Você está na página 1de 31

rer

r'tn
"'H:"i
.rre

'1eua6 o8ypg3 op 191


olad
oprund a 96617619 6 ou l-I u oprJalsclEls rrJ ? srEtotnu sollalrp sop oE5rlot^ y

'srqEstlul Elorpa ep op5uzuotne zta;td B uas EuloJ


no orau ranblenb rod eprznpo:dar ras grepod oEJetnqnd Elsp agud eunqua51
'sotraJuoo ?p opssr

slolne sop pEprllqesuodsat ulalw ep ? anb soueu:o.;u1


1v8a1 orrsgdap o

ouaj 1o4

'102 'oEJrp

Ile

o!5EJnp :Ersrll^l

"T

.I

:ocr19ua1srs o3o191ec ered sactpul

ILt-oof
'eu?S

lll

+4790-21

4rEag 'uEIl ll raf orelpn l er8o8epa6 g socrSgloIsd sopadsy


ef,rsll,ll 6 oElpJnpe Eu Ef,rsrll l Z ours e opnsf - Bf,rslhl .1

op]Jnpa eu

6-8r-101.9-s8-816 NSSI
'ega3o11g

'stoln soll9
.ZIOZ .sa]qEsretq :eqpqnJ

'(lEtrrmy{ oEf,EtrnpA u?S)


'oralEl,il Eserl / I6Enu

- [3rO) Irqt apg

(I$rg
(dlf)

oE5E]np

AS

.oq

ua

wrSo8epad

op ErlalsErg

aEuE))

oE5r4lqnd Eu oE5sSolEtEJ p sEuoDmetq sopE(

sdo-I o[)r?l^[ srpJrlsnll


z

t1or1t g alyaue

Bso ur8d :E^llS eu1e4


pso euerSU
Erreuo ep

q o {ot8 ou ot1

outtg ot{gt? ola[ot4


opJrurltory

odol

lEpEaqlrelNauetls\r) olxal 2p opl^e


ap op)uodau

oulqstlJ auErlq slrt8uo

trlpeurag ler{de ?uD ap )ottpa


raBual6 saung aupeuv 4ue$tsso-toqpl

e[nquezy e spul apqt -n1ry g


'ouErEg

ro?err

In

rO :setC stn-I uoslN lO

:opo9 ula .rO :(eruaprsardl qtog ?so[ o^l.iA lol]oltpa otllasto)

:'J',3n:'1',1',j

x3

rq uoJ-saJq6rtutllotlpa@Eiollp
rq of, tuqBsrtutaotrp,M

90C1-t0IZ

(It)

rauo{

F?rg d equun) 0I0-02t08 dlf dluf


rePuE

orl /It

'opELpl { luatr^

^v

Captulo

Emile Jaques-Dalcroze
A musica e o movimento

SilvanaMariani

'sulzllsvlq

soPDls7

soug| 2p szpoPtslz$un

sostn) w2 oCIlol^' 2p Dlossz{old owoi

2 D)lsllut 2?

silLtl sap)s2 ',souglz1.Llsu .tod soplvouord

Dnlv (tn9 Drqaua, wz azonlDo-sanbo[

olryrrsul ou D.mjln) Dp ou?rstulw

op 2sou)!A oslog ouotSotd op olslspq owot not&olsa a


(o5yg) uasnoqf{oqtg ap ou4]D^tasuo) ou tss?p oplol^
wa zs-nown 'Qs2Pn) DuuDlD) DI*DS ap o?Dsa o? apDplva^1un
opd D)$r)w wa DpDDutl ? tuDltDw DuDLlts

Ideias
UI-n

T.ransformao na pedagogia musical no limiar do sculo XX

tffim;lfleJnques-Dalcroze, com suas descobertas, abriu as portas para as inovadoras pedagogias musicais

&

CIucao musical baseado

mnrrrnflmror"r.

no movimento, onde o aprendzado ocorre por meio da msica e pela

por meio de uma escuta ativa. A Rtmica


que visa a musicalizao do corpo

llDurlluroze,

,p.ermrtedos atravs

sistema de educao musical criado por Jaques-

uma disciplina na qual os elementos da msica so

do movimento corporal. Por questionar a relao entre msica e movimento atravs

do mrerao espao-tempo-energia, o Mtodo Dalcroze despertou interesse no meio artstico, sobretudo

me

danarinos e dramaturgos.

utilizar a palavra mtodo para falar do legado deixado pelo compositor Jaques-Dalcroze edumusical, estamos no somente nos referindo ao conjunto de composies e exerccios por ele

.So

r@o

paraaprica de suas teorias pedaggicas, mas tambm a todo o conjunto de ideias filosfi-

,dbhmrados
r@$n

que fundamentam as suas descobertas, numa pesquisa que se iniciou na juventude do artista, e que

iuomrf,m]filJnr].a

,flmmtsl,a

a existir naqueles que procuram adaptar os princpios da rtmica dalcroziana na formao do

contemporneo.

compositor

rmmrrmmnto

e pedagogo musical suo Emile Jaques-Dalcroze elabora a base de sua pedagogia

num

em que a Europa ve grandes transformaes sociais. O progresso e o avano da cincia, em

deixou uma considervel obra terica que reflete sobre suas investigaes a respeito no somente da educao
tambm sobre a arte em geral, sempre buscando ferramentas de expressividade para prepara os artistas para suas

"' lll&ryuus;Dalcroze

rrM[* m<
ril u'' m,

ruBuBW BUE^lrs

87

rar:8u16

prerllu

p ,,letot atre p Erqo,, Ep otraf,uof, oB as-rusufixorde surapr srn5 orteat ou op5eutunp ap sap3dacuoo suruapour sE aluarqenSl
ro1 'o5;ns o3u.r89uao a otatrnbre '(8Z6I-Z9BI) urddy aqdlopy,

opuerlungu 'ocrugc oSrdsa op og)dacuoc Eurapour Erun p ropepunJ

'slBluauo sEluglcloJ s6uEp sEu asEJu? tuof, 'lEluauo Egosolg eu


'u.^A.Er{sruaq EIoJsa eN 'sop1un sopetsl

e aue Eu 'saqf11a-r seu asuq ruoJ sopr lo^ua$p urera e5uep p sor{leqert so 'epupun; sala rod

sou Er.uapou u5uup up

otuur lo uasap olad 1a.t'gsuodsar lol (896I-//8I) $uuao-lurBs qrnu a (Z/6I-168I)

u1(Br{s

pal

IEsEf,

'soprun sopzls1 sou suf,aporu B)uup up selauord sup eum rod 'e8que urcgrg Ep ssSuup szu epuldsut'supgolo) smru4l opuusn e so
E nossed 'e,ussardxa a aur.1 srur e5uep sum opuuf,snq'o)rss9lf, ?lq o nouorJnlo ar (LZ6-LL9I) uEJunO BropEsI z

lersp s9d p re5uep

e of,rsltu op sB3n?tsa sErroat sv 'apBzlluE BpuntreJ a^a]uEru azorf,lBC-senbuf ruenb ruo] 'rBrddv qdlopv
o)Ins op oJtel ou sprJuvuossar norluoJue e 'reuBz A e erlf,szlerN 'JenEL{udoqJS ep su)E?lsa saluarloJ suu
opBrrdsu Bqur^ otuaur oru o'(odroc op Erntlnl) ffilln4)adn_ oruoJ oprJer{uo3 'Eurale BrntlnJ ap saspd
sou JoueluE olns?s ou EJBrf,rur as g[ mr]sgur8 zlad a E)uEp BIed 'lBJod-rof, otuarul^oul olad esseJalu

'soJtno erlue 'Esruuac-turEs r{lnu u^rEqs pef 'zu?f,unc ropESI ap eulepoul BSuBp EP salolE^ so^ou solad
soplntpsqns ruEJoJ o:rssglJ ?leq op sopzduoaletsa
epBprltqrssod

ouo:

sarole 'og)uate lunedse

Jeqaf,al B ESSEd

opssaldxe ap

ofuoc o 'apEparf,os Ep sarolE^ sou segSBuJoJSuEJl spuEr8 ap olueluolll urnN

'sIEd

nas ap sulrrqld sEIoJSa sup luJrsntu oursue op BrruoJaJ v, eted rnquluof, B opepr^uoo ? azo::lve
-senbef anb o]xatuof, alseu A 'rue8ezrpuaJdz ap ossacord op atuauru^uu JEdrJEJud r ounle o opuprueqf, 'EIf,

-u?uedx

JolB^ lup E nosszd '..z^ou EIoJSa,, oruoJ Eprf,ar{uoc 'urSoBupad essE 'B^IIE BoBBpad Eurn E olun:

ruu^Equrruuo srenb sB 'opfef,npa Bu uBrBJns anb surf,u?pual sz^ou

sE

ruoJ a Ef,od? Ens ep ocrSg8epad otuaur

-psuad o {uof, opezrlunualuof, opuunb oprpuelue Joqlau ras apod azorcleq-sanbuf ap o]ueuesuad O
'sopBtopJedns sounlB so EJEd sopzsuad atueruB lsnlf,xa
ras ap uExrep sougtB^Jasuof, so Ef,rs}ru 3p sElo3sa sE a aPEpl ltelo3 B- EpEuoIJarIp ? ogSBJnpa Y '$Pu,ztl
-ErJor[ep e o^Ealof, sretu oluerusued urn ruoJ olnJgs o^ou ou B]lua 'XIX olnJ?s op otrIlspaltrEruJ 'outsll
ser ura 'EradoJne apperf,os v 'xx olnJ?s op orf,lur ou ocr8g8upad otuaruusuad
-Enpr,rrpur o JEuopuBqE ap

op suSuupruu su erd setueuruuatap sarotzJ ruEJoJ 'erSo8upadoJrsd Ep oduuJ ou suueqof,sap

sB

lelladsa

m!meB0 francs Franois Delsarte5 sobre a relao entre gesto


influenciaram, ainda que indiretamente, o trabalho
lffi

e emoo e a expresso fsica das sensaes

de Jaques-D alcrozepara elaborao dos

prin-

iffiiumda Rmrica.

lpryes-Dalcroze, sensvel s transformaoes que ocorriam no campo da arte, no se conformava com


mecnica e estril com que seus alunos de harmonia e solfejo no
conservatrio

'mr'r*i'qa

mh

superior de

de Genebra aprendiam msica. Passou a pensar em uma srie de exerccios


que fizessem com que
iflilmmdlzado musical passasse pela experincia corporal.
Com isso, abriu as portas para uma profunda

ffiruno
m,tn'\

ideologica no campo da educao, influenciando no somente toda uma


gerao de educadores

como tambm danarinos e dramaturgos. Artistas europeus tiveram contato


com as ideias de
lffi@Dalcroze no Instituto de Rtmica de Hellerau na Alemanha e atravs das demonstraoes de Rtmica

'ffin'alunos, que se espalharam por toda a Europa.


mdihmm

Essa nova pedagogia encontrou ressonncias em

Pases europeus, chegando a ser conhecida e aplicada tambm na Amrica Latina.

