yeni bir antlama 22 Haziran
1933de imzalanarak Osmanl Borlar Meselesi halledilmitir.
Trk-Fransz mnasebetlerinde sknt yaratan bir dier konu da Trkiyedeki Fransz misyoner okullar
meselesidir. Trk hkmeti bu okullarda tarih ve corafya derslerinin Trk retmenler tarafndan Trke
olarak okutulmasn istemiti. Fransa bu istee kar ktysa da Trkiyenin kararl tutumu karsnda
meseleyi Trk hkmetinin istei ynnde kabullenmek zorunda kalmtr.
Yine Trkiyenin Adana-Mersin demir yolunu satn almak istemesi ve Trk bayra tayan Bozkurt adl
gemi ile Fransz bayra tayan Lotus adl geminin Midilli aklarnda Austos 1926da arpmasyla
ortaya kan hukuk sorunlar iki lke arasnda srtme yaratmt. Bozkurt-Lotus Davas 1927 ylnda
Milletler Aras Daim Adalet Divannda Trkiye lehine sonulanm, demir yolu meselesi de 1929da
yaplan bir anlamayla yine Trkiye lehine halledilmitir.
Trkiye ile Fransa arasndaki bu meseleler zldkten sonra iki lke arasnda gelime gsteren
mnasebetler 1936 - 1939 yllar arasnda ortaya kan Hatay Meselesi yznden tekrar bir gerginlik dnemi
yaanmasna yol aacaktr.
f-Trkiyenin slm lkeleri ile Mnasebetleri:
Trkiye, slm lkeleri iinde ilk ve yakn mnasebetler kurduu devlet Afganistan olmutur. Yusuf Kemal
Bey bakanlndaki Trk delegeleri Moskovada Bolevik yneticileri ile grmeleri srdrrken
Afganistann Moskova Bykelisi Muhammed Veli Han ile de bir grme yaptlar. Sonuta 1 Mart
1921de Trk-Afgan Dostluk Antlamas imzaland. Antlama ile iki lke arasnda cidd bir dostluk
saland gibi Trkiyenin eitim alannda Afganistana yardm yapmas ngrlmtr. Bu antlama
gereince Sultan Ahmet Han 21 Nisan 1921de Ankaraya gelmitir.
Daha sonra 25 Mays 1928de Ankarada imzalanan Trk-Afgan Dostluk Antlamas esas itibaryla 1921
Antlamasn teyit eder nitelikte olup iki lke arasnda ebed bir dostluk ilikisi salanmtr. Daha sonraki
yllarda taraflar arasndaki dostluk ve i birlii bozulmadan devam edecektir.
Cumhuriyetin ilnndan sonra Trk-ran mnasebetlerinin iki lke arasndaki snr meseleleri yznden
gelime gsterdii sylenemez. Daha ok Trk-ran snr blgesinde yaayan kabile ve airetleri kontrol
edememekten kaynaklanan snr meselesi 22 Nisan 1926da Tahranda imzalanan gvenlik ve dostluk
antlamasyla giderilmek istenmise de yeterli olmamtr.
Diplomatik mnasebetlerin kesilme noktasna geldii bir dnemde 15 Haziran 1928de Tahranda imzalanan
antlama ile 1926 Antlamas daha etkili hle getirilmitir. Nihayet 23 Ocak 1932de Tahranda imzalanan iki
antlama Trk-ran snr meselesini de zme kavuturmutur. Bu antlamalar ayn zamanda iki lke
arasnda mnasebetlerin gelimesine ve dostluun kurulmasna sebep olmutur.
Trkiyenin Arap lkeleri ile olan mnasebetleri din meseleler yznden uzun sre gelime
gsterememitir. Trkiyenin batllama hareketi bu lkelerde memnuniyetsizlik yaratmt. Esasnda
Trkiye, Mill Mcadele sonrasnda bu lkeler zerinde eski Osmanl lkesi olmasndan dolay bir hak
iddiasnda bulunmamt. Dolaysyla lkeler arasnda kar atmas mevcut deildi. Ancak, Arap
lkelerinin bu dnemde bat smrgesi altnda bulunmas Trkiye ile olan mnasebetleri batl devletlerin
etkisi altnda kalmtr. Ayrca hilafetin kaldrlmas zellikle ran ve Msr gibi lkelerde tepkilere yol
amtr.
Bu tr anlamazlklara ramen Trkiyeyi emperyalizme kar savaan ve kazanan bir lke olarak gren
Arap lkeleri dier slm lkeleri ile birlikte Trkiyeye dost olarak kalmay tercih etmilerdir.
Grld gibi Lozan sonrasndaki on yllk devrede Trkiye batl devletlerle olduu gibi slm lkeleri ile
de dostane mnasebetler kurmu oluyordu.
1932 - 1938 Dnemi
a-Trkiyenin Milletler Cemiyetine Katlmas
1932 ylna gelindiinde Trkiye komularyla mnasebetlerini byk lde hallederek milletler aras
mnasebetlerde olduka gl bir konuma gelmitir. Trkiyenin elde ettii bu konum d mnasebetlerde

bamsz ve eit bir stat kazanmasndan dolay nemlidir. Trkiye 1932 - 1938 devresinde daha ok elde
ettii staty yine bar bir politika takip ederek korumaya alacaktr.
1932 - 1938 devresi milletler aras mnasebetlerin siyas ve iktisad olmak zere iki yn vardr.1929-1930
iktisad buhran devletlerin d politikalarn tekrar gzden geirme zorunluluunu dourmutur. ktisadi
mcadelenin devletlerin siyas mnasebetlerinde nemli rol oynamas, birtakm gruplamalara ve gruplar
aras ilikilerin sertlemesine neden olmutur.
Birinci Dnya Sava galip devletleri Versailles, Saint Germain, Trianon, Nevilley Antlamalar ile salanan
durumun korunmasna alarak antirevizyonist grubu meydana getirmilerdi. Buna karlk Almanya ve
Birinci Dnya Savann galip devletlerinden olmasna ramen umduunu bulamayan talya, Versailles
Antlamasnda kaybettiklerini tekrar alma abasna girerek revizyonist grubu oluturmulardr.
