Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
CURSO DE
LNGUA GERAL
(NHEENGATU OU TUPI MODERNO)
A LNGUA DAS ORIGENS DA CIVILIZAO
AMAZNICA
(2 edio)
So Paulo
2016
NDICE
PREFCIO
INTRODUO
PARA LER A LNGUA GERAL
5
6
8
9
16
21
30
39
47
54
63
71
79
86
93
97
ABREVIATURAS
adapt. - adaptado
adj. - adjetivo
adv. - advrbio
afirm. - afirmativa
art. - artigo
cl. - classe
col. - coleo
compos. - composio
conj. - conjuno
desus. - desusado
fal. - falando
h. - homem
i.e. - isto
ilustr. - ilustrao
impess. - impessoal
indef. - indefinido
interj. - interjeio
interr. - interrogativo
lit. - literalmente
m. - mulher
modif. - modificado
morf. - morfema
neg. - negativa
num. - numeral
nm. - nmero
obj. - objeto; objetivo
p. - pessoa
part. - partcula
pess. - pessoa; pessoal
pl. - plural
posp. - posposio
pp. - pessoas
pref. - prefixo
pret. - pretrito
pron. - pronome
quantif. - quantificador
recpr. - recproco
ref. - referente
refl. - reflexivo
s. - substantivo
sing. - singular
suf. - sufixo
tr. - transitivo
v. - ver; verbo
var. - variante
PREFCIO
Sinto-me honrado e feliz em apresentar esta primorosa gramtica
de nheengatu. Felicito o professor Eduardo de Almeida Navarro, doutor
em Letras, que nos brinda com esta obra destinada a revitalizar o
nheengatu como lngua que participou da histria da Amaznia e
ajudou a criar a identidade cultural da maior regio do Brasil.
O professor Eduardo hospedou-se em minha casa. Pude
acompanhar de perto a competncia e dedicao com que confrontou a
gramtica que leciona na conceituada USP com a lngua falada pelos
bars e por outros povos indgenas e no indgenas da bacia do rio
Negro. Trouxe at alguns dos seus aplicados alunos paulistas para
colaborar nesse dilogo intercultural. Dava gosto ver quando se
reuniam noite, no Warir da FOIRN (Federao das Organizaes
Indgenas do Rio Negro), para dialogar com os professores e outros
falantes de nheengatu de So Gabriel. Fruto dessa interao so os
dilogos que ilustram cada uma das lies. As fotografias ajudam a
ver o rosto dos ndios e algumas paisagens tpicas da regio mais bela
e mais bem preservada da Amaznia.
A lngua uma riqueza cultural tecida com tradies, costumes,
viso de mundo e relaes humanas que revelam o ser e a alma de um
povo. A lngua defesa, progresso e projeo. O professor Eduardo
alia-se ao crescente nmero de linguistas que nos ensinam o quanto
precioso e imprescindvel preservar uma lngua, mesmo falada por
poucos e nos rinces mais longnquos deste pas.
A imensa bacia do rio Negro abrange mais de 300.000
quilmetros quadrados, que coincidem com a rea geogrfica da
diocese de So Gabriel da Cachoeira. Mais de 90% da populao
constituda por 23 povos indgenas. Ainda so faladas 18 lnguas.
Trata-se, portanto, de um espetacular e atraente laboratrio lingustico.
O municpio de So Gabriel da Cachoeira, alm do portugus, adota
os idiomas tucano, baniwa e nheengatu como lnguas oficiais. Assim,
esta gramtica adquire importncia ainda maior quando a situamos
neste contexto.
Kuekaturet (muito obrigado), professor Eduardo, em nome de
todas as pessoas que encontraro nesta gramtica o caminho para
recuperar e revitalizar o patrimnio cultural que o nheengatu,
mantendo viva a lngua que fornece milhares de vocbulos ao
portugus do Brasil. Por fim, esta gramtica, qual mgico cordo
umbilical, evitar o rompimento dos laos afetivos com nossas
origens.
Dom Edson Tasquetto Damian
Bispo de So Gabriel da Cachoeira - AM
5
INTRODUO
A lngua geral e o nascimento de uma civilizao amaznica
Quando os portugueses chegaram ao Brasil, em 1500, a lngua que se
falava na maior parte da costa brasileira era aquela que hoje chamamos tupi
antigo. Os indgenas da costa que falavam variantes dialetais dessa lngua
eram chamados genericamente de tupis, segundo o que mostra Anchieta em
seu auto teatral Na Aldeia de Gwaraparim (versos 183-189). Eram eles os
potigwaras, os tupinambs, os caets, os tupininiquins, os tupis da capitania
de So Vicente etc. Os tupis eram considerados os pais de todos os ndios da
costa, segundo o que nos informa o jesuta Simo de Vasconcelos.