'utgnande contribuio deJaques-Dalcroze est ho fato de ter retirado o aluno da educao ,,liwesca,,a

GGsilra submetido e faz-lo pa(icipar

r@@mo

de uma srie de exerccios que demandam atuao fsica, tendo o

objeto de expresso de uma representao dos elementos da msica. Atravs


dos momentos
rWmEis" o aluno passa a experimentar sensaes
isicas em relao msica, abrindo caminhos para a
mlffiidade e a expresso. o grande .objetivo de
Jaques-D alcroze era fazer o aluno experimentar e sentir
mrstrunente depois dizer',eu sei,,.

friJ-f Pedagogia fundamenrada na arte


ffimdln prepara a criana para todas as profisses, menos para acarreira
artstica (Dutoir-carlier, 1965). Foi
m'lN[ir dessa constatao que Jaques-Dalcroze elaborou lentamente as bases de
preparado
sua pedagogia.

mm0ols Delsarte (1811-1871),


cantor, pedagogo e terico do momento, desenvolveu uma reoria
sobre a expressidade humana

r4flnm'{' @mo Esttica Aplicada,


|ffiilftqrcs m

educao musical

que exerceu grande influncia na concepo da dana modema


do sculo )e(.

29

ru?uEl l Bue^[s

'ounlr
-ru'rl3p uurroJ 3p urErElruanUul oullF op ezafiwtt

ns roJ anb'azorrlpq-sanbufp ecr8g8epad ecr]grd e atuBu

rqos soprus snas 'o1ns oSoBepad a

o8o1grrsd'(0I6I-gzgl) ssn1 srqlell

'sof,U?od soluaruolu

lua BJISIIu ap BInE E JElruoJsuEJl so^IlEJnpe soleIII so JepueJSuEJl 'EInE ap EIES e eJed elte e mual
VJes
oUESap apuBr8 nas 'azorf,lEq-sanbzf ep roIEIu op)edncoard v
V;aS lef,rsnu oEJE]npa Ep Ef,rtguel V
d 'OOZ'upeilatuo{) .lerrsmu op5zcnpa ap

'(qt

urualsrs nas ap ogSuoqdu u a oE5n-rlsuof, E urzreuuad ,aluarulalzll ?q ,a opSzcnpa urol op5elar Ens ruuurru
-EtuoJ anb ouoc euE Ep otredseJ E sErapr sns,, ,EIe ere4 .odural n3s ura spd nas op Elorsa Ep a apEpar)os
ep op)unlrs E BsrlEuE azorcpq-sanbef anb Etsrue ap u:ntsod E tuof, anb zraprsuo] (002) BpzrJatuo{
9
'ogssa-rdxa e ulls4ru re8nfuoc p
ru5 E 'sounlz sop sE^r]aJE e sruluarrr 'szlolotu-osuas
sapBplnlBJ

sB

rBzluouueq opuufasap

'Ef,Isr.tru Ep e

-sanbzf'szrapt sussa rod opEI3unUuI 'oElua

o]uaur oru op 'otse8 op oprun

91u rrresuad es

Eu rusuad u ussud azo;51lee

oruoJ 'lecrsnur ese{ Bp EuJa]ur Brnlrulsa Bu

.E^rtaJB
oEu a alard:?lul op upzldsut Etulu Bp s?^ErrB oEp as opeasu{ o e
Ief,rsnu opssardxa e ssn1 ErBd

zrSoloorsd ruoJ ]eJrsnu Euoal rrtJeuoJ ap E^EEluat


o

luoJ 'orll]ll ou osnodar-og5e ap sord;cuud

elaurud v atasede,lsvq ap lrlsnlN opssatdxE

ap opDloq

so a Bf,ISBru ura opssardxe p sB uEIaJ seuoet szlad rer:uangur

vfixrap as azoJJleq-sanbufl anb ,rssn1 srq]El t ElsluId o ruof, otuiuof, op s?^Elle ,sued rue ? sBW
'BJnutu ErJu?rJSuoJ E^ou Erun umdVrctndsap o eqeJg Etrsltru e,ral?Btr p
rua8rn rue ,apJel
SIBI^I 'sIB]lEal sag)eluasardar rua JotB ouroJ opudrcruud

zrteluanbar; azorclzq-sanbuf rua,rof O

e^nlf,ur opuel 'oJleet o a ?luq o ,uradg

ru?qruel

'ssnEJtS uuuqof oJBu]snB rotrsodruoc olad sopr8ar


o8unuop ep Brl
Br^no ,zuarn ura .opuznb

-sanbro ap soueJuof, sop (suclod a sBJJnzEtu .szslu^) tuu)uzp a alueqnd Ef,rs4ur


EIJUPJUI

zu g[ ecrs4ur EP o]arcuo: oluaruel oruor ourlu o oprpuaarduroJ Jel acarud azorcluq-sanbzf

'u)uurg eu a u)1n5 Eu etueulrrcadsa 'nadorne of,rlqr-rd


olad eprcaquoJal e vpeoatdv zra (sptarado .o]:gturo ,sotraf,uoJ .sagSuuc) EJqo Ens a opunJeJ rolrsodruoc
urn oruotr oprf,ar{uof,

vn gl er3o?upad uns ap sasBq sE JEJoqBI

ap stuE ,ErJuEJur 3Ju3t Ens u spsap a-tte v emd,

PrraJaques-Dalcroze, toda ao artstica tambm um ato educativo e arte no se restringe msica.

mesmxda com seriedade as diferentes linguagens artsticas. Deseja que os bailarinos conheam a msica,

q!@6rqentes de coro compreendam

as estruturas das obras executadas e que os msicos compositores

i'nifllhwm a dana.

flaques-Dalcroze acredita tambm que a fuso entre a msica, palawa e gesto, a unidade aftstica to
CffimEJada

por Wagner, no seria possvel sem uma educao musical de base que unisse os momentos

i@rPorais e sonoros, assim como os elementos musicais e plsticos (Fonterrada, 2005).


Segundo essa autora,

sentido da superao das deficincias detectadas por Jaques-Dalcroze nos gmpos artsticos no que se
Eere ao tratamento coletivo do gesto, que o educador empreende sua pesqursa que "desemboca
em sua
ut

mo

onmohrcionria proposta de educao musical pelo movimento" (Fonte rrada,2OO5,

118).

il*l-z Didtica baseada no movimento


lMica
dm

criada porJaques-Dalcroze pretendia desvencilhar o aluno de uma paicamecnica no aprendid msica, normalmente apoiado na anlise, na leitura e na escrita sem a participao do corpo, que

ffiuonrsidera fundamentalpara a sensibilizao da conscincia rtmica.


Jaques-Dalcroze deseja libertar o
ffilmo da inrcia do corpo adquirida por meio de um processo de ensino-aprendizagem enciclopedstico,

pririlegra a mente e o acmulo de informaes sem a participao do organismo como um todo.


iffim,,r'* o pedagogo prope o rompimento
da dicotomia corpo-mente, estabelecendo relaes entre estes
&mam'ar-es de uma educao musical baseadana audio e atuao do corpo. Suas reflexes buscam
um
r@mho- -eu me pego sonhando com uma educao musical na qual o corpo faria
ele mesmo o papel de
iliimnnmrwlirio entre os sons e nossos pensamentos, e se

tornaria instrumento direto dos nossos sentimentos,,


lMwrc-Dalcroze cirado por Dutoit-carlier, 1965, p.317, traduo nossa).
imques-Dalcroze entende que a conscincia rtmica resultado de uma experincia corporal, e que essa

@sE[encia pode ser intensificada atravs de exerccios que combinem sensaes fsicas e auditivas.

ffi;qoas

em educao musical

31

Iusus] I uuB^lrs

'rElndod Erntln)
EpEpr^uor EropEslnbsd ? a

(f5dn) orlauef ap oIU op lerpa{ apeprsr^run

e rolf,loJ ap puorf,EN

Ep ErossJord a Eropssrnbsad roJ qrr-uzz

orrraD op
s-uslt EsoU z

'sEJreSuBJlsa a sEJralrsBrq sEJFgIJIoJ

su)uup a sBJIePEJuuq uroJ ezoJJlzq-sanbuf ap soroloJaxe sunBIB Jururxoide nr]ruuad luuororpert BJnllnf,
B ruof, urcu3uadxa Bns anb

slular (8002) :q1;ru)ez'opvtsa alanbup BJrrqBd par Ep selo)sa rua souzrzorolep

sorf,If,Jexa Jezrlqn E serossaJord

'896I

sulaurud sup Errrn

1og

'olauzf

ap oIU ou 'uV gJd BorsDI

ure zarr Brtaurud elad azo:c1uq opot?htr o urof, otetuoJ a,ral anb 'lltr.tJrvz

ETJBIN

l ap oqurruas ou

BsoU eSolgcrsnurouta

V 'eJod? EP EtsluJapour olr4dsa o ruof, la,rltudruoc Era a EJrs4rrr Ep oursua o BJEd EJopz^our EtsodoJd prun
u,rzluasardal opol?Iu O 'ougtB^-Iasuof, assep ogSzpun; e sgdu ouB tun aturrrEtExe 'oflauefap oIU op BJts[rW
ep orelrsrrg ougle^rsuo) ou

Lt6I

rua IrsBrB ou

za ulaurud qad

oputueldurl

1og

azolclve opol?17tt O

IrsErg ou azot)lBc-sanbBr

'I'I

s'tDuooD)lunwot sossatotd sop a o8olowalxda op oduot ou'Dug1tt2w a op)tu&oc atqos


sopusa ap Dw?l ? a 'soluawrulsut sulno soug^ ap a oluD) ap srouotss{otd
-1Dns1|-1s?lsaup-ll1p1 zPqpllost,LsuDtl

DSsa

nd

opofasa? ?

