Você está na página 1de 39

Eduardo de Almeida Navarro

CURSO DE
LNGUA GERAL
(NHEENGATU OU TUPI MODERNO)
A LNGUA DAS ORIGENS DA CIVILIZAO
AMAZNICA

(2 edio)

Prefcio de D. Edson Damian

So Paulo
2016

Copyright 2016 Eduardo de Almeida Navarro


Capa: Clio Cardoso
Diagramao: Clio Cardoso
Reviso: Eduardo de Almeida Navarro
As fotos sem atribuio de crditos so do prprio autor.
ISBN: 978-85-912620-0-7

PAYM GRFICA E EDITORA


Av. Moinho Fabrini, 1101 - So Bernardo do Campo - SP

NDICE
PREFCIO
INTRODUO
PARA LER A LNGUA GERAL

5
6
8

MBUESAWA 1: Maria anama


MBUESAWA 2: No Rio Negro
MBUESAWA 3: So Gabriel up
MBUESAWA 4: Maria uwat So Gabriel rupi
MBUESAWA 5: Maria uwasmu yep sumuara-kunh
MBUESAWA 6: Tendawa up
MBUESAWA 7: Maria umunh timbi
MBUESAWA 8: Maria umbe marandua i mimbra sup
MBUESAWA 9: Murasi iwaka up
MBUESAWA 10: Pedro usu ukupri kupixawa
MBUESAWA 11: Maria anama usu uwat-wat
MBUESAWA 12: Maria umupuranga suka
MBUESAWA 13: Akai pisasu usika

9
16
21
30
39
47
54
63
71
79
86
93
97

ABREVIATURAS
adapt. - adaptado
adj. - adjetivo
adv. - advrbio
afirm. - afirmativa
art. - artigo
cl. - classe
col. - coleo
compos. - composio
conj. - conjuno
desus. - desusado
fal. - falando
h. - homem
i.e. - isto
ilustr. - ilustrao
impess. - impessoal
indef. - indefinido
interj. - interjeio
interr. - interrogativo
lit. - literalmente
m. - mulher
modif. - modificado
morf. - morfema
neg. - negativa

num. - numeral
nm. - nmero
obj. - objeto; objetivo
p. - pessoa
part. - partcula
pess. - pessoa; pessoal
pl. - plural
posp. - posposio
pp. - pessoas
pref. - prefixo
pret. - pretrito
pron. - pronome
quantif. - quantificador
recpr. - recproco
ref. - referente
refl. - reflexivo
s. - substantivo
sing. - singular
suf. - sufixo
tr. - transitivo
v. - ver; verbo
var. - variante

A meus alunos Antnio, Edgard, Joo, Juliana, Marcel, Rodrigo e


Renato, que me tm ajudado a concretizar meus ideais.

PREFCIO
Sinto-me honrado e feliz em apresentar esta primorosa gramtica
de nheengatu. Felicito o professor Eduardo de Almeida Navarro, doutor
em Letras, que nos brinda com esta obra destinada a revitalizar o
nheengatu como lngua que participou da histria da Amaznia e
ajudou a criar a identidade cultural da maior regio do Brasil.
O professor Eduardo hospedou-se em minha casa. Pude
acompanhar de perto a competncia e dedicao com que confrontou a
gramtica que leciona na conceituada USP com a lngua falada pelos
bars e por outros povos indgenas e no indgenas da bacia do rio
Negro. Trouxe at alguns dos seus aplicados alunos paulistas para
colaborar nesse dilogo intercultural. Dava gosto ver quando se
reuniam noite, no Warir da FOIRN (Federao das Organizaes
Indgenas do Rio Negro), para dialogar com os professores e outros
falantes de nheengatu de So Gabriel. Fruto dessa interao so os
dilogos que ilustram cada uma das lies. As fotografias ajudam a
ver o rosto dos ndios e algumas paisagens tpicas da regio mais bela
e mais bem preservada da Amaznia.
A lngua uma riqueza cultural tecida com tradies, costumes,
viso de mundo e relaes humanas que revelam o ser e a alma de um
povo. A lngua defesa, progresso e projeo. O professor Eduardo
alia-se ao crescente nmero de linguistas que nos ensinam o quanto
precioso e imprescindvel preservar uma lngua, mesmo falada por
poucos e nos rinces mais longnquos deste pas.
A imensa bacia do rio Negro abrange mais de 300.000
quilmetros quadrados, que coincidem com a rea geogrfica da
diocese de So Gabriel da Cachoeira. Mais de 90% da populao
constituda por 23 povos indgenas. Ainda so faladas 18 lnguas.
Trata-se, portanto, de um espetacular e atraente laboratrio lingustico.
O municpio de So Gabriel da Cachoeira, alm do portugus, adota
os idiomas tucano, baniwa e nheengatu como lnguas oficiais. Assim,
esta gramtica adquire importncia ainda maior quando a situamos
neste contexto.
Kuekaturet (muito obrigado), professor Eduardo, em nome de
todas as pessoas que encontraro nesta gramtica o caminho para
recuperar e revitalizar o patrimnio cultural que o nheengatu,
mantendo viva a lngua que fornece milhares de vocbulos ao
portugus do Brasil. Por fim, esta gramtica, qual mgico cordo
umbilical, evitar o rompimento dos laos afetivos com nossas
origens.
Dom Edson Tasquetto Damian
Bispo de So Gabriel da Cachoeira - AM
5

INTRODUO
A lngua geral e o nascimento de uma civilizao amaznica
Quando os portugueses chegaram ao Brasil, em 1500, a lngua que se
falava na maior parte da costa brasileira era aquela que hoje chamamos tupi
antigo. Os indgenas da costa que falavam variantes dialetais dessa lngua
eram chamados genericamente de tupis, segundo o que mostra Anchieta em
seu auto teatral Na Aldeia de Gwaraparim (versos 183-189). Eram eles os
potigwaras, os tupinambs, os caets, os tupininiquins, os tupis da capitania
de So Vicente etc. Os tupis eram considerados os pais de todos os ndios da
costa, segundo o que nos informa o jesuta Simo de Vasconcelos.
A lngua tupi de So Vicente, a de Pernambuco (gramaticalizada pelo
padre Lus Figueira) e a do Maranho tinham algumas diferenas com relao
ao tupi que Anchieta gramaticalizou. Este chamado erroneamente, s vezes,
de tupinamb por um pequeno nmero de pessoas do campo da lingustica
estruturalista. Os que usam tal designativo ou pouco sabem do tupi antigo ou
s o dominam em nvel estrutural. As sutilezas que somente os textos e a
literatura revelam so-lhes desconhecidas. Nenhum deles conhece o tupi
antigo como o conheceram Lemos Barbosa e Frederico Edelweiss.
Podemos dizer que o tupi antigo foi falado at o final do sculo XVII,
aps o que se foi transformando na lngua geral, em seus dois principais
ramos, o do Norte e o do Sul. A lngua geral do Norte transformou-se no
nheengatu da Amaznia e a do Sul desapareceu completamente no incio do
sculo XX. H indcios de que tenha havido uma lngua geral tambm na
costa leste do Brasil1. Com efeito, o prprio Gregrio de Matos disse em seus
versos:
H cousa como ver um payai / Mui prezado de ser Caramuru /
Descendente de sangue de Tatu / Cujo torpe idioma Cobep?
Cobep corruptela de Ereicobpe? (Passas bem?), forma de
cumprimento em tupi antigo (Catecismo de Antnio de Arajo, 1618, p. 54).
Ora, se os ndios payais, que no eram tupis, diziam isso, porque tambm
houve lngua geral na Bahia.
A lngua geral amaznica, ainda falada no vale do rio Negro e, desde
o sculo XIX, tambm chamada nheengatu, irm da lngua geral
meridional, que desapareceu no incio do sculo XX. Esta se irradiara a partir
da capitania de So Vicente para Minas Gerais, Gois, Mato Grosso e para as
capitanias do sul do pas, seguindo o rastro dos paulistas que avanavam com
suas entradas e bandeiras. Essas lnguas gerais deixaram sua herana nos
nomes geogrficos e na lngua portuguesa do Brasil.
A lngua geral amaznica no foi lngua de nenhum grupo indgena
antes da chegada dos europeus Amrica. Ela comeou a se formar no
Maranho e no Par da lngua falada pelos tupinambs que ali estavam e que