A lngua tupi de So Vicente, a de Pernambuco (gramaticalizada pelo
padre Lus Figueira) e a do Maranho tinham algumas diferenas com relao
ao tupi que Anchieta gramaticalizou. Este chamado erroneamente, s vezes,
de tupinamb por um pequeno nmero de pessoas do campo da lingustica
estruturalista. Os que usam tal designativo ou pouco sabem do tupi antigo ou
s o dominam em nvel estrutural. As sutilezas que somente os textos e a
literatura revelam so-lhes desconhecidas. Nenhum deles conhece o tupi
antigo como o conheceram Lemos Barbosa e Frederico Edelweiss.
Podemos dizer que o tupi antigo foi falado at o final do sculo XVII,
aps o que se foi transformando na lngua geral, em seus dois principais
ramos, o do Norte e o do Sul. A lngua geral do Norte transformou-se no
nheengatu da Amaznia e a do Sul desapareceu completamente no incio do
sculo XX. H indcios de que tenha havido uma lngua geral tambm na
costa leste do Brasil1. Com efeito, o prprio Gregrio de Matos disse em seus
versos:
H cousa como ver um payai / Mui prezado de ser Caramuru /
Descendente de sangue de Tatu / Cujo torpe idioma Cobep?
Cobep corruptela de Ereicobpe? (Passas bem?), forma de
cumprimento em tupi antigo (Catecismo de Antnio de Arajo, 1618, p. 54).
Ora, se os ndios payais, que no eram tupis, diziam isso, porque tambm
houve lngua geral na Bahia.
A lngua geral amaznica, ainda falada no vale do rio Negro e, desde
o sculo XIX, tambm chamada nheengatu, irm da lngua geral
meridional, que desapareceu no incio do sculo XX. Esta se irradiara a partir
da capitania de So Vicente para Minas Gerais, Gois, Mato Grosso e para as
capitanias do sul do pas, seguindo o rastro dos paulistas que avanavam com
suas entradas e bandeiras. Essas lnguas gerais deixaram sua herana nos
nomes geogrficos e na lngua portuguesa do Brasil.
A lngua geral amaznica no foi lngua de nenhum grupo indgena
antes da chegada dos europeus Amrica. Ela comeou a se formar no
Maranho e no Par da lngua falada pelos tupinambs que ali estavam e que
1
MBUESAWA IEPESAWA
(primeira lio)
MARIA ANAMA
SAS - passar
ix asas - eu passo
ind resas - tu passas; voc passa
a usas - ele(a) passa
yand yasas - ns passamos
penhe pesas - vs passais; vocs passam
aint (ou t) usas - eles(as) passam
II- AS CLASSES DE PRONOMES PESSOAIS
Os pronomes pessoais dividem-se em duas classes:
PRIMEIRA CLASSE
ix
ind
a
yand
penhe
aint (ou t)
SEGUNDA CLASSE
se
- eu
ne
- tu; voc
i
- ele, ela
yan
- ns
pe
- vs; vocs
aint (ou t) - eles(as)
11
Joana mena
13
Ix apit katu.
(Eu fico bem.)
Ind
A
Yand
Penhe
Aint
Ix akwaw nheengatu.
(Eu sei nheengatu.)
Ind
A
Yand
Penhe
Aint
1. kwer (se) - cansado; 2. puxiwera - feio; mau; 3. apara (se) torto; camboto, de pernas tortas; 4. pirasua - pobre; 5. awaet (se) valente; 6. puku - comprido; 7. pus (se) - pesado; 8. pixuna - preto;
9. ki (se) - sujo; 10. pisasu - novo; 11. yumasi (se) - faminto
IV. Renhee ma ind renhee-kwaw kw-it ma res u kw-it
mira res. (Diga o que voc pode dizer sobre estas coisas ou sobre
estas pessoas.) Use os adjetivos mostrados na srie III.
it (pedra): It i apw. It piranga. It puxiwera. It i
apara. It puku. It i pus. It pixuna. It i ki.
1. kunh; 2. Maria; 3. igara; 4. Maria mimbira; 5. Maria mena; 6. uka;
7. Antnio anama; 8. pir; 9. apigawa; 10. Maria manha
V. Remupinima sangawa rupi:
Kunh kwer i ki. - A mulher cansada suja. > Kunh ki i
kwer. - A mulher suja cansada.
1. It piranga puku. 2. Kunh pirasua i apara. 3. Apigawa awaet i
pus. 4. Igara pixuna puku. 5. Apigawa kwer i katu. 6. Kunh
puranga pixuna. 7. Uka puxiwera i ki. 8. Pir puranga i pus. 9. Uka
piranga pisasu. 10. Apigawa katu pirasua. 11. Kunh katu i yumasi.
12. Apigawa yumasi puxiwera.
15
2
MBUESAWA MUKUSAWA
PARANWASU UP
5.
6.
20
3
MBUESAWA MUSAPIRISAWA
SO GABRIEL UP
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
21
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
pitua; 9. ara irusanga / saku; 10. kurumi pirasua / masiyara; 11. tawa
miri / turusu; 12. tawa apekatu / suakiwara
Ix apit ka up
.