Dll .Dvul?w

afoqas-alntste 'Dlsalsauls ap an2dsa Dwnu 'oplt\no op u?lD

'odtot op salnd sauno nd opozqoat 'londtot Duguaw Dwn ap Dlapt

D osstuatd

ow ual azonlDe
:anb ulelsuo:'oluaun8rns

nas sgdu olnf,?s run azorJleq-sanbzf ap leuorJmnpa ulsodord E opuurlu^Er


'opssardxa EP s?^BJIE EJIrutq Bnu?rJSuoJ

'd

'(tf

'1OOZ) sotues

r :eoJra3radv ewd erSgturlsa g anb ura odurat

otusetu oz 'sag)oura a solualrrBsuad 'sopEuas solad sopuluauruadxa srErrsnur solualuale ap Ie^ISr opiulsaJ
-IuEtu u :og5un1 eldnp eurn ural lurodrof, otuarur^oru o anb ututsuof, ezoJ3lec-sanbuf'opuuas asseN
uaznpuo3 'apeprTrqrsues p a epepqeuosuas Ep s?^EJIE 'senb so 'apuprun eurn
'E^uIpnE Erf,u?IJsuof, Eurn

oruoc odroc op o5un1e Bp e ElualB elnf,se Erun ap oraur rod sopuuas sop oluerrrEuuer lun apualaJd 'oSedsa a
odural ou soluarumoru sop oluauruo5rayade op s? EnE ErJu?rf,suof, Bssep oluaunu o agdord mruEJU V

"IMnralmente, alguns professores especializados em Mtodo Dalcroze, entre eles o suo-brasileiro Iramar
m"'mhWEe. oferecem ocasionalmente cursos em ofi.cinas de msica,

festivais e encontros de Educao

mmcal no Brasil. Atravs desses cursos de curta durao, estud.antes de msica, atores e
danannos tm

Mo

a oportunldade de

venciar na prtica a experincia pessoal e indescritvel que uma 1io de Rtmica


mm@m- Rtmica est voltando a interessar artistas de todas as reas.
,l{lkm disso, o estudo do referido mtodo est presente nos contedos programticos e ementas das
6fhnnnWilhimx

didaticas dos curculos de Licenciatura em Msica e de outras reas, como a Dana, o Tatro

milffi[m@ Fsica. Em 2008, na Faculdade de Educao da Universidade Estadual de Campinas, foi defeniffi purJose Rafael Madureira a primeira tese de doutorado realizadano Brasil sobre a experincia potica

fl!

Ertrnnmnlrrz

de Emile Jaques-Dalcroze.

,{Wesar do grande interesse pelo pensamento esttico-filosfico de


Jaques-D alcroze

por parte de artisrm, M Brasil nao h escolas especializadas no Mtodo Dalcroze, a exemplo dos Estados
Unidos, do Japo
iih,rMtxns pases europeus. Mesmo assim, as ideias deJaques-Dalcroze continuam
a inspirar professoEm recentes artigos publicados por pesquisad.ores da educao musical no Brasil, h uma
lmmryflao em demonstrar que o Mtodo Dalcroze, um sculo aps a sua criao, deve ser resitado e
rmnffimmihriros.

mmmolhndo Penna (1990,

nhM

73) propoe que, na escola, metodologias adequadas para a musicalizao de

rtesde as sries iniciais, acompanhando toda

t,ililnrin'rlfrmrnrreq

a escolaizao, poderiam

se

constituir "redirecionand.o

dos mtodos ativos", considerando a realidade brasileira. Santos (2001, p. 7) apontapara

m Em,a atualidade da crtica dalcroziana, chegando a afirmar que "nunca fomos modernos ou escolanoM6L e que "zonas de ressonncia dalcroziana se instalaram nos territrios cnico-teatral e musicoterapumc mfrn epercutiram to intensamente no meio pedaggico musical".
J Fonterrada (2005 , p. l2I-122)
romummsffiera que ' a convivncia entre liberdade
de expresso e estmtura de momento corporal que garante
mmurnhdade do sistema Jaques-Dalcroze em nossos dias". A autora observa ainda que a ideia de estrutura

qedkum radicado na Sua, professor


fmiirm mro Brasi-l e na Amrica Latina.
llffiryqure

am educao musrcal

licenciado no Instituto Jaques-Dalcroze em Genebra e ministra cursos e conferncias na

ruPuBI l BUE^lrs

IuA'ssnBJlS uuEl{of Jod sopl8st Iguadrul EJtsanbJO Bp souaf,uoJ so'opztsq op anbJpd ou'so8uruop sou
'elslssE 'uceFlsnu plrdec

ep 'ouurd ap sopntsa

BrJrur 'apepr ap souu sres

'eulsnV Eu 'EuaI^ lu naf,sEu 'utunef arlnf a sanbuf salnfl o)1ns

IESEJ

ruo]

'9BT ap oqlni ap g Brp ou

op oqlg oxaurud 'sanbzf uueH-alrurg

lo)$ruil op)nwo{ a souv sott?wud :eggt-ggl

od-roo op BlIr?od urcu?rJadxa Erun v,Nd oraru ouroJ Ef,rsRru V Z' r

Erqo a BpIA

'apzprculoruo:rsd

lue sopBzllBrcadsa sruuorssgord a soSo8epad 'e3uzp ep no Ef,rs4ru ep seJossJord 'sulsrtuaurnl1sur zrud


ezorf,luq opot?hl rua ogSenpzrS-sgd ap osrnJ af,elaJo ru?qruut otntpsul

.er8o8zpad

seuv rue opurtsal I a

(oluaumoru a El6r-Iur) sauy tua opeleruqf,ug ura uuoldrp ap og)ua1qo u etlpqrssod puorssgo:d ogSuru:o; y
'sollnpB EIud opSesmordurl a olag1og 'BJIIuUU ap sosJno oruof, turssu 'epepl
ep souu s?r1 sop luBd e susupuc
a srud

errd EJItutJU ap sosrnJ ef,aJaJO 'erso8epad

essa urzd sa:ossa;ord ap leuorssgoJd o3uru:o; p soJtuef,

sredrcuud sop run opuas Enultuof, 'eruou nas B^l anb a '251n5 Eu zoJJIEC-sanbu[ rod opupury otntgsul
'odru8 EpEl ap
luJnllnf,olJos pEpIIuaJ u a oaugrodrueluof, opunu op sruntz sag)rpuoc sE opusJeprsuoJ

'a1sap ogSrqE^ear Brun ranbar apBpllEntE Eu azor3lEc opot?htr op og5z:qdz z anb a odurat nes ap er8oloapr

up opuu8ardur ? opol?ru opol anb osuasuof, urgqruul ?.1yX olnl?s ou ezoJf,leq-sanbufl.,ru1rsr^aJ,, ep apzp
-rssaf,eu E Iuof, opJoJE ap oErsa saropusrnbsad solrmu eS '..sepepuouos sE urof, a oSsdsa o ruof, 'oJlno o ruof,

'oudgrd o8rsuoc onpl^lpul olad,, seproalequlsa

sag5ela.r szu oruoo rurssz ,e)rsr-rru Bu a odroo ou atuasard gisa

WtffiI5- muda-se

com sua famlia para Genebra, Sua, onde continua tendo aulas particulares de piano

rG@da numa escola privada. Dois anos depois, admitido no Colgio Calno e no Conservatrio

fura

onde obtm prmios por suas composies e recitais. Em 1881, compe a opereta

'![f?m:i

ln Soubrette,

representada no ginsio. Suas primeiras canes sero bem recebidas por seus colegas membros da

Srno"rerfrnde

de Belas-Letras. Termina, em IBB3, os estudos secundrios e participa em representaes teatrais

{dililnrr! afllor,
mmDEo

de

realizando uma tum pela Frana. Ingressa na Universidade de Genebra, onde permanece por

tempo.

rm{-I889:

Viagens e experiencas artsticas

ffim [8E+, segue para Paris com o intuito de realzar estudos musicais e artsticos com Gabriel Faur, Albert

Mffiffi, a convite do compositor e regente Ernest Adler, viaja para a Arglia para reger uma orquestra de
m!;mdc Vaudeville. Em contato com a cultura local, toma conscincia do significado do modelo aditivo da

i miim na msica

rabe. Apartir do reencontro com o colega de colegio Raymond Yalcroze,adota o nome

rffimao de Jaques-Dalcroze, emprestando e fazendo uma pequena modificao

no nome de seu colega.

iffimmo seguinte, retorna a Viena e admitido na Academia de Msica, onde realza estudos de harmonia,
{@Mlmeporto

e composio com vrios maestros, entre eles Bruckner e Fuchs. Em 1889, retorna a Paris

merudar

com Mathis Lussy, que se dedicava aos estudos das leis da expresso e do ntmo musical. Lussy

@@Er forte influncia na da do futuro criador da Rtmica.

iiffil-I909: lncio

das atividades como pedagogo

rfu

[89f , Jaques-Dalcoze retorra Sua, onde convidado a participar da Academia de Msica de


r@mbra como responsvel pela cadeira de histria da msica. Realiza tambem conferncias sobre histria

hmrSca em diferentes cidades da Sua francesa. Em 1892, nomeado professor de harmonia e solfejo
wrylmrrrr

lffiupre

no Conservatrio de Genebra, onde d incio

rm educao musrcal

a experimentos que

culminaro no seu novo sistema

35

IueuBI^l eue^lrs

'otnlusr{ o uaJEqsal sErllap sapBpgotnE seu]:/za}


IErpunu ErIanS EJreuud Ep oEsoldxe E a
'opunur op saslzd souy^ rua ezorJIEC opot?htr op oESnJrp BIad

nErelleH eP olnlnsul op ropBpunJ op auolrl

langsuodsar 'scrurqqrnA ezorlluq Jo IooqJS uopuo-I up ogupury Bp oue o ?