V. Lobo, Tnia C. Freire et al., na bibliografia.


6

foram aldeados pelos missionrios jesutas, juntamente com muitos outros


ndios de outras etnias e de outras lnguas.
Essa lngua foi aquela em que se expressou a civilizao amaznica,
que se definiu a partir da insero dos ndios no mundo do colonizador
branco mediante sua escravizao ou pela mestiagem. Dezenas de povos
indgenas diferentes a falaram. ndios de diferentes lnguas e culturas
conheciam-na. At 1877, ela foi mais falada que o portugus na Amaznia,
inclusive nas suas cidades, grandes ou pequenas, situadas s margens dos
seus rios e igaraps: Belm, Manaus, Macap, Santarm, Tef, bidos etc.
Somente naquele ano que o portugus a sobrepujaria no norte do Brasil,
quando mais de quinhentos mil nordestinos, fugidos da seca, migraram para a
Amaznia.
Foi por meio das lnguas gerais que a Amrica indgena encontrou-se
com a Amrica portuguesa. Elas representavam um encontro de mundos.
Nascia, finalmente, o Brasil.
Neste curso apresentamos uma gramtica normativa do nheengatu, tal
como o lemos nos seus vrios autores, mas respeitando os fatos lingusticos
da lngua geral falada hoje em dia, principalmente nos centros urbanos do
mdio e alto rio Negro.
O tupi antigo e as lnguas gerais, diferentemente de outras lnguas
indgenas, sobrepujaram o portugus no Brasil em pocas passadas. As outras
lnguas indgenas sempre ficaram restritas aos lugares em que seus falantes
viviam ou vivem. Aquelas dominaram o Brasil colonial (e a Amaznia, em
particular, at a stima dcada do sculo XIX).
Felizmente, o grande pblico interessa-se, e muito, pela lngua
ndgena clssica e pelas lnguas gerais do Brasil. A esse pblico, aos que
falam ou querem falar o nheengatu e a todos os que amam as razes da cultura
brasileira destina-se esta obra.

PARA LER A LNGUA GERAL


O uso dos acentos grficos das palavras do nheengatu obedecer,
neste curso, quase s mesmas regras que se aplicam para seu uso nas
palavras do portugus. Assim:
1) Palavras oxtonas terminadas em I ou U, que seguem consoantes,
no recebem acento grfico: iasi (leia ias); nheengatu (leia
nheengat).
2) As palavras oxtonas terminadas em A ou E so acentuadas: yuk,
er.
3) As palavras paroxtonas terminadas em I ou U recebem acento na
penltima slaba: kri; smu.
4) As palavras proparoxtonas so sempre acentuadas: pitrupi.
5) Os hiatos I e U so acentuados graficamente, em qualquer posio
em que estiverem: kuri; su; Boina (pelo Novo Acordo
Ortogrfico da Lngua Portuguesa, esta ltima se escreve Boiuna,
sem acento).
6) Acentuam-se os ditongos ew e yu em posio final: ierw;
umundw, akay.
Observe que
K - ser usado em lugar de QU ou de C antes de A ou U.
S - nunca tem som de Z, mas sempre de ou SS: asu (leia a) - vou
R - sempre brando, como em arara ou marido.
G - tem sempre o som gutural e nunca som de J (como em guitarra):
upurungit (leia upurunguit)
Todas as vogais tm as suas correspondentes nasais: , e, i, u.
H uma tendncia de certos fonemas nasais tornarem-se orais:
paran ou paran - rio
nha ou nha - aquele (a)
irumu ou irmu - com
Neste curso evitaremos usar desnecessariamente palavras de
origem portuguesa. Empregaremos palavras nativas, mesmo que
algumas j sejam pouco usadas.

1
MBUESAWA IEPESAWA
(primeira lio)

MARIA ANAMA

-Puranga ara! Aw ta ind?


-Ix Maria.
-Ind puranga, Maria!

-Aw ta uyku ik?


-Pedro, Maria mena, uyku ik.
-Puranga pituna, Pedro! May ta ind resas?
- Puranga te asas.
9

-Aw ta a? -A Antnio, Maria mimbira.


Pedro, Antnio, aint Maria anama-it.
-Puranga karuka, Antnio! Ind puranga!
-Kwekatu ret!
KARIWA NHEENGA RUPI:
(Em lngua de branco, em portugus):
A famlia de Maria
-Bom dia! Quem voc?
-Eu sou Maria.
-Voc bonita, Maria!
-Quem est aqui?
-Pedro, marido de Maria, est aqui.
-Boa noite, Pedro! Como voc passa?
-Passo bem mesmo.
-Quem ele? -Ele Antnio, filho de Maria.
Pedro e Antnio, eles so os familiares de Maria.
-Boa tarde, Antnio! Voc bonito!
-Muito obrigado!

MBUESAWA NHEENGATU RES


I- A CONJUGAO DOS VERBOS NO INDICATIVO E OS
PRONOMES PESSOAIS
IKU - estar
ix ayku - eu estou
ind reyku - tu ests; voc est
a uyku - ele(a) est
yand yayku - ns estamos
penhe peyku - vs estais; vocs esto
aint (ou t) uyku - eles(as) esto
10

SAS - passar
ix asas - eu passo
ind resas - tu passas; voc passa
a usas - ele(a) passa
yand yasas - ns passamos
penhe pesas - vs passais; vocs passam
aint (ou t) usas - eles(as) passam
II- AS CLASSES DE PRONOMES PESSOAIS
Os pronomes pessoais dividem-se em duas classes:
PRIMEIRA CLASSE
ix
ind
a
yand
penhe
aint (ou t)

SEGUNDA CLASSE
se
- eu
ne
- tu; voc
i
- ele, ela
yan
- ns
pe
- vs; vocs
aint (ou t) - eles(as)

Com substantivos e verbos s se usam pronomes pessoais da primeira


classe:
Ix kurumi
- Eu (sou) menino.
Ind kunh.
- Tu (s) mulher.
A apigawa.
- Ele () homem.
(No existe o verbo ser, em nheengatu.)
Ix ayku ik.
- Eu estou aqui.
Yand yasas puranga.
- Ns passamos bem.
Com a maior parte dos adjetivos usamos os pronomes pessoais da
primeira classe. Com alguns adjetivos, usamos os da segunda classe:
Ix puranga. - Eu sou bonito. (Puranga um adjetivo da primeira
classe, pois acompanha tais pronomes pessoais.)
Se pus. - Eu sou pesado (Pus um adjetivo da segunda classe, pois
se usa com tais pronomes pessoais.)
Os adjetivos da segunda classe sero indicados com (se) entre
parnteses. Os da primeira classe no o tero:
kwer (se) - cansado; apara (se) - torto; puranga - bom, bonito

11

Como saber qual adjetivo da 1 classe e qual da 2 classe? Os


adjetivos da 2 classe so bem poucos e neste curso usaremos a maior
parte deles.
III- OS ADJETIVOS QUALIFICATIVOS E PREDICATIVOS
Os adjetivos podem ser qualificativos ou predicativos. Em portugus,
quando dizemos casa bonita, usamos um adjetivo qualificativo.
Ns qualificamos a casa, sem afirmarmos ou negarmos nada dela. Se
dizemos a casa bonita, usamos um adjetivo predicativo. Neste
ltimo caso, ns afirmamos alguma coisa da casa (que ela bonita).
Na predicao nominal, assim, usamos, em portugus, um verbo de
ligao, que no exemplo acima o verbo ser.
Em nheengatu, se queremos dizer menino bonito, basta justapor
puranga ao substantivo kurumi. Dizemos, pois, kurumi puranga. Se
quisermos dizer o menino bonito, usamos a mesma frase: Kurumi
puranga. Isso porque, como j dissemos, no existe em nheengatu
verbo correspondente ao verbo ser:
Pedro pisasu. - Pedro novo.
Maria puranga. - Maria bonita.
Ix pisasu. - Eu sou novo.
Puranga, er, peyku ik. - bom, sim, que vocs estejam aqui.
Se o adjetivo for da segunda classe (daqueles que se combinam com
pronomes da 2 classe), usamos i (ele, ela) enftico entre o sujeito e o
predicado nominal:
Igara i pus. - A canoa (ela) pesada.
Kurumi i ki. - O menino (ele) sujo.
Se o adjetivo for da primeira classe, isso no acontece:
Igara pisasu. - A canoa nova.
Apigawa puranga. - O homem bonito.
O adjetivo qualificativo pode ser posposto ou anteposto ao substantivo
que qualifica:
ara puranga - dia bonito; dia bom
Puranga ara! - Bom dia!
Iep pisasu ara usika. - Um novo dia chega.
Pode-se usar o verbo iku (estar) com adjetivos predicativos, quando se
expressa aquilo que no permanente, mas casual:
12

