Toetsing Checklist Aanpasbaar Verbouwen: Reakties Van Doelgroepen

Toetsing checklist aanpasbaar verbouwen
Reakties van doelgroepen
D.J.M. van der Voordt
M.N. Niclaes
J.G. Drenth
E.A.H. Nolte
Vakgroep Architectuur
Technische Universiteit Delft - Faculteit der Bouwkunde
Januari 1995
Opdrachtgever
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
Directoraat-Generaal van de Volkshuisvesting/Bestuursdienst
Postbus 30941, 2500 GX Den Haag
Telefoon (070) 3392078
Uitvoering
Technische Universiteit Delft - Faculteit der Bouwkunde
Vakgroep Architectuur
Berlageweg 1, 2628 CR Delft
telefoon (015) 784192/782974
In samenwerking met:
Architectenburo Lüthi en Niclaes

Provenierssingel 11, 3033 ED Rotterdam
Telefoon (010) 4651680
Nationale Woningraad
Postbus 50051, 1 305 AB Almere
telefoon (03240) 91911
Uitgave en distributie
Publikatieburo Faculteit der Bouwkunde
Berlageweg 1, 2628 CR Delft
telefoon (015) 784737
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Toetsing
Toetsing checklist aanpasbaar verbouwen: reakties

van doelgroepen / D.J.M. van der Voordt ... [et alo].
Delft: Publikatieburo Bouwkunde. -111.
Met lit.opg.
ISBN 90-5269-171-1
Trefw.: woningaanpassing; gehandicapten; onderzoek.
Copyright ~ 1995
Vakgroep Architectuur, Technische Universiteit Delft/Faculteit der Bouwkunde.
All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form , by print, photoprint, microfilm or
any other means without written permission of the publisher.
--~-----
Inhoudsopgave
Voorwoord
1. INLEIDING
1 .1 Aanleiding tot het onderzoek 1

1 .2 Dataverzameling en respons 3
1.3 Dataverwerking en rapportage 5
2. COMMENTAAR OP DE HUIDIGE CHECKLIST
2.1 Opbouw van de checklist 7

2.2 Maatregelen per categorie gehandicapten 9
2.3 Gemeenschappelijke en conflicterende wensen en eisen 14
2.4 Algemene ontwerpaandachtspunten 15
3. CONSEQUENTIES VOOR EEN NIEUWE CHECKLIST
3.1 Structuur van de checklist 19

3.2 Aanpasbaarheidsmaatregelen 19
3.3 Indeling in categorieën gehandicapten 20
3.4 Onderscheid in gewenst en vereist 21
3.5 Toepassing als instrument voor de beroepspraktijk 22
4. NAAR EEN WETENSCHAPPELIJK BASISDOCUMENT
4.1 Overwegingen en afwegingen 25

4.2 De nieuwe matrix 27
4.3 Toelichting 41
5. SAMENVATTING, CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
5.1 Terugblik 47
5.2 Methodologische kanttekeningen 48
5.3 Aanbevelingen voor verder onderzoek 48
--- - - -- - - - - - - -- - - - - - - ------- --- ---
6. LITERATUUR 51
BIJLAGEN
1. Huidige Checklist Aanpasbaar Verbouwen 55

2. Uitnodigingsbrief en vragenlijsten 61
3. Respondenten 68
4. Reakties per categorie gehandicapten 74
5. Gegevens over de thuissituatie 106
Colofon 107
-- -~- -------- _. -
Voorwoord
Op 27 oktober 1989 startte de Nationale Woningraad (NWR) met verschillende

organisaties en corporaties een experiment Aanpasbaar Verbouwen. Dit experi-
ment is een vervolg op het experiment Aanpasbaar Bouwen van nieuwbouwpro-
jecten. Beide initiatieven beogen het tot stand brengen van een woningvoorraad
die bezoekbaar is voor iedereen, inclusief mensen met lichamelijke functiebeper-
kingen, en eenvoudig en goedkoop is aan te passen wanneer een bewoner
gehandicapt raakt of een gehandicapte de woning wil betrekken.
Inmiddels is aangetoond dat aanpasbaar bouwen voor veel woningtypen zonder

noemenswaardige meerkosten te realiseren is. De ontwerprichtlijnen uit het
handboek Aanpasbaar Bouwen kunnen echter niet zonder mee~ worden toege-
past op verbouwplannen . Om te kostbare ingrepen te voorkomen zullen soms
concessies moeten worden gedaan. Voor een zorgvuldige afweging is kennis
nodig over prioriteiten in aanpasbaarheid. Daartoe hebben de Nationale Woning-
raad en de Technische Universiteit Delft een checklist Aanpasbaar Verbouwen
plus afwegingsmodel ontwikkeld. De checklist bestaat uit een matrix met in de
rijen aanpasbaarheidsmaatregelen en in de kolommen categorieën gehandicap-
ten. Per cel is aangegeven of de maatregel voor de betrokken categorie gehandi-
capten gewenst, vereist, of niet van toepassing is.
Om de Checklist Aanpasbaar Verbouwen te toetsen aan het oordeel van mensen

met uiteenlopende functiestoornissen, zijn tien groepsgesprekken georganiseerd
onder mensen met overeenkomstige handicaps. Onderwerp van gesprek waren
de opzet en invulling van de matrix en de bruikbaarheid voor de praktijk, als
checklist van aandachtspunten bij groot onderhoud en renovatieprojecten.
Voorts is schriftelijk commentaar gevraagd aan belangenorganisaties en is een
aantal individuele interviews gehouden. Tenslotte is de checklist voorgelegd aan
enkele deskundigen in de bouw.
In dit rapport worden de bevindingen uit deze commentaarronde besproken. De

ontwikkelde kennis is samengevat in een nieuwe matrix, het zgn. wetenschap-
pelijk basisdocument. Deze matrix is primair bedoeld als onderlegger voor een
meer op de praktijk toegespitste Handleiding Aanpasbaar Verbouwen. Voorts
worden aanbevelingen geformuleerd voor een uitbreiding en verdere weten-
schappelijke onderbouwing van de nieuwe matrix.
Een studie als deze staat of valt met de bereidheid van mensen om hun ervarin-
gen, wensen en idëen voor te leggen aan onderzoekers. Een woord van dank
gaat daarom uit naar al onze gesprekspartners, die belangeloos hun tijd voor het
onderzoek beschikbaar hebben gesteld.
Vrij kort na één van de groepsgesprekken vernamen wij dat een respondente is
overleden. Wij waren erg onder de indruk van haar vitaliteit en strijdlust die zij
met haar 76 jaar tentoon spreidde en de manier waarop zij zich als vrijwilliger
inzette voor een integraal toegankelijke gebouwde omgeving. Aan haar en al die
andere bewonderingswaardige mensen, die ondanks lichamelijke beperkingen zo
volop in het leven staan, dragen wij deze studie graag op.
Delft, december 1994

1. Inleiding
1.1 Aanleiding tot het onderzoek

Voor velen is het bezoeken van vrienden of familie fysiek geen probleem. In het
gebruik van de eigen woning ondervinden veel bewoners eveneens weinig
problemen, hooguit enig (overkomelijk) ongemak. Niettemin vinden elk jaar in en
rond Nederlandse woningen ca twee miljoen ongevallen plaats. In ruim een half
miljoen gevallen is behandeling van het slachtoffer noodzakelijk. Veelvoorko-
mende oorzaken zijn trappen (te steil, geen of niet goed bevestigde leuningen),
glazen deuren en gladde vloeren. Het openen of reinigen van ramen gaat even-
eens geregeld gepaard met valpartijen (VROM, 1989).
Voor mensen met lichamelijke functie beperkingen doet behalve -onveiligheid ook
en vooral de beperkte toegankelijkheid van woningen afbreuk aan de gebruiks-
waarde. Smalle deuren en gangen, drempels, steile trappen en te weinig man-
oeuvreerruimte voor het gebruik van krukken of een rolstoel zijn voor hen vaak
onoverkomelijke barrières. Een slechte acoustiek, onvoldoende verlichting en
gebrek aan kleurcontrasten verminderen de bruikbaarheid voor auditief en
visueel gehandicapten. Ook kleine en lange mensen worden door de gangbare
woningontwerpen soms letterlijk gehandicapt.
Aanpasbaar bouwen
De gebruikswaarde van woningen zou sterk toenemen als deze van meet af aan
bezoekbaar zijn voor iedereen en eenvoudig en goedkoop zijn aan te passen,
wanneer een bewoner gehandicapt raakt of een gehandicapte woningzoekende
de woning wil betrekken. Uit het experiment Aanpasbaar Bouwen is gebleken
dat dit in de nieuwbouw zonder noemenswaardige meerkosten haalbaar is,
wanneer de eisen uit het Handboek Aanpasbaar Bouwen als maatstaf worden
gebruikt (Nationale Woningraad, 1991/1992; Van der Voordt, 1991). Als
aspiratieniveau geldt de gebruiker met een goede armen rompfunctie in een
handbewogen rolstoel. Voorts is rekening gehouden met de woonbehoeften van
visueel en auditief gehandicapten en mensen met hart- en long klachten (orgaan-
gehandicapten). De ruimtebehoeften van gebruikers van elektrische rolstoelen en
scootmobielen en mensen die gebruik maken van een verrijdbare stretcher vallen
vooralsnog buiten de scope van Aanpasbaar Bouwen.
Om te kunnen vaststellen of en wáár sprake kan zijn van aanpasbaar bouwen
voor een nog breder gemiddelde Lc. iedereen, inclusief de meest kritische
doelgroepen, is meer inzicht nodig in de eisen en wensen van gebruikerscate-
gorieën die boven het niveau van de hand bewogen rolstoel uitgaan. Voorts is
meer kennis nodig over de benodigde ruimte en voorzieningen voor zorg aan
huis i.c. hulp bij de algemene dagelijkse levensaktiviteiten (ADL).
1
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------------ ---------- -- --
Aanpasbaar verbouwen
Met aanpasbaar bouwen alléén zijn we er niet. De meeste bewoners zijn immers
aangewezen op een bestaande woning uit de voorraad. Het ligt voor de hand
om er naar te streven het concept aanpasbaar bouwen ook toe te passen bij
verbouwplannen, bijvoorbeeld bij mutatie-onderhoud, groot onderhoud en
renovatie. Uit onderzoek is echter gebleken dat aanpasbaar verbouwen van de
bestaande woningvoorraad technisch en economisch vaak niet haalbaar is op
het niveau van rolstoeltoegankelijkheid (EGM Architecten, 1989; Leijster en De
Vos, 1991). Het is van groot belang om te weten, voor welke doelgroepen
aanpasbaar verbouwen dan wél haalbaar is. Men zou kunnen spreken van
gradaties van aanpasbaarheid of een 'aanpasbaarheidsgradiënt' (Van der Most
van Spijk e.a., 1989). Daartoe is meer kennis nodig over de woonbehoeften van
niet-rolstoelgebruikers.
Onderzoek als basis voor richtlijnen

In eerder onderzoek van de Technische Universiteit Delft (TUD) is geprobeerd
deze omissies in de beschikbare kennis voor een deel weg te nemen (Boekhorst
e.a. 1992; Van der Voordt, 1993). Op basis van literatuuronderzoek is een
matrix opgesteld met in de rijen aanpasbaarheidsmaatregelen en in de kolommen
categorieën gehandicapten. Deze matrix is voorgelegd aan gehandicapten-
organisaties met de vraag, per maatregel aan te geven voor welke categorie
gehandicapten deze maatregel (zeer) gewenst of vereist is . Op basis van deze
enquête en gesprekken met woningcorporaties, aantallen individuele aanpassin-
gen en kosten van aanpasbaarheidsmaatregelen vooraf (in de ontwerpfase) en
aanpassingen achteraf (in de gebruiksfase) , is door de Nationale Woningraad een
nieuwe versie van de matrix opgesteld (Nolte e.a., 1993). Deze tweede versie,
hierna te noemen de 'Checklist Aanpasbaar Verbouwen', is bedoeld als instru-
ment voor opdrachtgevers en architecten. Hiermee kunnen zij vrij eenvoudig
vaststellen welke ingrepen de bezoekbaarheid en aanpasbaarheid vergroten,
voor welke categorie gehandicapten, tegen welke kosten (zie bijgaand kader).
De Checklist Aanpasbaar Verbouwen (NWR-versie 1993) wijkt op een aantal

punten af van de eerste versie van de matrix (TUD-versie, 1992):
de indeling in categorieën gehandicapten is vereenvoudigd;
de vierdeling in mate van noodzakelijkheid (gewenst/zeer gewenst/noodza-
kelijk/niet van toepassing) is teruggebracht tot gewenst of vereist;
de lijst met aanpasbaarheidsmaatregelen is ingekort door fors wat maatrege-
len weg te laten: maatregelen in beheer van de gemeente (b.v. verlaagde
trottoirafritten), individuele inrichting (b.v. telefoonversterker), en bouwfysi-
sche eisen (b.v. thermische of akoestische isolatie);
diverse maten zijn genunanceerd (b.v. maximum hellingsgraad gekoppeld
aan niveauverschil) of veranderd (b.v. gevelkozijn lager dan 750 mm i.p.v.
850 mm).
2
Vanwege deze veranderingen is het gewenst de huidige checklist te toetsen aan
het oordeel van belanghebbenden. Een tweede reden is het eerder gebleken
gebrek aan consensus over de gewenstheid of noodzakelijkheid van bepaalde
maatregelen. Bij de schriftelijke enquête onder gehandicaptenorganisaties kwam
het geregeld voor dat de ene organisatie een aanpasbaarheidsmaatregel als zeer
gewenst of noodzakelijk aanmerkt, terwijl een andere organisatie (voor dezelfde
doelgroepen) deze maatregel als niet van toepassing beschouwt. Door gehandi-
capten met tegenstrijdige opvattingen te confronteren, kan meer duidelijkheid
ontstaan over de argumenten voor verschillende beoordelingen.
Samengevat is het onderhavige onderzoek erop gericht, nieuwe kennis op te

doen over de woon behoeften van uiteenlopende categorieën gehandicapten en
de bestaande kennis op dit gebied verder uit te diepen, als onderlegger voor een
nieuw te ontwikkelen Handboek Aanpasbaar Verbouwen.
1.2 Dataverzameling en respons

Het vaststellen van de woonbehoeften van mensen met uiteenlopende functie-
stoornissen vraagt om diepgaand empirisch onderzoek in de vorm van gesprek-
ken, huisbezoek en proefnemingen in maquettes op ware grootte. De financiën
hiervoor ontbraken. Daarom is het onderzoek toegespitst op een toetsing van de
Checklist Aanpasbaar Verbouwen.
Hiertoe zijn per categorie gehandicapten groepsgesprekken georganiseerd (in

totaal tien stuks). Vooraf kregen zij een brief toegestuurd met een korte intro-
ductie van doel en achtergrond van het onderzoek en de huidige checklist. In de
gesprekken is zove~1 mogelijk per aanpasbaarheidsmaatregel gevraagd of deze
maatregel voor de deelnemers vereist of gewenst is, of wellicht juist onge-
wenst, en waarom. Vanwege individuele verschillen in mogelijkheden en
beperkingen, opvattingen en voorkeuren is er op toegezien, dat iedere gespreks-
deelnemer voldoende gelegenheid kreeg zijn of haar standpunt naar voren te
brengen. Voorts is gevraagd enkele gegevens over de thuissituatie in te vullen
op een vragenformulier.
Naast deze groepsgesprekken hebben zeven gehandicaptenorganisaties schrifte-

lijk commentaar geleverd. In een enkel geval is naar aanleiding hiervan een
individueel vraaggesprek gevoerd. De huidige checklist en de nieuwe versie
hiervan op basis van de onderzoeksresultaten zijn incidenteel doorgesproken met
deskundigen in de bouw.
De aan de respondenten voorgelegde matrix (NWR-versie 1993) is in zijn geheel

opgenomen in bijlage 1. De uitnodigingsbrieven en vragenlijsten zijn te vinden in
bijlage 2.
3
~-----~-----------
4
Bijlage 3 geeft een overzicht van de respons. In totaal hebben 46 personen aan
de groepsgesprekken deelgenomen. De respondenten zijn benaderd in overleg
met gehandicaptenorganisaties. De meeste categorieën gehandicapten uit de
huidige checklist zijn goed vertegenwoordigd, niet zozeer kwantitatief (aantallen
gespreksdeelnemers) maar wel kwalitatief. Veel gespreksdeelnemers zijn aktief
binnen een belangenvereniging en brengen door hun kontakten met andere
gehandicapten een aanzienlijk bredere ervaring in dan alleen op grond van hun
eigen functiebeperking. Bovendien zijn de gesprekken vrij intensief geweest.
Gemiddeld is 2.5 uur met de mensen gesproken, met twee groepen zelfs bijna
vijf uur. Zowel mannen als vrouwen en jongeren als ouderen zijn in de reakties
vertegenwoord igd.
1.3 Dataverwerking en rapportage