'gT6I 'sarpuo-I ruA

.sEInE

suns

ap urudrcruud rrapU8er6 fluQ ap urqueduro3 Bp souuulruq a ossn6


IBuoTJEN ortsJ op erquedruoJ Bp seJote
w sBpol ep selsltrv 'sleuolf,Btr-Ietur sepupuqelef, sBJarultur satuasard opugts 'I I6I

sela aJlua 'opunlu op sauzd

Iue af,aluof,E nuJa[eH rua Ef,ItutJU ap o]ntEsul op ogSurn8nuu V'EJqaua, ap epzprsJaruun qad DytD) suouoH
Jolno(I oPBaurou A 'ou9lE^JasuoJ ou IEllUo ras u ussud souu azop glu su5ueqc urud ucnutyg Ep ou6ua 'oF
O

-glouoq .rossa;ord ep o]nlll o

aqaf,eJ apuo

'z:qaue, ep olJgte Jasuo)

oE BrJunual

wlutlld

azoropq-sanbuf'016T ura

pp opsupdxg

b t6 t -0 t6

'EquEruelv Bu 'nEJallaH rrre


.Ef,nu1IU
Ef,IrutJU ep otnirtsut run ep og)euc u agdord 'uepts{rel arq apuperlos Bp ropzpunJ ,urr{oq
JIo A
ep o95r31nap ap orau atueuodrur run nourot as anb ,snwUttttld taelawqlt{d a7 an8uqrq Etsr d Ep orerur-lu

o-rraurFd op op5ucgqnd e
u?s EIun urn8nuur

'/06I

na:atuoJv'606I urE.udo:ng ulad ecrurry ap opot?tu nes ep sagSu-usuoruap ap


rua 'azoJJluq-senbzf'nuralag ap erdoln Eu gJuurrulnc anb 'aprzrruu Esuatur e E r]
'erddy aqdlopy o)1ns ropzuaf,u o tuof, oJtuof,ue op oue o
? 906I

-EIJf, EIun aP oIf,IuI o Ef,rElu oJluof,ua assE

'sEIoJse sEu
Isf,ISnu oulsua op EruJoJr B aJqos opuuJoruau run utuasardv 'Jnalos

op5urcossy Ep Iultsnhl oulsu ap ossar8uof op

'06I rue 'Edrf,ruu4

so5;n5 soorsr.t6 sop

'secrsg8upad sulsodord a suuaqof,sep

sens sounlB so urof, ruluaurgadxa vmd lercadsa ?ssBlf, Blun aJqV 'EtItulJU B aJqos surapr sEns opuodxa ,esac

-uu{

u)1n5 Eu sEIJU?leJuof, ep alJgs Erun ap zdr:ruzd

'206I rug

'ErrrloJ Jzruol e eSaruoo uJrrutJg ep opot?ru

nas 'su^ulpnE sepBplnJBJ sEp oluelur lo^usap o emd sag)e8ttsa,rur suns Erf,rur
op rotzpar ourof, Br{lEqEn '106I

a 2ss1/ls ua

anbsnl,yolleutof

ap:ruzd y'edorng vladazonleq-sanbufap sag5uu: sup og3u8lnup elad


'oJarlE{ EurN Era o3rls}trE oulugpnasd olnc .acu:u15 BuuV-EuEI^[ Ef,uII

larrgsuodsar apuur8 B gJas EJoluEl

EroluBf, E ruof, '668T ura 'as-usuJ 'allla)O,l ap uolw)npE,l la sallsnry sapu7 sa1 oB:gw o opzcqqnd ? '868I
ussed '968T ur 'lrf,rsnru og5u:npa ap

url'2puDwo.t

zssms Dy2p

zl$fiil altazv, al lvutol op rotBpat

ras

MI5LI950: Retorno a Genebra e fundao do lnstituto Jaques-Dalcroze


l(@rmmr:rno

do pedagogo a Genebra marcado pela inaugurao, em 1915, do InstitutoJaques-Dalcroze. Nos

ffiils prximos anos, so publicados os dois volumes do seu mtodo de educao musical, denominados La
ryffimmqur

I et Il

,iqfhMtuSue et de

enseignement pour le dveloppement de I'instinct rythmque et mtique,

du

sens

del'harmonie

l'quilibre des mouvements etpourlarg,+laisation deshabitudesmotnces. publicado o primeiro

jomal Rythme,do InstitutoJaques-Dalcroze. Em I9l9,aRtmica introduzidanaGrand-Opra


'ilimrrmdo
rr&Mr,ls" atravs deJacques Rouch. No ano seguinte,Jaques-Dalcroze ministra cursos e conferncias na

fua

e na Blgica. tambm o ano da publicao do

i&nmmfrnira

l|lWMill

e a educao), que contm ensaios

liwo Le

rythme

,la

musque et l'ducation

(O ritmo,

cticos escritos por Dalcroze entre 1B9B e 1919. A partir de

5fli mtodo de Rtmica passa a ser utilizado tambm no plano teraputico. Em 1925, uma conferncia
responsvel pela difuso da Rtmica nesse pas. O primeiro Congresso Internacional de Rtmica

fuaM

unr Gmebra acontece em1926, acolhendo as mais destacadas personalidades da Europa em matria de
m&ffie,Fa musical, com

a presena de representantes de 12 pases. Ocorre a criao da

Unio lnternacional

r&Mrfussores de Mtodo Dalcroze (UteO;, tendo mileJaques-Dalcroze como presidente honorrio.

imroo
6pmmr

ser substituda, em 1977,pela Federao Internacional dos Professores de Rtmica (Fier). A

de 1928, a Rtmica comea a ser ensinada regularmente nas escolas primrias de Genebra. Em 1929

[lMmre-Dalcroze realiza uma turn pela Alemanha, Pases Baixos e Sua.

O Conservatrio de Stuttgart

tffiffi&mmha) introduz oficialmente o ensino do Mtodo DaLcroze em seus cursos.

Essa

4h-lrm'rp

Em 1930, a Sociedade

fundada no Japo e, a partir de \934, a Rtmica ensinada oficialmente no Instituto Real de

@hmaa da Sucia, em Estocolmo. De 1915 at 1934,7.253 alunos de 46 nacionalidades so educairdnqmndo

-rrtodo Dalcroze em Genebra. Em 1935,Jaques-Dalcroze recebe o

ttulo de cidadao de honra

&rtGmehra- Na ocasio, foi-lhe oferecido um lbum contendo 10.500 assinaturas de alunos de Rtmica
mdffimdras nas instituioes do mundo inteiro, onde seu mtodo foi aplicado. No ano de 1936, acontece o
ilffiraur'@ Congresso

Internacional de Educao Musical em Praga. Jaques-Dalcroze designado Doutor

,1furus 6orsa pela Universidade de Chicago. As demonstraes de Rtmica e turns pela Europa
ffiqPrir'smm

de acontecer com a ecloso da

cm e:cao musical

e Amrica

II Guerra Mundial. Em 1945 acontecem importantes eventos

para

tusuBl/t{ BUB^llS

'Etexof, ogSuuuP
sJnllE P zo^ B J?lsn[B E

luEpn]$ o urupnfu nb ofaJlos ap seJru]?l setral

'sorBsua e ospgplp
IBUlEru 'sosrpgrrad lua sopBlrlqnd soSruu

E era1ar s EJrsBru

eu :zo^ Ep op5uolu no ogjpuotul

,sor,[l rnlJur mrSgSupad onpord


Bns

.oE5

-EJnPa e e aTrv 3 'Ef,rs[llx B atqos solueruEsuad snas na^eJf,sa szoJJIBC-SanbE[,Bp] Ens E Epot aluEJnc
'sEf,Ilulu suqf,rBlu e
ooEiuuolul ep solf,lJJaxa 'saz[Ef,o ',.eprruruu Ef,r]sgld,, e ured sEr^EIEd ruas sagSupf, 'ouzrd
zred zc[u1g 3 EJu]4u ep suJnlulunu sopnrsa 0

'solrulH sopruse e szrpolaru seuanbad opurf,Etsap 'soJpgplp

sug u:ud azorcpq-sanbufap og5npord z urgqurur apuur8 a 'ucod9 ussau edo;nE Eu tuuLuoJo anb socrlqod sol