A puranga uyku. - Ela est bonita. Se a beleza permanente,


dizemos: A puranga. - Ela bonita.
Quando os adjetivos predicativos so da segunda classe, podem ser
usados tambm os pronomes da primeira classe, junto com os da
segunda:
Ix se katu - Eu sou bom (de sade).
Ind ne ki. - Tu s sujo.
Yand yan pus. - Ns somos pesados.
Os adjetivos podem facilmente converter-se em advrbios de modo:
Pedro i katu. - Pedro bom. > (como advrbio): Asas katu. - Passo bem.
kunh puranga - mulher direita > (como advrbio): Reyenu
puranga! - Deita direito!
tana suri - criana alegre > (como advrbio): Suri ayumbw. Alegremente aprendo.
apigawa kirimbawa - homem forte > (como advrbio): Reyapukuy
kirimbawa. - Reme com fora.
timbi s - comida gostosa > (como advrbio): (...) Repuk s (...) Rias gostosamente. (Amorim, 319)
Geralmente, onde se usa, em portugus, o verbo ser de ligao, em
nheengatu no se usa nada:
Onde Barcelos? - Mam Barcelos? Mam ta Barcelos?
bem longe. - Mmi katu a. (apud Cruz, 473)
Voc de longe. - Ind mimiwara.
IV- A RELAO GENITIVA
Em nheengatu no existe nada correspondente preposio DE do
portugus para exprimir relaes como casa de Pedro (possudopossuidor), p de jaca (tipo), cabea do menino (parte-todo) etc.
Basta, para exprimi-las, juntar os dois substantivos em ordem inversa
do portugus, como faz o ingls, por exemplo, em office boy
(menino de escritrio) ou em shopping center (centro de
compras).
marido de Joana

Joana mena
13

canoa de Pedro: Pedro igara


gua do rio: paran i
filho de Maria: Maria mimbira
PURAKISAWA-IT (EXERCCIOS)
(A correo de todos os exerccios deste livro est disponvel em
www.tupi.fflch.usp.br)
I- Reswaxara (Responda):
1. Aw ta ind? 2. May ta ind resas? 3. May ta Maria usas? 4.
Aw ta Maria mena? 5. Aw ta Maria mimbira? 6. Aw ta Maria
anama-it? 7. May ta uyku ara?
II- Remupinima sangawa rupi (Escreva conforme o modelo):
Ix asas puranga.
(Eu passo bem)
Ind resas puranga
A
Yand
Penhe
Aint

Ix ayku ik. (Eu estou aqui.)


Ind
A
Yand
Penhe
Aint

Ix apit katu.
(Eu fico bem.)
Ind
A
Yand
Penhe
Aint

Ix akwaw nheengatu.
(Eu sei nheengatu.)
Ind
A
Yand
Penhe
Aint

III. Remupinima sangawa rupi:


apw (se) - redondo:
Se apw, ne apw, i apw, yan apw, pe apw, aint
apw
piranga - vermelho:
Ix piranga, ind piranga, a piranga, yand piranga,
penhe piranga, aint piranga
14

1. kwer (se) - cansado; 2. puxiwera - feio; mau; 3. apara (se) torto; camboto, de pernas tortas; 4. pirasua - pobre; 5. awaet (se) valente; 6. puku - comprido; 7. pus (se) - pesado; 8. pixuna - preto;
9. ki (se) - sujo; 10. pisasu - novo; 11. yumasi (se) - faminto
IV. Renhee ma ind renhee-kwaw kw-it ma res u kw-it
mira res. (Diga o que voc pode dizer sobre estas coisas ou sobre
estas pessoas.) Use os adjetivos mostrados na srie III.
it (pedra): It i apw. It piranga. It puxiwera. It i
apara. It puku. It i pus. It pixuna. It i ki.
1. kunh; 2. Maria; 3. igara; 4. Maria mimbira; 5. Maria mena; 6. uka;
7. Antnio anama; 8. pir; 9. apigawa; 10. Maria manha
V. Remupinima sangawa rupi:
Kunh kwer i ki. - A mulher cansada suja. > Kunh ki i
kwer. - A mulher suja cansada.
1. It piranga puku. 2. Kunh pirasua i apara. 3. Apigawa awaet i
pus. 4. Igara pixuna puku. 5. Apigawa kwer i katu. 6. Kunh
puranga pixuna. 7. Uka puxiwera i ki. 8. Pir puranga i pus. 9. Uka
piranga pisasu. 10. Apigawa katu pirasua. 11. Kunh katu i yumasi.
12. Apigawa yumasi puxiwera.

15

2
MBUESAWA MUKUSAWA

PARANWASU UP

1. Pedro uyku paran up. A upit yep igara miri up Maria


irumu.
2. A unhee Maria sup:
3. - Maria, mam ta pind-it uyku?
4. - Ix niti akwaw. Ind reputri ser pind-it puranga?
5. - Ee. Ix apinaytika sia pir.
6. - Ui ara niti puranga pinaytikasara sup. Pir-it uyawaw
igarap kiti.
1.
2.
3.
4.
2

KARIWA NHEENGA RUPI:


No rio Negro2
Pedro est no rio. Ele fica em uma canoa pequena com Maria.
Ele diz a Maria:
- Maria, onde os anzis esto?
- Eu no sei. Voc quer bons anzis?

O rio Negro conhecido, na lngua geral, como Paranwasu, rio grande.


16

5.
6.

- Sim. Eu pesco muitos peixes.


- Hoje o dia no bom para os pescadores. Os peixes fugiram para o
igarap.

Mukuy igarit uyku wa Paranwasu up, So Gabriel


da Cachoeira up, Amazonas
MBUESAWA NHEENGATU RES
I- ALGUMAS POSPOSIES
Em nheengatu existem posposies em lugar de preposies. Algumas
delas so:
UP - em (com sentido locativo): Maria upit So Gabriel up. Maria fica em So Gabriel.
SUP - para, a (ref. a uma pessoa): Maria unhee nheenga-it
puranga Pedro sup. - Maria diz palavras bonitas a Pedro.
IRUMU - com: Pedro uyku Maria irumu. - Pedro est com Maria.
KITI - para, a (com sentido locativo): Pedro usu igarap kiti. - Pedro
vai ao igarap.
O portugus emprestou preposies ao nheengatu. Elas no se tornam
posposies nesta lngua:
Ix apit t wirand. - Eu fico at amanh.
17