De gekozen aanpak is te bestempelen als toetsend onderzoek, _waarbij gekozen
is voor een kwalitatieve benadering. Er zijn verschillende ingangen mogelijk om
het onderzoeksmateriaal te bespreken:
a. verslaglegging per reaktie (groepsgesprek, individueel interview, schriftelijk);
b. regelgewijze bespreking van de checklist Aanpasbaar Verbouwen in de vorm
van commentaar per aanpasbaarheidsmaatregel of cluster van maatregelen,
vanuit de beleving van mensen met verschillende functiestoornissen;
c. kolomsgewijze bespreking i.c. commentaar per categorie gehandicapten;
d. bespreking aan de hand van ontwerpmiddelen zoals maatvoering, kleurge-
bruik, materiaalkeuze, of doelstellingen zoals ergonomische bruikbaarheid,
gemakkelijke bedienbaarheid, ondersteuning van de ruimtelijke oriëntatie.
Methode a heeft het voordeel van volledigheid, maar het nadeel van herhaling.
Methoden b en c missen het overzicht per categorie gehandicapten en het
overzicht per (cluster van) aanpasbaarheidsmaatregelen. Bovendien is het geheel
méér dan de som der delen en is ook aandacht nodig voor thema's en aspecten
zoals verlichting, kleurgebruik, veiligheid, zonder een direkte koppeling aan
afzonderlijke onderdelen van de woning (deuren, trappen, vertrekken). Methode
d heeft het voordeel van duidelijkheid en overzichtelijkheid, maar staat te ver af
van een toetsing van de checklist Aanpasbaar Verbouwen.
Op grond van voorgaande overwegingen is besloten de data op verschillende

manieren te verwerken en te rapporteren. Van elk groepsgesprek en mondeling
interview is een verslag gemaakt. Op basis van deze verslagen en de schrifte-
lijke reakties wordt in hoofdstuk 2 ingegaan op:
commentaar op de opbouw van de checklist;
gewenste maatregelen per categorie gehandicapten, op hoofdlijnen, met een
gedetaileerde uitwerking in bijlage 4;
gemeenschappelijke en conflicterende wensen en eisen;
5
algemene ontwerpaandachtspunten ten behoeve van bruikbaarheid voor
iedereen, inclusief mensen met lichamelijke functiebeperkingen;
bruikbaarheid van de checklist voor de bouwpraktijk.
Hoofdstuk 3 bespreekt de consequenties van de onderzoeksuitkomsten voor het

aanpassen van de huidige checklist. Voorts wordt een onderscheid geïntrodu-
ceerd in een wetenschappelijk basisdocument en een meer op de ontwerpprak-
tijk toegesneden Handleiding Aanpasbaar Verbouwen.
Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 een nieuwe matrix gepresenteerd plus een

'memorie van toelichting'. In afwachting van het gereed komen van de Handlei-
ding Aanpasbaar Verbouwen zou deze matrix met een korte uitleg over het
ontstaan hiervan en een beknopte gebruiksaanwijzing verspreid kunnen worden
onder de deelnemers aan het NWR-experiment Aanpasbaar Verbouwen.
De rapportage sluit af met een korte terugblik op de gehanteerde onderzoeks-

methode, de verkregen resultaten, en aanbevelingen voor verder onderzoek
(hoofdstuk 5), gevolgd door een overzicht van de geraadpleegde literatuur
(hoofdstuk 6).
6
2. Commentaar op de huidige checklist
2.1 Opbo uw van de check list
a. Matri x-stru ctuur

Op de struc tuur van de check list is weinig comm entaa r gekom
en. De schaa rse
opme rkinge n zijn positi ef. Een matri x met in de rijen aanpa
sbaar heids maatr ege-
len en in de kolom men categ orieën gehan dicap ten lijkt helde
r en overz ichtel ijk.
b. Duide lijkhe id en volled igheid van de maatr egele n

De begrip pen optred e, aantre de, verdre ven trap en overs teken
de wel blijke n niet
voor iedereen bekend. Bij de rubrie k toilet is onvol doend e
duide lijk dat het hier
gaat om maatr egele n voor een bezoekbaar toilet. Een
voorb eeld van onvol -
doend e eendu idighe id in de besch rijving van maatr egele n
zijn no. 12 (sleut elgat
ónder handg reep toega ngsde ur in entree woon gebo uw)
en no. 37 (sleut elgat
bóven handg reep van buiten deur) . In beide geval len is bedoe
ld te check en op de
wense lijkhe id van het senio renslo t (sleut elgat boven de deurk
nop).
Door enkel e respo ndent en is beple it de maatr egele n te
voorz ien van een toe-
lichtin g, b.v. waaró m een parke erplaa ts voor stoklo pers
breder moet zijn dan
voor de doors nee gebru iker. Voort s is meerm alen beple it
bepaalde maatr egele n
te nuanc eren. Een voorb eeld is de benod igde opste lruimt e
voor deure n, die voor
stoklo pers ander s is dan voor rolsto elgeb ruiker s of loopg
ehand icapte n zonde r
hulpm iddele n. Dit pleit voor een zekere maatd iffere ntiatie
in relatie tot het
gebru ik van hulpm iddele n.
Er zijn versc hillen de aanvu llende maatr egele n genoe md.

Voor een volled ig
overz icht van door respo ndent en genoe mde maatr egele n
die niet in de huidig e
check list voork omen verwi jzen we naar de gedet aillee rde
bespr eking van de
maatr egele n per type handi cap (bijlage 4). In essen tie gaat
het om:
indien dremp els dan afgero nde vorm;
begin en eind hellin gbaan en trap marke ren;
hellin gbaan comb ineren met een trap;
vermi jden van (te) zware deurd range rs;
voorz iening achte r de brieve nbus om de post op te vange n;
in liften numm er van de verdie ping ook hoorb aar aange ven;
extra wand konta ktdoz en in verke ers- en verbli jfsruim ten;
onder kastje s in de keuke n bij voork eur voorz ien van laden;
stevig e wand en van badka mer en toilet (i.v.m . beuge ls);
(moge lijkhei d tot) verho ogde toiletp ot en douch ezitje ;
stand aard uitvoe ring van voorz iening en (hoog te, positi e);
7
geen bouwmaterialen waarvoor veel mensen allergisch zijn;
visuele/tactiele signalering van auditieve signalen;
loze leiding voor eventuele ringleiding;
voldoende verlichting, goede acoustiek en ventilatie.
De checklist is zodanig opgezet, dat deze gebruikt kan worden bij een woning-
opname, om voorafgaand aan groot onderhoud of renovatie knelpunten voor
mensen met functiestoornissen op te sporen. Hiervoor is een kolom 'te nemen
maatregelen' opgenomen, die qua layout niet duidelijk gescheiden is van de
kolommen met categoriën gehandicapten.
Vanwege het gebruik als opnamelijst zijn álle onderdelen van de woning opgeno-
men. Consequentie is dat sommige maatregelen vaak worden herhaald. De
maatregel 'vermijden van drempels hoger dan 20 mm' komt zowel voor in de
rubriek woonomgeving binnen beheer van de opdrachtgever (m~atregel 3) als in
de rubrieken entree van het woongebouw (13), galerijen (27), buitendeuren
(34), binnendeuren (45), natte cel (75), terras (77) en balkon/loggia (80). Voor
gebruik van de checklist als instrument om de wensen en eisen van verschillen-
de doelgroepen vast te stellen, is dit niet erg efficiënt. Bovendien is het principe
van volledigheid per woningonderdeel niet consequent voortgezet. Zo ontbreekt
de maatregel 'wandkontaktdozen en lichtschakelaars op 0.95 m' (rubriek
installaties) bij de rubrieken woonkamer, slaapkamers en keuken.
c. Indeling in categorieën gehandicapten

Ten onrechte ontbreekt de categorie 'allergieën' (allergie voor bepaalde bouw-
materialen of hyperreaktief reageren op prikkels van buiten). Deze aandoening
komt voor bij mensen met CARA (Chronische Aspecifieke Respiratoire aandoe-
ningen), waaronder astma, chronische bronchitus en longemfyseem. In totaal
gaat het om ca 1,5 miljoen mensen, voor wie bepaalde woningaanpassingen
nodig kunnen zijn (meer ventilatie, ander materiaalgebruik).
Andere categorieën die ontbreken zijn gebruikers van een rollator (looprek met
wieltjes) en mensen die moeilijk ter been zijn, maar (nog) geen hulpmiddelen
gebruiken. Bij laatstgenoemden valt te denken aan Parkinsonpatiënten, reumapa-
tiënten en ouderen met stijve gewrichten. Deze categorie valt voor een deel
samen met de categorieën 'beperkt uithoudingsvermogen' en 'evenwichtsstoor-
nissen', maar wordt hierdoor niet geheel gedekt.
Niemand heeft gepleit voor het toevoegen van een kolom 'combinaties van
verschillende handicaps'. Kennelijk leidt een combinatie van handicaps zelden
tot specifieke aanpasbaarheidsmaatregelen en kan toetsing op gewenste/vereis-
te maatregelen plaatsvinden door van toepassing zijnde subcategorieën elk
afzonderlijk na te lopen.
8
Door een enkeling is gevraagd een kolom 'iedereen' toe te voegen, om aan te
kunnen geven dat veel maatregelen voor iedereen aantrekkelijk zijn.
d. Onderscheid in gewenst en vereist

Het onderscheid in twee gradaties van maatregelen, gewenst en vereist, blijkt
zinvol maar niet altijd eenvoudig. Sommige respondenten zijn hierin zeer duide-
lijk. Anderen zijn niet in staat zijn zich expliciet uit te spreken over de mate van
gewenstheid. De mate van gewenstheid blijkt bovendien individueel verschil-
lend, afhankelijk van de ernst van de functiebeperking, de ervaring met het
gebruik van hulpmiddelen en de mentale instelling van de respondent. Een
enkele respondent bepleit de scoremogelijkheid 'ongewenst' toe te voegen.
e. Toepassing als instrument voor de bouwpraktijk

Deskundigen in de bouw, waaronder de Stuurgroep Experimenten Volkshuisves-
ting, vinden de checklist in zijn huidige vorm niet geschikt voor de praktijk. De
idee van een aanpasbaarheidsgradiënt is helder, maar voor de praktijk te com-
plex en te arbeidsintensief. Gepleit wordt voor een overzichtelijker en eenvoudi-
ger toepasbaar instrument. Gedacht wordt in de richting van een grovere in-
deling in doelgroepen, bijvoorbeeld rolstoelgebruikers en niet-rolstoelgebruikers.
2.2 Maatregelen per categorie gehandicapten

De gevraagde maatregelen worden hier besproken op hoofdlijnen (zonder onder-
scheid in gewenst/vereist). Voor een gedetailleerde bespreking zie bijlage 4.
1. Loopgehandicapten
1a Loopgehandicapten, geen hulpmiddelen

Aandachtspunten voor deze categorie betreffen met name de maatvoering van
ruimten en voorzieningen, vermijden van obstakels, ondersteuning bij het lopen
(leuningen) en vlakke, stroeve loopvlakken. In concreto:
parkeerplaatsen 3.5 m en tegelpad voordeur min 0.9 m breed;
géén drempels, hooguit ca 4 cm bij de voordeur;
hellingbaan combineren met trap;
leuningen langs hellingbaan, trap, en in lift;
voorziening bij brievenbus om post op te vangen;
traptreden: niet te hoog, voldoende aantrede, zonder wel;
trapbreedte min. 0.9 m i.v.m. aanbrengen traplift;
aanwezigheid lift;
mogelijkheid tot beugels in badkamer/toilet;
idem bij de toegang tot balkon/terras;
mogelijkheid tot aanbrengen douchezitje;
vermijden van gladde vloeren;
9
- - - - - - - - - - - ----- - ----- - -
1b Loopgehandicapten gebruikmakend van één of twee stokken.

Voor deze subcategorie zijn de hiervoor genoemde maatregelen eveneens en in
versterkte mate relevant, aangevuld met:
vrije doorgangsruimte deuren 85 cm;
opstelruimte voordeur 1.2 x 1.2 m en 0.5 m naast slotzijde;
trapplateaulift ook voor ambulante loopgehandicapten;
bedieningspunten tussen knie- en schouderhoogte, bij voorkeur tussen 90
en 120 cm;
mogelijkheid tot aanbrengen verhoogde toiletpot;
in hoogte verstelbaar aanrecht i.v.m. zittend werken;
goed bereikbare/bedienbare bergruimte;
1c Loopgehandicapten gebruikmakend van een rol/ator

Idem als gebruikers van stok(ken), met uitzondering van leuningen langs
helling banen en trap naast helling baan (beide niet van toepassing) en als
toevoeging dat de noodzaak tot ruimere maten nog iets groter is dan voor
stoklopers. Voor situaties waarin men de rollator niet gebruikt (b.v. traplopen)
zijn de maatregelen voor categorie 'loopgehandicapten zonder hulpmiddelen van
toepassing.
1dRolstoeIgebruikers
Maatregelen voor loopgehandicapten zonder hulpmiddelen of lopend met
stok(ken) of rollator zijn ook van toepassing voor rolstoelgebruikers die in staat
zijn korte afstanden te lopen (b.v. in huis). Voor mensen die continu gebruik
maken van een rolstoel zijn maatregelen ten aanzien van trappen en de aanwe-
zigheid van leuningen niet relevant. Hoofdaandachtspunten voor deze (sub)-
categorie zijn voldoende manoeuvreerruimte, beperkte of géén niveauverschillen
en bereikbaarheid/bedienbaarheid voorzieningen vanuit zitpositie. Voor vrijwel
alle genoemde maatregelen geldt voor rolstoelgebruikers een hoge mate van
noodzakelijkheid. Bijvoorbeeld een lift en bedieningspunten tussen 90 en 120
cm zijn voor ambulant gehandicapten veelal gewenst maar niet altijd vereist,
maar voor rolstoelgebruikers een absolute noodzaak. Maatregelen die specifiek
van belang zijn in verband met rolstoelgebruik zijn:
in geval van niveauverschil: hellingbaan, niet te steil; voor overbruggen
verdiepinghoogte bij voorkeur een lift, eventueel (mogelijkheid tot aanbren-
gen van) een standaard uitgevoerde rolstoelplateaulift of zweeflift;
voldoende vrije doorgangsbreedte en manoeuvreerruimte (galerij, deuren,
gang/hal, lift, verblijfsruimten), 66k voor elektrische rolstoelen en scootmo-
bielen;
bij voorkeur seniorenslot;
geen zware deurdrangers en zwaar lopende schuifdeuren;
onderkant gevelkozijn niet hoger dan 75 cm;
wandkontaktdozen op 90-120 cm boven vloerniveau;
10
--"----
bediening radiatoren 50 cm uit de hoek;

bezoekbaar toilet, uitbreidbaar tot aangepast toilet;
2. Beperkte arm/handfunctie(s)
Voornaamste aandachtspunten zijn de hoogte en bedienbaarheid van beweeg-
bare voorzieningen, met als ontwerpmaatregelen:
15-30 cm opstelruimte naast deuren;
slot op 0.9 á 1.2 m), niet te dicht bij kozijn;
zware deurdrangers vermijden (ook op kasten);
adequate uitvoering bedieningsknoppen en kranen (b.v. éénhendelmengkra-
nen);
bedieningspunten tussen 90 en 120 cm;
3. Doven en slechthorenden
Bij deze categorie gaat het vooral om visuele en/of tactiele_ markering van
ruimten en voorzieningen, (extra) verlichting, en een goede acoustiek:
zorgvuldige uitvoering intercom (auditief: versterking; visueel: lichtsignaal bij
spreken);
voordeurbel uitvoeren met lage tonen;
goede verlichting i.v.m. spraak afzien;
mogelijkheid tot alarmering in geval van defecte lift;
goede acoustiek in verkeers- en verblijfsruimten;
mogelijkheid aanleg ringleiding of infrarood-voorziening;
extra wandkontaktdozen i.v.m. extra verlichting en telecommunicatieve
apparatuur (computer, fax, cassettes);
visuele attentie/alarmsignalering van ontgrendeling voordeur via intercom,
gebruik voordeurbel, telefoon, kookplaat, afzuigkap, rook- en brandmelders;
spraakverstaanbaarheid telefoon, radio, TV;
Omdat doven en slechthorenden ook last hebben van evenwichtsstoornissen,

zijn de dáár genoemde maatregelen (categorie 6) voor auditief gehandicapten
eveneens van toepassing. Bijvoorbeeld een goede verlichting en goed beloopba-
re trappen (voldoende aantrede, gesloten traptreden, twee leuningen).
4. Blinden en slechtzienden
Aandachtspunten zijn (extra) verlichting, herkenbaarheid van voorzieningen door
standaarduitvoering, waarschuwings- en attentiemarkering (differentiatie in
materiaal en kleurcontrast), beveiliging tegen vallen/struikelen, vermijden van
(onverwachte) obstakels en enige overruimte i.v.m. gebruik van de taststok en
communicatieve voorzieningen b.v. gesproken boeken op een cassetterecorder).
Veel maatregelen die voor blinden zijn vereist, zijn voor slechtzienden op zijn
minst gewenst. Kleurcontrast en extra licht zijn voornamelijk voor slechtzienden
van belang.
11
- --- - - -------- ---
Concreet gaat het om:

herkenbaarheid toegangspad en entree woongebouw (b.v. door geleide- en
attentiemarkering) ;
geen drempels óf goed traceerbare drempels (herkenbaar niveauverschil,
waarschuwingsmarkering, kleurcontrast);
helling baan combineren met trap; aan begin en eind waarschuwingsmarke-
ring aanbrengen;
leuningen langs hellingbaan en trap en in lift;
voldoende ruimte tussen deur en hellingbaan/trap;
gesloten traptreden, geen roostertrappen;
traphekje ter afscherming trapgat;
kapstokken boven ooghoogte, buiten loopvlak;
auditief signaal in lift ter aanduiding verdiepinghoogte;
ca 35 cm opstelruimte naast de deur voor geleidehond;
staandaardhoogte en -uitvoering van voorzieningen zoals bedieningspunten,
slot toegangsdeur, brievenbussen, bellen(plateau), traptreden, kranen;
bedieningsknoppen lift en huisnummers uitvoeren in voelbaar reliëf en
kleurcontrast;
veel daglicht o.a. in hal/gang en woonkamer;
extra wandkontaktdozen (i.v.m. extra verlichting, vermijden losliggende
snoeren, gebruik leesapparatuur);
kleurcontrasten in keuken;
in keuken bij voorkeur schuifdeurtjes in bovenkasten en laden in onderkas-
ten;
stand bedieningsknoppen merken i.v.m. tactiel waarnemen;
flexibele leidingen (veranderbaarheid keukenopstelling);
afscherming gevaarlijke plekken (zijkant trap/hellingbaan, afscheiding
balkon);
5. Beperkte kracht/uithoudingsvermogen
Voornaamste aandachtspunten zijn hier het voorkomen van grote krachtsinspan-
ningen voor het overbruggen van niveauverschillen, het comfortabel kunnen
bedienen van beweegbare delen, en het voorzien in voldoende rusten steun-
punten. In relatie tot de checklist gaat het met name om:
bij ernstig beperkt uithoudingsvermogen gereserveerde parkeerplaats dichtbij
huis;
geen drempels;
hellingbaan niet te steil en combineren met trap;
leuningen langs hellingbaan en trap en in de lift;
mogelijkheid tot aanbrengen traplift, bij voorkeur aanwezigheid lift met
(opklapbaar) zitje in of bij de lift;
geen zware deurdrangers en zwaar lopende schuifdeuren;
mogelijkheid tot zittend werken in de keuken;
12
mogelijkheid tot aanbrengen beugels in toilet en natte cel en bij overgang
van binnen naar buiten;
mogelijkheid tot douchezitje in natte cel;
bedieningspunten op comfortabele hoogte;
opvangbakje achter brievenbus.
6. Evenwichtsstoornissen
Voor deze categorie is met name aandacht nodig voor enige extra ruimte
vanwege instabiel lopen of staan, voldoende steunen rustpunten, en vlak-
ke/stroeve vloeren. Relevante punten uit de checklist zijn met name:
verbrede parkeerplaats;
voldoende breedte toegangspad naar voordeur;
geen drempels;
leuningen langs trap en hellingbaan en in liften;
mogelijkheid tot aanbrengen traplift;
gesloten traptreden;
lift met opklapbaar zitje;
mogelijkheid tot beugels in toilet en verhoogde toiletpot.
7. Allergieën
Hoofdaandachtspunten zijn voldoende ventilatie, zorgvuldige materiaalkeuze
voor wanden, vloeren en plafond, voorkomen van grote inspanningen die allergi-
sche reakties kunnen oproepen, en zorgvuldig beheer (goed schoonhouden).
Voor het voorkomen van benauwdheid door grote inspanningen zijn de maatre-
gelen uit categorie 5 (beperkte kracht/uithoudinsvermogen) van toepassing).
Toegespitst op allergieën zijn vooral de volgende maatregelen relevant:
ventilatieroosters;
grote ramen (i.v.m. natuurlijke ventilatie, luchten van bedden);
stof afwerende en goed schoon te houden wand-, vloeren plafondafwer-
king;
vermijden van materialen waarvoor veel mensen gevoelig of allergisch zijn;
8. Kleine mensen
Voornaamste aandachtspunten zijn de hoogte van bedieningspunten, brieven-
bussen, kapstokhaken, in de checklist terug te vinden onder de volgende
punten:
lage bedieningspunten;
hellingbaan combineren met trap;
lift met opklapbaar zitje;
flexibele leidingen i.v.m. nastelbaarheid in hoogte;
13
9. Lange mensen
Bij deze categorie gaat het om voldoende vrije doorgangshoogte en enige extra
ruimte in verkeers- en verblijfsruimten, met als meest relevante maatregelen:
voldoende aantrede op trappen;
vrije hoogte trappen en deuren 2.30 m;
ruime liftafmetingen (1.05 x 2.30);
(mogelijkheid tot) verhoogd aanrecht;
extra ruimte in toilet/natte cel, bergruimte, slaapkamers (bed van 2.30 mI;
10. Bedlegerigen
Hoofdaandachtspunt is de mogelijkheid tot het plaatsen van een hoog/laag-bed
met voldoende aansluitpunten voor elektrische apparatuur en ruimte voor een
tillift. Andere relevante punten zijn uitzicht, daglicht, branddetectie, en voor
verplaatsingen van bed en bewoner: elektrisch bedienbare deuren, bescherming
van wanden en hoeken, géén drempels. Voor bedlegerigen 9ie uit bed een
rolstoel gebruiken, gelden uiteraard ook de bij rolstoelgebruikers genoemde aan-
dachtspunten.
2.3 Gemeenschappelijke en conflicterende maatregelen

De meeste maatregelen blijken meerdere categorieën ten goede te komen. Veel
mensen zijn gebaat met:
voldoende opstel- en manoeuvreerruimte voor en naast deuren en in ver-
keers- en verblijfsruimten;
goed beloopbare/berijdbare vloeren: vlak, niet glad, geen drempels;
goed beloopbare trappen en hellingbanen met leuningen aan weerszijden;
zo mogelijk een lift en tenminste de mogelijkheid tot het aanbrengen van een
trap-, plateau- of zweeflift;
mogelijkheid tot beugels in toilet en natte cel;
idem bij de overgang binnen/buiten;
mogelijkheid tot het aanbrengen van een douchezitje;
mogelijkheid tot zittend werken in de keuken (o.a. hoog en laag aanrechtge-
deelte of in hoogte verstelbaar/nastelbaar);
bedieningspunten op comfortabele hoogte.
Vrijwel al deze maatregelen verhogen de gebruikswaarde voor iederéén en

daarmee ook de verhuurbaarheid!
Maatregelen die voor bepaalde subcategorieën gewenst of vereist zijn en voor

andere niet relevant, komen eveneens voor. Voorbeelden zijn een spiegel in de
lift (eigenlijk alléén voor rolstoelgebruikers van belang in verband met achter-
waarts uitrijden), en tactiele signalering van visuele signalen (alleen voor visueel
gehandicapten écht van belang).
14
Conflicterende maatregelen die voor de ene categorie gehandicapten gewenst of
vereist zijn en voor een andere categorie ongewenst, komen weinig voor.
Uitzonderingen zijn:
drempels: voor loopgehandicapten obstakels, voor vrijwel iedereen verve- .
lend, voor blinden soms handig ter markering van de overgang tussen
ruimten (op een verwachte plek);
seniorenslot (boven de handgreep): voor armen handgehandicapten en
slechtzienden uiterst welkom, voor blinden minder aantrekkelijk (wijkt nog
teveel af van wat standaard gebruikelijk is), voor rolstoelgebruikers en kleine
mensen niet handig;
luie trap (lage optrede, lange aantrede): voor loopgehandicapten en mensen
met weinig kracht of uithoudingsvermogen aantrekkelijk, voor blinden meer
valrisico (afwijkende vorm);
hoogte bedieningspunten, aanrecht, intercom: voor kleine mensen en
mensen in een rolstoel is een lagere hoogte gewenst dan voor lange men-
sen, wat slechts ten dele kan worden opgevangen door in hoogte verstelba-
re voorzieningen;
hoogte zitplekken en toiletpotten: voor astmapatiënten en mensen met stijve
gewrichten bij voorkeur ca 50 cm, voor kleine mensen bij voorkeur niet
hoger dan 40 á 45 cm.
Bij sommige maatregelen zal de prioriteitsstelling tussen mensen mét en mensen

zónder functiestoornissen verschillen. Extra ruimte in verkeersruimten en extra
wandkontaktdozen zijn voor iedereen aantrekkelijk, maar niet iedereen heeft
hiervoor extra geld over. Bij gelijkblijvend budget hebben dergelijke maatregelen
voor veel mensen wellicht weinig prioriteit.
2.4 Algemene ontwerpaandachtspunten

Genoemde maatregelen zijn allemaal gericht op het zonder fysieke hindernissen
kunnen uitvoeren van (woon)aktiviteiten:
binnenkomen;
zich verplaatsen door de woning, horizontaal en verticaal;
zitten (binnen of in privé buitenruimte);
naar buiten kijken;
eten klaarmaken, eten en opruimen;
slapen;
persoonlijke hygiëne (toiletgebruik, wassen/douchen/baden);
bedienen van verlichting, zonwering, schakelaars, installaties etc. (reiken,
grijpen, draaien, drukken, trekken),
spullen opbergen.
15
---------------'
---_. - -- ---
De keuzes van opdrachtgever en architect in programma en ontwerp hebben

vergaande consequenties voor de mate waarin deze aktiviteiten uitvoerbaar zijn.
Uit de in de checklist en door respondenten genoemde aanpasbaarheidsmaatre-
gelen zijn de volgende algemene aandachtspunten te destilleren.
Maatvoering van ruimten en verbindingen

Adequate maatvoering in het horizontale en verticale vlak van verkeers- en
verblijfsruimten, deuren (vrije doorgangsbreedte, gebruiksruimte voor/naast/ach-
ter de deur, doorgangshoogte), trappen (breedte, vrije doorgangshoogte, open
aantrede, hoogte leuningen), hellingbanen (hellingsgraad, breedte, hoogte
leuningen) en de binnen/buiten relatie (hoogte borstwering in verband met
uitzicht, oppervlakte glasvlak in verband met lichttoetreding). Door op een
'breder gemiddelde' afgestemde maatvoering kunnen ruimtelijke belemmeringen
aanzienlijk worden teruggedrongen.
Uitrusting van de woning

Deels betreft dit de 'drager' van de woning, deels de collectieve afwerking en
inrichting. Belangrijk zijn voorzieningen om het overbruggen van niveauverschil-
len te vergemakkelijken (hellingbaan, lift, trap-, plateau- of zweeflift); voorzie-
ningen voor c.q. het aanbrengen van steunen rustpunten; gemakkelijk te
bedienen zonwering, wandkontaktdozen, installaties etc. (zichtbaar en herken-
baar, op comfortabele hoogte, zorgvuldig vormgegeven en gedetailleerd d.w.z.
goed grijpbaar en zonder veel kracht te gebruiken), standaard uitvoering maar
wel flexibel dus in hoogte verstelbaar, verplaatsbaar, verwijderbaar en/of
vervangbaar door op het individu toegespitste voorzieningen (b.v. verhoogde toi-
letpot, laden in plaats van onderkastjes in de keuken). Door de uitrusting meer
af te stemmen op gebruiksmogelijkheden 'voor iedereen' kunnen veel van de
huidige fysieke obstakels en belemmeringen in het bedienen van de woning
worden weggenomen.
Kleur en materiaalgebruik
Belangrijke ontwerpaandachtspunten zijn contrasterende kleuren als attentie- of
waarschuwingsmarkering en ter vergroting van herkenbaarheid van bedienings-
punten; vlakke, anti-slip vloerafwerking; goed schoon te houden wanden,
vloeren en plafonds; differentiatie in materialen als attentie- of waarschuwings-
markering; vermijden van materialen waarvoor veel mensen allergisch zijn;
vermijden van materialen die de gezondheid van iedereen kunnen bedreigen.
Bouwfysische aspecten
Ontwerpaandachtspunten zijn hier voldoende verlichting (dagen kunstlicht),
een goede acoustiek (niet te lange nagalmtijd, voldoende geluidsisolatie) en een
goede luchtkwaliteit (niet te droog maar vooral niet te vochtig, zonder schadelij-
ke stoffen), dus voldoende ventilatie.
16
In bijgaande tabel is geprobeerd de mate van belangrijkheid te relateren aan de
indeling in (hoofd)categorieën gehandicapten.
Doelgroepen van aanpasbaar verbouwen en hoofd aandachtspunten
type handicap A 81 82 C D
motorisch gehandicapten
- slechte loopfunctie + + +
- ontbreken loopfunctie ++ ++ +
- beperkte arm/handfunctie{s) + ++
zintuiglijk gehandicapten
- visueel + + +
- auditief + +
orgaangehandicapten
- uithoudingsvermogen ++ +
- allergieën + ++
maatvariatie
- kleine mensen ++
- lange mensen + ++
A = maatvoering ruimten/verbindingen
81 = overbrugging niveauverschillen
82 = bedienbaarheid woninguitrusting
C = kleuren materiaalgebruik
D = bouwfysische aspecten
+ = maatregelen dringend gewenst
++ = maatregelen noodzakelijk
17
18
3. Consequenties voor een nieuwe checklist
Bij de bespreking van aanbevelingen voor het aanpassen van de huidige check-
list volgen we dezelfde vijfdeling als bij de bespreking van de commentaren op
de opbouw (parafgraaf 2.1).
3.1 Structuur van de checklist

Voorgesteld wordt de matrixstructuur te handhaven, met in de rijen aanpasbaar-
heidsmaatregelen en in de kolommen categorieën gehandicapten. Voorts wordt
voorgesteld de checklist te voorzien van een algemene toelichting met:
- een gebruiksaanwijzing,
een samenvatting van de belangrijkste maatregelen per categorie gehan-
dicapten,
een samenvatting van gemeenschappelijke en conflicterende eisen en
wensen van (categorieën) gehandicapten en niet-gehandicapten,
een toelichting op de functiebeperkingen per type handicap.
3.2 Aanpasbaarheidsmaatregelen
Het verdient aanbeveling de omschrijving van enkele maatregelen aan te
scherpen, waar zinvol van een toelichting te voorzien (eventueel met literatuur-
verwijzingen), en meer eenduidigheid in de omschrijving te betrachten. Voorts
dient de lijst maatregelen te worden aangevuld met door de respondenten
genoemde en nog niet op de lijst voorkomende maatregelen. Een derde aanbeve-
ling is om verschillende lijsten op te stellen, met een verschillend doel en mate
van volledigheid:
een voor elk onderdeel van de woning zo volledig mogelijke lijst ten behoeve
van woningopnamen;
een korte lijst waarin alle aanpasbaarheidsmaatregelen slechts éénmaal
voorkomen, als onderzoeksinstrument in vraaggesprekken met gehandicap-
ten en als overzicht van aandachtspunten voor opdrachtgevers en archi-
tecten.
Beide lijsten dienen toegespitst te zijn op collectieve aanpasbaarheidsmaatrege-

len. Een maatregel 'verhoogde toiletpot' hoort hierop niet thuis, wél de maatre-
gel 'mogelijkheid tot het aanbrengen van een verhoogde toiletpot'.
Denkbaar is om een derde lijst te ontwikkelen met individuele aanpassings-

maatregelen, apart of geïntegreerd met collectieve aanpasbaarheidsmaatregelen.
Deze kan van nut zijn als checklist voor een individuele woningaanpassing.
19
3.3 Indeling in categorieën gehandicapten
Voorgesteld wordt in de categorie loopgehandicapten:
- een subcategorie toe te voegen van loopgehandicapten die (nog) geen
hulpmiddelen gebruiken;
de subcategorie stoklopers en gebruikers van een looprek op te splitsen en
een subcategorie gebruikers van een rollator toe te voegen; nader onderzoek
moet uitwijzen of laatstgenoemden eventueel kunnen worden samengevoegd;
de subcategorie rolstoelgebruikers te splitsen in gebruikers van een hand be-
wogen rolstoel en gebruikers van een elektrische rolstoel of een scooter;
een subcategorie gebruikers van een verrijdbare stretcher toe te voegen.
Voorts wordt voorgesteld twee nieuwe categorieën te onderscheiden, te weten

mensen die last hebben van allergieën, en mensen die aangewezen zijn op hulp
bij de algemene dagelijkse levensaktiviteiten (ADL).
Voorstel nieuwe indeling in categorieën gehandicapten
a. Motorisch gehandicapten
1. Loopgehandicapten zonder hulpmiddel
2. Stoklopers
3. Gebruikers van een looprek
4. Gebruikers van een rollator
5. Gebruikers van een handbewogen rolstoel
6. Gebruikers van een elektrische rolstoel
7. Gebruikers van een verrijdbare stretcher
8. Mensen die slechts één arm/hand kunnen gebruiken
9. Mensen die beide armen/handen niet kunnen gebruiken
b. Zintuiglijk gehandicapten
11. Blinden
12. Slechtzienden
13. Mensen met een stoornis in de tastzin
c. Orgaangehandicapten
14. Beperkte kracht/u ithoudingsvermogen
16. Allergieën
d. Lengte varia tie

17. Kleine mensen
18. Lange mensen
e. Overige gehandicapten
19. Bedlegerigen
20. Mensen die ADL-hulp nodig hebben
20
In aansluiting op suggesties uit de eerder door de TU Delft gehouden Enquête
Aanpasbaar Verbouwen (Boekhorst e.a., 1992) verdient het aanbeveling in de
toelichting bij de nieuwe checklist aandacht te besteden aan de volgende
punten:
gebruik van andere hulpmiddelen (b.v. een 'trippelstoei') kan andere bouw-
kundige consequenties met zich mee brengen;
de indeling is primair bedoeld voor collectieve maatregelen; individuele
aanpassingen vereisen een nadere specificatie van de handicap, naar
zwaarte en aard (b.v. bij een beperkte arm/handfunctie: krachtsverminde-
ring, coördinatiestoornissen en/of een verminderd vermogen tot reiken);
een combinatie van handicaps (b.v. een beperkte armfunctie én een beperk-
te loopfunctie door een halfzijdige verlamming) vereist een check op maatre-
gelen voor beide categoriën afzonderlijk;
verschillende categorieën gehandicapten zijn buiten de matrix gehouden
omdat geen sprake is van bouwkundige consequenties of a~een van indivi-
duele aanpassingen (b.v. nierdialyse-patiënten die thuis apparatuur gebrui-
ken, of sensorisch gehandicapten voor wie een temperatuurbegrenzer op
kranen gewenst is) .
3.4 Onderscheid in gewenst en vereist