-ueurlJeluoJu so urud ortluluasardar'ocr8gr1

'116I tu zlsoduroo
7puDutu

2ss1ns

;;il?rvJ nas olad sagirsodruo: sens sgu luttuJeJrp run eluasa-rdar


eSad 'ursanbro urBd sanb8o,q suorssatdul'oEJa ap selsal sE atugJnp (esacuur; e51n5)

eu sEpElnJaxa uzra anb u:lsanbro a oJol 'BlsIIos

e-rud

srcqguled szSad aluarupn8r sgdruoc

azorcpq-sanbefl'sag5uru-rog su]urlsrp ruof, eJarrrgJ ap Ef,rsltru urud sag5rsoduroo a ouurd ured olos se3ad ap
lu?lE 'sElEluBf, sougluJo 's?llns'soua3uoJ soJatulur urof, Eluof, ur?qurgl lollsodurof,
O 'soug 91 suuadu uqup
opuenb ulsoduoc oJ lnilqnos, try EclruqJ-Bradg u:raruud un5 'seradg sgduoc ru?qruut elA .Equrualv Bu e
uSuzrg zu'e51n5 Eu szprf,aquo3 ollnru ruBJef,U sagiuec sEnS .azolJluC-sanbuflap sag)moduroo

sE

suJtrrqur oES

ucrSg8upad a luf,rsnu op)npord

I'Z'I

'o5arapua orusetu ou epuru 'epeppz euald ura Bnurtuof, otntpsq


assA .azoJf,lzq
-sanbef o$upun4 E Jeuolf,ua^qns a :r8uqe vmd o]ntrlsut nes ep epas-orJlJrpa o urduroc ErqaueD ap opetse
o'rua8uuauror.l Bns ruq 'ezoJf,luq-sanbufapru .E]qauag rua.auour ,06I urg .uruul
[ {uErC ]otlsodruoc o
aluaprsard oluos opuat '816I ura Bplntusuof, ? ezo-rf,lec-sanbufog5zpund
sElof,sa saluulrodurl slEru sEP

v.soplun

sopE]sa sop Bf,rsrru ap

EIIrn ouroJ Eprf,r{uoleJ 9 anbrol E oN ap lrsnWJo


Iooqls ezo:rlleeY'pueJJa{
ezorJleq-sanbef'161ru1 'seuy-sulag

-luotrlralJ 3p apuplsJa^Iun ulad DShD) suouoH rotnoq opuu8rsap


e Ef,IsUIA[ 'EJn]BJalIl rod erqauag ap

apuptf up orur3rd o eqaJeJ 'ouz oturxgJd

ap olnll1 run slsur 'auuesnu-l p apBpISJa run ulad 'eqeJeJ

o51

al[ 'zor]luq-sanbufap

'rsnr3

suouo]H

rotnoc

orJgsJe^rup u6g o relalsa;

+@Mmnnmm rmportantes deJaques-D alcrozea


respeito da Rtmica esto reunidos, em forma de ensaios,
fuvro
t-e rythme , la musique et l'ducation, publicado na
ryeumdlo
sua em 1920. os livros souvenir; notes

mMmffi
lmm M
*flMus

[Lembranas, notas e crticas), de

\942, La musique et nous: notes sur notre doublevie (A msica


sobre nossa vida dupla), de 1945, e Notes banoles (Notas
multicoloridas), de 1948, contm

'c am,arismos

de Jaques-D alcroze sobre msica e sociedade.

Proposta pedaggica
u-3

compreenso music al atravs da interao mente-corpo

Dalcroze nasceu da observao das experincias realizadascom


alunos de solfejo e harmonia do
(ffilmnr"amrio de Genebra, onde
Jaques-Dalcroze comeou a lecionar. percebendo as dificuldades rtmicas
'dh'rc alunos' Jaques-Dalcroze concluiu que a falta de ritmo e compreenso harmnica dos futuros msimha do fato de experimentarem a audio somente no momento
'umpm'T
em que deveriam escrever. passou,
umltMrmnrdm

rw0r' a considerar a musicalidade puramente auditiva,


sem a participao do organismo como um todo,
MmLrr, Emn.

musicalidade incompleta.

A panir dessas concluses, comeou a elaborar uma srie de


exerccios para sanar as dificuldades dos
dhmums os exerccios buscavam estabelecer relaes entre
o movimento e a audio, os sons e as duranrq
'i'l
6:empo e a energia, o dinamismo e o espao, a msica e o gesto (Jaques-Dalcroze,
1965 t1920] ).
o primeiro dos exerccios de Rtmica fazer com que o aluno
se familiarize com os elementos da
[hry mgEm musical atravs do movimento corporal. Por outro lad.o,
atravsda msica, o aluno recebe toda
lruumm educao que passa
tanto pela experincia sensrio-motora, quanto pela experincia

ttt@'@

esttica.

lffihui@uegrs em educao

musical

ruBuuI^I BUE^IJS

'rr{ ulad EpEtrps Btsr sr .(outru

EUJnlsoJ BI3 a sElEIpauI oEs EJololu oglnpuJl Ens e ruos op


, oES sref,rsruu surcu3uadxa sp.rraumd se anb ap

o)

0+

2w111{2-I o

oEldeilad e 'eSuuuc v eJed 'EJolotu ruepJo ap

ordlcuud op aued azoJf,leC_sanbvf.euerzot:l1ep zr8o8zpad zp

oJluef, o ? EJIIUIJU E 'Bf,Islttu ep ogsuaardluof, ap BrruoJ EJreuVd u

zulotu urcuguadxa z anb opuelrpalJv

E)IlulIU I '' I
'og13ar BpEl ep

ouglualululsul o oluof, rursse 'rzlndod urnlpc Ep solueruale opuezrlrln'luJol EJnllnc r opuzlradsar ,ogSznlrs
epe) e oPerdepe u fas anb ur?^uo] 'sesu]xa soueru sgrpoleru a salduls suJnutu segsr^rp ap opqued 'u,tssar8
-ord urapro 3p Js

oJllgplp luualurx

a^aC 'sounle sop epuptssaJau E ruof, opJof,E ap 'rossa;ord oudgrd olad opuroqzla ls a ap
'soudgrd sru3rsnut soluaruzsuad so reuorcrodo.rd srud .op5usnordun ap sotcadsz so a

Izf,o^ e o^EIpnE olueruzur?tl op soloadsz so 'oluetutaoru op ptf,u?gadxa e ,oluelrod ,rqduraluoc

a p opol?tu

op opSuztlun y'og)usuordufl u a o[a;1os o 'Ef,fluru e oys ezoJr,leq opo]?htr op sErrsgq sEtuaruBJJaJ sot sV
'sounlE sop srEJnlln) a srur)os

sag)tpuoc sP 'ur?gruul 'el-Vdepv zcqdrur ossl 'Elsap og3zlouar tuutsuoJ ulad rossa;ord op assaratur urn
assa noq anb a'spd EpB) ap sz5ueu: sep sBf,usIratJEJEf, sp epetdepeessoJ Ef,rrutlu z ,sordlcuud so soprpualua

za Eurn 'anb azoDpq-sanbzf oudgrd op olasap Era 'luf,rsnru og5ucnpa up oduruc ou upucqde opuzn
'XX olnf,?s op oIf,IuI ou udornE eu ogSelnrlc apue:8 a,rat anb 'orautrll,{42J
Etsr a Eu sopEtEIaJ 111EJ9J surf,
-u3l-radxa a sorJ}f,Jexa sassep sotlnN 'odru8 EpEl ep ef,rtslue apepngroadse E e sounlz sns ap apgprleal
opJoJE ap soro-rJJexa JBJoqBIa e ururussud 'BJuxlIU p sBInE szu Epr^t^ urou3uadxa up

ep sounlB 'sElslJlurlp

sg

luud

tuoo

z ,azo:cpq_sanbuf

'sorfssarSord sorclcraxa ruoc rtn8as E


IEnuEu run ap opl]uas ou'opol?tu tun aluaur

-eudord noxtep sou oEu ala 'soJltgplp soruepeJ sun8p a 'ucrSg8upad ucp-zrd uns s ered sztsoduoJ suudgrd
sag)tsodruoc ap au?s Erun ap urgp'er8rruuruulp p a e5uzp p'Ef,rsqur p opSelar ura ocrSgSepad-ocr1g1sa oturu
-usuad nes arqos ruatal;al anb sotu:sa ap apupuuznb apuur8 Erun opexrap Jat azorJleq-sanbuflap rzsady

rwffioom

a experincia isica' Ele


observou que os movimentos naturais
das crianas

naruralmenre elemenros da msica.


para vivenciar a dimenso
temporal da msica,

lffi::_.::::::-T

andar, correr,

o corpo passa, enro, a ser um meio

podendo a Rtmica ser entendida


como uma

da atividade motora por meio


dos eventos musicais.

demmrlz exige no somente a participao


do corpo, mas tambm da mente,
pois uma escuta ativa

ffi::::,:-".-rtmica.Porisso,aomesmotempoemqueafutmicaumaeducaomusical
qrencncla corporal'

umbm uma educao corporal


atravs da vncia musical.
os exerccios
exRrlrar a
rempo-espa o-energia, rdao
essa inseparver naIIIUSICA
msicaEe
-retalo
o,*T.:j^:r,r^"rar
mol'imento corporal utilizado
como meio de sensibirizao e
experimentao no somente
mnrq ds todos os elementos
da linguagem

K' as estruturas harmnicas

musical, como a artura d.os sons,


os intervaros, as notas
e cadncias' As lioes de Rtmica
visam estaberecer

entre ritmo musical e expressidade


do corpo.
'dmiliilir2 propicia a integrao das faculdades
sensoriais,
lg|Es[o,

as relaes entre

afetivas e mentais, favorece a


memna e
a cnatidade o professor
no deve perder de

um$ mesma no consdi um


ffi:::::::.:::.:.:..:".:.,,",",a
fim, mas um meio para fazer

&

sta que

a
a

relaes, um caminho para


a ed.ucao

elaborar sua aula, deve cuidar


para que o corpo se transforme
em instrumento que aduza
os
m,srcais' Assim' ao caminhar,
o aluno dever buscar a economia
de gestos, observar as tenses
s dos msculos' a regularidade
e continuidade do movimento.
Esses cuidados sero
qv vr
os lrtLJrltLr:
mesmos
@r*r,fnur,^ necessitar
ao executar uma obra com
seu instrumento.
apresenrar os modvos musicais,
as vozes que se relacionam
e se oculram
LAIN NAS
nas
kT::'::-::::dar a perceber os modos da
escala, as tonalidades, alm
de trabalhar as frases musicais
e a forma,
;os' divises rtmicas, os andamentos,
as articulaes e as dinmicas.
o aluno vencia esses
; atraves do caminhar, saltitar,
pular, coreografando as formas
musicais, ocupando o espao e
Todos os exerccios so realizados
num espao ampro, possibiritando
o mo\,.rmento e
33:::::
- os alunos reagem aos impulsos
dados pera msica, que pode
ser tocada ou cantada.