Trkiye, Lozanda Misak- Mill ilkelerini tam manasyla gerekletiremedii hlde antirevizyonist
devletlerin yannda yer almay tercih etmitir.
Bu politik kararda iki sebep etkilidir. lki Trkiyenin emniyetini gaye tutan hibir milletin aleyhinde
olmayan bir sulh istikameti bizim dsturumuz olacaktr ilkesinin benimsenmi olmasdr. Dieri ise Mill
Mcadele dneminden itibaren Trkiyenin kuvvetli bir mttefiki olan Rusyann Alman ve Japon
tehlikelerine kar antirevizyonist gruba ynelmesidir. Bu yneli Trkiyeyi de bu istikamette etkilemitir.
Milletler Cemiyeti, I.Birinci Dnya Sava sonrasnda milletler aras barn korunmas ve i birliinin
salanmas iin galip devletler tarafndan kurulmutur. Cemiyetin kurulu amalarndan bir dieri ise
Versailles Antlamas ile salanan durumun devamn salamakt. Trkiye balangta gerek Musul
Meselesinde Milletler Cemiyetinin tarafl tutumunun,gerekse Sovyetler Birliinin cemiyete baknn
olumsuzluu yznden cemiyete giri iin mracaat etmemiti. Ancak, 1930dan sonra Trkiyenin milletler
aras politikada arln attrmas , kollektif bar anlaynn, statkocu devletlerle meselelerini halletmesi
Milletler Cemiyetine yelik iin davet edilmesine yol amtr.
Tekilatn 6 Temmuz 1932 tarihli genel kurulunda spanya temsilcisinin teklifi ve Yunan temsilcisinin
destei ile daveti ngren bir tasar kabul edilmitir. TBMM, 9 Temmuzda daveti kabul etmi, 18 Temmuz
1932de alnan genel kurul kararyla Milletler Cemiyetine giri tamamlanmtr.
b-Trkiyenin Balkan Devletleri ile Mnasebetleri Ve Balkan Antant:
Trkiye, Balkan Antant ncesinde Balkan Devletleri ile ikili dostluk antlamalar yapmt. Arnavutluk ile
15 Aralk 1923de Ankarada imzalanan dostluk antlamas; Bulgaristanla 18 Ekim 1925te Ankarada
imzalanan dostluk antlamas; Yugoslavya ile 28 Ekim 1925te Ankarada imzalanan bar ve dostluk
antlamalar Balkan devletleriyle mnasebetlerinin dzelmesini salamtr. Fakat bu antlamalar arasnda
1930 tarihli Trk-Yunan i birlii, Balkan Antantnn anlamasndaki esas unsurdur. Trkiye, Yunanistanla
ayrca 14 Eyll 1933te Ankarada ortak snrlar karlkl korumaya alan bir samim antlama pakt
imzalamtr.
Dier yandan Locarno Antlamalar, Kellog Pakt ve Litvinov Protokol gibi bar teebbslerle kk
antant gibi statkocu ittifaklarn ortaya kmas da Balkanlardaki i birliinde tevik edici etkenler olmutur.
1933te Nazi Partisinin Almanyada iktidara gelmesi ise i birlii almalarn hzlandrmtr.
lk Balkan Konferans 1930da Atinada Arnavutluk , Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Trkiye
temsilcilerinin katlmalaryla toplanmtr. Bulgaristann daha sonraki tarihlerde revizyonist bir d
politikaya ynelii Balkan i birlii almalarndan ekilmesine sebep olmutur. Arnavutluk ise talyann
etkisiyle almalardan uzaklaacaktr.
Trkiyenin kurulmasnda ve baarl olmasnda nc rol oynad Balkan Antant Atinada 9 ubat 1934te
Yunanistan, Bulgaristan, Trkiye ve Romanya d ileri bakanlar tarafndan imzalanmtr.
Balkan Antant, taraflarn Balkanlardaki snrlarnn blgedeki revizyonist devletlere kar korumak iin
alnm bir tedbir olduu gibi Balkanlarda barn kuvvetlendirilmesine yardm ngrlmtr. Antant
taraflarn birbirlerine danmadan herhangi bir Balkan devletiyle beraber siyas harekette bulunmamay veya
siyas antlama yapmamay arta balamt.
Trkiye, talyann yaylma politikasnn oluturduu tehlikeye kar bir engel olarak grd Balkan
Antantn yaatmak iin byk aba sarf etmitir. Ancak talyann antant bozmak amacyla uygulad
siyas manevralar ve Almanyann Balkanlardaki ekonomik etkisi balkan devletlerini bu iki devlete
yaklatrmtr. Ayrca Yugoslavyann 1937de Bulgaristanla dostluk antlamas yapmas Balkan
Antantnn 1940 ylnda dalmasna yol aan sebeplerdir.
c-SadabatPakt :
Trkiye, 1930lardan sonra slm lkeleri ile ok tarafl bir i birliine gitmitir. ranla 5 Kasm 1932de
dostluk, gvenlik, tarafszlk ve ekonomik i birlii antlamas, 1937de de i birliini salayan eitli

antlamalar imzalamtr. Irakla Badatta 1936da nota teatisi ile 5 Haziran 1926daki snr ve komuluk
antlamasnn baz blmlerini uzatmlardr.
Irakla ayrca 1932de sulularn geri verilmesi ve ticaret antlamas imzalanmtr. Msr ile 7 Nisan 1937de
Ankarada dostluk antlamas imzalanmtr.
Ayrca, Trkiye Orta Douda blgesel bir i birlii faaliyeti balatarak 2 Ekim 1935te Cenevrede ran ve
Irakla l bir antlama parafe etmitir. Bu gruba daha sonra Afganistan da katlmtr. Trkiye, ran, Irak
ve Afganistan bu i birliini daha da gelitirerek 8 Temmuz 1937de Tahrandaki SadabatSaraynda,
Sadabat Paktnn imzalanmasn gerekletirmilerdir. Sadabat Pakt taraflarn dostluk ilikilerini devam
ettirmeyi , ortak snrlara sayg gstermeyi, birbirlerine kar saldrmamay ve i ilerine karmamay taaht
altna almtr.