Voorgesteld wordt dit onderscheid te handhaven, de term 'gewenst' te vervan-
gen door 'dringend gewenst' (om te voorkomen dat de betreffende maatregelen
louter als comfortverhogend worden gezien en al te gemakkelijk achterwege
worden gelaten), en de scoremogelijkheid 'ongewenst' toe te voegen. De begrip-
pen kunnen als volgt worden gedefinieerd:
een maatregel is 'vereist' wanneer de woning zonder deze maatregel niet of
niet zonder grote risico's (o.a. vallen) te bezoeken en/of te gebruiken is door
mensen met lichamelijke functiebeperkingen;
een maatregel is 'dringend gewenst' wanneer de woning zonder deze
maatregel slechts met bovenmatige inspanning (qua tijd en energie) te
bezoeken en/of te gebruiken is door mensen met functiestoornissen;
een maatregel is 'ongewenst' wanneer het bezoek of gebruik van de woning
door deze maatregel voor de desbetreffende doelgroep wordt bemoeilijkt of
zelfs onmogelijk gemaakt.
Zo is een vrije deurdoorgang van 85 cm voor rolstoelgebruikers noodzakelijk en

voor stoklopers dringend gewenst, en is een verhoogde toiletpot voor kleine
mensen ongewenst.
21
~- -~-~-~--------
3.5 Toepassing als instrument voor de bouwpraktijk

Om de in de matrix vastgelegde kennis voor de praktijk toegankelijk(er) te
maken, is een andere vorm van kennisoverdracht gewenst: eenvoudiger,
overzichtelijker, meer aansluitend bij de ontwerppraktijk.
Een mogelijkheid is om een ingedikte lijst van maatregelen en indeling in

categorieën gehandicapten te hanteren, met behoud van de matrixstructuur en
een duidelijk onderscheid tussen enerzijds de kolommen met categorieën
gehandicapten en anderzijds de kolommen voor registratie bij eerste opname en
definitief te nemen maatregelen.
Te denken valt aan een tweedeling in rolstoelgebruikers en niet-rolstoelgebrui-

kers. Of, zoals recent voorgesteld in een studie naar recycling van aangepaste
woningen (Kahmann, 1994), een indeling in vier clusters:
Mensen zonder loopfunctie die een handbewogen of ele~trische rolstoel
gebruiken of een verrijdbare stretcher. Voor deze groepen beperken vooral
ruimtelijke belemmeringen het gebruik van een woning. Het wegnemen
hiervan is bij aanpasbaar verbouwen vaak het meest kostbaar.
Mensen met een stoornis in de loopfunctie die geen hulpmiddelen gebruiken
of hooguit een stok, looprek of rollator, en/of mensen die te maken hebben
met fysiologische veroudering (afnemende spierkracht, reikwijdte, visus;
toenemende hulpbehoefte) . In veel gevallen spelen kostbare ruimtelijke
belemmeringen hier een beperkter rol en kunnen individuele aanpassingen
(b.v. elektrische deuropener) uitkomst bieden.
Mensen met een stoornis in evenwicht en/of in uithoudingsvermogen.
Vooral hoogteverschillen en afstanden vormen hier een bottleneck, terwijl
een vlakke en slip-vaste ondergrond eveneens van groot belang is.
Lange en kleine mensen en mensen met een beperkte arm/handfunctie. Vaak
gaat het hier om individuele aanpassingen zoals het verplaatsen van scha-
kelaars of het hoger of lager plaatsen van het keukenblok.
In genoemde studie wordt deze vierdeling gekoppeld aan vier doelgroepen met
overeenkomstige wensen ten aanzien van de eigenschappen van de woning:
rolstoelgeschikt, mobiliteitshulpmiddelengeschikt, ondersteuningsgeschikt en
bedieningsgeschikt. Wat opvalt is dat de categorie personen met zicht- en
hoorbeperkingen als zodanig ontbreekt. Ten onrechte wordt verondersteld dat
voor hen met louter individuele maatregelen (meer licht, lichtsignaal i.p.v.
akoestisch signaal) zou kunnen worden volstaan. Deze categorie zou dus aan de
indeling moeten worden toegevoegd.
Een geheel andere benadering is, om om basis van de volled ige matrix pakketten
samen te stellen. Te denken valt aan een pakket maatregelen gericht op
bezoekbaarheid voor niet-rolstoelgebruikers, en aan ander pakket gericht op be-
22
woonbaarheid door mensen in een rolstoel. Deze aanpak is recent voorgesteld in
een studie van de Nationale Woningraad, uitgevoerd in opdracht van de Stuur-
groep Experimenten Volkshuisvesting (Drenth en Nolte, 1994).
Weer een andere vorm van kennisoverdracht is om de informatie samen te

vatten in de vorm van een denkbeeldige rondgang door een woning, zoals ook
gebeurd is bij de presentatie van de "mobiele modelwoning voor alle leeftijden"
(SEV, 1994).
Het voorgaande pleit voor een onderscheid in een wetenschappelijk basisdocu-

ment, waarin volledigheid voorop staat, en een praktijkhandleiding waarvoor
toepasbaarheid voor opdrachtgevers en ontwerpers maatgevend is. In de
praktijkhandleiding dienen handvatten aangereikt te worden voor een zorgvuldi-
ge afweging tussen collectieve aanpasbaarheidsmaatregelen v66raf (in de
programma- en ontwerpfase) en individuele aanpassingen áchteraf (in de
gebruiksfaseL met als relevante factoren:
1. Het bereik van de maatregel i.c. het aantal mensen dat baat heeft bij de
maatregel, direkt of op termijn.
2. De mate waarin de maatregel bijdraagt aan verhoging van de gebruikswaar-
de van woningen voor iedereen, met of zonder functiestoornissen, met of
zonder persoonsgebonden hulpmiddelen; relevante subcriteria daarbij zijn:
a. bezoekbaarheid (gerelateerd aan het ontwerp van gemeenschappelijke
ruimten in woongebouwen, de entree van individuele woningen, en de
toegang tot woonkamer en toilet);
b. bewoonbaarheid, mede afhankelijk van de frequentie waarmee een
bepaalde voorziening gebruikt wordt (b.v. integrale toegankelijkheid van
het toilet heeft meer prioriteit dan van de zolder of kelder);
c. mate van noodzakelijkheid: sommige maatregelen zijn wenselijk, andere
absoluut noodzakelijk voor bezoekbaarheid en/of bewoonbaarheid.
3. De technische en financiële consequenties van het direkt meenemen van de
maatregel in de ontwerpfase versus het achteraf toepassen van de maatre-
gel in de gebruiksfase, zowel voor het collectief als voor het individu.
In verband met deze criteria verdient het aanbeveling om een kolom met een
indicatie van de omvang van de doelgroep en een kolom met kostenindicaties
toe te voegen (zie hiervoor Nolte e.a., 1993; Drenth en Nolte, 1994), en onder-
scheid te maken in bezoekbaarheid en bewoonbaarheid.
Ten aanzien van de bijdrage aan bezoekbaarheid en bewoonbaarheid voor ideren

(het tweede criterium) dient ook rekening gehouden te worden met de differenti-
atie in woonwensen en prioriteiten. Hoewel de wensen van verschillende
categorieën gehandicapten vaak samenvallen en veel aanpasbaarheidsmaatre-
23
gelen iederéén ten goede komen, zijn er ook conflicterende eisen en wensen
geconstateerd. Ook de prijs/kwaliteitsverhouding van maatregelen kan individu-
eel verschillend worden afgewogen. Uitgaande van budgettaire neutraliteit kan
bijvoorbeeld een iets ruimere gang en hal (ten behoeve van rolstoeltoegankelijk-
heid) een wat smallere woonkamer noodzakelijk maken. En niet iedereen vindt
grote kleurcontrasten tussen wandkontaktdozen en de wanden zelf aantrek-
kelijk. Voor een deel kunnen individuele voorkeuren worden gehonoreerd door
aanpassingen achteraf. Wanneer het echter gaat om lastig te veranderen
onderdelen van de woning of voorzieningen in gemeenschappelijke ruimten van
een woongebouw, zal een afweging gemaakt moeten worden tussen de wensen
en voorkeuren van verschillende bewonersgroepen .
Ten aanzien van het kostenaspect zijn eveneens verschillende overwegingen van
belang bij de afweging tussen een aanpasbaarheidsmaatregel wél of niet
toepassen. Sommige maatregelen kosten extra geld (méér ruimte , extra attribu-
ten zoals beugels) en zijn niet voor iedereen nodig. Het is onverstandig om deze
maatregelen overal toe te passen , zeker wanneer deze achteraf alsnog relatief
eenvoudig en goedkoop zijn toe te passen. Omgekeerd kost een bredere deur
niet of nauwelijks méér, maar is het achteraf uitbreken en verbreden van een
deur technisch ingrijpend en erg kostbaar. In termen van de Stichting Architec-
ten Research (SAR) kunnen we stellen, dat maatregelen die het weefsel en de
draagstructuur betreffen meer prioriteit hebben dan maatregelen die de inbouw
en nagelvaste inrichting betreffen, terwijl maatregelen met betrekking tot de
losse en individuele inrichting vrijwel altijd beter achteraf, in de gebruiksfase,
kunnen worden toegepast. Tegelijkertijd moet worden beseft, dat ondanks
subsidiemogelijkheden bij individuele aanpassingen op zijn minst een deel van de
kosten naar het individu worden doorgeschoven. Uit het oogpunt van maat-
schappelijke solidariteit kan dit betekenen, dat bepaalde maatregelen toch beter
collectief kunnen wordeh toegepast.
24
4. Naar een wetenschappelijk basisdocument
4.1 Overwegingen en afwegingen

In hoofdstuk 3 is gepleit voor een onderscheid in een wetenschappelijk basisdo-
cument waarin volledigheid voorop staat, en een overzichtelijk en eenvoudig
toepasbaar instrument voor de bouwpraktijk. In dit hoofdstuk wordt een
voorlopige versie van het beoogde wetenschappelijke document gepresenteerd,
opnieuw in de vorm van een matrix. Deze matrix is door het onderzoeksteam
ingevuld op basis van de bevindingen in de groepsgesprekken, individuele
interviews en schriftelijke reakties van gehandicaptenorganisaties (bijlage 4) en
kennis uit eerder uitgevoerd onderzoek (zie de literatuurlijst).
We spreken van een voorlopige versie, omdat nog niet alle onderscheiden
categorieën gehandicapten in de matrix zijn opgenomen. Vooralsnog ontbreken
gebruikers van een looprek, gebruikers van een verrijdbare stretcher, mensen die
beide armen/handen niet kunnen gebruiken, mensen met een stoornis van de
tastzin, en mensen die ADL- of andere hulp nodig hebben. In het onderhavige
onderzoek ontbraken de middelen om aan deze categorieën voldoende aandacht
te geven. Om diezelfde reden zijn gebruikers van een hand bewogen rolstoel en
gebruikers van een elektrische rolstoel nog niet in aparte kolommen opgenomen,
maar samengevoegd tot één categorie rolstoelgebruikers.
Een tweede reden om van een voorlopige versie te spreken is, dat over de
gewenste maatvoering nog onvoldoende zekerheid bestaat. Een groepsgesprek
leent zich niet goed voor het vaststellen van gewenste/vereiste maten voor
opstelruimten bij deuren, afmetingen van hallen en gangen etc. In de literatuur
zijn hierover voor niet-rolstoelgebruikers evenmin adequate gegevens te vinden.
Maatregelen waarvoor het evident is dat deze beter individueel kunnen worden
toegepast of waarvan de verhoogde bezoekbaarheid en aanpasbaarheid niet
opwegen tegen de kosten van collectief meenemen in verbouwplannen, zijn
buiten de lijst van maatregelen gehouden. Dit geldt b.v. voor extra wandkon-
taktdozen, (loze leidingen voor) een ringleiding, en visuele of acoustische signa-
lering van bijvoorbeeld de huisbel. In twijfelgevallen is gekozen voor opname in
de lijst. De uiteindelijke keuze hangt immers af van lokale omstandigheden, met
name van de kenmerken van de te verbouwen woningen/woongebouw, de doel-
groep, en het budget. Het is dan ook aan de opdrachtgever en architect (in
samenspraak met de beoogde bewoners!) om te beslissen, welke maatregelen
wél en welke niet collectief mee te nemen in de programma- en ontwerpfase.
25
~------------- ---
Een diskussiepunt is, of bij de invulling van de matrix moet worden uitgegaan
van de gemiddelde zwaarte van de functiebeperking of van de zwaarste catego-
rieën. Uitgaande van de doelstelling om te bouwen voor een zo breed mogelijk
gemiddelde i.c. 'iedereen' is in principe voor het laatste gekozen.
26
c
CD
c Q.
CD
CD
Q. 0
Matrix CD
0 'i5
c
CD
Basischeeklist 'i5 Cl CD CD
~~
C 'C .J::
CD c ? CD
Aanpasbaar verbouwen .J::
CD
CD
c
Cl
êii
~ "ë>
Cl
c. ':; CD
CD :: Cl
.~
0 È ë: Cl
al
CD >
~
0
..J N è5 ~ 0
Ë
c. CD
'3 "g
.J:: C
~ .2
'C
Cl) Cl)
'C C 'C
C C
Betekenis van symbolen: ~ ~ 0 CD
.J:: CD
~ ~ .!:! (5
maatregel vereist "2 ':;
'" E ..,
.J::
.c
CD
.ECD ~
'2 êii .J:: 'C
C
X maatregel dringend gewenst Cl
~
CD 00 CD 0
CD
CD
ä) C. .., -B ~
'N
E E 0
32 'C.0" CD .ë:0 'C
• maatregel ongewenst '" ~ c. '00 ,::
~ ~ E
Cl) .2
CD
.c '0
CD
ëi:i :ë
Ruimte voor uitstapplaats auto 3500 mm breed x 5000 mm

1----1
diep
1----1
Pad naar entree:
1----1
Breedte van bestrating:
t----i
minimaal 900 mm
- minimaal 1200 mm
t----i
Uitvoering vlak en anti-slip
t----i
Voelbare markering aan begin tegelpad
t----i
Bij niveauverschillen in toegangspad hellingbaan
1----1
~_ _~toepassen
Hellingbaan met helling van:
1----1
- max. 1:6 bij 100 mm niveauverschil
t----i
- max. 1: 12 bij 250 mm niveauverschil
1----1
- max. 1: 1 6 bij 500,mm niveauverschil
1----1
- max. 1 :20 bij 1000 mm niveauverschil
1----1
- na 1000 mm hoogteverschil bordes aanbrengen
1----1
Voelbare markering en kleurcontrast voor begin
t----i
en na einde hellingbaan
1----1
Leuningen langs beide zijden
1----1
Leuningen op 600 mm en 900 mm
1----1
Indien niveauverschil > 300 mm naast
1----1
hellingbaan in terrein trap toepassen:
1----1
Breedte minimaal 900 mm
t----i
Optrede maximaal 150 mm en aantrede minimaal 300 mm
t----i
Leuningen aan beide zijden
1----1
Leuningen op 600 mm en 900 mm boven voorkant treden
1----1
Leuningen minimaal 300 mm horizontaal doortrekken
1----1
voorbij eerste en laatste trede
t----i
Voelbare markering voor begin en na einde trap
t----i
Eerste en laatste trede in contrasterende kleur
t----i
Voelbare markering voor toegangsdeur woongebouw
1----1
Verhard horizontaal vlak buiten voor
t----i
toegangsdeur woongebouw:
1----1
- 1200 mm x 1 200 mm
t----i
- 1800 mm x 1800 mm
27
Ca\""~v",.ë,, galiG, ":. pten
..
c:
!
CD
c:
CD
c:
a.
(11
0
'6
..
c:
CD
a.
(11
C. «l
c: 0
Matrix (11
0 ~ ~
(11
'6
c:
CD CD
Basischeeklist '5 Cl Cl «l .~
c: "C ~
«l c: CD «l
:?
Aanpasbaar verbouwen ~
CD
Cl
a.
0
«l
oE
E
Cl
':;
E
Cl
c:
(11
«l
Cl
..
.~
>
(11
(11
.~
~
>
0
....J < N 0 ~ 0
Èa.
:;
~
(11
.~
c:
1
g~
::J
~
:sc:
m
"C
,!!!
lil "C
~ c: c:
Betekenis van symbolen: ~ CD 0 (11
~ CD
~
.>I. .>I. .!:i
':; ':; E 0
maat ,egel ve'elst .c .c lil ~
I
'2 l:0 "C
lil
= c:
- ..
CD CD
maatregel dringend gewenst Cl ~ 0 ~ CD
..
Cl
äi a. !:
CD
'N "
• maatregel ongewenst
S
!: ~ 0
:;2 a.
.>I.
~ ~ .c: "C c: c:
~
lil a. 0 0
,E "ij) CD i
ë ë !:lil ~
0 CD
J:l
0
"C
CD
CD ::c :
:;2 >
CD
B~~tlijnen
7 Obstakelvrije ruimte buiten naast voordeur woongebouw
aan slotzijde:
- 300 mm in het verlengde van de deur en 1200 mm -
~x
loodrecht daarop X X X X
- 500 mm in het verlengde van de deur en 1800 mm
loodrecht daarop
Voordeur , __ .. ,,~u_w ..
8 Maatvoering voordeur woongebouw :
~
8a Dagmaat:
- 800 mm (vrije doorgangsbreedte minimaal 750 mm)
8b Vrije doorgangshoogte 2100 mm
9 Handgreep en sleutelgat
9a Handgreep (deurduwer) 100 mm hoog x 100 mm breed,
aan drie zijden los van de deur
-
X X X X X
9b Bovenkant handgreep (deurduwer) op 1050 mm boven
vloerniveau X X X X X
9c Sleutelgat boven handgreep X X X X X • • X
10 Voordeur woongebouw in contrasterende kleur X
11 Doorkijkmogelijkheid deuren vanaf 500 mm boven
vloerniveau X
12 Deurdrangers afstellen ..s. 40 N (4 kg) X X X
13 Niveauverschil rond onderdorpel:
- maximaal 20 mm hoog
E X
~; ... ~~.w ... ,.~ woongebouw
~
14 Obstakelvrij oppervlak na hoofdtoegangsdeur:
- 1200 mm x 1200 mm
- 1800 mm x 1800 mm I
28
,.., _",::, ol'
\"ai.c~v ........ l:I ................ ..,lCII
g c:
lil
ë.
al
ë. c:
al lil
c: 0 0
ë.
lil '5 '5 al
ë.
al
c:
al
c:
<0
0
Matrix 0 ..c: ..c: '5
c:
lil lil
Basischeeklist '5
c: Cl Cl <0 .~
"C ..c: al
<0
..c: c: :? lil
Aanpasbaar verbouwen lil
al
,:: ë>
Cl
c: 'f5
Cl
.~
al > Cl
.~
Q. <0 <ij
0 È c: Cl al >
0
...J .:r N c5 ~ 0
Ë
Q.
:;
.~ 1
1 1
0
..c: c:
Q;
"C
:;" "C
(J)
~ c: c: c:
Betekenis van symbolen : Q; 0 <0
lil ..c: lil
""'5 ""'5 ~
(J) E(ij 0
..c: ~
maatregel vereist .0lil
~1
.0lil ï: 1: "C