*l,e1,o

musical

ruPuBI,\ EUE

ITS

opiuslnd Erun ap ortuap setou sep ogjurnp s rarar{uof,ar ErEd sorggJ8 sol
I
i
[-aporu soJ]no ep auas erun a 'sEJuEJq a sulard ,,ser{uqarse,, ,su8uoy a suunJ ser{url ourof, sor{uasap ,tu?qruzl
'as-ururqdy 'sepupl^Eu suJtno eJtua ,setou ep .Ei{urpuosa,, Burnu ruEtlBJ anb sutou se aqcuaard .Erpolaur

,ogtug

.sotgcsa soloqruls
ap orau :od ossardxa gJs
,Ep oluerur,rour o ruztuasa-rdar anb sooggr8 Equasap
'sluaurlouslsod 'anb lurodroo oluetul olu op s? EJIB 'ouurd ou szpuf,ol ops anb saluepuaJsap a saluepuaf,su
ounle O .o^rlEIaJ .otuuuod ,9 o[ay1os O .BJn]lE up atuapuadapur ,erpolau

surpoleu

sE Jaf,ar{uof,eJ gJa^p

Bp of,Ipqleur ol{uesp o Jf,I{uo)eJ rue etsrsuof, anb ecugrd Brun ep auud o[a;1os op zrcu3uadxa

'uorsg urouquadxa
u e E Ilrpnu zrcu3uadxa B ejlue og5uralur B JEJsnq es-e^ac .op5alp ap se3uepnur sep s?^Ertz sasu4 se opuuJ

-lpq

'sagSeslnd se a sossudruoo so opuuf,Jsru 'sotsa8 ap sopuquudruof,B oEs soJrrutlJ e soJrpglaru sota;1os ap


Brnlral e 'og)eldsar u ,lecorr oEprrdu e,ogleugeu .otualur optano o a
lo uasap

sorf,I3Jexe

sg 'ogSerard-relul

Ea

ounlE o anb o[a;1os op s? EJ]E A 'ogssnorad ep soluarurulsur reoot a ra8ar teynonsa8 'as-ra our lEtuEJ ep
.u[as
Jel e^ap ounlz O 'otFcsa op satue ura,r p-rodroo
no ,opBSrlEuB a oprl Jas
IEJo olay1os o

apuptururodo
ap sluE

opl

Jas

a ap anb

'ola;1os oE EJIIuIJU ep sordpuud sop o@ucqdu Bu lsrsuof, ouurzorf,lup olaqos

ofaglog

Z''I

'og5esnordul uu a o[a;1os ou
sopEI{PqEJl o9Jes lu?qtuEl srcnb so 'Ef,Isnru Ep sotueurele setuelaJlp so rztuasardar ap alardrgturpossa;ord
oE af,aJaJo anb sapeprnqrssod

sulad'zctulJg ap EInE euted opunbapu srutu otueurrulsur o 9 ouurd

'op)q upm u upuaard-rns

es

ounle o anb erzd 'srrf,rsmu soretu so^ou tuof, sorJlf,Jaxa

so rusrrrordurt ardtuas a^ap JossaJord o 'ossr rod 'sopezrlzruolnu ras ua^p opu soluarut,rour sO 'odroo op

sauud sEJlno oruof, rurssB 'suu:ad a soSurq aJlua oSurcossrp E JEr{lEqEJl ajueuodtur a 'sorouos solnu4lsa
sop s?^EJtB:ossa;ord olad sopup sopuuruol soe lSear gJr ounlz O .eFglafun u ,sag5alp sE ,EJntlE ap soueld
so opugpntu opuroldxa ras usr:ard oSedsa O 'otueurzpue o raprad ruas.soputrulep ofedse a odurat urn
ep oJluep oprqylnba a ogsrcard uroJ oluaturlotu run rz]aurocar a radurorralut

? ep ounp o .JaJJof, oV

I-I -

ffifgplln

lllL

fuerccios de solfejo

fl,'lgp de notas

2,

a-r-'
.-- ,--

llv
, ,,l.
J

\ZY

=f,
--lr---lr---l
_llllr

Drmdo de notas: escreva os d.esenhos


das notas oudas
2

S continuar o mesmo desenho meldico segundo


sem o nome das notas

as notas propostas e, em seguid

a,

carrtar,com ou

{l

,a.
r'
,' \

\l

T-----

ul

(continua)
llfltmiliugneras em educao

musical

4i

ruBuul^l euE

lrs

,+

'lsuolE o[a;1os o zcEerd oEu ounlu o


Ju]ueruale otaylos p oue orrrnb o
'orusrruruor) o ured
aquruuc
?re
uJoqu 'lEluapllo zllPrua EJIsrlIu aP oFqrradar op suxaldruof, szrpoleru.ru[aJ1os B opg^r]uef,ur
,olaJ
? ounp 6

1os ap sopu)uzzrr slElu sla^Iu sol.I 'saspd satueraJlp ap eJollloJ op e snuuJur sag5uuc oruof, urrsse ,rossa;ord
olad supuuo sBlpolalu Iua alslsuol olag1os ou opuzrlun ouglrada;
o 'szJrpgleu a sgf,lurq spJn]lal sB ruoJ
aluarueauellnurs sopuorlz;d ops rossa]o:d olad ouerd ou suppf,ot no sEpEtuEJ serpoletu
sep sossuduoc so

IIra JJsp anb

'sazo^

acug8ar ap solsa8 so
senp E Brnrrl ap sorf,JJJxa rua BlraJrp a zpranbsa soprrr sB opueu
-JellP'Bpluuep BrnlP uras EJIlullI EJnlIal u ecnerd ounlu o 'Ef,Ipglau uJntrel Ep
oursua oE atuaureleluJud

'sutulnb szp ollrJ o opuuzrlrln'alueruu^rssaf,ns


UTISSE

EIBJSa

oEs

'e

a JoIEIN 9d e JoIEI^I IoS 3p ele)se e urzd uprn8as ru opuzsszd 'roreyrtr gCI ap gras
e
o[a;1os ou uprpuardz
'sarrulc sBnp sBu rz[a;10s e apuardz
ounlE o 'orJlur o epsec .e]uaruEeusrlnurs sBpEruasards

BJreruud

y{ ep a los

ep sa^Elf, sE 'eluallrJoualsod 'ffr{uq sEu sEtou sE JBrluasep JqEs a Jef,ar{uolal p s-EtEJJ

B]f, Eurn JEluaf,seJf,u

rod uprugap
e^aJqlues

'opnl,ro, 'uas 'uprn8as ure arJoro urnzd up og3npolur 'Er{u{ Ef,run Eurn ep oreu
V

I ElPolsru Ep EJnllB e soonod

rp opuruud

soy

'Erar.{JIoJ E a Erurulruas E urud opuuiue^B .Eruru-nu


Ep a

'sBf,tur1]' sern8g sup aluou o urapuardu sounlB so eduta ussap srodap tueruos

'9661 'anbrsn11 ap sasro^auag salol sp uortur?p?J :aluog

+r+++1++++++++++
)

******+l+*********
II

+++++++++++++++

+
V

sorBIJ sou orf,u?lrs DZul e soJnf,sa sor{u3sap so JalEq no IEIB{


(o2snpuot

7'7

.'

onhg)

trmprovrsao
dava grande nfase ao aspecto da improsao no processo de aprerudbagem musical. para
ele,

vocal, quanto a instrumental ou corporal deveriam ocupar um espao nas lies de msica.

hb

parece que a faculdade de improttisar deveia ser cultryada desde

Fwerc intrl ensinar uma tcnica a algum que no tenha o desejo


Pesmt muito belo saber expnmir as daas dos outros, mas
f,elrtPos em tempos as suas
d$

o incio

dos estud.os musicais.

de se seryr da mesma para um

fim

precso mesmo assim saber exprimir

d.e

prpnas ideias. aqttes-Dalcroze, 1948, p. 141, traduo nossa)

mpmisago o momento criativo em que o aluno demonstrar suas prprias

ideias musicais e os

que foram assimilados a partir da experincia. o momento em que o aluno se toma compositor e
o momento da sntese. A improsao no acontece somente aps alguns anos de aprendizagem,

aula' como consequncia do trabalho realizado. Portanto, o professor prope exerccios de impro-

rye orrespondam ao contedo da aula, por meio de atidades vocais, instrumentais

e corporais.

,#e Pobihdades de expressar os contedos aprendidos so infinitas. O aluno iniciante,

por exemplo,

gestos pode expressar o balano de uma cantiga de ninar ou diferentes figuras tmicas, pode res-

flmmr\?mente

a perguntas-respostas de uma melodia ou, ainda,

improsar cantando figuras tmicas

os compassos vazios de uma cano. Essas mesmas possibilidades so realizadas por alunos de

mnis avanadas, porm utilizando instrumentos musicais. Coreografias e performances apoiadas em


so tambm criadas nas aulas de Rtmica.
@m'mpo, uma vez convertido em instrumento musical, deve poder expressar os elementos da msica,