Balkan Antantnda olduu gibi Sadabat Paktnn olumasnda Trkiyenin nemli rol vardr. Revizyonist
devletlerden talyann Etopyay (Habeistan) igal etmesi paktn meydana gelmesindeki en nemli
etkendir. SadabatPakt ,kinci Dnya Savandan sonra nemini kaybetmitir.
Trkiye, Balkan Antant ve Sadabat Pakt ile batda ve douda bir gvenlik sistemi kurarak kendisi iin
nemli olan bu iki blgede bar politikasn kuvvetlendirmi oluyordu.
d-Trk-Sovyet Mnasebetleri:
1933 ylnn sonuna kadar zaman zaman gr ayrlklar ortaya kmasna ramen sklaarak devam eden
Trk-Rus ilikileri 1934 ylndan itibaren eriilen doruk noktasndan aaya inmeye balayacaktr.
Trkiye, batl devletlerle i birliine gittike Sovyetler Birliinden belirli bir lde uzaklamaya
balamtr. Bu uzaklama zellikle Montreux (Montr) Boazlar Szlemesinden sonra artarak devam
edecektir.
Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesinden sonra Sovyetler Birliinin de 1934te cemiyete ye olmas
iki lke arasndaki doabilecek muhtemel atmay da nlemitir. 1934 Balkan Antant konusunda birtakm
endielere sahip olan Sovyetler Birliine Trkiyenin gvence vermesi ile iki lke arasndaki
mnasebetlerin tamamen koparlmamasna zen gsterilmitir.
Trkiyenin Sovyetler Birlii ile mnasebetlerinin dostane bir ekilde devam etmesi ynndeki abalarna
ramen,SovyetlerBiriliinin tutumu Montreux Boazlar Szlemesinden sonra 1939 ylna gelindiinde
deimitir. Sovyetler Birlii, can dman kabul ettikleri Hitler Almanyas ile antlama yaparak d
politikasnda nemli bir deiiklie gitmitir. Daha sonra Sovyetler Birlii kuzeyde Finlandiyaya saldrd.
Arkasndan Baltk devletlerini ilhak etti. Sovyet politikasnda meydana gelen bu deiiklik 1945te TrkSovyet dostluk mnasebetlerinin iflas etmesine neden olacaktr. Bu tarihte Sovyetler Birlii, Boazlar ve
doudaki ilimiz zerinde hak iddia etme cesaretini gstermitir.
e-Trk-talyan Mnasebetleri:
talya ile imzalanan 1928 Antlamasnn iki lke mnasebetlerinde meydana getirdii dostluk bir mddet
devam etmitir. 4 Ocak 1932de talya ile Ankarada imzalanan bir antlama ile Meis ve Anadolu
sahillerindeki birka kk ada zerindeki ihtilaf halledilmitir. Bunun yan sra 1928 Antlamasn 5 yl
sreyle uzatan ek protokolde taraflar arasndaki dostluun gelimesi midini dourmutu.Ancak , talyann
1934te Orta ve Yakn Douya yaylma emellerinin ortaya kmas, mnasebetlerin bir anda bozulmasna
yol amtr.
talyann 3 Ekim 1935te Etopyaya saldrmas, Trkiyenin ngiltere ile sk bir i birlii yapmasna neden
olmutur. 1936 ylnda talyann on iki aday, zellikle Leros Adasn tahkim etmesi, Trk-talya
mnasebetlerinde gerginliin hat safhaya ulamasna sebep tekil etmitir. Ayrca talya, Trkiyenin talebi
ile toplanan Montreux Konferansna katlmamtr.
talya ile yaanan gerginlik bu devletin ;Temmuz 1936da Trkiyeye 1928 Antlamasna bal olduunu
bildirmesi ve ngiltere ile 2 Ocak 1937de Akdeniz konusunda yapt bir antlama yeni bir yaknlamaya
sebep olmutur. Trk-ngiliz yaknlamasndan ekinen talyann ngiltere ile yapt antlama, Trkiye ile
olan mnasebetlerinin de dzelmesine yol amtr.
Trk-talyan mnasebetlerinde meydana gelen bu dzelme Hatay Meselesi yznden Fransa ile aras alan
Trkiyenin de iine gelmitir.
2-3 ubat 1937de Tevfik Rt Aras ile Kont Ciano arasnda yaplan Milano grmeleri yeni bir i birlii
havas yaratmakla birlikte talya ortamdan istifade etmek yoluna gitmi ve Trkiyeyi talya-Almanya safna
ekmeye almtr.
10-11 Eyll 1937de Avrupa devletlerinin katlmas ile Nyonda gerekleen konferansa Almanya , talya ve
Arnavutluk katlmamlard. Nyon Konferans, Akdenizde meydana gelen korsanlk olaylarnn nlenmesi

iin dzenlenmiti. Bu olaylarda talyann rol olduu iddia edilmitir. Trkiye, konferansta Fransa ve
ngiltereyi desteklemitir.
Trkiyenin bu devrede yava yavastatkocu gruba kaymas talyann Trk lkesi zerindeki emellerinden
kaynaklanmtr. nk talyann davranlarnda Trk d politikasn etkileyen nemli talepler mevcuttur.
f-Trk-Alman Mnasebetleri
Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanyaya zorla kabul ettirilen Versailles (Versay) Antlamas, bir
mddet Almanyann Avrupa diplomasisinden uzak kalmasna sebep olmutur.1919 - 1932 yllar arasnda
Trk-Alman mnasebetleri normal siyas temastan teye gememitir.1933 ylnda balayan Nazi iktidaryla
birlikte Almanya, siyas ve iktisad nfuzunu arttrmtr.1934 ylndan itibaren Trkiye, Almanya ile sk bir
iktisad i birliine girmitir. Almanya, Trkiye zerindeki iktisad nfuzunu kullanarak Trk-Sovyet ve
Trk-ngiliz mnasebetlerinde gerginlik yaratp Trkiyeyi revizyonist guruba ekmeye almtr.
Almanya stratejik nemi haiz Boazlarn kendisi tarafndan uygun grlmeyen bir statye balanaca
endiesiyle, Montreux (Montr) Szlemesine katlmad gibi tasvip etmediini de aklamtr.