E:' 'C."
Qi 0 ...
lil 0
lil
c:
lil
'N
r--
ä) ~ -t üi
-..
B B 0
'C." 1:
• ~
al ~ lil
'0 "C c:
~
maatregel ongewenst 0 c:
'"
~ ~
0
êh
0
~
C.
lil
.0
0
"C
lil
<ii ::ë tij
' êji
~
Richtlijnen
15 Obstakelvrije ruimte binnen naast slotzijde
hoofdtoegangsdeur:
x x
Er
loodrecht daarop
loodrecht daarop
16 Vloerafwerking vlak en anti-slip
17 Stofvrije en goed reinigbare afwerking van vloer,
wand en plafond
18 Goede ventilatie
19 Verlichtingsniveau tussen de 125 en 250 Lux (niet
verblindend)
20 Nagalmtijd maximaal 0,5 sec.
mi
21 Intercom met visuele spraaksignalering
22 Belplateau :
~~
22a Hoogte tussen 900 mm en 1200 mm X X X X
22b Logische relatie tussen belplaatsing en verdiepingshoogte
22c Belplateau en bellen in plateau in c,ontrasterende kleur
22d Verlichtingsniveau belplateau 100 Lux
23 Brievenbussen in entreeruimte woongebouw
tussen 700 mm en 1300 mm boven de vloer X X X X X
24 Tweepersoonsbankje buiten het bij 14 genoemde
obstakelvrije oppervlak X X X X
Trappen 'VY
25 Uitvoering:
25a Rechte trap X X X X X X X
25b Gesloten trap (trap met stootborden) X
25c Vrije breedte minimaal 900 mm
26 Traptreden:
26a Aantrede trap minimaal 240 mm en optrede maximaal
185 mm
26b Traptreden zonder overstekende wel (helling stootborden
15°)
26c Eerste en laatste traptrede in contrasterende kleur
; :M M
29
~-------
c:
c:
al
...cu
Q.
"l:I cu
ë:. c: 0
cu
Matrix CD
() ~ 'i5
c:
al cu
Basischeeklist 'i5 ti) cu
~
C "l:I ~
CD c: cu
Aanpasbaar verbouwen ~ ~ ti)
al
~
CD
"0 c: 16
Cl
·S cu > ti)
Q.
0 È E
cu
ti)
-=CD °i
>
0
...J < N è5 ~ 0
È
Q. o~
"3 0
~ c
...al ~
"l:I :tic: "l:I

Betekenis van symbolen: 'ai" 'ai" 0
C
~
cu c:
cu
.:,t .:,t ~ 0
maatregel vereist
·S ·S E ... ~
.Q
cu
.Q
al 'ai" '"
·2 16 ~
"l:I
c:
maatregel dringend gewenst ti) Cl 0 cu 0
cu cu
«i Q.
~ .;t ï:i
~ ~ 0
::;;: '0" a; ~ 1:
maatregel ongewenst '" ~ Q. Q. '00 0
cu
~ cu
~ ~ ~ ..Q "l:I 0;
'"
Leuningen:
f------j
Leuningen aan beide zijden trap
f------j
Leuningen in niet-gladde, niet-koud aanvoelende en
t----i
goed omvatbare uitvoering
t----i
Leuningen op 600 mm en 900 mm boven voorkant treden
f------j
Leuningen minimaal 300 mm horizontaal doortrekken
t----i
voorbij eerste en laatste trede
t----i
Afstand tussen leuningen en muur minimaal 45 mm
t----i
Voelbare markering voor begin en na einde trap
t----i
Ruimte voor aanbrengen plateaulift:
f------j
Obstakelvrij oppervlak voor onderste trede 1700 mm x
t----i
900 mm waarbij de 1700 m loodrecht op de eerste trede is
t----i
gesitueerd
t----I
Obstakelvrij oppervlak achter bovenste trede 1400 mm x
f------j
1100 mm
t----i
Boven voorkant van elke trede vrije hoogte van 2100 mm
f------j
en aan achterzijde plateau op 1 200 mm voor elke trede
f------j
een vrije hoogte van 850 mm (plateau minimaal 900 mm
f-----i
breed en 1 200 mm lang)
t----I
Aanwezigheid personenlift bij niveauverschil > 3000 mm:

t-----i
Vrije ruimte voor liftdeur:
t-----i
- 1 200 mm x 1200 mm
I-----i
- 1800 mm x 1800 mm
I----i
Afmeting liftkooi:
t----j
- 1100mmx 1500mm
t----I
- 1100 mm x 2100 mm
t----I
Vrije doorgang liftdeur:
t----I
- 750 mm
t----i
- 850 mm
t----I
- 900 mm
30
Categorieën gehu. ,:!;~_ ... _
~
c:
2;l
Cl.
CD
~CD
!
'5
c:
CD
c:
lil
ä.
CD
0
Matrix 0 ~ ~ '5
Ol lil C
Basischeeklist '5
C
Cl Cl CD ,~
~
CD "c: i
~
lil
CD
CD Cl
c
.~
:E 0. ,!?
Cl
"äc: CD ~
Cl.
0 E CD
Cl
CD
CD
Q)
>
0
..J .;c N 0 ~ 0
Ë
Cl.
'3
~
CD
.~
c
1
~
:J
Q) :;
Betekenis van symbolen: '"Q) '"ài "c0 ~
c
CD "c:
CD
;
,:,(. ,:,(. ~
~ maatregel vere;st
'S
..êiCD
'S
..êiCD ~
til
'i:
E ...0 "c
~
~
!ol
?
maatregel dringend gewenst Cl
-;; Cl lil 0 =
2;l
0
CD
lil
'N
,~ c:
:1Il
Cl.
oS "0
t
0 ,:,(.
~
J
0 :J
oS :;;: '"Co Q) ~ c
maatregel ongewenst ] 0 ",!: -=
~'" ~ oS 0
S!
Co
CD 0
0
CD
(ij ::ë 'S
'Qi
:;;: j ~
Richtlijnen '" .J:l
"
30d Hoogte bedieningsknoppen lift:
ml~
~~
.-
- tussen 900 mm en 1200 mm boven de vloer X X X X
- horizontaal paneel met knoppen op 950 mm X
30e Bedieningsknoppen in contrasterende kleur
en cijfers in reliëf
30f Achterwand kooi voorzien van spiegel vanaf 1000 mm
tot 1800 mm boven de vloer
30g Leuningen in lift op 900 mm boven de vloer
30h Verdiepingen hoorbaar aangeven
30i Openingstijden deur voldoende lang
30j Deurdranger afstellen op ~ 30 N (3 kg)
30k Opklapbare zit-/zitsteunmogelijkheid in lift:
Zithoogte:
I ; ~iJ X X
- 400 mm X
- 500mm X X X X X
Zitsteunhoogte 700 mm X X X X X
31 Indien geen personenlift aanwezig: trapplateaulift
aanbrengen tot maximaal niveauverschil van 3000 mm:
31a Afmeting plateau minimaal 900 mm x 1200 mm
31b Handgreep op plateaulift voor staand gebruik
31c Bediening trapplateauliften in standaarduitvoering
31d Obstakelvrij oppervlak voor onderste trede 1700 mm x
900 mm waarbij de 1700 m loodrecht op de eerste trede is
M
gesitueerd
.11.
Deuren van ", ......;ij .. " en overige ruimten
32 Maatvoe ri ng:
~ ~
32a Dagmaat:
- 800 mm (vrije doorgangsbreedte 750 mm)
- 900 mm (vrije doorgangsbreedte 850 mm)
11
33 Handgreep (deurduwer)/deurkruk:
33a Handgreep (deurduwer) 100 mm hoog x 100 mm
breed, aan drie zijden los van de deur X X X X X
31
--I
I
i
I
C
CD
Q. ...
CD
0. C
CIl CIl CD
C CJ
CD '5
CJ
'5
Q.
CIl
Q. c c 0
CIl
Matrix (IJ
CJ .r. CIl
.r. '5
c
CD CD
Basischecklist '5 Cl Cl CIl o!!
c .r.
(IJ
.r.
"0
c ~ CD
Cl
.!
CD
CIl
.r. '5 c ~
Cl
0.
0
--E 0:;
...
C
CIl
CIl
Cl
...>
CIl
CIl
o!?
«;
>
0
...J < N 0 ~ 0
È
0. .~
:;
-
CJ
.r. c
«; ::l
"0
ril ril
"0 C "0
Betekenis van symbolen: «; Q; 0
C CIl C
CD
~
os ~ ~ oE: is
"S
maatregel vereist .cCD .cCD ril
°2
ê
CIl
.r.
:ëCJ "0
ril c
maatregel dringend gewenst Cl Gi is0 CD CD
Cl
... ...
-
CD ON
maatregel ongewenst
1i
B .s
CIl
0.
0
~
ril
0.
~
«; ~ .r.
ril
~ ~ ...
0
ril
0
.2
0.
CD
.D
0
0
"0
CJ
CD
öi
Bovenkant handgreep op 1050 mm boven vloerniveau

I------l
Bovenkant deurkruk:
I------l
- op 950 mm boven vloerniveau
1----;
- standaard op 1050 mm boven vloerniveau
I------l
Doorkijkmógelijkheid deuren vanaf 500 mm boven
I------l
vloerniveau
(------l Deuren in contrasterende kleur
Deurdranger afstellen op:
(------l
- ~ 40 N (4 kg) voor buitendeuren
I------l
- ~ 30 N (3 kg) voor binnendeuren
1----;
Obstakel vrije ruimte naast deuren:
1----;
I------l
loodrecht daarop
1----;
loodrecht daarop
Niveauverschillen rond onderdorpel
(------l
Bij binnendeuren geen niveauverschillen
1----;
Bij buitendeuren:
1----;
maximaal 20 mm hoog
maximaal 40 mm hoog
Geen niveauverschillen in de route tussen liften, trappen

(----I
en voordeuren van de woningen
(----I
Vloerafwerking vlak en anti-slip
(------l
Obstakelvrije doorgangsbreedte 1 200 mm
(----I
Aan begin en eind galerij passeer- en draaiplaats van :
1----;
- 1200 mm x 1 200 mm
f-----I
- 1800 mm x 1 800 mm
I----i
Verlichtingsniveau tussen 125 en 250 Lux
f-----I
Horizontale obstakelvrije ruimte bij voordeur woning
f-----I
van 1 200 mm x 1500 mm waarbij de 1 500 mm vanaf
f-----I
scharnier langs de deur is gesitueerd
f-----I
32
Categorieën gehandicapten
c:
...c..
lP
I I
,~ 'ti
c:
c:
...c..
lP
cc
0
iJ
Matrix cc cc
.r:; 'ti
0 c:
'ti cc cc o!!
Basischecklist c: Cl .r:;
êij
cc
~
CD
Aanpasbaar verbouwen .r:; Cl
c:
.~
Ol Co cc o!:!'
Cl
c.. °5 cc ~
0
0
...J
ê
«
ë
N
Cl
c5
cc
cc
~ 0
Gi
>
Betekenis van symbolen: ~

'Gi" '"Gi
É
c..
"5
.r:;
Gi
"0
c:
0
.~
0
c:
~
:0c:
cc
.r:;
"0
c:
lP
!t
~ .!::! 0 ~
• maatregel vereist
°5 °3 E .r:;
..Q ..Q
!e '"
°2 cc ~ "0
c:
CD lP
0 ,
1 1
Cl lP ~
0 cc
X maatregel dringend gewenst Q;
Cl
c.. B
lP
13
'--
B B 0
'c.."
~
Gi ~ .r:;
'"
~
Ol
~
31
B .20 <l-
CD
.0
'0
0
"0
0
CD
0;
"0
0=
::c
C
"ij;
31 j ;
Richtlijnen '"
voordbur woning
~x
45 Verhard horizontaal vlak buiten voordeur op begane grond:
- 1 200 mm x 1 200 mm
- 1800 mm x 1800 mm
46 Huisnummer:
46a Standaardplaats aan handgreepzijde deur op
~~
1 600 mm boven vloerniveau
46b Huisnummer met voelbare cijfers
47 Voordeurbel woning :
-
x~
hoogte tussen 900 mm en 1200 mm X X X X
- standaard op 950 mm hoogte aan handgreepzijde deur X
48 Maatvoering voordeur:
e ~
48a Dagmaat:
49 Handgreep (deurduwer) en sleutelgat:
49a Handgreep (deurduwer) 100 mm hoog x 100 mm
breed, aan drie zijden los van de deur X X X X X
49b Bovenkant handgreep (deurduwer) op 1050 mm X X X X X
49c Sleutelgat boven handgreep • X X X X X • • X
50 Doorkijkhoogten glasopening in of naast voordeur op :
- 900 mm ~Jj
- en 1200 mm
51
- en 1700 mm
Niveauverschil rond onderdorpel:
rm1 X
E"tr .....uirn t .. woning