' melodia, harmonia, fraseado e dinmica, por meio do momento e da expresso corporal.
Mfrm, importante ressaltar que a Rtmica pode ser praticada por pessoas de todas as idades. dirigrda
profissionais e amadores, e muito apropriada para uma formao de base para amsica e a dana,
[rsmrhm aconselhvel

na formao de atores. A Rtmica apresenta grandes resultados nos trabalhos

ligados psicomotricidade. H escolas especializadas em Rtmi ca paraalunos com necessidades

educao musical

45

ruBuEI l Bu?^lls

9t

'solnultu , E JolJadns Jas a^p oEu EInu Ep oErnp


,soug u
V'oldruu ofudse ure
B ep
oquznaduq3 :zpun3as

aVVl: exreJ eu se5uuur ap sodru8 ruof, EpetnJexa ras erud epusuad

lrz5uquq 'sedoleB'JEtItlES 'la.uoJ 'rupue :ulaurud

1o3 a

- oqleura

sauud sunp tua Eplpl IP grsa BJ*uu ap BInE ursa

mrullu ep EInv I'b'I


'olualul^our o uel{Iqlssod anb 'starrglroJuof, sednor urof, soprlsa
anb atuelrodrut ? ur?qrueJ 'srunpr^rpur sag]zsurordrur

sE

sBInE sE ruz)areduror sounlg so

a so BaloJ sorf,IJraxa so urud o)udsa op opJu:o1dxa e

.s?loq
opuzllllqlssod 'qdue les 9r^ap BInE ep EIBS V'sagSuluasa:dar wns su rznsnp ured sulg a soiual
Bq'sEpJol ouroc solalqo uroJ ISzra]ur urapod sounlu so 'ogSesrrr.o:dul z e-rzd oruoo Bf,nulJU ap sapupt^rle sB
.suloq

ered

oluzl '666I a 866I ep souu

sou 'uJp5 uu 'urqauag rrre azoJJluq-sanbef otruusul ou ope71teerorSgtsa urn

eluEJnP EJolnE elsa rod EIIaJ oESe Jasqo EP llrud u szpuldsur ruz.rog ln$as u soruodord anb sapupr,rne

sy

'EJrSBtu Bp

s?^BE e zJrsBtu e vtyd opieonpa zurn .odrual orusetu ou ,9 uorunyg s anb aluau ura arduras opual .sounlu
snes ap sePBplssaJeu sp urupuodsar:oc anb soIJIJJxe lzuf, a^ap Bf,rs4ru ap rossa;ord o 'Bruotruur{ a olaglos ap
sounlB snas ep sEf,IlulF sapEplmup sB JEUBS ered sorclcraxe nou3 azorcpq-sanbzf ouroc tulssv 'a,rur anb ura
oruap azoDpq-sanbuflap socrSg8epad so]uaurusuad so recqdu ered so,utsuo soraru JEJSnq a^ap
epBpIIEJ Ep

o 'os$ tuo]
ap og)ncaxa E luaula EJaprsuoJ Eupltlrf,EJ anb o .sulsruurd odurat otusaru
oe oEs uf,Is[tlu 3P saJossaJoJd socno4 'souulzoJf,lup sordpuud sop oJ]uep sopeJoqela o,nssarSord o[a;1os ap
'sorf,!f,rax

soJ rl rrrau 'uctu1ry ap sBInE se rvzrlvd urud oaqucrldxa pnuzur no opol?ru run ep soruodsp ogu ,pserg

e^lo^uesap as a BSSaJdxa 'e^r^ anb odroc

og

o b.I

nB ap BIES

cofier, s altitar,

go,lop

ot; b alanor

se espalham pela sala e

caminham de acordo com os ritmos executados ao piano pelo professor.

sero improvisadas ao piano, contendo figuras rtmicas como duas colcheias para

o caminhaq

micolcheias para correr, colcheia pontuada seguida de semicolcheia para o saltitar. O galope

com uma figura rtmica composta de uma semicolcheia seguida de uma colcheia pontuada. O
, enquanto toca, cria frases com as diferentes frguras

tmicas, s quais

as crianas devem reagir

a forma de caminhar conforme o combinado para cada figura rtmica. E importante que as crian-

cemiem em crculo, mas aprendam

utilizar todo o espao, mudando

as direoes e percebendo

devem se momentar para no se chocarem entre si. O professor farvaiaoes de andamento para

hoVermelho
para as crianas pequenas, histrias em que os personagens ganham motivos musicais uma forma
esses motivos e aguar o

oudo interno. Tomemos

histria clssica de Chapeuzinho Vermelho

ereppls.
,dt

higria contada enquanto o professor improvrsa uma melodia com colcheias ao piano. Os alunos
a histria enquanto caminham na pulsao. Aparece o motivo de Chapeuzinho Vermelho em uma
com colcheia pontuada seguida de semicolcheia. As crianas mudam sua forma de caminhar.
rmprosando com colcheias. O lobo tambm vai aparecer num motivo construdo com a mesma

mmica do personagem anterior, mas desta vezrra regio grave do piano. Os momentos de tenso da
sero representados com acordes dissonantes, e podem ser os momentos onde a criana para de

ou correr e apenas escuta atentamente, voltando a se momentar quando os motivos reaparecem


Dalcroze d muita impofincia necessidade de aprender aparar e reiniciar um movimen[o
pulsao). O grupo pode ser dividido em dois, sendo uma parte responsvel por saltitar quando

o motivo de Chapeuzinho e outra responsvel pelo motivo do lobo. As vozes podem aparecer em

om educao musical

IUBUBI I BUP

[S
.aurouar
'roppfue.r-rE a or]saEru 'utsruerd
apuzr8 ap orralrsulq rousoduroJ
IoJ ur?qurut

.(8g6I-906I) rIEuEug s?urepsu

zr

'le^euf,e) p sEi{ulqJrel/{ sens selad oplJar{uot otrnru nof,g 'Elralr$rq relndod ecrsgru
ap rotrsoduro3
'olJf,eg p opof oruoc oplf,ar{uol tu?qruvt'(gOOZ-LO6I) z8erg zlaua4 ouaqly
solrpf eoouBc rotrsod111of, op oprtadu o 9 equrnflerg ,,

lad BpErua^ular IoJ oqluue oqurznadBr{f p Blrglslq


Ef,ru3?] Btun E sBpBttldE Jas rupod

Ef,rssglf, v'EeuEJodtxetuof, oE3rsodurof, p

oqluua oquznadEr{J ep orJlf,raxe o eMd

sEpBSn sBrepr sEtuselu

sv

olilDutv ol.lwzwdvq)
'epvzIeat Jes
red oldruz

ollnur o)Edse ep EtlssaJeu oEu e solnugr

B JorJedns Jas a^ep opu ElnE Ep opSEJnp

V 'souu

TB B ap BLI'9Ia exru,leu sounlE ep sodru8 ruof, BPutnoexa Jas BrEd Epusuad rog op)usr,rordur ap BInB ElsE

opSusr^o-rdur1

Z't'I

'srerlsanbro

soluuuu ap e so)tpglatu so^rlotu ap oSrIdsur ep lzrf,ueuuru


uluasa:dar opSaloo BssA 'opBJJru ou sopertuof,ue ras urapod a C) ap oturruoJ ura Vg erope,rur8 elad
ap supzr?p suu 'atuatulercrur .sope]uul 'UtuEJur Brnturatrl Ep soJ
ar rrru.roJ sof,srp so

'06I

0b6I

o so ured zrIIEllEuD s?urEPB oJtseelu olad supz-usanbro a supeluur-re ruBJoJ anb sagJuec urerasndruoc
.letuauuuoJ ercpvtet? zp .oqurnbsrC oaloJ
,ruqurn8urg sele aJtua 'sarotrsoduroo sun8p 'og)a1oo EssaN

sepeJluof,ue ogs

o]uepq 'adop8

'ot1es

'eqcrzu ap sorutu ruezrlun anb sag5uu: ep epuprugul Eurn


oB)DUDA

'sBrrp9lzur sBqurl sEJlno


a

otetu

so^Ilolu so JeJaquo3at esed u5uuue up aUed up opSuale sretu tutsse opuaranba.r 'oluoderluoJ ep BrutoJ

e escritor Chico Buarquel3 e lanada em forma de

livro infantilla. As ilustraes, que so do car-

Zrraldori, e a prpria histria, narrada em uma linguagem mais moderna,fazem do liwo uma fonte
para a criao de motivos meldicos usando elementos da msica contempornea. A perso-

(hapeuzinho Amarelo, por exemplo, repete a palavralobo vrias yezes

a. se

transformar embolo

o. A repetio contnua de um motivo musical inspira a ciao de um motivo

-{o 6nal da histria, a menina decide brincar com os nomes dos animais, falando
drago

ra "godra", coruja ra "jaruco"

mini-

as slabas de trs

e assim por diante. Essas palawas, transformadas em

musicais, podem aparecer na melodia em momento retrgrado, como nas fugas de Bach. Outras
de tratamento do motivo, como a diminuio e o aumento, tambm podem ser exploradas. O pro-

mprovisa ao piano, e pede aos alunos que reconheam os motivos meldicos inventados para cada
, demostrando isso na forma de caminhar. Em seguida, o professor improsa em uma deter-

tonalidade e, em certos momentos da improvisao, pede a um aluno que crie um motivo com

de um dos personagens, dentro da harmonia proposta.

.#13 Solfejo
de solfejo foi pensada para ser executada com grupos de alunos a partir de 12 anos. A durao da
mo deve ser

superior a 45 minutos. necessrio espao amplo para ser realizada.

Buarque o nome afistico do compositor de msica popular brasileira, dramaturgo e escritor Francisco Buarque de
nascido no Rio deJaneiro no ano de 1944.

tr, Chico. Chapeuzinho Amarelo.

12. ed. Rio deJaneiro: J. Olympio, 2003

.{h,es Pinto (1932-), famoso cartunista e chargista brasileiro, que tambm tem sido aclamado como escritor de literatura

em educao musical

49

ruBus] l BUB^lls

'ESJe^-aJI

a ble ue sagSESInd sE urBJJEru sounlE so otuEnbua B/g ossEdurof, rrra opuEJot .Exeldluo3 sruur epuprle E
JEurol EpuIE ePod JossaJoJd O 'oEiBaJ e oUle ap epzprJrdef, E ruluetunv v,Jed 'sopur sE trrof, EJo ,s9d so uroc
sag)zs1nd sE opuEJJEru ero 'urcugnba{ Jorzur
se

ruol soluurr our so as-ruzurellv

.serr{f,Iof,

srss rueleq soEur

oluunbua 'sztutulutas s?Jt oErutnJaxe'+./ osszdruoc ou 's9d sO 'ougu.ret rog opuenb eles ulad as-a^otu e

'opgulq -ro; ossuduro: o opuenb orlno o zrzd opul run ap 6uepq od:o: o ,szraqf,lof, sup o@eqnd B opueqJ
oluenbuE 'orf,IJrexa o as-aua^ur '.rossa;ord op osr^E rrrn y .opuBtnf,sa opls