Bu tip olumsuzluklarn yan sra Trkiye, Almanya ile olan iktisad i birliinden vazgemeyecektir.1938
ylnda Alman Ticaret Bakan Funkun Trkiyeyi ziyareti srasnda zerinde mutabakata varlan;Trkiyeye
on yl sreyle 150 milyon mark kredi verilmesini ngren antlama 16 Ocak 1939da Berlinde
imzalanmtr. Yine 25 Temmuz 1938de Berlinde iki lkenin imzalad bir ticaret antlamas ile de TrkAlman ticar mnasebetlerinin gelitirilmesine allmtr.
Almanya, iktisad gcn kullanarak Trkiyeye kar gerekletirmek istedii politikada baarl
olamamtr. talya-Almanya tehlikesi, Trkiyenin kararn 1939 ylnda kesinletirecek ve antirevizyonist
statkocu devletlerin yannda yer almasna yol aacaktr.
g-Trk-ngiliz Mnasebetleri:
Lozan grmelerinde ngilterenin olumsuz tutumu ve 1926da Musul Meselesinin Trkiye aleyhine
neticelenmesi,iki lke arasndaki mnasebetlerin bir mddet dostane olmayan bir seyir takip etmesine sebep
olmutu. Ancak, Trkiyenin batl devletlerle i birliine ynelik bir d politika takip etmesi,1932ten
itibaren Trk-ngiliz mnasebetlerinin yava yava gelimesinde rol oynayan nemli faktrlerden birisidir.
Almanya ve talyann Dou ve Akdeniz politikas 1934den itibaren Trkiyenin ngiltereye daha da
yaknlamasn salayacaktr. 1936da gerekleen Montreux Boazlar Szlemesi, Trk-ngiliz
yaknlamasnda bir dnm noktasdr. Montreuxde ngiltere, Trkiyeyi desteklemitir.
1938 ylna gelindiinde Trkiye ve ngiltere arasndaki iktisad mnasebetlerin gelime gsterdii
grlmektedir.27 Mays 1938de iki devlet arasnda Trkiye 10 milyon sterlinlik kredi almasn ngren
bir antlama imzalamtr.
1937 tarihli Nyon Konferansnda Trkiye ngiltereyi desteklemi, 19 Ekim 1939da ise Trkiye, ngiltere
ve Fransa arasnda imzalanan karlkl yardm antlamas ile de Trkiye-ngiltere i birlii kesinlik
kazanmtr.
h-Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi:
Misak- Millde, Boazlar konusu stanbul kenti ve Marmara denizinin gvenlii her trl tehlikeden
uzak kalmak artyla, Akdeniz ve Karadeniz boazlarnn dnya ticaret ve ulamna almas konusunda,
bizimle birlikte, teki tm devletlerin oy birlii ile verecekleri karar geerlidir eklindeki ifadeyle esasa
balanmt. Lozan grmelerinde, Boazlarn durumu ile ilgili olarak ngiltere, Fransa, talya, Japonya,
Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya, Sovyetler Birlii ve Trkiyenin imzalad bir Boazlar
Szlemesi hazrlanmt. Bu szlemede geilerle ilgili esaslar genel olarak Misk- Mill esasna uygun
olmakla birlikte szlemeye srarla Boazlarn silhtan arndrlmasyla ilgili hkmlerin konmas,
Trkiyenin gvenliini tehlikeye dren bir durum meydana getirmitir.
Lozanda Boazlar Szlemesi esas ortaya karmtr:
1-Boazlar asker ve silhtan arndrlmtr.
2- Boazlardan geii kontrol etmek ve Milletler Cemiyetine geile ilgili bilgiler vermekle yetkili bir
Boazlar Komisyonu kurulmutur.
3-Boazlarn asker ve silhtan arndrlmasyla, ileride Trkiye iin herhangi bir tehlike tekil edecek
duruma kar Milletler Cemiyetinin zellikle de ngiltere, Fransa, talya ve Japonyann garantisi
salanmtr.
Ancak, Milletler Cemiyeti gvenlik sistemi baar ile uygulanamamtr. Revizyonist devletlerden talya,
Cemiyetin bir yesi olan Etopyay igal etmi, Almanya, Versailles Antlamasna uymayarak Ren
blgesini silhlandrm, Japonya ise Milletler Cemiyetinden ayrlmtr. Milletler aras mnasebetlerin

bozulmasna yol aan bu gelimeler, silhtan arndrlm Boazlar konusunda Trkiyeyi endieye sevk
etmitir.
Trkiye, Boazlar Szlemesinin deitirilmesini ilk olarak 23 Mays 1923te talep etmiti, ancak Sovyetler
Birliinin dnda dier batl devletler tarafndan olumlu karlanmamt. 1934te Balkan Antantnn
kurulmasyla, Boazlar konusundaki Trk talebi Antant yeleri tarafndan uygun grlmtr. Almanyann
1936da Ren blgesini silhlandrmas zerine,ngiltere de Trk hkmetinin isteine olumlu cevap
verecektir.
Trk hkmeti 11 Nisan 1936da Lausanne (Lozan) Boazlar Szlemesine taraf olan devletlere birer nota
gndererek szlemenin deitirilmesi teklifini tekrarlam, bunun zerine 22 Haziran 1936da svirenin
Montreux kentine bir konferans dzenlenmitir.
Montreux Boazlar Szlemesi , 20 Temmuz 1936da Trkiye, ngiltere, Fransa, Sovyetler Birlii, Japonya,
Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda imzalanmtr. talya,szlemeyi daha sonra 2
Mays 1938de imzalamtr.
Montreux Szlemesi ile; Boazlar Komisyonu kaldrlmtr. Askerden arndrlmas ile ilgili tedbirler de
kaldrlarak, asker hle gelebilecei hkme balanmtr. Bylece, boazlarn emniyeti Trkiyeye
braklarak, blge zerinde hkimiyetini korumas salanmtr.
Ayrca Boazlardan gei ve seyr sefer, Trkiyenin ve Karadenize sahili olan devletlerin gvenlii
salanacak ekilde dzenlenmitir. Ticaret gemileri iin tam gei serbestlii tannmtr. Sava gemileri iin
ise; herhangi bir sava hlinde Trkiye sava ierisinde deilse, savaan devletlerin sava gemileri
Boazlardan geemeyecekti. Trkiye savan iinde ise veya kendisini sava tehlikesi karsnda grrse,
gei karar kendisine braklyordu.