- X
52 Obstakelvrije ruimte naast slotzijde voordeur binnen

woning:
- 300 mm in verlengde van de deur en 1200 mm loodrecht
daarop
DIt X X X X
33
- - - - -- -----,
,.
";;;;;: Qb"a,,':i..a 'lten
ê
t .i
I:
Q)
c:
Q) Q.
"C IQ
Q. c:
l
CJ
Matrix IQ
CJ
IQ
.t: '5
I:
Basischecklist '5
I:
Q)
Cl IQ
.t: .!
Ol
.t:
Q)
Cl
Q.
0
i
::!,
E
~
äI
.::;
ë
Q)
Cl
I:
ca
ca
Cl
.!
cs
>
-=ca
Cl
.~
-J
0
< N 0 ::E 0
Ë
Q.
:;
.t:
~
.!!
Ö
I:
::::I
:0c:
1
~
"C "C .~
~ I:
~
I:
Betekenis van symbolen: Cl) Cl) 0 Ol
.t: Q)
~
~
.::; .:.! .!:! 0
maatregel vereist ..c ..c
Cl)
'5
Ol
Ol
'e êOl
.t:
~ "C
c:
0 :~
Cl)
maatregel dringend gewenst Cl ~ Q) CJ Cl)
-
Cl
~
Q)
äi Q. .g ~ 'N '5
.g S 0
~ ~ ~ ::::I
~
• ..
Ol 0
32 "0 I:
maatregel ongewenst ~ Q.
.: -=
~
CJ i
'5 ~
Ol
0 0 Q. 0 Cl) "ij;
E E Ol .2
Q)
.Q
0
"0 üi :E 32
Richtlijnen
- 350 mm in verlengde van de deur en 1850 mm loodrecht
daarop
loodrecht daarop
Gang woning
53 Breedte minimaal 900 mm X X
54 Obstakelvrije ruimte tussen deurvlak en tegenoverliggende
wand minimaal 1 100 mm
Toilet
55 Bezoekbaar toilet:
55a Afmetingen minimaal 1200 mm x 900 mm X X
55b Toegangsdeur in zijwand
55c Maatvoering toiletdeur:
- dagmaat 800 mm (doorgangsbreedte 750 mm)
- dagmaat 900 mm (doorgangsbreedte 850 mm) X X X
55d Slotzijde van deur aan kant van toiletpot
55e Uitbreidbaar tot aangepast toilet
56 Standaardplaats spoelknop midden op reservoir
57 Mogelijkheid tot aanbrengen beugels in toilet X X~
Bt... .::."ç,
~ ~
58 Onderkant gevelkozijnen in woonkamer niet hoger
dan 750 mm boven de vloer
59 Geen horizontale kozijndelen tussen 750 mm en 1600 mm
~
boven vloerniveau in gezichtsveld vanuit zithoek over
breedte van minimaal 900 mm
60 Kozijnen in woonkamer tot plafond
61 Geen verticaal schuivende ramen
X X
C
34
ti
~
Q)
c.
Ol
~
....Q.
Q)
.,
~ 0
'5 Ol
ë.
Ol
~
Ol
0
Matrix .r::. '5
Basischecklist
0
'5 Q)
Cl
c
Ol
.,
c:
lil
:?
.,
.r::.
:~
Aanpasbaar verbouwen .,
.r::.
~ "Cl
Cl
~ êii
Cl
Q. -5
....
Ol
lil ....>Ol -~
0 Cl ~
0 ~ lil >
....J < N 0 ~ 0
É
Q.
:;
.r::.
Gi
"
.~
c:
::l
::0c:
!t
Betekenis van symbolen:
~ maatregel vereist ~
'" Gi'"
Gi
.>(.
-5
.,
Cl
.>(.
-5
~
Q)
'Gi"
"0
~
!:!
'"
-2
00
E
lil
.r::.
êii
Q)
"c:
Q)
0
-5
., ".,
.r::.
0
c:
g
,~ :;~
jj
1
maatregel dringend gewenst Cl
-.; Q. ~ .~
B B 0
3<
'iiî Gi ~0 .r::. ~
~ Q.
., ., " ~
~
• maatregel ongewenst 0
'"
~ ~
0
'iiî
0
~
Q.
.0
0
öi -=
1i :~ij "iS
3< ]
Richtlijnen "
62 Ruimte voor bedieningspunt beweegbare delen X X X X
raamkozijnen tussen 900 mm en 1 200 mm
63 Maatvoering:
..
D:
""."'"'""',,."'"'
~~ ~
63a Dagmaat:
- 900 mm (vrije doorgangsbreedte minimaal 850 mm) ..'
64 Deurkrukken: l-+
~
64a Bovenkant handgrepen/deurkrukken:
- tussen 1000 mm en 1 200 mm
. '. :
- standaard hoogte 1050 mm X
X X X X X X
x~
64b Handgrepen/deurkrukken van teruggebogen model
65 Binnenkozijnen voorzien van bovenlicht of paneel
66 Geen drempels
67 Horizontale obstakelvrije ruimte voor en achter
binnendeuren:
- Voor benadering evenwijdig aan de deur loodrecht op
het deurvlak gemeten 1100 mm en naast de slotzijde
350mm
- Voor frontale benadering loodrecht op het deurvlak
gemeten 1400 mm
_....
ft .
' ... u .... ~' en liften in de woning
68 Uitvoering:
11
68a Gesloten trap (trap met stootborden) X
68b Vrije breedte minimaal 900 mm
69 Leuningen:
69a Leuningen op 900 mm boven voorkant treden
69b Leuningen aan beide zijden mogelijk
35
------- ----
,.., _" ,,,. .L .. ,

\,ai.<c:yU .......... y<c:II .. IIUI ..... ~U,'1
c:
fI)
Q. c:
c:
fI)
Q.
, Cl!
()
'ö
fI)
Q.
Cl!
c: ()
Matrix Cl! Cl!
~
ca 'ö
() ~
I!) I!) c:
Basischecklist :0 Cl Cl Cl! I!)
';:;
c: "tl ~
ca
Cl)
c: .>I! I!)
I!)
Cl) :::" Cl
c: "fa
~ ël ,511
Cl
"ä Cl! ~
Q.
0 E c:
Cl!
E»
Cl!
ca Gi
>
0
..J < N 0 ~ 0
É
Q.
"3
..
~
.~
()
c:
::;,
1
Betekenis van symbolen: '"Gi
.>I!
'Gi"
fI)
"tl
~
C
0
!t;
c:
Cl!
~
"tl
c:
I!)
t~
'3
.>I!
'3 ., E ê5
maatregel vereist ~
I!)
~
I!)
., '2 Îii
~
:c: "tl
c: ~ c:
Gi ê50 ()
- :c: ~I
Cl I!) I!)
X maatregel dringend gewenst
f--
"ij
~ E
Cl
Q.
0 ...., ~
Gi
I!)
~
'N
:I!)
I!)
ëS.
• maatregel ongewenst .!!!
"ê'" "ê
3l
~
Q.
0
.!2
Q.
fI)
..Q
0
0
"tl
()
I!)
0;
"tl
,:
:0
j
(ij
c:
'Qj
3l ~
i
Richtlijnen '"
69c Leuningen in niet-gladde, niet-koud aanvoelende en
goed omvatbare uitvoering
69d Afstand tussen leuning en muur 45 mm -
70 Mogelijkheid voor aanbrengen trapplateaulift of zweeflift
of woonhuislift
71 Benodigde ruimte voor aanbrengen trapplateaulift:
71a Vrij oppervlak voor onderste trede 1700 mm x 900 mm
waarbij de 1700 mm loodrecht op de eerste trede is
~
gesitueerd
71b Vrij oppervlak achter bovenste trede 1 200 mm x 900 mm
71c Boven voorkant van elke trede vrije hoogte van 2100 m en
~
aan achterzijde plateau op 1200 mm voor elke trede een
vrije hoogte van 850 mm
72 Benodigde ruimte voor aanbrengen zweeflift:
•
72a Vrij oppervlak van 900 mm x 900 mm vóór onderste trede
en achter bovenste trede
72b Boven voorkant van iedere trede vrije hoogte van 2100
mm en vrije hoogte van 850 mm op 1100 mm voor elke
trede
72c Bij twee trappen boven elkaar, moet voor een trap met
twee kwarten de lange zijde 2300 mm bedragen
73 Benodigde ruimte voor aanbrengen woonhuislift:
-
~
73a Mogelijkheid voor sparing in verdiepingsvloeren van
1 200 mm x 1600 mm
73b Opstel ruimte op alle verdiepingen voor lift van 1100 mm x
1500 mm
••
Wuonkam~r
74 Oppervlak woonkamer:
74a - minimaal 19 m 2 voor 2-kamerwoning X X X
74b - minimaal 20 m voor 3/4-kamerwoning
2 X X X
74c - minimaal 22 m 2 voor woning in 2 5-kamerwoning X X X
75 Ruimte voor zitmat:
75a - 3400 mm x 2700 mm in 2-kamerwoning X X X
36
c
lil
Q. c
f lil lil
C (,)
Q.
!Co 'ij
C
lil
(,)
ca ca
Matrix (,)
'ij
~
., .,
~
'ij
c:
lil .~
Basischecklist c:
ca
Cl
"'C
c:
Cl
.,
~
o~
., lil
:!:.
~
ëiI
Cl
c: (ij
>
Cl 0:; lil .~
ilil
Co
0
0
...J
ê
«
c:
N
lil
Cl
0 ~
Cl>
>
0

'à;" ..
Q;
~
E
Co
"3
à;
"'C
c:
0
o~
Ö
c:
:>
:;
c:
lil
"'C
c:
Cl>
1t ..
OE
.. 0..
~
0.>i!
:; .>i! .!::! 0 ~
I
~
~ maatregel vereist '2 ~
~
.0Cl) ..c OE (ij .E "'C
c:
,r
i1
Cl)
Cl Q; Cl>
(,) Cl)
.. ON
Cl)
<i Cl Co ~ ~
E 0;
0
à; ~ .E c:
~ "'C
ë'" ë ...
0
Co
0
.2
.,Co
..c
'00 (,)
Cl>
Cii
0:
:iS <i
0a;
~ ~
i
"'C
Richtlijnen '"
75b - 3400 mm x 3000 mm in 3/4-kamerwoning X X X
75c - 3400 mm x 3300 mm in ~ 5-kamerwoning X X X
76 Ruimte voor eetmat van:
76a - 2500 mm x 2500 mm in woning < 5 kamers X X X
76b - 2500 mm x 3100 mm in woning > 5 kamers X X X
Keuken
77 Mogelijkheid om vrije ruimte voor het aanrecht te maken
van:
- 1200 mm x 1200 mm
- minimaal 1200 mm x 1500 mmo waarbij 1200 mm
loodrecht op voorzijde aanrecht gemeten
78 Aanpasbaar keukenblok
78a Aanrechtblad in hoogte verstelbaar tussen 650 mm en
1100 mm
•
78b Leidingen flexibel uitvoeren
•
78c Wandtegels laten doorlopen achter keukenblok
79 Keukenblok met uitwisselbare elementen
T\.~~I'~' ovv, Imer

80 Uitbreidbaar tot:
81
-
-
3600 mm x 2900 mm (excl. radiatorstrookl
3900 mm x 2900 mm (excl. radiatorstrookl
- 4300 mm x 3000 mm (excl. radiatorstrookl
Lichtschakelaar bij plaatsruimte voor bed
82 Directe relatie tussen tweepersoonsslaapkamer en
X X X X X
• X--=
badkamer X X X X X X X
83 Visuele relatie tussen woonkamer en
tweepersoonsslaapkamer in gelijkvloerse woning X
37
C
lil
...c
lil
Q.
lil
ä. ()
Matrix CD
() '5
c
Basischeeklist 'ë lil 0!!1
c ~
CD
:? lil .~
lil
Cl)
C 16
Cl)
a. oÖs lil
lil ~
Cl)
.~
lil
0
0 E E' CD >
-I cC N 0 ~ 0
Êa. .~
"5 ()
~ c
a; ::l
:t;
~
UJ UJ c ~
Betekenis van symbolen: a; a; C

0 ~
lil C
lil
x
°3 oxS !!
E 0
maatregel vereist .c .c <IJ
UJ
1: 16
~
:s: ~
c
X maatregel dringend gewenst
lil
Cl)
lil
E'
a; 0 ...
lil
()
lil
...
-
1i a. lil ON
B 0 B ~ ~
B <IJ ~
c
• maatregel ongewenst UJ
Ë
~
Ë
~
B
UJ
a.
0
.2
lil
a.
lil
.Q
0
0
~
()
lil
0;
~
oE
:c
0a;
~
Uitbreidbaar tot:
f----I
- 1800 mm x 3000 mm (excl. radiatorstrook)
f----I
f----I
f-----I
Uitbreidbaar tot 2150 mm x 2150 m of 1700 mm x