1. Pedro usmu igara________.
2. Maria usu paran________.
3. Pedro usika ix________.
4. Renhee kw nheenga nheengatu________.
5. May ta asu Barra________?
6. Kunh uwat ka________.
7. Akwaw nheenga-it kariwa nheenga________.
8. A upuraki kwes________.
9. Remee timbi ix________.
10. Yan paya upit ana paran________.
11. Se mu pisasu unasri se________.
12. Ix apiripana yep kamix ind________.
13. Ix apiripana yep xirura Pedro________.
14. Yan paya upuraki yan________.
15. Pe manha umunh timbi 6:00 ________.
YASU YANHEENGRI!
ASU APINAYTIKA
(Adermarzinho da Gaita, O caboclo do rio Negro)
Amanh, amanh,
Amanh pescarei para voc.
Pescarei candiru,
Pescarei baiacu,
Pescarei trara,
Pescarei tamuat.
Depois, procurarei japur
Para (voc) comer bem.
Depois, de noite,
Venha aquecer o meu peito.
29
4
MBUESAWA IRUNDISAWA
MARIA UWAT
SO GABRIEL RUPI
REMA KATU!
Em nheengatu no h conjuno nativa que traduza mas, sendo ma
emprstimo do portugus: Se paya, pa, usu ana ka kiti, ma a niti usu. Dizem que meu pai foi para a mata, mas ele no foi.
Pode tambm ser usado como sufixo (-inho, a), sendo mais comum
que os sufixos -I e -I:
wiramiri - passarinho
Kwara ram re pa, ix, purangamiri... ayku. Dizem que
quando eu ainda era pequeno, bonitinho estava. (Ademarzinho da
Gaita, So Gabriel da Cachoeira, AM)
V- OS USOS DE KWERA
Kwera um adjetivo da 1 classe, que significa que foi, passado,
morto, finado, ex-, que j era etc.:
manha kwera - me que foi, a finada me
mbuesara kwera - o que foi professor; professor aposentado
mir kwera - rvore morta
kunhmena kwera - viva ou divorciada (lit., mulher de marido que foi)
35
kuya turusu. Kuya uriku yep pir. 8. Aputri yep kamix pisasu.
Kamix pisasu uyku mmi. 9. Apigawa upuraki garap up. Apigawa
uriku xirura-it suruka. 10. Amukwekatu apigawa. Apigawa manha
upuraki ik.
III- Remunh sangawa rupi:
Puranga ser kunh rera? (ind> ne)
Umba, sera niti puranga, ma ne rera puranga.
1. Puranga ser kamix miri? (xirurasu); 2. Puranga ser tawa rap?
(ka); 3. Irusanga ser paran rembiwa? (igarap); 4. Pedro usu ser
Maria ruka kiti? (ix > se); 5. Pixuna ser Maria res-it? (yan); 6.
Puranga ser Pedro rimiriku? (ind > ne); 7. Maria uma ser kurumi
retama? (tuxawa); 8. Tatu umba ser mir rapu? (maniaka); 9.
Murutinga ser Maria ranha-it? (Pedro); 10. Miri ser urubu rupi?
(wirawasu); 11. Puku ser tatu ruaya? (yawara); 12. S ser tatu
rukwera? (tapira); 13. Miriser tapira riputi? (sapukaya); 14. Puku
ser maniwa rakanga? (sumama); 15. Kwara ser Pedro rayera?
(Joo); 16. Tuyuw retana ser Pedro ramunha? (Antnio); 17. Turusu
ser kupuasu rainha? (tapereyu); 18. Puranga ser Maria manha rera?
(Joo); 19. I ki uyku ser tana ru? (kunh); 20. Piranga ser teyu
ru? (tapira); 21. Puku ser wiramiri rawa? (wirawasu); 22. Puku ser
apigawa retim? (ix > se); 23. Pisasu ser ne paya rangawa? (Maria);
24. Puranga ser Pedro rikw? (Joo); 25. Maria rumuara upuraki ser
Pedro sup? (Catarina)
IV- Remunh sangawa rupi:
Kunh uriku yep uka. A upit paran rembiwa up.
Kunh ruka upit paran rembiwa up.
Suka upit paran rembiwa up.
1. Maria uriku takua. A niti upawa. 2. Pedro uriku yep tara. A
kirimbawa. 3. Mir uriku sapu. A puku retana. 4. Nha wir uriku
yep tayti. A uriku mukui supi. 5. Tana uriku sanha-it. Aint
murutinga retana. 6. Ne manha uriku yep pixana. A upit uka up.
7. Kw uka uriku yep ukena. A pisasu. 8. Se manha uriku yep
tapixawa. A i ki uyku. 9. Tuxawa uriku yep simiriku. A upuraki
mbuesawa ruka up. 10. Pikasu uriku sawa-it. Aint miri.
V- Remunh sangawa rupi:
Maria uriku ser yep pind? (itait)
37
39