Karadenize sahili olmayan devletlerin, Karadenize geebilecek sava gemileri cinsi, bykl ve tonaj
snrlandrlmtr. Karadeniz devletlerinin sava gemilerinin Boazlardan geii iin de olduka geni
serbestlik tannmtr.
Szlemenin sresi 20 ylla snrlandrlmakla birlikte taraf devletlerden hibirisi sre sonunda szlemenin
feshi ynnde bir talepte bulunmadklarndan, szleme hala yrrlktedir.
Trkiyenin Montreux Szlemesiyle, Boazlar zerinde hkimiyetini tesis etmesi, milletleraras
mnasebetlerde prestijini artrmtr. Szleme, Trk-ngiliz ve Trk-Sovyet mnasebetlerinde bir dnm
noktasdr.
Szlemeyle oluan Trk-ngiliz yaknlamas Sovyetleri rahatsz etmi ve Trk-Sovyet mnasebetlerinde
soukluk meydana gelmitir.
i-Trk-Fransz Mnasebetleri ve Hatay Meselesi :
Lozandan arta kalan Osmanl Borlar Meselesinin 1933te yaplan bir antlama ile halledilmesi, TrkFransz mnasebetlerinin dostane bir mahiyet kazanmasna sebep olmutu. 1932 - 1939 dneminde Trkiye
ile Fransa arasnda mnasebetleri etkileyen olay, Hatay Meselesi (skenderun Sanca) olacaktr.
skenderun Sancak, ekseriyetinin Trk olmas nedeniyle Misak- Mill snrlar iinde idi. Ancak 1921
tarihli Ankara tilfnamesi Sancakn Trk snrlar dnda braklmasn ngrmt. tilafname, sancaa
zel bir stat vermekle birlikte, blgedeki Trk unsurunun karlarn da gzetmekte idi. Lozan da sancakn
bu yaps ayn ekilde teyit edilmitir. Dolaysyla Sancak, Suriye gibi Fransz mandas altna girmi
oluyordu.
Fransann, 9 Eyll 1936da Suriyeye bamszlnn verilmesi ynnde bir antlama yapmas, Suriye
snrlar iinde yer alan sancak meselesinin tekrar gndeme gelmesine yol amtr. nk Sancak da
Suriyenin ynetimine girecekti. Bu mesele 1936dan 1939a kadar Trk-Fransz mnasebetlerinde gerginlik
yaratacaktr.
Trkiye, 9 Ekim 1936da Fransaya verdii bir notada Suriyeye yapld gibi skenderun Sancana da
bamszlk verilmesini talep etti. Fransa verdii cevab notada konuyu Milletler Cemiyetine havale etmeyi
teklif etti. Trkiye bu teklifi kabul etti.
Trkiye, Sancak Meselesine byk nem vermitir. Atatrk bu nemi yle ifade
etmektedir;Milletimizi gece gndz megul eden balca mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderunAntakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz.
14-16 Aralk 1936da toplanan Milletler Cemiyeti, Sancak Meselesi iin kiilik gzlemci heyeti tayin
etti.20 Ocak 1937de tekrar toplanan konsey ngilterenin Trk tezini desteklemesi sonucunda Sancakta ayr
bir statnn oluturulmasn kararlatrd.

Bu yeni statye gre; skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, fakat dilerinde Suriyeye bal
kalacak, ayr bir anayasas olacak, resm dili ise Trke olacakt. Daha sonraki grmelerde resm dil
Trke ve Arapa olarak kabul edilmitir. Sancakn lke btnl Trkiye ve Fransa tarafndan teminat
altna alnacakt. Fransa ile 29 Mays 1937de bu teminat salayan ve Trkiye-Suriye snrn tespit eden bir
antlama yaplmtr.
1937 ylnda, yeni sistem Sancak Meselesini tamamen halledememi, birtakm skntlarn meydana
gelmesine neden olmutu. Suriye halk Hataya bamszlk verilmesini protesto etti.
Franszlar ise Sancaktaki Araplar ve dier aznlklar kkrtma yoluna gitti. Milletler Cemiyeti
gzetiminde hazrlanan Sancak anayasasna gre, 1937de seimlerin yaplmas gerekirken blgedeki
olumsuzluklar yznden seimler ertelendi. Trkiye, Sancaktaki Fransz valisi ve memurlarn
davranlarnn yaratt gerginlik zerine Hatay snrna 30.000 kiilik bir kuvvet yd.
Avrupann iinde bulunduu gerginliin artmas ve kinci Dnya Savann eiine gelinmesi, Fransay
Hatay Meselesinde Trkiyeye kar daha yumuak bir politika takip etmesine sebep olmutur. 3 Haziran
1938de Trkiye ve Fransa arasnda yaplan asker antlama ile Sancak statsnn korunmas
ngrlmtr. Bu antlama gereince Trkiye ve Fransa Sancaka 2500er kiilik bir kuvvet gndermitir.
Asker antlamann imzalanmasndan sonra iki lke arasnda 4 Temmuz 1938de bir dostluk antlamas daha
imzalanarak Sancak Meselesinin hallinde nemli bir adm daha atlacaktr.
Sancakta Austos 1938de yaplan seimlerde, Trk topluluu 40 milletvekilliinden 22sini kazanmtr.
2 Eyll 1938de toplanan Sancak Meclisi, skenderun Sancakna Trke adyla Hatay Devleti ismini
vermitir.
Hatay Meselesinin halledilmesinden sonra Trk-Fransz mnasebetleri hzl bir ekilde gelime
gstermitir.23 Haziran 1939da Ankarada iki lke arasnda imzalanan antlama, karlkl yardm
ngrd gibi, Hatayn Trkiyeye katlma talebinin Franszlar tarafndan kabul edilmesine sebep
olacaktr.
Nihayet, 29 Haziran 1939da son toplantsn yapan Hatay Meclisi oy birlii ile ana vatana katlmaya karar
vermitir.