f----j
2700 mm
f-----I
Niveauverschil tussen badkamervloer
f---~
en aangrenzende vloer:
1-----1
- maximaal 20 mm (afgeronde vorm)
1-----1
- maximaal 40 mm (afgeronde vorm)
f----j
Geen niveauverschil in badkamer (gelijkmatig afschot)
1-----1
Vloerafwerking vlak en anti-slip
f----j
Douchekop op glijstang
1-----1
Mogelijkheid tot aanbrengen douchezitje van 500 mm x
f----t
500 mm
1-----1
Warmwaterleidingen buiten bereik
1-----1
Maatvoering:
1-----1
Dagmaat:
f----t
1-----1
f-----I
Vrije doorgangshoogte 2100 mm
1-----1
Handgrepen/deurkrukken en sleutelgat:
f----t
Bovenkant handgrepen/deurkrukken:
f----t
- tussen 1000 mm en 1200 mm
f-----I
f----I
- standaard hoogte 1050 mm
f-----I
Deurkrukken van teruggebogen model
38
~~~--~ ---~
...a.~ ...a.~ c:
CD CD CD
c: 0 0
ë.
CD 'ö 'ö CD
Ö. c c 0
CD
Matrix Ol
0 .I:
Ol
.I: 'ö
c:
CD CD
Basischeeklist 'ö Cl Cl CD .~
C .I:
CD
.I: "c
Ol :? CD
Cl
CD
.~
CD Cl c:
Cl
a.
oE.
*Ë lil ...
> ,5.D
0
0
...J ~
ê c:
N
<IJ
Cl
0
lil
lil
:iE
~
>
0
E
a.
:;
.I:
.~
0
c:
~
1
rn
~
rn
~
~
"c:0 :0c:
lil
.I:
"c:
CD
~ ,~
~ ~ ~ 0
~ maa"ege' vereist E
'5 ~
.c .c'5 rn
'2 t5
.I:
1:0 "
11
CD rn c:
CD
X maatregel dringend gewenst Cl Cl êö 0 CD CD
Q;
0 0 a.
0 .srn ~
êö ~
CD ,;;
1:0
~ 3< c:
• maatregel ongewenst üî
~ ~ .srn
a.
0
2-
a.
CD
.a
"ö0 CD
ëii
"]ic: '0;
3< ~
ï
Richtlijnen "
93c Sleutelgat boven handgreep • X X X X X • • X
94 Niveauverschil rond onderdorpel:
~
- maximaal 20 mm
- maximaal 40 mm
95 Indien schuifpui wordt toegepast: soepel lopend X X X
Terras, balkon of loggia
~
96 Verhard horizontaal vlak voor toegangsdeur:
- 1 200 mm x 1200 mm
- 1800 mm x 1800 mm
97 Obstakelvrije ruimte buiten naast slotzijde deuren
op terras, balkon of, loggia van:
loodrecht daarop Wlil X X X X X
BW
loodrecht daarop
~x
98 Uitzicht naar begane grond mogelijk vanuit zittende positie
99 Borstwering balkon 900 mm boven vloer
100 Vloerafwerking vlak en anti-slip
ft
-~."".,,~,
101 Ontsluitingsgang naar berging in woongebouw:

- 1 500 mm breed bij deuren met dagmaat van 900 mm
- 1 300 mm breed bij deu ren met dagmaat van 1000 mm
- 1200 mm breed bij deuren met dagmaat van 1200 mm
102 Berging uitbreidbaar tot 8 m 2
I .. ininn .. n en 1I ... 'à:: ...."..

103 Hoogte LO " ' " ou,,,.,.,, tussen 900 mm en 1200 mm X
39
l'.".+, .- J'
.. ~~.. Y""
c:
Q)
!
ï , ...c:
Q)
Q.
al
ë. ()
Matrix al
() ~ '5
c:
;t
Basischeeklist '5
c: ~ al
~
Q)
''-::
ct! al
Aanpasbaar verbouwen .s::.
Q)
:=-
.>t!
C.
Q)
Ol
c:
'e:
al
Ol
Ol
.~
al ~
~
Co al al .~
0
0 c: ~ al >
..J N 0 :iE 0
Betekenis van symbolen: '"

~
.>t!
Ol
~
È
Q.
:;
~
~
~
c:
0
.~
~
()
c:
::J
:t;
c:
al "
c::
Q)
!
.>t! ~ 0
~ maatregel vereist E
':; ':; Ol ~
..c ..c
Q) Ol '~
...0 ~ ~ ~
c:
Q)
...
1
X maatregel dringend gewenst Ol Cl àiQ. Q) ()
Q)
Q)
ï
-"
Qi B 'N
0 B 0
.>t!
~ ~ ~
~
Ol
:;c c:
Richtlijnen
0;
~
.!!!
~ B
'"
Q.
0
12
Co
Q)
.0
0
0
()
Q)
(ij
~
,E
::0
'Q;
:;c ] ! i
104 Wandcontactdozen en lichtschakelaars:

• tussen 900 mm en 1 200 mm
- standaard op 950 mm X;a;
105 Hoogte gas-/watermeter, zekeringen en
aardlekschakelaar:
xW
~XE
- tussen 900 mm en 1200 mm
106 Radiatorknoppen en wandcontactdozen 500 mm uit een
hoek X
107 Knoppen en kranen goed bedienbaar (goede greep en
weinig kracht vereisend) X X X X X
108 Loze leiding voor telefoon naar tweepersoonsslaapkamer X X X X X
109 Loze leiding voor CAI naar tweepersoonsslaapkamer
Materiaal en ww.u ... ~ .... "
110 Vensterbanken en keukenblok met afgeronde hoeken en
~
randen X X X X X
111 Geen materialen die allergische prikkels oproepen
40
4.3 Toelichting
Met de commentaren en aanbevelingen uit hoofstuk e en 3 spreekt de samen-

stelling en invulling van de matrix hopelijk grotendeels voor zichzelf. Niettemin
lijkt het zinvol enkele maatregelen kort toe te lichten.
Algemeen
- Voor alle maten geldt: binnenwerks gemeten.
- Met obstakelvrij wordt bedoeld: zonder vaste of beweegbare obstakels. Dit
betekent onder meer dat deurdraaiingen niet binnen de gebruiksruimte van
andere attributen mogen vallen.
Woonomgeving binnen beheer opdrachtgever

1) Ruimte voor uitstapplaats auto 3500 x 5000 mmo Aangehouden is een
lengte van 5 m omdat dit een gangbare lengte van een par~eerplaats is.
4b) Op- en aantrede trap max 150 mm en minimaal 300 mmo
Buiten, in de woonomgeving, is een luie trap gewenst.
7) Opstelruimte bij voordeur woongebouw 300 tot 500 mm naast de slotzijde
en 1200 tot 1800 mm loodrecht hierop.
Bij gebruik van een rollator en veelal ook bij gebruik van een hand bewogen
rolstoel en een frontale benadering kan volstaan worden met 300 mm bij
1200 mmo Bij gebruik van een elektrische rolstoel is 500 mm bij 1800 mm
noodzakelijk. Vanwege het ongemakkelijk manoeuvreren in een drukke
buitenruimte (vaak bij slecht weer) is bij de voordeur ook voor handbewo-
gen rolstoelen de ruimere maat van 500 mm naast de slotzijde en 1800
mm hier loodrecht op noodzakelijk. Voor mensen met een gestrekt been is
500 mm naast de slotzijde onvoldoende, omdat zij zich veelal naast de
deur parallel aan de wand (moeten) opstellen. Daartoe zou een opstelvlak
van ca 1700 mm noodzakelijk zijn, gemeten evenwijdig aan de deur.
Voordeur woongebouw
8b) Vrije doorgangshoogte van deuren 2100 mmo Ondanks de wens van de
Klub Lange Mensen om de vrije doorgang van deuren standaard 2300 mm
hoog te maken, is conform het Bouwbesluit 2100 mm aangehouden.
Volgens het CBS was in 1993 ca 0.8% van alle Nederlandse mannen
langer dan 1.98 m (43.000 mannen) en 0.1 % van alle vrouwen (6000)
langer dan 1.88 m. De gemiddelde groeiverwachting bedraagt ca 10 mm
per 10 jaar. Voor de overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking
kan vooralsnog met 2.10 m kan worden volstaan.
12) Deurdrangers afstellen op max 40 Newton is ook belangrijk voor blinden
met een geleidehond. De maat van 40 Newton is ontleend aan Geboden
Toegang. Volgens Amerikaans onderzoek van Steinfeld is een maximum
van 25 Newton gewenst. Nader overleg met gehandicapten in wenselijk.
41
Entreeruimte woongebouw
14) Obstakelvrij oppervlak na hoofdtoegangsdeur 1200 x 1200 tot 1800 x
1800 mm o
De maat van 1800 x 1800 mm is opgenomen voor gebruikers van een
elektrische rolstoel of scootmobiel. Voor mensen in een hand bewogen
rolstoel en een goede rompfunctie is over het algemeen 1500 x 1500 mm
voldoende.
19) Verlichtingsniveau entreeruimte woongebouw 125 á 200 Lux .
Dit is een voorlopige indicatie op basis van een advies van deskundigen
van de Nationale Woningraad . Nader onderzoek hiernaar is gewenst.
Trappen woongebouw
25a) Rechte trap: vanwege de mogelijkheid tot het aanbrengen van een rolstoel-
plateaulift.
25c) Vrije breedte minimaal 900 mm: idem.
Liften woongebouw
30a) Vrije ruimte voor liftdeur 1800 x 1800 mmo Zie toelichting 14.
30b) Afmeting liftkooi.
Voor niet-rolstoelgebruikers die een stok, looprek of rollator gebruiken, kan
volstaan worden met 1100 x 1200 mmo Voor gebruikers van een handbe-
wogen rolstoel is de elders aanbevolen maat van 1100 x 1400 mm vrij
krap. Een maat van 1100 x 1500 mm voorkomt beschadigingen en maakt
ook het gebruik van de lift in een elektrische rolstoel beter mogelijk. Voor
mensen met gestrekte benen in een handbewogen rolstoe l is ca 1100 x
1 700 mm vereist. De maat van 1100 x 2100 mm is gebaseerd op trans-
port van een bedlegerig persoon op een brancard.
30c) Vrije doorgangsbreedte van de liftdeur 850 mmo
Voor rolstoelgebruikers noodzakelijk wanneer men niet in de lift kan
draaien en bij het verlaten van de lift achteruit moet rijden.
30k) Opklapbaar zitje in de lift
De mate van gewenstheid hiervan hangt met name af van het aantal
verdiepingen. Voor kleine mensen is een zitje gewenst, omdat lopen voor
hen vaak vermoeiender is dan gemiddeld. Een zitje vóór de lift kan ook
uitkomst bieden . De gewenste zithoogte hangt af van de lichaamslenge
van de gebruiker. Bovendien is voor mensen met lichamelijke functiebe-
perkingen gaan zitten en weer opstaan vaak vermoeiender dan blijven
staan. Nader onderzoek is gewenst naar mogelijke oplossingen waarin men
als het ware half staat en half zit.
31 a) Minimale afmetingen trapplateaulift 900 x 1200 mmo
Deze maat geldt als minimum voor rolstoelgebruikers. Voor gebruikers van
stokken of een rollator kan wellicht met minder worden volstaan. Uit het
oogpunt van (een gevoel van) veiligheid is toch voor hen deze maat
42
aangehouden. Bovendien zou een kleinere maat het (mede)gebruik door
mensen in een rolstoel onmogelijk maken.
31 c) Bediening trapplateaulift in standaard uitvoering.
Overleg met liftfabrikanten zal uitsluitsel moeten geven over de mogelijk-
heden, b.v. toepassing van een uniforme sleutel (alleen te verstrekken aan
gehandicapten). Uitvoering met een zgn. dodemansknop is noodzakelijk uit
het oogpunt van veiligheid. Voor mensen die twee stokken gebruiken is de
bediening C.q. het vasthouden van de knop tijdens gebruik erg lastig.
Galerijen
41) Obstakelvrije doorgangsbreedte 1200 mmo
Deze maat is noodzakelijk voor het passeren van een ambulant persoon en
een rolstoelgebruiker.
Voordeur woning
50) Doorkijkhoogten glasopening.
In verband met sociale veiligheid moet de bewoner kunnen zien wie er
voor de deur staat. Het glas dient bij voorkeur uitgevoerd te worden in
veiligheidsglas volgens NEN 3569. De verschillende hoogten zijn vermeld
om de ontwerper de vrijheid te geven het glas te onderbreken. In de
praktijk zal veelal voor één doorgaande glasstrook worden gekozen.
Toilet
57) Mogelijkheid tot het aanbrengen van beugels.
Dit is in principe altijd mogelijk, maar bijv. in geval van metal stutwanden
(holle wanden) vrij kostbaar (de wand moet door en door geboord worden
en voorzien van een plaat). Stevige wanden en/of de mogelijkheid tot
bevestiging op de vloer reduceren de later te maken kosten.
Binnendeuren
65) Binnenkozijnen met bovenlicht: vanwege de mogelijkheid tot verhoging van
de vrije doorgangshoogte voor lange mensen en ook in verband met
eventuele bevestiging van een zweeflift of badlift.
67) Ruimte voor en naast de deur
De benodigde opstel- en gebruiksruimte voor het openen en sluiten van
(draai)deuren door mensen in een rolstoel is afhankelijk van de aanrijrich-
ting (vanaf de scharnierzijde, slotzijde, of frontaal) en van het type deur
(naar zich toe of van zich afdraaiend). Door middel van literatuuronderzoek
en computersimulaties is onderzocht hoeveel ruimte nodig is. Zie hiervoor
de studie 'Ruimte voor toegankelijkheid' (Van der Voordt e.a., 1993). De
in de nieuwe matrix genoemde maten vormen een samenvatting van de
onderzoeksuitkomsten .
43
--~-~---- - ------,
Daarbij is ervan uitgegaan dat:

a. de deur verhangen kan worden (scharnieren slotzijde omwisselen),
zodat een rolstoelrijder altijd vanaf de slotzijde kan komen aanrijden,
b. de deur vervangen kan worden door een naar twee kanten doordraai-
ende deur, zodat de gebruiker altijd te maken heeft met een van zich
af draaiende deur.
Is dit niet mogelijk, dan is aanzienlijk meer ruimte nodig. Deze is in de
sociale woningbouw veelal niet beschikbaar. Als alternatief voor méér
ruimte kan gedacht worden aan het verwijderen van deuren (in de privé
woning al veel toegepast), het vervangen van draaideuren door schuifdeu-
ren (vooral voor de natte cel vaak een uitkomst), of deuren op relevante
plaatsen in de plattegrond voorzien van een elektrische opener.
Voor bezoekbaarheid zijn de eisen minder stringent, omdat de gastheer of
gastvrouw dan desgewenst enige hulp kan bieden.
Binnen trappen
68b) Vrije breedte 900 mmo
In verband met de mogelijkheid tot aanbrengen van een trapplateaulift.
Woonkamer
74) Voor het vaststellen van de minimum maten voor de woonkamer, zitmat
en eetmat zijn de 'Minimum maten voor woontechnische verbeteringen',
vermeerderd met enige extra verkeers- en gebruiksruimte in verband met
rolstoelgebruik. Nader onderzoek dient uit te wijzen hoeveel ruimte mini-
maal nodig is bij gebruik van andere hulpmiddelen zoals stokken of een
rollator. De genoemde 'matjes' mogen elkaar niet overlappen, behalve het
deel voor de verkeersontsluiting van de matjes.
Keuken
77) Mogelijkheid om vrije ruimte voor het aanrecht te maken.
Bij vervanging van het keukenblok door een onderrijdbaar aanrecht kan de
rolstoel 300 mm onder het aanrecht draaien, waardoor met de vrije ruimte
van 1200 mm de volledige draaicirkel van 1500 mm beschikbaar is.
78a) Aanrechtblad in hoogte verstelbaar.
Voor sommige doelgroepen vooral gewenst vanwege de mogelijkheid tot
zittend werken en ook om valrisico's te reduceren.
79) Uitwisselbare keukenelementen.
Mede vanwege het in hoogte verstelbaar aanrecht en ook om kastjes te
kunnen vervangen door ladenblokken.
44
Hoofdslaapkamer
80) Uitbreidbaarheid slaapkamer.
Genoemde maten zijn als volgt bepaald:
a. voor rolstoelgebruiker:
4300 mm = 1 rijstrook van 1000 mm + 1 draaicirkel van 1500 mm
+ 1 tweepersoonsbed van 1800 mm;
3000 mm = 1 loopstrook van 900 mm + bedlengte van 2100 mm;
b. gebruiker van een rollator:
idem, met een draaicirkel van ca 1200 mm en een loopstrook van ca
800 mmo
81) Lichtknop bij bed.
Relevant voor blinden, omdat zij meestal bij het naar bed gaan in één keer
alle lichten aan en uit doen. Verlichting is voor hen van belang uit veilig-
heidsoverwegingen en ook uit sociale overwegingen.
Eénpersoonsslaapkamer
87) Uitbreidbaarheid.
Genoemde maten zijn als volgt bepaald:
a. voor rolstoelgebruiker:
3000 mm = bed (2100 mm) + kast (900 mm);
2400 mm = loopstrook van 900 mm + draaicirkel van 1500 mm;
b. voor gebruiker van een rollator:
c. voor stokloper:
Natte cel
88) Maatvoering.
Genoemde maten zijn vooralsnog niet gedifferentieerd naar type gebruiker,
omdat gegevens hierover ontbreken.
89) Douchekop op glijstang.
Het op andere hoogte aanbrengen dan standaard hoogte is als individuele
maatregel beschouwd.
91) Warmwaterleidingen buiten handbereik.
Vanwege verbrandingsgevaar .
Terras, balkon, loggia

99) Borstwering 900 mm boven de vloer.
Een grotere hoogte beperkt het uitzicht, een lagere hoogte is onveilig,
zeker voor mensen met evenwichtsstoornissen.
45
-----~---------
Berging
101) Maatvoering ontsluitingsgang.
Genoemde maten zijn ontleend aan ervaringen van de Gemeenschappelijke
Medische Dienst (voorheen de verstrekker van hulpmiddelen).
102) Berging uitbreidbaar tot 8 m2.
Extra ruimte is nodig voor het stallen en opladen van een rolstoel en ook in
verband met het stallen van een driewieler of een tandem (relevant voor
visueel gehandicapten).
46
~-- ----- ~- -
5. Samenvatting, conclusies en aanbevelingen
5.1 Terugblik
Het onderhavige onderzoek kan als volgt worden samengevat.
Doel
Verbreding en verdieping van kennis over woonwensen van mensen met uiteen-
lopende lichamelijke functiestoornissen, als wetenschappelijk onderbouwde
onderlegger voor een praktisch toepasbare Handleiding Aanpasbaar Verbouwen.
Aanpak
Tien groepsgesprekken met mensen met verschillende lichamelijke functie-
stoornissen (per groep overeenkomstige handicaps), een schriftelijke enquête
onder een beperkt aantal gehandicaptenorganisaties en enkele individuele
interviews, met het verzoek om commentaar op een eerder door de Nationale
Woningraad en de Technische Universiteit Delft ontwikkelde Checklist Aanpas-
baar Verbouwen.
Resultaten
Over het algemeen wordt de structuur van de huidige checklist Aanpasbaar
Verbouwen - een matrix met in de rijen aanpasbaarheidsmaatregelen en in de
kolommen categorieën gehandicapten - onderschreven. Wel zijn flink wat
nuanceringen aangebracht bij de lijst aanpasbaarheidsmaatregelen, Er zijn
argumenten vóór of tegen aangegeven en maatregelen geschrapt of toege-
voegd. Ook op de scor~s in termen van vereist, gewenst of ongewenst is het
nodige commentaar gegeven. Gaandeweg het onderzoek is tevens duidelijk