As posposies no se combinam com mam, onde. Com esse sentido,


usa-se MA (o que, que?) com elas:
ma su > masu: de onde? de onde (na afirm.); donde: Niti akwaw
masu Pedro usika. - No sei donde Pedro chegou.
ma kiti > makiti: aonde? para onde? aonde (na afirm.): Makiti resu?
- Aonde vais? Asu makiti aputri. - Vou aonde quero.
ma rupi > marupi: por onde? por onde (na afirm.): Marupi pir
usmu? - Por onde o peixe sai?
II- A FORMA NEGATIVA DO INDICATIVO
A forma negativa do indicativo se faz com NITI (ou TI, sua forma
abreviada):
Ix niti aputri pir. - Eu no quero peixe.
Maria ti uma Joo. - Maria no v Joo.
Pinaytikasara niti puranga. - O pescador no bom.
Ind ti puranga. - Voc no bonita.
III- A FORMA INTERROGATIVA
Uma pergunta em nheengatu feita
1. com SER, nas perguntas em que a resposta sim ou no:
Maria uyku ser igara up? - Maria est na canoa?
Reputri ser pir? - Queres o peixe?
Remunh ser ma amunh? - Voc fez o que eu fiz?
Niti ser ind? - No voc?
Mira ser ind? - Voc gente? (Stradelli, 413)
2. com TA, nas interrogaes abertas (isto , que admitem muitas
respostas diferentes), fazendo com que aquilo que est no foco de uma
pergunta venha primeiro na sentena. Isso acontece quando se usam
interrogativos ou advrbios a iniciar o perodo:
Ma ta ind reputri Maria sup? - Que voc quer para Maria?
Kuri ta? - E agora?
Asu ta? Ma ta yamunh kuri? - E da? Que faremos?
Mam ta t rema se manha? - Onde mesmo voc viu minha me?
Masu ta reyri kuxima? - Donde voc veio antigamente?
Muri kuya ta a u? - Quantas cuias ele bebeu?
Aw ta usika ana? - Quem chegou?
18

Se houver mais de uma pergunta na sentena, TA segue somente o


interrogativo que vem em posio inicial, no se repetindo:
Aw ta uyuk aw? - Quem matou quem?
MA TA (para coisas) e AU TA (para pessoas) tambm
significam qual?:
Ma raanga ta yamunh? - Qual desenho fazemos? (apud Cruz,
347, modif.)
Aw kunh ta usika ana? - Qual mulher chegou?
TA frequentemente omitido na lngua falada.
IV- O PLURAL DOS SUBSTANTIVOS
O nheengatu forma o plural dos substantivos com a desinncia -IT,
que somente usada quando absolutamente necessria. Quando fica
claro que se trata do plural, ela geralmente omitida:
Kunh-it usika. - As mulheres chegam. (Aqui se usa -IT porque o
verbo tem a mesma forma na 3 pessoa do sing. e do plural e, sem tal
desinncia, poderamos traduzir tal frase por a mulher chega, no
singular.)
mukuy apigawa - dois homens (Aqui no se precisa usar -IT
porque temos um numeral, que deixa claro que no se trata de um
singular.)
Se o substantivo no plural estiver com adjetivo, este no recebe IT:
kunh-it puranga - mulheres bonitas
Uka-it miri. - As casas so pequenas.
V- O ARTIGO INDEFINIDO
O artigo indefinido YEP, s para o singular e com substantivos
contveis. Artigo definido no existe em nheengatu:
apigawa - homem ou o homem
yep apigawa - um homem
kunh - mulher ou a mulher
yep kunh - uma mulher
PURAKISAWA-IT
I- Resuaxara:
PURANDUSAWA NHEENGA-IT
aw irumu? - com quem?

aw? - quem? qual?


19

ma? - que? o que? qual?


mayram? - quando?
makiti? - aonde? para onde?
mam? - onde?

maranta? - por qu?


marupi? - por onde?
masu? - de onde? donde?
muri? - quantos?

1. Mam ta Pedro uyku? 2. Aw irumu ta Pedro uyku paran up? 3.


Pedro usu ser igarap kiti? 4. Ma ta Pedro uputri? 5. Ma ta
Pedro upurandu Maria sup? 6. Ma ta Maria usuaxara Pedro sup?
7. Pedro uwasmu ser pind? 8. Pedro uputri ser pind-it
puranga? 9. Sia pir uyku ser paran up? 10. Maranta ara niti
puranga pinaytikasara sup? 11. Makiti ta pir uyawaw?
II- Repurandu purandusawa nheenga irumu. Rema sangawa:
Pedro usu igarap kiti. > Makiti ta Pedro usu?
1. Pir-it uyawaw igarap kiti. 2. Maria upit igara up. 3. Maria uma
Madalena. 4. Maria unhee nheenga-it puranga Pedro sup. 5. Pedro
upit paran up Maria irumu. 6. Yapinaytika sia pir. 7. Pedro uputri
pind puranga. 8. Pedro uputri pind puranga. 9. Kurumi upinaytika
kunh irumu. 10. Sia kunh usu paran kiti.
III- Repurandu, asu resuaxara sangawa rupi:
Pedro usu igarap kiti. (uka)
-Pedro usu ser igarap kiti?
-Umba, Pedro ti usu igarap kiti. A usu uka kiti.
1. Pira-it uyawaw igarap kiti. (paran)
2. Maria upit paran up. (igarap)
3. Maria uma Madalena. (Pedro)
4. Maria unhee nheenga-it puranga Pedro sup.
(nheenga-it puxiwera)
5. Pedro upit paran up Maria irumu. (Madalena irumu)
6. Yapinaytika sia pir. (mukuy pir)
7. Pedro uputri pind. (pindaiwa)
8. Ara puranga pinaytikasara sup. (Pedro sup)
9. Kurumi upinaytika kunh irumu. (apigawa irumu)
10. Kunh usu paran kiti. (igarap kiti)

20

3
MBUESAWA MUSAPIRISAWA

SO GABRIEL UP

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Maria usmu igara irumu. A usu So Gabriel kiti.


So Gabriel tawa puranga, apekatu Barra su. Sia mira
umurri3 ape.
A upiripana kuri ma-it i mimbira sup, i mena sup
yuri.
A usika ape, usu yep piripanasawa ruka kiti. A unhee
yep meesara sup:
- Ix aputri yep kamix se mimbira sup. A uriku
mukuy akayu.
- Kw kamix puranga retana. A sepyasuma.
- Ma ta aykw se mena sup?
- Ma ta ind reputri ne mena sup?
- Se mena upuraki kuri garap up. A uputri yep
xirura pisasu. I xirura-it suruka.
- Kw puranga.
- Muri rupi ta kw xirura?
- Mukui real.

comum, na lngua falada, a queda do r de slaba final do verbo: umurri >


umurai; aputri > aputai; resikri > resikai

21

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

- Muri rupi nha?


- Nha xirura mukui real yuri.
- Aputri nha.
- Xukuy xirura. Niti reputri ne ma ind arama?
-Umba. Arir apiripana kuri ma-it ix arama. Xukuy
sekuyara.
Maria usepimee. Meesara upupeka panhe ma-it.
-Xukuy sekuyaramiri.
Maria umukwekatu: -Kwekatu ret!
Arir, a usu amu piripanasawa ruka kiti.
KARIWA NHEENGA RUPI:
Em So Gabriel
Maria sai com a canoa. Ela vai a So Gabriel.
So Gabriel uma cidade bonita, distante de Manaus4. Muitas
pessoas moram ali.
Ela vai comprar coisas para seu filho, para seu marido tambm.
Ela chega l, vai a uma loja (casa de compras). Ela diz a um
vendedor:
- Eu quero uma camisa para meu filho. Ele tem dois anos.
- Esta camisa muito bonita. Ela barata.
- Que h para o meu marido?
- Que voc quer para seu marido?
- Meu marido vai trabalhar no porto. Ele quer uma cala nova.
Suas calas esto rasgadas.
- Esta bonita.
- Por quanto esta cala?
- Dois reais.
- Por quanto aquela?
- Aquela cala dois reais tambm.
- Quero aquela.
- Eis a cala. No quer nada para voc?
-No. Depois comprarei coisas para mim. Eis o dinheiro.
Maria paga. O vendedor embrulha todas as coisas.
-Eis o troco.
Maria agradece: -Muito obrigada!
Depois, ela vai a uma outra loja.

MBUESAWA NHEENGATU RES


I - OS PRONOMES ADJETIVOS POSSESSIVOS
Os pronomes adjetivos possessivos em nheengatu so:
4

O antigo nome de Manaus era Barra do Rio Negro.