KAYNAKA
Okt. M. Fatih SANSAR, Okt. Abidin TEMZER, Trk nklap Tarihi, nc Basmevi, Ankara 2012
Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk Ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara 1997
Sleyman Hatipolu Ve Dierleri, Trk D Politikasnda Hatay, ASAM Yaynlar, Ankara 2001
Abdlhalit Akin, Atatrkn D Politika lkeleri Ve Diplomasisi, stanbul 1964

14. HAFTA KONULARI

TRKYEDE DEMOKRAS TARH
Demokrasi
Birok tanm olan demokrasiyi zetleyecek olursak; tm yelerin veya vatandalarn, bir
organizasyonun ynetiminde veya devlet politikasn ekillendirmede eit hakka sahip olduu bir ynetim
biimidir. Temel ilkeleri; Milli egemenlik (ounluun ynetimi), temsil, siyasi partiler, alternatif hkmet
ans, kontrol, hrriyet, yasal eitlik, hukukun stnl ve aznlk haklarna saygdr.
TRKYEDE DEMOKRAS TARH
1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye -20 Ocak 1921)
TBMM'nin yapt ve mill egemenlik ilkesine dayal ilk Anayasadr. Olaanst artlarda
hazrland iin ksa ve zet anayasa grnmndedir.
1921 Anayasasnda, TBMM Bakan ayn zamanda devlet bakandr. Devlet bakannn
bulunmay, vatandalarn hak ve zgrlklerinin dzenlenmeyii, yarg ile ilgili hkmlerin olmay
nemli eksikliklerdir.
Milletvekili seimlerinin iki ylda bir yaplmas, ki dereceli seim sistemi esastr. Bakanlar meclis
iinden tek tek seilmektedir, yaptklar ilerden tek balarna sorumludur. Yasama yrtmeyi denetlemeye
ve drmeye yetkili iken, yrtmenin yasamaya ynelik hibir gc yoktur.
1921 Anayasasnn esaslarn zetleyecek olursak;
1. Egemenlik kaytsz artsz milletindir
2. Yasama, yrtme ve yarg gleri (gler birlii) meclisin yetkisidir.
3. din ve eriat ilerini (ahkm- eriye) yrtmek T.B.M.M.nin grevleri arasndadr (Laik bir anayasa
deildir)
4. Padiah ve halifenin geleceini meclisin verecei karar belirleyecektir.
7. htillci karaktere sahip olduu iin demokratik yn zayftr.
8. lk defa meclis hkmeti sistemi benimsendi.
SALTANATIN KALDIRILMASI (1 KASIM 1922)
1 Kasm 1922 de saltanatn kaldrlmasyla birlikte cumhuriyete giden yolda byk bir engel ald.
Monarinin yerine halk egemenlii daha da glendi, bylece demokrasi yolunda nemli bir adm atlm
oldu.
Halk Frkasnn Kurulmas (9 Eyll 1923)
Demokrasinin nemli unsurlarnda biride toplumu temsil eden farkl partilerin olmasdr. Trkiyede
9 Eyll 1923de Halk Frkas kurularak partileme yoluna gidildi, 1935 ylnda yaplan 4. kongrede Halk
Frkas isim deitirerek Cumhuriyet Halk Partisi adn ald, alt ilkeyi benimsedi, fakat 1946ya kadar dier
partilerin kapatlmas/ kapanmasndan dolay lkede sadece bir parti etkili oldu buda demokrasinin
uygulanmasnda byk bir eksiklik oldu.
CUMHURYETN LANI (29 EKM 1923)

Osmanl Devletinin/saltanatn ortadan kaldrlmasyla beraber lkede bir ynetim ekli sorunu yani
rejim sorunu ba gsterdi, 29 Ekim 1923de Cumhuriyet ilan edilerek, halk egemenlii daha da hakim
klnd ve demokrasi yolunda nemli bir adm atlarak, rejim sorunu da zlm oldu.
1924 ANAYASASI (20 NSAN 1924)
1924te hazrlanan bu yeni anayasa 1921 anayasasnn gler birlii anlayn bir lde
srdrmektedir. Meclis, hkmeti ya da bir bakan her zaman drebilir. Meclisin 4 yllk sre dolmadan
datlmas yetkisi meclisin kendisindedir. Temel hak ve zgrlkler tannm ama bunlarn yasayla
dzenlenecei belirtilmitir. Cumhurbakanl sresini 7 yl yapan ve cumhurbakanna meclisi datma ve
bakomutanlk yetkilerini veren hkmler Mustafa Kemlin istemesine ramen- meclis tarafndan kabul
edilmemitir. TBMM her 4 ylda bir yeni bir Cumhurbakan seer ve bakomutanlk yetkisi meclisin
elindedir.
Kanun stnlnn benimsenmesi asnda nemli bir alma olmasnn yansra, baz hukukulara
gre Trkiyenin demokratik adan en gelimi anayasasdr.
TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI (9 Kasm 1924)
Cumhuriyetin ilanndan sonra stikll Savann nde gelen ahsiyetleri arasnda kopmalar meydana
geldi. Fikir ayrlnn sebeplerini yle zetleyebiliriz:
1. Cumhuriyetin ilan ekli ve Halifeliin kaldrlma ekli Rauf Orbay, Refet Bele, Kzm Karabekir,
Ali Fuat Cebesoy ve Adnan Advar asndan krgnlk yaratmtr,
2. Lozan Bar grmeleri srasnda Gazi, Babakan Rauf Beyle D iler Bakan smet Paa
arasndaki anlamazlklarda smet Paay tercih etmi ve cumhuriyetin ilanndan sonra kurulan ilk kabineyi
de smet Paa kurmutu.
Rauf Orbay, Refet Bele, Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy ve Adnan Advarn kurduu
Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn bakan Kazm Karabekirdir. Doal bir muhalefet olan Partinin
politikas; cumhuriyetilik, demokrasi, liberalizm, daha fazla zgrlk, parti inanlara saygldr,
Cumhurbakan parti yesi olmayp siyaset st olmaldr.
Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn parti programnda yer alan efkr ve itikadt- dinyeye
hrmetkrdr (fikirlere ve dini duygulara saygldr) ibaresi, bu partiyi muhafazakarlarn ekim oda haline
getiriyordu. Parti kurucularnn Cumhuriyet ynetiminden yana olmalar, partinin tutucu ve muhafazakar
glerin eline getii iddiasna engel olamamtr. Bir muhalefet partisi olarak hkmeti denetleme grevini
yerine getirirken, bunu devrimleri frenleme ve devrimlere kar gelme eklinde yapmaya altklar iddia
edilmitir.