-uaa:d suuled tualuq soEtu

sE

anb eonullr ogsl Ip E ruof, opJolu ap'(EuguJet no eugurq) ercu38ar ap sotsa8 urezv|sounlz so.Jzqunuuf, ap
rered uras a 'so)urq so tuoJ 'b/.a B/g sossudruoc auelle anb e)ad eurn otueurrutsur ou Bsmordrur rossa;ord

o 'osst oluznbuE '(BIaqJIoJ vpet vtvd ossud urn; sBraqJIoJ sep opSuqnd uu
:es sounlE

so

'EzaJntEu

pt

BIES

elad ruequruruc a urzqledsa

ap uSad Erun JEtnJaxa a rr[aJ1os ap EJor{ Eu E3[u]u EJntral E oEJEtrTrsEJ anb sorclc

.raxa ep au?s Blun sourodord 'suJllrr]}J sagsr rp

sESSa JEr{lEqB

$ ercd.sossedruoc

so soqurB urud olusaul o ulas

sossuduroc sorrucadsar sop seleqtlof, ap oJeur-ru o E-roqu 'suugrrret e surJgurq sag]uqnd uroc 'e[as rro'b/.
a 979 sossedtuoJ aJtua EpBuJallE g uSad v 'ouslrql eJollloJ op oJrlsrellE-rEf, orrtu 'D)2n) vu)roglol oE JEJOI
e:apuarde Eua^ap anb sounp ap odru8 urn erud sp^rlzuretlu ap EJSnq ep uruluud ln8as E sorJlf,Jexa sO

sossDdu ap D9upur?Llv

ffiprc

7.2

- Exemplo

de pea musical

para trabalhar
Mcrnancia de compdssosbindrios e ternarios

Fm:

Rivoal, 1990, p.8.

vLfl^AO
mrabalhar alternncia de compasso s 6/8 e 3/4 , os alunos se espalham pela sala, cada qual tendo uma
,de

boli-

borracha na mo direita. Eles trabalham em dupla, embora andem livremente pela sala. Enquanto o
improvisa em compasso ternrio, os alunos caminham em colcheias, quicando a bolinha no cho
pulsao da unidade de tempo (semnimas) e retomando a bolinha nos tempos fracos. Quando o
passa a improsar

em educao musical

em6/8, os alunos lanam a bolinha rente ao cho para o seu par. Eles tero que

5I

ruBuEI,{ BUE IIS

'oESElualunf,op ouroJ rulssE

'olnlpsul ou leuolssuord opseurroJ sosrnl 'sapepr^rre

'olpgplP
leutEtu a sEsrnbsd
sE a.rqos szpezrlznle sq5gu-roJur

ur?luo3

'6002 'tno :rua ossaf,V <qr.azortlep..^,..,tl//:d1q> :rua


.AZOUf1VC_Sa1VIruIJSNI
1a,r1uodsr6
.sag5ullqnd

se^ou arqos sagJuzrlente a so8rtre


otuoJ lurssu 'opunur op sasled salueraJrp rua sopeztleal sosrnf, a Bf,rrutlu ap sapeptauu arqos seppzrlpntu
sag5ururoqur eluasardy

'6002 'lno :Iu? ossJv '<urocragTT:dttq> :rua


la,rluodsrg 'anbtuqrlg ap stupu8lasua sap aluuorterrretul uortpr?p?{

- alc

'rurlua8ry

eu Euerzorf,lup zr8o8epad E- sopuuorJelar sosrnJ aJqos sepvztletre sar)zru,ro;ur.sorlno arlue ,rnssod


'eurlua8rY ev azo]cle1 BlIIulJu ap opol?hl op oruaruzo5lJ-rade
a o5u8rlsa^u 'opsnJrp 'otuarueursua e epz)rpap oE)Erf,ossv

'6002 'tno

.BJltlU ap
:rua oss?f,V '<4au'qlc'eurtua8:cazonlep x_tv,_ttt11:d]tq> :ura
uurlua8ry .,azoroleq_sanbzf,, ugrcercosy _
laaluodsrq

Uvqtv

'equedsE Eu Ef,Ilu]JU p soluatu?ursu ap sorluJ so rqos


sageurrogur eluasardy

6002 'tno :ru ossaJv </rxof,.azoJtlupuJrurtq.l( &\ //:d1r{> :ura iazr;uodsrq .Ef,rurtl5 ap ulogedsE ugrrerf,osv _
AV

521!S

srEur JaqES vJed


'sossBdluof, sou sg)Enluaf,E ep sBsuppnlu
sE tua_rJoJo apuo
.ErfiJaue-odrual-ojedsa

tuBpulua anb urud sounlB sov vzatelJ JaoeraJo a^ep oEfESr oJdru Ep opuase{

oElEIer Bp oE)dailed e umd oESuatE EtueJlxa e8rxe orJlf,Jxa essg 'oEr{r ou Bqurloq E opugf,rnb atuarue^ou
ruEr{u[uEJ sounlE so 'ougura] ossBduo3 rrrs oE5Bsr orduI e :eluol at ov .zeiBppl ep Eldnp Burn tuof,
orf,]J
osEJ 'oEI{J ou ruanbor{] as opu selsa enb BJEd oppprnJ Jat atupuod111r

daxa o as-ezrleeJ'Buanbad ulas ulzs

?'odurt otusetu oE saJud snas


su oEql op

EPEJIIaJ a

odurat ap peprun Ep
!9ssaf,u

EJEd

sur{uIoq

sE

uBSuEI sounlu so sopot

ouro] .Eprnluod

Bruru}tus Bpun8as

'Bpunluod Eurlultues ataurud Eu Epzfuul ? Erluqoq e 'u[as nO 'ougurq ossgduroJ op


oESESInd upun8as Eu etuaruetpxa

9 uraua EluBnb rvle^eBJvd

u8alo: op soEru seu an8aq) Er{uuoq z anb erud uu

'B8alol o EJruof,u as Ipnb e (o)zdsa) Er3uEtsrp u atuaruuprduJ

-rEInJIBf,

mile. Disponvel em: <http://www.gutenberg.orglfi1es/21653/21653-W21653-h.htm>.

Acesso em:

5 out.

um',
l$usse site possvel encontrar muitos artigos traduzidos para o ingls, assim como ilustraes e fotos histricas do

Instituto

de Rtmica de Hellerau.

MUSICOLOGIE.ORG. LaGazette Musicale. Biographies musicales. Disponvel em: <http://www.musicologie.orgl

@raphiej/jaques_dalcroze.htmb.

Acesso em: 5 out. 2009

ffimsri dados biogrflcos e catlogo da obra do compositor Emile Jaques-Dalcroze

renclas
l\N, Marie-Laure. La Rythmique Jaques-Dalcroze: une ducation par la musique et pour la musique. Neuchtel: La
&coumre, 1984
O, Matteo. O ator compositor: as aes fsicas como eixo

de Stanislavski a Barba. So Paulo: Perspectiva, 2002

ELL SEBARROJA, Jaume. Pedagogias do sculo XX. Traduo de Ftima Murad. Porto Alegre: Artmed, 2003
,- Gilles. Comparaison de

trois approches d'ducation Musicale: Jaques-Dalcroze, Orff ou Kodaly?

Carrad'. CFORB

mrry5

{ARLIER, Claire Lise. Jaques-Dalcroze: createur de Ia Rythmique. In: MARTIN, Frank et al. Emile Jaques-Dalcroze:
mffiumme, le compositeur, le crateur de la Rythmique. Neuchtel: La Baconnire, 1965

N DES ECOLES GENEVOISES DE MUSIQUE. Caderno de solfejo nvel


Marisa Tiench de Oliveira. De tramas e fios:

l.

Gneve: [s.n.l, t996.

um ensaio sobre a msica e educao So Paulo: Ed. da Unesp,

\toleta H. Estudos de psicopedagogia musical. So Paulo: Summus, 19BB [1982]. Original espanhol
DALCROZE, mile. La musique et nous: notes sur notre double e. Paris: Slatkine, 1981 [1945].

rythme, la musique et l'ducation. Lausanne: Foetisch, 1965 [1920]

I{otes barioles. Paris: Jeheber, 1948.

em educao musical

ruBus]^l PUB^lIs

'B0OZ

In[ 6 :ur <tau'xu3@rru,Uerrr.uuE^lrs> :rod Eprqe]al

ay{ '[oqlBqur] ep 1uaSpsuaurl 'lISErg ou ezorf,lBo opol?w o rrznporlur 3p sE^rrEruar :zorJIB opor?N .Eupl
.HJ.IW\rZ
I sso

'IOOZ'B-

'u

.ourun

'olauuf ap oH
d 'p
Ep suv a szr]a1 p ortual op Ef,rsgr{ ur opfenperg_s9d ap eruur8or4 op
pEJ :saluqag 2srodap olnf,?s urn azorJleq ra)aquolar apod as anb rua :relof,sa opJlntgsul ep
ropurTe^e .azonleq_sanblef.-

't66I'ZII-/.d a
otrod .lurrsn4 ogJucnpl Bp soluaruupun{
:sarelnlrunf, sagSzoqdrur sens IBJrsilu uraBuzrpuardu vp ezextwu y .eqgag .SO1N'S
,7

-au

olenb ap earlerPduroJ

'sa-ru11n8

asIIguE

xll?p rnod 'd

gt

'OOOt

,ar8aly

'aurotual :ua11 :sue6 'auIlB-I anbuaurp sesuup l suosusqJ .uo^.lvO^H

'9661 'e1odo1 :olnrd oES .og5ezqurlsnur rua seJsnq a sar5urlz,rean .Ern?htr .VNNAd
'0002 'pautsnW :EIIlsErg 'sErf,u?pual a serSolopolaru :XX olm?s
ou p4allsBrq IEf,Isnu er8oEepa4 'Epunuut .ZVd
'9667 'seurdtue3 'suutdruz3 ap
IEnpBrsA apuplsr^Iun ep op5ecnptr
eoeur sorpenb 6 ura op5rsodxa

Erun-BJrrlrlu

Ep

zrrtgod ercu3uadxa

arqos

p apeplnru{ -

(op3ernp ur3 opprotnoq) asJ

:azonluq-sanbu[alurI

'1aupg pso[.y6IAUnCVT\l

Você também pode gostar