22

se - meu(s), minha(s): se igara - minha canoa


ne - teu(s), tua(s): ne manha - tua me
i - dele, dela; seu(s), sua(s): i pind-it - os anzis dele
yan - nosso(s), nossa(s): yan tawa - nossa cidade
pe - vosso(s), vossa(s), de vocs: pe ruka - casa de vocs
aint (ou t) - deles, delas: aint xirura-it - calas deles
II- AS POSPOSIES COM PRONOMES PESSOAIS
Com as posposies devem-se usar os pronomes pessoais da 2 classe:
A usu se irumu (e no ix irumu). - Ele vai comigo.
Maria upit ne ruaki (e no ind ruaki). - Maria fica perto de ti.
Pedro usu apekatu pe su (e no penhe su). - Pedro vai longe de vocs.
Exceo:
A posposio ARAMA acompanhada por pronomes pessoais da 1
classe:
Rerri timbi ix arama. - Traga comida para mim.
Amunh pind-it ind arama. - Fao anzis para voc.
Com os pronomes da 3 pessoa ou com substantivos, s SUP usada
com o sentido de para. Com a 1 e a 2 pessoas, usa-se ARAMA:
Apuraki ind arama. - Trabalho para ti.
Rerri a ix arama. - Traga-o para mim (no se diz se sup)
Apuraki Maria sup. - Trabalho para Maria.
Anhee puranga ara aint sup. - Digo bom dia para eles. (Como
o pronome aint de 3 p., usa-se sup.)
A posposio SUP, quando segue o pronome I, assume a forma XUP:
Ix apiripana xirura i xup. - Eu compro cala para ele.
III- MAIS ALGUMAS POSPOSIES
RUPI
1. por (atravs de, ao longo de - sentido locativo):
Maria usu se rap rupi. - Maria vai pelo meu caminho.
2. por (por causa de):
Kuri penhe pemaramunh yan rupi. - Agora vocs brigam por ns.
3. por, em (por meio de):
Renhee kariwa nheenga rupi. - Fale em lngua de brancos (i.e.,
em portugus). Muri rupi ta kw kamix? - Por quanto esta
camisa? Ayri se rupi. - Vim por mim (mesmo).
23

4. De acordo com, segundo:


Remunh sangawa rupi. - Faa de acordo com o modelo.
5. Pode indicar tambm localizao imprecisa (pelos lados de etc.):
Kw rupi aykw sia mir. - Por aqui h muitas rvores.
RUPI se combina com outras palavras, formando mais posposies:
PITERARUPI ou PITRUPI (pelo meio de, em meio a, no meio
de): Amu pituna pitrupi, asendu yep nheenga. - Pelo meio da
outra noite, ouvi uma voz.
ARARUPI (por cima de): Wir usas igara ararupi. - O pssaro
passou por cima da canoa.
WIRARUPI (por baixo de): Tukunar usas se igara wirarupi. - O
tucunar passou por baixo da minha canoa.
RIR - depois de, aps
Se rir usika ana amu apigawa. - Depois de mim chegou outro homem.
Murasi rir, a ukri ana retana. - Aps o baile, ele dormiu muito.
SU
1. de (indicando origem ou causa):
Apurandu ne su ma aputri akwaw. - Pergunto de voc o que
quero saber.
Ind resmu se su. - Voc nasceu (ou saiu) de mim.
Ix ayri paran su. - Eu venho do rio.
2. desde:
A uyupiru ana uwat garap su. - Ele comeou a andar desde o porto.
A upuraki i tainasawa su. - Ele trabalha desde sua infncia.
IV- SUBSTANTIVOS POSSUVEIS NECESSARIAMENTE
Em nheengatu existem substantivos possuveis necessariamente. Eles
so os nomes das partes do corpo, nomes de parentesco etc. Exigem a
anteposio de possessivos ou de substantivos:
se pu - minha mo (substantivo possuvel necessariamente). A mo
est no corpo e no pode ser pensada sem ele. No se diria somente
pu, mo.
ne mimbira - teu filho (substantivo possuvel necessariamente). - O
termo filho est necessariamente em relao com algum outro
vocbulo. Quem filho, tem de ser, necessariamente, filho de
algum. Em nheengatu no se pode dizer somente mimbira, mas se
mimbira, Maria mimbira etc.
24

tukana ti- o bico do tucano (substantivo possuvel necessariamente,


pois parte do corpo de animal).
As outras categorias de substantivos so opcionalmente possuveis.
Eles podem ser usados sem determinante ou possessivo:
tawa - cidade. Poderamos tambm dizer ne tawa - tua cidade.
igara - canoa. Poderamos tambm dizer se igara - minha canoa.
putira - flor. Poderamos tambm dizer yan putira - nossa flor.
V- VERBOS QUE EXPRESSAM EXISTNCIA
O verbo haver se verte em nheengatu por formas verbais invariveis,
que aparecem quase sempre no incio da frase:
1. AYKW, h, existe:
Aykw kamix-it puranga nha piripanasawa ruka up.
H camisas bonitas naquela loja.
Aykw mukuy igara paran up. - H duas canoas no rio.
Aykw rae ser tuxawa tuyuw? - Existe ainda o velho tuxaua?
(Stradelli, 364)
2. AYW, quando se fala de algo que vai existir logo, que iminente.
Traduz-se por h de haver, j haver, logo vem, logo ser:
Ayw amana. - J haver chuva. (Cruz, 342)
Ayw pituna. - Logo vem a noite. (Cruz, 362)
Ayw te kuri. Logo ser (ou daqui a pouco). (Grenand et al., 24)
3. XUKUY, quando expressa a existncia concreta de algo, mostrando-o.
traduzido por eis, eis que, olhe aqui:
Xukuy kamix. - Eis a camisa.
Xukuy sekuyara. - Eis o
dinheiro.
VI- OS DEMONSTRATIVOS
Os demonstrativos em nheengatu so
kw - este, esta, isto; esse, essa, isso
kw-it - estes, estas; esses, essas
nha - aquele, aquela, aquilo
nha-it - aqueles, aquelas
Exemplos:
25

Kw garap miri, nha umba. Este porto pequeno, aquele no.


Kw tawa puranga, nha tawa puxiwera. Esta cidade bonita,
aquela cidade feia.
Kw-it mir sant, nha-it membeka. Estas madeiras so duras,
aquelas so moles.
Ama-putri kw ri waait. - Quero ver estes que vm.
Com posposies, kw significa tambm aqui, c: kw su - daqui;
kw kiti - para c; kw rupi - por aqui. As posposies no se combinam
com ik (aqui).
VII - O FUTURO
O futuro em nheengatu se faz com KURI. Ele deve suceder um verbo
ou um outro advrbio:
Asu kuri So Gabriel kiti. - Irei a So Gabriel.
Wirand kuri yamunh yan ruka. - Amanh faremos nossa casa.
Na resposta, pode ser usado sem se repetir o verbo:
-Repit kuri wirand ik? -Wirand kuri tenhe. - Voc vai ficar
amanh aqui? - Amanh mesmo.
Nas frases com interrogativos, KURI precede o verbo:
Mayram ta kuri ind repurungit nheengatu? - Quando voc
falar nheengatu?
KURI indica
1) que um fato deve ocorrer imediatamente aps o que se diz:
Se mena usika kuri paran su. - Meu marido vai chegar do rio.
2) que o fato ocorrer num futuro distante, mas no com total
certeza. KURI pode ser repetido no mesmo perodo:
Mayram kuri bua, ix asu kuri ayuk ind arama kw
tukunar. - Quando eu for grande, eu vou matar para voc
este tucunar. (apud Cruz, 341, modif.)
PURAKISAWA-IT
I- Resuaxara:
1. Masu ta Maria usmu? 2. Makiti ta Maria usu? 3. Tawa puranga
ser So Gabriel? 4. Maria umurri ser So Gabriel up? 5. Ma ta
Maria upiripana So Gabriel up? 6. Aw sup ta Maria upiripana
ma-it? 7. Ma ta Maria upiripana i mimbira sup? 8. Ma ta Maria
26

upiripana i mena sup? 9. Muri kamix ta Maria upiripana? 10.