Dini siyasete alet etmelerinden dolay rejime kar olanlarn sna haline geldikleri ve eyh Said
isyanna sebep olduklar gerekesiyle 5 Haziran 1925te stiklal Mahkemesinin tavsiyesiyle Meclis
tarafndan kapatld.
Baz iddialara gre iktidar muhalefeti ortadan kaldrmak amacyla eyh Said isyann gereke olarak
kulland. Cumhuriyetin ilk yllarnda ok partili hayata geilemedii gibi farkl fikirlerin ynetimde temsil
edilememesine sebep olan bu durum demokrasi asndan da bir eksiklik olarak kald. nk lke
ynetiminde sadece bir parti etkili idi.
EYH SAT OLAYI (13 ubat-31 Mays 1925)
Tarihimizin tam olarak aydnlatlamam olan olaylarndan biri olan eyh Sait olay Halifeliin
kaldrlmas, inklaplarn yaplmas ve yeni devlet anlayna/rejimi bir tepki olarak ubat 1925de merkezi
Diclede ortaya kt. Baz iddialara gre Musul grmelerinde Trkiyenin elini zayflatmak isteyen
ngilterenin de isyanda etkisi vard ve ama mstakil bir Krt devleti kurmakt.
Babakan Ali Fethi Bey isyana sadece askeri tedbirlerle deil ihmal ve ilgisizliklerin giderilerek
halka ynelik yumuak admlarn atlmasn istediyse de kabul grmedi. Bu arada ayaklanma geniliyordu.
Terakkperver Frka muhalefeti, hkmete her hususta yardmc olmay nerirken, Halk Frkas iindeki baz
milletvekilleri, olaylardan muhalefeti sorumlu tutuyor, dinin siyasete alet edildiini ileri sryorlard.
Muhalefet bu iddiay iddetle reddetti.
Ali Fethi Bey istifa etti, kinci smet Paa Kabinesi iktidara geldi. nnnn bu hkmeti, 1925ten
1937 Eyllne kadar devam etti.

Yeni hkmet, ilk i olarak Takrr-i Skn Kanununu TBMMye kabul ettirdi. stikll
Mahkemeleri kuruldu. Muhalif gazeteler kapatld. Bu kanun, ad sylenmemekle beraber mutlak
skynetim artlarn ve havasn getiriyordu. Bir vekiller heyeti karar ile Takrr-i Skn Kanununun
belirli blgelere deil, btn vatana uygulanmas kararlatrld.
12 Nisan 1925te eyh Sait ve arkadalar yakaland. Ayaklanma tamamen bastrlmt. Douya
gnderilen stikll Mahkemesi, Diyarbakrda faaliyete geti. Mahkemenin aratrmalar ve tespitleri
arasnda, Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn olumsuz faaliyetine dair belgeler bulunduu iddia ve
kanaati ile ve Takrir-i Skn Kanununun verdii yetkiye dayanlarak 3 Haziran 1925de Terakkperver
Cumhuriyet Frkas kapatld.
7446 kiiyi tutuklayan ark stikll Mahkemesi, 29 Haziran 1925te eyh Sait ve 46 arkadann
idamna karar verdi. Hkm ertesi gn yerine getirildi. Ekim ayna kadar faaliyetine devam eden stikll
Mahkemesi bu toplu idamdan sonra olayla ilgisi grlen ve aralarnda Birinci Byk Millet Meclisinde
milletvekillii yapm olanlarn da bulunduu 17 idam karar daha verdi. Takriri skun kanunu 1929a kadar
uyguland.
OK PARTL REJM DENEMELER
Serbest Cumhuriyet Frkasnn Almas(12 Austos 1930)
Ali Fethi, Gazi Mustafa Kemlin ok yakn ve gvendii arkadayd. kinci Merutiyet yllar
ncesinde Mustafa Kemlden bir derece yukarda ve parlak bir kurmay olan Ali Fethi, ttihat ve Terakkye
ilk girenler arasndayd. Rumelideki gizli yaylma tekilatn o dzenlemiti. Ali Fethi, ttihat ve Terakk
Umum Ktiplii gibi temel vazifesinden sonra 1913de Sofya Sefiri olarak stanbuldan ayrlrken, Mustafa
Kemli beraberinde atae militer olarak Bulgaristana gtrm ve I. Dnya Savana kadar beraber
bulunmulard.
eyh Said olayndan sonra gnderildii Pariste bykeli olarak grev yapmakta olan eski babakan
Ali Fethi (Okyar), 1930 Temmuzunda Trkiyeye gelmi ve Gaziyi ziyaret etmiti. Atatrk Fethi Beyden
bir muhalefet partisi kurmasn istedi. Ama, Muhalefetin olmamasndan dolay hkmetin denetlenememesi
ve 1929 ekonomik buhranna zm bulmak, Bat karsnda Demokratik Trkiye imaj oluturabilmekti.
Gazi, Nuri Conker, Aaolu Ahmet, Mehmet Emin Yurdakul gibi yakn arkadalarn ye yapt
partiye Serbest Cumhuriyet Frkas ismini koydu. Baz iddialara gre Mustafa Kemalin amac devrimlerin
halk tarafndan ne kadar benimsendiini ve olabilecek tepkileri lmekti.
lk balarda yapay gibi grlse de yeni bir muhalefet frkasnn kuruluu haberi, btn yurtta byk
ilgi grd. ye says bir hafta da 10 bini at. Bir ay iinde ou ilde partinin ynetim kurullar
tamamlanmt. Parti eyh Said isyannn etkisinden dolay Douda temsilcilik amad gibi seime de
katlmad.
Parti; Cumhuriyete bal, Laik, milliyeti, tek dereceli seimi, kadnlara seilme hakkn savunan,
liberal ekonomiyi destekleyen bir program belirledi.
Yeni frka, 1930da ilk defa kadnlarn da katld tek dereceli belediye seimlerine katld.