Muri akayu ta uriku Maria mimbira? 11. Maria upiripana ser
kamix sepyasu? 12. Mam ta upuraki kuri Maria mena? 13. Uputri
ser Maria mena xirura suruka? 14. Pisasu ser Maria mena xirura?
15. Ma ta xirura sepi? 16. Ma ta meesara upupeka? 17. Makiti ta
Maria usu arir?
II- Remunh sangawa rupi:
Ariku yep igara piranga. > Se igara piranga.
1. Ariku yep kamix puranga. 2. Pedro uriku yep xirura suruka. 3.
Maria uriku yep piripanasawa ruka puranga. 4. Reriku yep kamix
ki. 5. Iariku yep kamix suruka. 6. Maria mena uriku yep
piripanasawa ruka pisasu. 7. Aint uriku yep pindaiwa turusu. 8.
Penhe periku yep igara puku. 9. Aint uriku yep uka sepyasuma.
10. Maria mimbira uriku yep yuru puxiwera.
III- Repurandu sangawa rupi (v. pp. 19-20):
Ix aputri kamix se mimbira sup. >
Aw sup ta reputri kamix?
1. Ne mena usika tawa kiti. 2. A uriku mukuy akayu. 3. Kw
kamix puranga. 4. Apiripana xirura sepyasuma. 5. Se mena
uputri yep igara. 6. Se mena upuraki garap up. 7. A uputri
yep xirura pisasu. 8. Ariku mukui xirura. 9. Nha xirura 2 real
rupi. 10. Apigawa upupeka panhe ma. 11. Maria umukwekatu. 12.
Kunh usu amu piripanasawa ruka kiti. 13. Pedro usika paran su.
14. Aykw sia wiramiri mir ararupi. 15. Tatu usmu i kwara su.
16. A upuraki kwes su. 17. A uwat garap su. 18. Pedro usu
kw rupi. 19. Pedro upurungit baniwa nheenga. 20. Pedro usu
Maria rir.
IV- Remunh sangawa rupi:
kunh puranga / puxiwera >
Kw kunh puranga; nha kunh puxiwera retana.
1. mir sant / membeka; 2. xirura pisasu / suruka; 3. kamix sepyasu /
sepyasuma; 4. igara piranga / murutinga; 5. tana miri / turusu; 6. pir
murutinga / pixuna; 7. kunh puxi / puranga; 8. apigawa kirimbawa /
27

pitua; 9. ara irusanga / saku; 10. kurumi pirasua / masiyara; 11. tawa
miri / turusu; 12. tawa apekatu / suakiwara

V- Remunh sangawa rupi:


Aykw ser igara paran up? (igarap up) >
Umba, niti aykw igara paran up; aykw igara igarap
up.
1. Aykw ser yep tawa apekatu? (tawa suakiwara); 2. Aykw ser
yep kunh puxiwera ka up? (igara up); 3. Aykw ser yep
apigawa pirasua ik? (apigawa masiyara); 4. Aykw ser
piripanasawa ruka-it tendawa up? (tawa up); 5. Aykw ser xirurait piranga ik? (xirura-it murutinga); 6. Aykw ser mir-it sant
ka up? (mir-it membeka); 7. Aykw ser ara-it irusanga Barra
up? (ara-it saku); 8. Aykw ser pir-it pixuna paran up? (pir-it
piranga); 9. Aykw ser sia tana masiyara tawa up? (tana pirasua);
10. Aykw ser apigawa-it pitua tendawa up? (apigawa-it
kirimbawa)
VI- Remunh sangawa rupi:
Ne mena usika tawa kiti. > Ne mena usika kuri tawa kiti.
1. A uriku mukuy uka. 2. Apiripana xirura sepyasuma ind arama. 3.
Se mena uputri yep igara se manha sup. 4. Se mena upuraki garap
up. 5. A uputri yep xirura pisasu. 6. Ariku mukui xirura penhe
arama. 7. Meesara upupeka panhe ma. 8. Kunh usu amu
piripanasawa ruka kiti. 9. A umunh yep igara ix arama. 10. Pedro
uma ne manha.
VII- Renhee nheengatu rupi:
1. Maria tem filhos (mimbira). 2. Eu tenho mos (pu) bonitas. 3.
Voc tem me (manha)? 4. Vocs tm pai (paya)? 5. Elas tm cabelo
(awa) comprido. 6. Cobra (buya) no tem braos (yuw). 7. Nosso
professor (mbuesara) tem orelhas (nambi) pequenas. 8. Eu no tenho
cabea (akanga) mole (membeka). 9. Ns no temos tio (tutira). 10.
Eu tenho p (pi) comprido.
VIII- Remupinima nheenga supiwara: UP, KITI, RUPI, RIR,
SU, SUP u ARAMA. Remunh sangawa rupi:
28

Ix apit ka up
.
1. Pedro usmu igara________.
2. Maria usu paran________.
3. Pedro usika ix________.
4. Renhee kw nheenga nheengatu________.
5. May ta asu Barra________?
6. Kunh uwat ka________.
7. Akwaw nheenga-it kariwa nheenga________.
8. A upuraki kwes________.
9. Remee timbi ix________.
10. Yan paya upit ana paran________.
11. Se mu pisasu unasri se________.
12. Ix apiripana yep kamix ind________.
13. Ix apiripana yep xirura Pedro________.
14. Yan paya upuraki yan________.
15. Pe manha umunh timbi 6:00 ________.

YASU YANHEENGRI!
ASU APINAYTIKA
(Adermarzinho da Gaita, O caboclo do rio Negro)
Amanh, amanh,
Amanh pescarei para voc.

Wirand kuri, wirand kuri,


Wirand ku apinaytika ind ar
(bis)
Apinaytika kuri kandiru,
Apinaytika kuri mamaiaku
Apinaytika kuri tarira,
Apinaytika kuri tamwat.
Asu, kuri asikri yapur,
Puranga ar kuri remba.
Asu, pituna ram,
Reyri remusaku se puti.

Pescarei candiru,
Pescarei baiacu,
Pescarei trara,
Pescarei tamuat.
Depois, procurarei japur
Para (voc) comer bem.
Depois, de noite,
Venha aquecer o meu peito.

29

4
MBUESAWA IRUNDISAWA

MARIA UWAT
SO GABRIEL RUPI

1. Maria uwat ara pukusawa tawa rap-it rupi.


2. So Gabriel mayri turusu uyku wa Paranwasu rembiwa
up.
3. I garap up aykw sia igara turusu usmu wa tendawa-it
kiti uyku wa paran rembiwa up.
4. Sia mira upurungit nheengatu ape.
5. Aykw mira-it upurungit wa amu nheenga-it So Gabriel
up: Baniwa, Tukano, Desana, Yanommi.
6. Nha tawa ruaki aykw sia tendawa mira-it irumu ukwaw
wa nheengatu.
7. Maria uwat ana retana. A uwapika, asu umba pir u
irumu nhas a i yumasi.
8. A urasu pir suka su sukwera wa membeka.
9. Maria umba pir i pu irumu, ma u i i kuya irumu.
10. Asu a usu ururi i igara mir suiwara up. A usu sendawa
kiti, sera wa So Miguel.
30

KARIWA NHEENGA RUPI:


Maria caminha por So Gabriel
1. Maria anda durante o dia pelas ruas da cidade.
2. So Gabriel uma cidade que est nas margens do rio Negro.
3. No seu porto h muitas canoas grandes que saem para as
comunidades que esto nas margens do rio.
4. Muitas pessoas falam nheengatu ali.
5. H pessoas que falam outras lnguas em So Gabriel: baniwa,
tucano, desana, ianomami.
6. Perto daquela cidade h muitas comunidades com pessoas que
sabem nheengatu.
7. Maria andou muito. Ela senta-se e come peixe com farinha porque
ela est faminta.
8. Ela leva peixe da sua casa, cuja carne mole.
9. Maria come o peixe com suas mos, mas bebe gua com sua cuia.
10. Depois, ela vai embarcar em sua canoa de madeira. Ela vai para sua
comunidade, cujo nome (lit., que o nome dela) So Miguel.

REMA KATU!
Em nheengatu no h conjuno nativa que traduza mas, sendo ma
emprstimo do portugus: Se paya, pa, usu ana ka kiti, ma a niti usu. Dizem que meu pai foi para a mata, mas ele no foi.