Fethi Beyin zmire yapt yolculuk, sert ve kanl gsterilere sebep oldu ve bir gen ld. , iktidar,
muhalefeti gericilie, inklp dmanlarna, hatta eriatla ve saltanat zlemcilerine taviz vermekle
sulad. Fethi Bey, bu ithamlar reddederken, lkede rejim dmanlnn olmad, halkn sknt iinde
olduunu, ortadaki olaylarn bu geree balanmas tezini savundu.
Fethi Bey, memleketin huzuru iin ve hadiselerin kendilerini Mustafa Kemlin karsna ittiinin
anlald gerekesiyle 17 Aralk 1930da Serbest Frkay kapatmaya karar verdiklerini tekilta bildirdi.
Arkadalarnn ou, yine Halk Frkasna dndler. Fethi Bey de, bir sre sonra, Londra Bykelilii
grevine gitmek zere lkeden ayrld.
3 ay gibi (99 gn) ok ksa mrl olan Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi, Halk Frkas
iktidarna inklaplarn halk tarafndan tam olarak benimsenmediini ve halkn bir ksmnn CHP iktidarna
kar olduunu gsterdi. Rejim iin problem olan bu durum, ok partili hayatn tekrar ertelenmesine sebep
oldu ve demokratik adan byk bir sorun olan tek partili ynetim devam etti.
Menemen Olay (23 Aralk 1930)

Menemende 23 Aralk 1930da patlak veren ve eyh Sait syanndan sonra en byk rejim kart
ayaklanma kabul edilen olaydr. Olayn elebas mehd olduunu iddia eden Giritli Mehmet (Dervi
Mehmet) adnda biriydi. yanndaki mridleriyle Belediye Meydannda evresine toplad yaklak yz
kiiyle eriat ilan etmeye kalkt. Meydandaki kalabaln bir blm bu arya uyarken, bir blm de
seyirci kalmtr. isynclara mdahale etmesi iin olay yerine gnderilen Astemen Kubilay ldrld.
Alaydan gnderilen kuvvetler olay bastrdlar.
Menemen ilesi ile Manisa ve Balkesir merkez ilelerinde bir ay sre ile skynetim ilan edilmesine
karar verildi. Skynetim komutanlna 2. Ordu Kumandan Fahrettin Paa (Altay), Divan- Harp
Reisliine 1. Kolordu Komutan Vekili Mulal Mustafa Paa atand. (Mulal Mustafa Paa, Mulal Olay
olarak tarihe geen olayn kahramandr. Mulal, 30 Temmuz 1943de Van'n zalp ilesinde, Trkiye-ran
snrnda asayisizliin egemen olmas nedeniyle kaymakamn verdii bilgi zerine 33 kylnn kuruna
dizilmesi olaynda sorumluluu olduu gerekesiyle yarglanarak idama mahkum olmu, ald ceza ya
nedeniyle 20 yl hapis cezasna evrilmi, Asker Yargtay karar bozmu, ikinci yarglamay gremeden
Aralk 1951'de hapishanede lmtr.)
Skynetim mahkemesi, 105 san yarglad. 37si iin lm cezas verildi. 6snn lm cezas ya
haddi nedeniyle 24 yl hapis cezasna evrildi. Skynetim, 1931de kaldrld.
TEK PART DNEM (1923-1946)
Mustafa Kemalin lmnden sonraki gn smet nn Cumhurbakan seildi. nn kard bir
kanunla Mustafa kemal Atatrk ebedi ef, kendisini de milli ef ilan ettirdi. Milli eflik 1946ya kadar
devam etti ve 1946da parti bakan nvan kullanlmaya baland. CHP 1950ye kadar 27 yl kesintisiz
olarak iktidarda kald, bu durum hkmetin eletirilememesi ve kontrol edilememesine yol at gibi farkl
fikirlerin de lke ynetiminde etkili olmasn engelledi.
DEMOKRAT PART DNEM (1946-1960)
1945lerde CHPde yer alan muhalif birok milletvekili parti politikalarn sert bir ekilde
eletirmeye balad bunun zerine Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Koraltan CHPden atld, Mahmut
Celal Bayar da tepki olarak istifa etti.
Mahmut Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan 1946da Demoktat Partiyi
kurdular. Adnan Menderes 1930da Serbest Cumhuriyet Frkasnda siyasete girdi, daha sonra da CHPye
geerek siyasi yaamn devam ettirdi. Celal Bayar Kurtulu savandan beri lke ynetiminde etkiliydi.
Cumhurbakan ve Milli ef smet nn II. Dnya Savandan sonra Birlemi Milletler tekilatna
katlabilmek ve Dnya kamuoyuna Trkiyenin de demokratik olduunu gsterebilmek amacyla muhalefet
partisinin kurulmasn desteklemitir.
Parti programnda Milliyetilik ve Laiklii savunmu, CHPden farkl olarak da ekonomik ve siyasi
alanda Liberalleme yanlsdr. 1950-1960 yllar arasnda yaplan 3 seimi de kazanarak lkeyi tek bana
ynetti. 10 yl boyunca Celal Bayar Cumhurbakan, Adnan Mendereste Babakan olarak grev yapt.
1960ta bir grup subayn kanunlar hie sayarak, darbe yapp ynetime el koymas sonucu Anayasa
rafa kaldrlrken, Milli iradede engellenmi oldu. Sadece Demokrat Partili siyasetiler de tutuklanarak,
yarglandlar. 10 yllk Babakan Adnan Menderes ve Bakanlar; Hasan Polatkan ile Fatin Rt Zorlu idam
edildiler. Bu gelimeler Trkiyede millet iradesine ar bir darbe vurduu gibi, sivil ynetimin
yasaklanmasna ve demokrasisinin kesintiye uramasna sebep oldu.
KAYNAKA
KARPAT, Kemal H.; Trk Demokrasi Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul 2010.
DEMREL, Ahmet; Birinci Mecliste Muhalefet kinci Grup, letiim Yaynlar, stanbul 2010.
EMRENCE, Cem; 99 Gnlk Muhalefet Serbest Cumhuriyet Frkas, letiim Yaynlar, stanbul 2006.
GOLOLU, Mahmut; Tek Partili Cumhuriyet, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2009.
YAYLA, Ali; Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar,(http://web.itu.edu.tr/yayla/ atailke.pdf)
SANSAR M. Fatih, TEMZER Abidin; Trk nklap Tarihi, nc Basmevi, Ankara 2012.