MBUESAWA NHEENGATU RES


I. OS RELATIVOS QUE E CUJO
O relativo que, em nheengatu, WA (no plural WA-IT). Vem
aps um verbo, um adjetivo, um substantivo etc. Vindo aps um
substantivo com possessivo, significa cujo:
Apigawa upurungit wa se paya, ma a ukri wa se tutira.
O homem que fala meu pai, mas o que dorme meu tio.
Pir ix amba wa, sera piraruku.
O peixe que eu como, o nome dele pirarucu.
Kunh-it ind rema wa ne mimbira.
As mulheres que voc v so suas filhas.
Apigawa i paya wa umurri ik, sera Jos.
O homem cujo pai (lit., que o pai dele) mora aqui, seu nome Jos.
Pir sera wa piraruku, turusu retana.
O peixe cujo nome (lit., que o nome dele) pirarucu, muito grande.
Ama ana yep kurumi, kunh puranga wa mimbira.
Vi um menino, filho da mulher que bonita.
31

Kunh i mimbira wa ind rema, usu paran kiti.


A mulher cuja filha (lit., que a filha dela) voc v, vai ao rio.
Aykw yep uka turusu wa.
H uma casa que grande.
Wi ara umanu wa-it ara.
O dia de hoje o dia dos que morreram (i.e., o dia de Finados).
Akwaw amunh wa. - Sei (o) que fao. (Aqui fica subentendido
ma: Akwaw ma amunh wa.)
A upit-putri mam puranga wa.
Ele quer ficar onde ( que) bonito.
II - OS SUBSTANTIVOS COM PREFIXOS DE
RELAO T-, R-, S-.
Em nheengatu, alguns substantivos recebem prefixos chamados de
relao. Eles podem ser T-, R-, ou S- e variam de acordo com o caso:
1. Quando o substantivo usado absolutamente, isto , sem relao
genitiva com outra palavra: T2. Quando o substantivo usado em relao genitiva com outra
palavra (substantivo ou possessivo): R3. O possessivo de 3 pessoa do singular S-.
Veja os exemplos abaixo:
tendawa - comunidade; stio (forma absoluta, isto , falando-se de
comunidades em geral, no de uma em especial).
Se a palavra tendawa for relacionada a outra, muda-se o prefixo:
Maria rendawa - comunidade de Maria. Relacionada com outro
substantivo, tendawa substitui seu t- tambm por r-. Com
possessivos, tendawa tambm substitui o t- por r-:
se rendawa - minha comunidade; ne rendawa - tua comunidade;
yan rendawa - nossa comunidade; pe rendawa - a comunidade de
vocs; aint rendawa - a comunidade deles
O possessivo de 3 pessoa do singular, com tais substantivos, S-, em
lugar de I, que significa seu, sua, dele(a): sendawa - comunidade dele
(a).
Esses substantivos so poucos e devem ser conhecidos caso por caso.
Neste curso, deixaremos sempre indicado quando se tratar deles.
Outros exemplos:
tainha (rainha, sainha) - caroo, semente
32

tayti (rayti, sayti) - ninho


takua (rakua, sakua) - febre
tamunha (ramunha, samunha) - av
tapixawa (rapixawa, sapixawa) - vassoura
tembiwa (rembiwa, sembiwa) - margem
tetama (retama, setama) - terra, regio, ptria
tepusi (repusi, sepusi) - sono (vontade de dormir)
tiputi (riputi, siputi) - fezes
Algumas irregularidades:
1) Certas palavras tm forma absoluta sem prefixo:
uka (ruka, suka) - casa. No recebe nunca t- na forma absoluta (no
se diz tuka): Uka puranga. - A casa bonita. Se ruka puranga. Minha casa bonita. Suka puranga. - A casa dele bonita. Aint
ruka puranga - A casa deles bonita.
p (rap, sap) - caminho, rua: Ama p ka pitrupi. - Vejo o
caminho pelo meio do mato. Ne rap puku. - Teu caminho longo.
ukena (rukena, sukena) - porta: Atuk ukena. - Bati porta. Atuk
pe rukena. - Bati porta de vocs.
2) Certas palavras tm a forma absoluta em S-:
sakanga (rakanga, sakanga) - galho
sangawa (rangawa, sangawa) - 1. medida; 2. exemplo; 3. retrato, fotografia
sanha (ranha, sanha) - dente
sapu (rapu, sapu) - raiz
sawa (rawa, sawa) - 1. pelo; 2. pena
sekuyara (rekuyara, sekuyara) - 1. pagamento; 2. dinheiro
sera (rera, sera) - nome
ses (res, ses) - olho
setim (retim, setim) - perna
sikw (rikw, sikw) - vida
simiriku (rimiriku, simiriku) - esposa. Tambm h a forma variante
ximiriku, na 3 p. do singular: esposa dele.
su (ru, su) - cara, rosto
suaya (ruaya, suaya) - rabo, cauda
sukwera (rukwera, sukwera) - carne
sumuara (rumuara, sumuara) - companheiro, amigo
supi (rupi, supi) - ovo
33

3) Certas palavras tm T- como prefixo possessivo de 3 pessoa do


singular [dele(a), seu (sua)]:
tara (rara, tara) - filho: se rara - meu filho; tara - filho dele (no
existe sara nem se pode dizer i tara)
tayera (rayera, tayera) - filha: ne rayera - tua filha; tayera - filha
dele
tu (ru, tu) - sangue
Os substantivos possuveis necessariamente que recebem prefixos de
relao podem ser usados absolutamente, isto , sem relao genitiva
com outra palavra:
suaya - rabo setim - perna
Agora: se pu - minha mo; ne manha - tua me (v. p. 24)
III- OUTRAS POSPOSIES
SUIWARA uma posposio formada por SU mais o sufixo WARA e que exprime a matria de que uma coisa feita. Traduz-se
por de, feito de:
igara mir suiwara - canoa de madeira, canoa (feita de) madeira
kis itait suiwara - faca de ao; faca (feita de) ao
A umunh uka tuyuka suiwara. - Ele faz casa de barro.
RUAKI (SUAKI) - perto de. uma posposio que recebe prefixos
de relao (v. a p. 50): Ayku nha tawa ruaki. - Estou perto daquela
cidade. Ayku suaki. - Estou perto dela.
IV- ALGUNS ADJETIVOS E SUFIXOS: -WASU, -USU, -ASU,
TURUSU, BUA, MIRI, -I, -I

TURUSU um adjetivo que significa grande:


Kw mir turusu. - Esta rvore grande.
Ariku yep uka turusu. - Tenho uma casa grande.
TURUSU pode tambm significar muito:
Aw uriku turusu iw umee-kwaw aw niti uriku sup.
Quem tem muita terra pode dar para quem no tem. (Grenand et al.,
174, modif.)
O adjetivo grande tambm pode ser vertido por BUA (que tambm
significa abundante):
34

Kwes ix ambri se maniaka bua membeka paran up.


Ontem eu botei minhas grandes mandiocas moles no rio.
Puranga, er, pemunh kaxiri bua katu. - bom, oh sim, vocs
fazerem caxiri bem abundante. (apud Cruz, 336)
-WASU, -ASU e -USU so sufixos de aumentativo, correspondendo
ao -o, -ona do portugus. s vezes, quando no possvel
traduzirem-se assim, podem-se traduzir tambm por grande. Os
sufixos -ASU e -USU so usados, preferencialmente, quando o
substantivo termina em vogal no acentuada. Esta cai:
yakarewasu; yakareasu - jacarezo
takwara + -usu > takwarusu - taqwara grande
apigawa + -asu > apigawasu - homenzarro
buya + -usu > buyusu - cobra grande
tawa + -asu > tawasu cidade grande
-I e -I so sufixos que expressam o diminutivo. O substantivo que os
receber perde o A tono:
tatu - tatuzinho
ita - pedrinha
takwara + -i > takuari - taquarinha
MIRI um adjetivo que significa pequeno:
igara miri - canoa pequena

it miri - pedra pequena

Pode tambm ser usado como sufixo (-inho, a), sendo mais comum
que os sufixos -I e -I:
wiramiri - passarinho
Kwara ram re pa, ix, purangamiri... ayku. Dizem que
quando eu ainda era pequeno, bonitinho estava. (Ademarzinho da
Gaita, So Gabriel da Cachoeira, AM)
V- OS USOS DE KWERA
Kwera um adjetivo da 1 classe, que significa que foi, passado,
morto, finado, ex-, que j era etc.:
manha kwera - me que foi, a finada me
mbuesara kwera - o que foi professor; professor aposentado
mir kwera - rvore morta
kunhmena kwera - viva ou divorciada (lit., mulher de marido que foi)
35

nhumbuesara kwera - ex-aluno, aluno j formado


s vezes aparece em composio com os substantivos, mudando-lhes
o sentido:
su - animal > sukwera (lit., animal que foi) - carne
manikwera - o lquido que se tirou da massa da mandioca espremida
KWERA pode tambm ser usado como predicativo:
A kwera, tayt! - Ele j era, coitado! (isto , j est acabado, muito
doente etc.)
Pedro uyuk ana yawaret. A kwera. - Pedro matou a ona. Ela j
era.
KWERA usado tambm com interrogativos:
Aw kwera? - Quem era?
PURAKISAWA-IT
I- Resuaxara nheengatu rupi:
1. Marupi ta Maria uwat? 2. Mayri miri ser So Gabriel? 3. Maria
uwat ser tawa rupi pituna pukusawa? 4. Ma ta aykw garap up?
5. Mam ta uyku tendawa-it? 6. Aykw ser tendawa-it So
Gabriel ruaki? 7. Ma nheenga ta mira-it upurungit So Gabriel
up? 8. Ma ta Maria umba kuri So Gabriel up? 9. Maranta
Maria umba kuri pir? 10. Masu ta Maria urasu timbi? 11. Sant
ser pir rukwera Maria umba wa? 12. Ma irumu ta Maria umba
pir? 13. Makiti ta usu igara-it usmu wa So Gabriel su? 14.
Uiku ser So Gabriel apekatu Paranwasu rembiwa su? 15. Aykw
ser mira-it upurungit wa nheengatu So Gabriel up? 16. Ma ta
Maria u i kuya irumu? 17. Makiti ta Maria ururi kuri? 18. Ma ta
Maria rendawa rera?
II- Remunh sangawa rupi:
Apigawa usu tawa kiti. Apigawa upiripana sia ma. >
Apigawa usu wa tawa kiti upiripana sia ma.
1. Kunh umba yep pir turusu. Kunh niti i yumasi. 2. Kurumi usu
mayri kiti. Kurumi upurungit nheengatu. 3. Apigawa ruka puranga.
Apigawa usu garap turusu wa kiti. 4. Kunh umurri tawa up.
Kunh uma sia mira. 5. Kunh uriku sera puranga. Kunh upiripana
ma-it. 6. Kunh usika se ruka kiti. Kunh umba pir. 7. Ariku yep
36

kuya turusu. Kuya uriku yep pir. 8. Aputri yep kamix pisasu.
Kamix pisasu uyku mmi. 9. Apigawa upuraki garap up. Apigawa
uriku xirura-it suruka. 10. Amukwekatu apigawa. Apigawa manha
upuraki ik.
III- Remunh sangawa rupi:
Puranga ser kunh rera? (ind> ne)
Umba, sera niti puranga, ma ne rera puranga.
1. Puranga ser kamix miri? (xirurasu); 2. Puranga ser tawa rap?
(ka); 3. Irusanga ser paran rembiwa? (igarap); 4. Pedro usu ser
Maria ruka kiti? (ix > se); 5. Pixuna ser Maria res-it? (yan); 6.
Puranga ser Pedro rimiriku? (ind > ne); 7. Maria uma ser kurumi
retama? (tuxawa); 8. Tatu umba ser mir rapu? (maniaka); 9.
Murutinga ser Maria ranha-it? (Pedro); 10. Miri ser urubu rupi?
(wirawasu); 11. Puku ser tatu ruaya? (yawara); 12. S ser tatu
rukwera? (tapira); 13. Miriser tapira riputi? (sapukaya); 14. Puku
ser maniwa rakanga? (sumama); 15. Kwara ser Pedro rayera?
(Joo); 16. Tuyuw retana ser Pedro ramunha? (Antnio); 17. Turusu
ser kupuasu rainha? (tapereyu); 18. Puranga ser Maria manha rera?
(Joo); 19. I ki uyku ser tana ru? (kunh); 20. Piranga ser teyu
ru? (tapira); 21. Puku ser wiramiri rawa? (wirawasu); 22. Puku ser
apigawa retim? (ix > se); 23. Pisasu ser ne paya rangawa? (Maria);
24. Puranga ser Pedro rikw? (Joo); 25. Maria rumuara upuraki ser
Pedro sup? (Catarina)
IV- Remunh sangawa rupi:
Kunh uriku yep uka. A upit paran rembiwa up.
Kunh ruka upit paran rembiwa up.
Suka upit paran rembiwa up.
1. Maria uriku takua. A niti upawa. 2. Pedro uriku yep tara. A
kirimbawa. 3. Mir uriku sapu. A puku retana. 4. Nha wir uriku
yep tayti. A uriku mukui supi. 5. Tana uriku sanha-it. Aint
murutinga retana. 6. Ne manha uriku yep pixana. A upit uka up.
7. Kw uka uriku yep ukena. A pisasu. 8. Se manha uriku yep
tapixawa. A i ki uyku. 9. Tuxawa uriku yep simiriku. A upuraki
mbuesawa ruka up. 10. Pikasu uriku sawa-it. Aint miri.
V- Remunh sangawa rupi:
Maria uriku ser yep pind? (itait)
37

-Ee, a uriku yep pindawasu (ou pind turusu) itait


suiwara.
1. Pedro urasu ser yep pindaiwa? (mir); 2. Kunh umunh ser
yep xirura? (amani); 3. Kurumi upisika ser tapekua? (pindawa); 4.
Tuxawa ukri ser makira up? (tupas); 5. Tuxawa umundew ser
akangatara? (wir rawa); 6. Apigawa u ser kawi? (awati); 7.
Kunhmuku usikri ser i kis? (itait); 8. Tana uputri ser meyu?
(tapiaka); 9. Pedro uriku ser yep uka? (tuyuka); 10. Kunh umunh
ser iur? (mir rakanga)
VI- Remunh sangawa rupi:
Pedro niti uriku i manha. > Pedro manha kwera.
1. Kuxima Maria yep mbuesara. Ui Maria_______ 2. Maria mena
umanu ana. Maria_______3. Kuxima ix ayumbu ana ayku yep
mbuesawa ruka up. Ui ix_______ 4. Mir uwri ka up.
Mir_______ 5. Apigawa uyuk ana tatu. Tatu_______
YASU YANHEENGRI!
A PROFECIA DO PAJ
(Adermarzinho da Gaita, O caboclo do Rio Negro)

Kwara ram re, pa, ix, purangamirisuriwara ayku, se manha usenui i


pay, upurandu i su:
-Mar kway se mbira? (ou mimbira)
Umutawari, pa, arir pay tuyuw usasmu kway:
-Dona, kw kurumimiriarupiara kuri a, asu kunhwara. (bis)
Yaw arasu ayku se rikusawa awat wa rupi. Ix yep kunhwara, mayep
utitika pay tuyuw. Ix yep marupiara, mayep utitika pay tuyuw.
KARIWA NHEENGA RUPI:
Dizem que, quando eu ainda era pequeno, estando bonitinho e sorridente,
minha me chamou seu paj e perguntou dele:
-Por que assim o meu filho?
Contam que fumou tauari e depois o velho paj gritou assim:
-Dona, este menininho ser ele muito sortudo e, depois, mulherengo. (bis)
Assim estou levando minha vida por onde quer que eu ande. Eu sou um
mulherengo, como previu o velho paj. Eu sou um sortudo, como previu o
velho paj.
38

39

Você também pode gostar