geworden, dat de huidige indeling in categorieën gehandicapten aanpassing
verdient. Tenslotte is door respondenten opgemerkt, dat de matrix in zijn huidige
vorm als instrument voor de bouwpraktijk niet echt geschikt is. Het is volgens
hen zeer de vraag, of bij groot onderhoud en renovatie collectieve aanpasbaar-
heidsmaatregelen vooraf en individuele aanpassingen achteraf op de voorgestel-
de gedetailleerde wijze tegen elkaar zullen worden afgewogen.
Op basis van de bevindingen is een nieuwe matrix opgesteld (TUD/NWR versie

1994). Deze wordt niet gezien als eindresultaat maar als wetenschappelijk
basisdocument en onderlegger voor een nog te ontwikkelen Handboek Aanpas-
baar Verbouwen. De nieuwe matrix bevat gegevens over eisen en wensen in
verband met bezoekbaarheid en aanpasbaarheid voor 14 categorieën gehandi-
capten. Vijf andere onderscheiden categorieën zijn bij gebrek aan middelen
vooralsnog buiten het onderzoek gebleven: gebruikers van een looprek, gebrui-
47
kers van een verrijdbare sretcher, mensen met een stoornis in de tastzin,
mensen die beide armen/handen niet kunnen gebruiken, en mensen die thuis
ADL-hulp nodig hebben. Voorts is vooralsnog geen onderscheid gemaakt in
gebruikers van een hand bewogen rolstoel en gebruikers van een elektrische
rolstoel. Wel is waar mogelijk in de toelichting op de matrix ingegaan op
eventuele verschillen in ruimtebehoefte .
5.2 Methodologische kanttekeningen

De gekozen onderzoeksaanpak is een vorm van kwalitatief onderzoek. Bewust is
gekozen voor een beperkt aantal diepte-interviews in de vorm van groepsge-
sprekken en niet voor b.v. het schriftelijk enquêteren van een groot aantal
gehandicapten. Mondelinge interviews lenen zich bij uitstek voor het inzichtelijk
maken van complexe problemen en (argumenten voor) mogelijke oplossingen.
Bovendien geeft het mensen de gelegenheid zich uit te spreken_hoe zij zelf hun
werkelijkheid ervaren.
Een bezwaar van groepsgesprekken is, dat de commentaren afhankelijk zijn van
de min of meer toevallige samenstelling van de panels. Zowel de zwaarte van de
handicap als de houding ten aanzien van het naar voren brengen van consu-
mentenpreferenties spelen hierbij een rol. Voor een deel is dit bezwaar van
persoonlijke inkleuring ondervangen door een zorgvuldige benadering van de
proefpersonen. Velen van hen zijn zeer wel in staat gebleken in hun commentaar
boven het niveau van louter persoonlijke ervaringen uit te stijgen. Niettemin
waren door andere respondenten wellicht andere accenten gelegd.
Een ander bezwaar van de gevolgde methode is, dat groepsgesprekken zich
minder goed lenen voor een toetsing van kwantitatieve gegevens zoals de
vereiste maatvoering van opstel- en manoeuvreerruimte of het gewenste
verlichtingsniveau .
Een derde kanttekening bij de onderzoeksaanpak is, dat bij gebrek aan voldoen-
de middelen niet van alle onderscheiden categorieën gehandicapten de eisen en
wensen ten aanzien van bezoekbaarheid en aanpasbaarheid zijn onderzocht. Zie
hiervoor de samenvatting van de resultaten in de voorgaande paragraaf. Een
enkele categorie is wél onderzocht, maar vrij summier. Dit geldt met name voor
mensen met evenwichtsstoornissen (besproken in de sessie met doven en
slechthorenden en in het gesprek met de Parkinsonvereniging) en bedlegerigen.
48
5.3 Aanbevelingen voor verder onderzoek
Het zal duidelijk zijn, dat er nog het nodige moet gebeuren eer gesproken kan
worden van een wetenschappelijk onderbouwd basisdocument en een praktisch
instrument voor de bouwpraktijk, i.c. opdrachtgevers en ontwerpers en degenen
die aanpasbaarheid direkt aangaat: gehandicapten en hun organisaties. Aanbe-
volen wordt hieraan te werken op drie fronten:
a. aanvulling van de nieuwe matrix met de nog ontbrekende categorieën
gehandicapten en onderzoek naar de gewenste en vereiste aanpasbaar-
heidsmaatregelen voor deze doelgroepen; gezien de toenemende druk op de
thuiszorg is met name ook aandacht nodig voor mensen die ADL-hulp nodig
hebben (i.v.m. toiletetransfers, gebruik tillift e.d.);
b. empirisch onderzoek naar de gewenste/vereiste maatvoering voor diverse
basisbewegingen (draaien en keren in een rolstoel, openen en sluiten van
deuren), alsmede naar de gewenste uitvoering van voorzieningen zoals een
standaard rolstoelplateaulift, en een integraal bezoekbaar _ en aanpasbaar
toilet (voor een nadere uitwerking van de behoefte aan empirisch onderzoek
zie Nolte en Van der Voordt, 1994);
c. praktijkexperimenten ter ontwikkeling en toetsing van een praktische
Handleiding Aanpasbaar Verbouwen, met als onderlegger de in deze studie
ontwikkelde nieuwe matrix en de door de Nationale Woningraad verzamelde
gegevens over kosten en aantallen gehandicapten (Drenth en Nolte, 1994).
Tenslotte verdient het aanbeveling om aktiviteiten op te zetten gericht op

kennisoverdracht aan onderwijsinstellingen en de bouwpraktijk;
49
50
~ I
6. Literatuur
Astma Fonds (1993), Saneringsadviezen voor het aanpassen van de woon- en

werkomgeving. Leusden.
Astma Fonds (1994), Omgaan met astma. Leusden.
Boekhorst, F.W., D.J.M. van der Voordt, C.G. Aarts, R.P. Geraedts (1990),
Aanpasbaar verbouwen. Normmodellen en aanpasbaarheidsmatrices. OSPA,
Technische Universiteit Delft.
Boekhorst, F.W., D.J.M. van der Voordt, C.G. Aarts, R.P. Geraedts (1992),
Enquête aanpasbaar verbouwen. OSPA, Technische Universiteit Delft.
Brink, W.T.J. van den (1994), 120 vragen over CARA. Het Spectrum.
Drenth, J.G. en E.A.H. Nolte (1994), Concept-Handleiding Aanpasbaar Bouwen.

Nationale Woningraad, Almere.
EGM Architecten (1989), Voorstudie veranderbaar renoveren. Dordrecht.
Goossens, L.H.J., P.V. Heimplaetzer en J.H.M.M. Musson (1989), Veiligheid in

en om de woning: maatregelen ter voorkoming van vallen. Ministerie van
Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 's Gravenhage.
Kahmann, L.R.M. (1994), Voorstudie recycling aangepaste woningen. Onder-

zoek- en adviesbureau P5rca, Amsterdam.
Leijster, B. de, en M. Vos (1991), Aanpasbaar verbeteren. OSPA, Technische

Universiteit Delft.
Most van Spijk, A. van der, D.J.M . van der Voordt, C.G. Aarts (1989),
Aanpasbaar bouwen en de vereiste woninggrootte. RIW/OSPA, Technische
Universiteit Delft.
Nationale Woningraad (1987), Eisen voor Aanpasbaar Bouwen. Almere.
Nationale Woningraad (1991), Aanpasbaar bouwen van theorie naar praktijk.

Evaluatie van het NWR-experiment. Almere.
51
Nationale Woningraad (1992), Handboek aanpasbaar bouwen. Almere.
Nederlandse Vereniging Van Slechthorenden (1994), Technisch Bulletin (3) no.

2. Utrecht.
Nolte, E.A.H., J.G. Drenth m.m.v. C.G. Aarts en D.J.M. van der Voordt (1993),
Eindrapport theoretische fase experiment aanpasbaar verbouwen met checklist
en afwegingsmodel. Nationale Woningraad, Almere.
Nolte, E.A.H. en D.J.M. van der Voordt (1994), Voorstel voor empirisch
onderzoek ter voorbereiding van het Handboek Toegankelijkheid. Nationale
Woningraad, Almere & Technische Universiteit Delft, Faculteit Bouwkunde.
Parkinson Patiënten Vereniging (zonder jaar), Omgaan met de ziekte van

Parkinson. Bunnik.
Stichting Nederlandse Gehandicaptenraad (1993), Geboden Toegang. Handboek

voor het toegankelijk en bruikbaar ontwerpen en bouwen voor gehandicapte
mensen. Utrecht. Elfde druk.
Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting/Centrum techniek voor en door

ouderen (1994), Bezoekersgids bij de Mobiele Modelwoning voor alle leeftijden.
Rotterdam.
Voordt, D.J.M. van der (1991), Aanpasbaar bouwen: van idee tot werkelijkheid.
Stedebouw en Volkshuisvesting (72) no. 5, pp 22-28.
Voordt, D.J.M. van der (1993), Prioriteiten in aanpasbaarheid . Huishoudstudies

(3) no. 2, pp 22-29.
Voordt, D.J.M. van der, G.E. de Jong, J.G. Drenth, E.A.H. Nolte, L. Sanders
(1993), Ruimte voor toegankelijkheid. Bouwstenen voor het breder gemiddelde.
OSPA/NWR, Publikatieburo Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit
Delft.
Zoek, J.P. e.a. (1993), Het verband tussen vloerbedekking op basisscholen en

acute luchtwegklachten, medicijngebruik en piekstroomvariatie van kinderen met
astma. Tijdschrift Sociale Gezondheidszorg (71) nr. 3, pp 243-250.
52
- - - - -- -- -
Bijlagen
53
-~
i
I
54
Bijlage 1 : De huidige
-
checklist Aanpasbaar Verbouw~~ (NWR-versie 1993)
.. ' .
c?+· 'È~ri~ë, j:lC"Cl'
a5 c
15.
(1j
c al
c u al äi
al '6 ë. Ol
ë. c(1j (1j
u ~
(1j
.r::. c '6 iiI
u al al C
(1j
'6 Ol ë. (1j al E
C "0 .r::.
(1j
.!:
c
ca ~
::"'
(1j
U
Q)
Ol ~~ C
al
al .!: Ol 'ö
c
C êil Ol E
Ol
a. Î '5 ca
(1j
ca > .~
al
iiI c
0 E ë .!: Ol (1j
>
Basischecklist 0
...J ~ N
al
Ol è5 ~ 0 {!
c
al
"0 "0 :!i:
C
ca
C
(1j
Q;
a.
~
~
--
.!:
E
(ij
.!:
'ê
al "0
cQ)
C
Q)
.0 (/)
'c
a. c
E
ca E E
Q;
(/)
00 al
0
0
-Q)
-Q) al
0
.!: !!! > iiî E
(1j
-
'- "0 <Il (/)
CJ)
C
"0
'iji 1: C ,S: Ol
1: Ol C
a.
Îii al U Q) c u 0&1 0
.0 Q) <Il 'ö
a. äi E ~
~
0 0
Q) (j) 'c
... :J '~ Ol al
.0 .0 ;;:, .!:
0 c Q)
'E
32 iiî 0 "0
c 0 0 c 'U ~
Richtlijnen
0
iiî ë
ë0 ë0
0
0
"0 (j)
Q)
:cs
0
iiî
-E
'5
'iji
32
e
Ol
Q)
>
Q)
al
.0
al
Q)
'-=
al
"0
' ' ' ' ' ' IV' '~"'YI~ binnen beheer UjJU'Cl<';'"~CVC'
1 Ruimte voor uitstapplaats auto 6 m x 3,5 m

2 Breedte tegelpad naar entree minimaal 1,2 m X X X X X X X
3 Geen niveauverschillen hoger dan 20 mm X X -X X X X
4 Helling in toegangspad indien niveauverschil > 20 mm: X X X X X X X
4a - max, 1:6 bij 0,1 m niveauverschil X X X X X X X X
4b - max, 1 :12 bij 0,25 m niveauverschil X X X X X X X
4c - max. 1:16 bij 0,5 m niveauverschil X X X X X X X
4d - max. 1:20 bij 1 m niveauverschil X X X X X X
.: '
5 Leuningen langs beide zijden hellingbaan op 0,9 m ,, ::;::: X X ::Il:l!ll!l X
6 Verharding voor toegangsdeur van 1,7 m x 1,7 m X
7 Opstelruimte 0,5 m buiten naast deur aan slotzijde X X X
Entree ,vvll'::jèbouw
•
8 Vrij oppervlak 1,7 m x 1,7 m na hoofdtoegangsdeur
9 Voordeur: dagmaat 0,9 m (vrije doorgangsbreedte 0,85 m) X X X X
10 Deurknop deur tussen 0,9 m en 1,2 m (voorkeur 0,9 m) X X X X
11 Opstelruimte naast hoofdtoegangsdeur 0,5 maan slotzijde X X X
12 Sleutelgat onder handgreep toegangsdeur
13 Drempel maximaal 20 mm hoog X X X X X
14 Brievenbussen tussen 0,7 men 1,3 m boven de vloer X X X X X X X
15 Belplateau tussen 0,9 m en 1,2 m X X X X X X X X X
Trappen 'VVI 'l~
16 Vrije breedte 1,1 m X X X X X X X X X

17 Aantrede minimaal 240 mm X X X X X X X X
18 Optrede maximaal 185 mm X X X X X X X X
19 Bij verdreven trap kleinste breedte tredvlak 170 mm X X X X X
20 Gesloten traptreden en stootborden X X X X X X X X X X X
21 Traptreden zonder overstekende wel (schuine stootborden) X X X X X X
X !~:::I::Il X
:'
22 Leuningen aan beide kanten X X X
23 Leuningen op 0,9 m en 0,6 m boven voorkant trede X
24 Leuningen 0,45 m horizontaal doortrekken voorbij eerste X X
en laatste trede
~ ~::~~::: ;::~s~st 55
,.. .::.
11:"::" ':::t.,,, .... lpten
C
Cl)
ä. e:
«I e: Cl)
Cl) (ij
e: U
ä. Cl
Cl) '6 Cl)
ä. e:
«I ~ "-
«I .r::. e: '6 'la
U Cl) Cl) e: «I
'6 Cl ä. !ti Cl) E
e: "0 .r::.
«I
.r::.
e:
«I
:.:. «I
U
Cl)
Cl
~ e:
Cl)
:::-- .~
Basischeeklist
Cl)
Cl
a.
0
0
--
.r::.
E
I
0> '6
ë
e:
oS «I
.r::.
c
«I
«I
Cl
"-
>
'la
«I
.?
ij
E
Cl)
e:
~
Cl)
~ ~ N Cl 0 ~ 0
e:
Cl)
"0 "0 Si:
e: e:
«I «I !
:.:.
~
--êii
.r::.
E
.r::.
C
Cl) "0
e:
e:
~ lil
°ë
a. e:
E
êii
Cl) E E
"- 0 Cl)
0 0 ~ Cl)~
*
0
-Cl) E
<::::.
-Cl) Cl) .r::. «I
"0 e:
~U 021
"0 1: 05
lil e: °ai e: Cl
e: a.
Q; Cl) U Cl)
êii
:.:. .D CD lil '6 0 ~
a. (jj Cl) ëii E "E ~ Cl
0
3ë
0
'iil .cë .cë ~
.r::.
u "0
e: 00 -50
:l
e:
"ij)
ë e:
eCl ~
CD
'0
CD
~ .,~
.",.
e ~
*
0
~
0:' CD CD
",.."U'J' •.,. 0 0 "0 lil :5 'iil °5 3ë Cl) "0
Uften VVUUII\:j03bouw
XI
::
25 Aanwezigheid personenl ift: .:' X X X X X
25a - vrije ruimte voor liftdeur 1,5 m x 1,5 m
25b - afmeting liftkooi 1,1 m x 2,1 m
25c - vrije doorgang liftdeur 0,85 m
25d - bedieningsknoppen tussen 0,9 m en 1,2 m boven de X X X X X X X
vloer
25f - achterwand kooi voorzien van spiegel vanaf 1 m tot X
1,8 m boven de vloer
25g - leuningen in lift op 0,9 m boven de vloer X X
25h - opklapbaar zitje op 0,45 m boven de vloer in lift voor X X X X
meer dan drie woonlagen
26 Indien geen personenlift: trapplateaulift aanbrengen ...
,':
26a - vrij vloergedeelte voor onderste traptrede 2.4 m x 0.9 m

of 1,7 m x 0,9 m (verzonken plateau)
26b - achter bovenste trede vrij vloergedeelte 1.4 m x 0,9 m
26c - trapgat hoog genoeg voor vrije hoogte van 2 mboven
achterkant van plateau over hele traptraject
26d - minimale afmeting plateau 0,9 m breed en 1,2 m
lang
Galerijen
27 Niveauverschillen maximaal 20 mm .':.
X X X X X
28 Vrije doorgangsbreedte 1,2 m
29 Per 30 m galerij passeer- en draaiplaats van 1,5 m x
1,5 m en draai plaats aan einde galerij
30 Ruimte bij voordeur woning op verdieping 1,2 m x
1,5 m
Buitendeuren
~~ ~
31 Dagmaat 0,9 m (vrije doorgangsbreedte 0,85 m) X X X
32 Ruimte voor verharding bij voordeur woning op begane X X X
grond 1,5 m x 1,5 m
~=~::: ;::~~st
56
l .
c. .;.:. gelI ,cu

." """:" lpten
~ cQ)
ë.
('Ij
cQ)
c ü äi
<1> '6 ë.. Ol
ë. c('Ij ('Ij
ü
~
('Ij
~ c '6 lil
ü <1> Q) c til
'€i Ol ë. til Ol E
c ~
('Ij
~
<1>
"c
til
~
:=-
('Ij
Ü
'€i
Q)
Ol
c
~
·iä
c
Ol
E
Ol oEI ën C til > Cl
Ol
Q. 'S ('Ij t'Il ia "ffi c
0 E ë ~ Cl ('Ij
>
Basischecklist
~
0 Q)
-l ~ N Cl 0 ~ 0
c
<1>
s:
"c "c
~
('Ij
~
('Ij Q3
c..
--. Q)
.:x: E ê .0 en
<1> C 'c
<1>
c.0 êti
c
E
êti
"c
Q) E E
êi;
00 <1>
0
-<1>
-<1>
0 ~ > êi) E
-
<1> ~ ('Ij
<:::: en c
Cf)
Qi
c
al "..0'(ij 1:
Ü "c
Q)
.~ Ol
c
2
.r::.
ü
Ol
'i: Q.
0
Q. äi ~ Q)
Ei
ti)
'6 Ol
~
0 Q)
..: üi 'E ::J ~ Ol Ol
~ °
êi) .0
ë
..0
ë0
~
°
~
Ü
"J5
C 0 -5
0 c
'(ij
ê5
e
cQ) Ol
'C êi)
....
'E
;;::
° ~
Ol >
"°
Ol Ol Q)
'=lii.-Iltliji Icln û3 ""ê 0 Ui 'S ~ Ol Q) ..0 Ol
Vervolg buitendeuren
"
~
33 Hoogte 2,1 m
34 Drempel maximaal 20 mm X X
35 Voordeurbel op 0,95 m hoogte - t:!X X : X.
36 Doorkijkhoogten glasopening op 0,9 m, 1,2 m en 1,7 m X X
37 Sleutelgat boven handgreep X
38 Handgreep/deurknop op 0,9 m X rIj::::jl X X X
39 Standaardplaats huisnummer aan handgreepzijde deur op X X
1,6 mboven vloerniveau
40 Huisnummer met voelbare cijfers X X
Buil"" 11 Cla" "'VL'J' '''''
41 Onderkant gevelkozijnen niet hoger dan 0,75 m X X X X :;~ X X
42 Geen kozijndelen en raam dorpels tussen 0,75 m en 1,6 m X X
43 Bovenkant gevelkozijnen hoger dan 2,1 m X X
44 Bedieningspunt beweegbare delen tussen 0,9 m en 1,2 m
boven vloer
~X X X X X I:::i::r:::: X
Bh 11 ' ' ' '' ,,,duren

45 Drempels max, 20 mm (bij voorkeur geen)
46 Dagmaat 0,9 m (vrije doorgangsbreedte 0,85 m)
47 Hoogte 2,1 m
48 Deuren moeten 90° open kunnen
49 Ruimte van 1,1 m voor en achter de deur*
SO Opstelruimte naast slotzijde naar binnen draaiende deur:
IX
X
I:::::::!:::::
X j:j:jjj j jl
X
X
X
X
X X
X
X
.. X X
X
SOa - 0,35 m bij vrije diepte van 1,85 m X m:i: : : : :!

SOb - O,S m bij vrije diepte van 1,5 m XI:: : : : I:!
..,: .:: .
011 " ''''''U'''U'I\VL'J''''''
51 I Tot aan plaf0rld met IJVY""11it.,,, of E.a~e! boven de deur lIJ
Entree woning
52 Opstel ruimte naast slotzijde voordeur:
52a - 0,35 m bij vrije ruimte van 1,85 m achter de deur
52b - O,S m bij vrije ruimte van 1,5 m achter de deur
53 Kapstokruimte 0,2 m x 0,75 m of 0,6 m x 0,6 m buiten
het vrije grondvlak
* Zie tekening in toelichting .

Ix X X X X X
~ :::~::: ~::~s~st
57
--------------------~
~ "-
-., '''''''' '::I""'''' I1
C
C al
al Qj
c ä.
al
ë. ra
0
...5r
ra
0
'ö
[ cQ) 'ö
c
ra
«i
ra
E
f 'Cl. al
c .s::.
ra
.s::. .><;
ra
(.)
Q) ~ c
al
:::"' Cl .~
al ë> 'ö c E
ra
l
Cl c
'5 ra > .~ al
c. ra (ij Î5 c
0 ë .s::. Cl ra
Basischecklist > al
.3 N
Q)
Ol ê5 ~ 0 ~
cQ)
~
".s::.cra .s::."cra !
.><; --
E 'C
Q) c
~ IJ)
'ë
al
Cl.
lij
c
E
lij
"!!?
c ij E
Î5
0 al
0 -Q) 0 19 .9 E
0
':::::
-Q) Q) .s::. ~ IJ) ra
c
IJ)
Qi
cQ)
.:s:
"'0;
.0
1:
0
al
"c al
.5
(f)
Cl
C
'ö
2
.s::.
0
Cl
"ä5
c.
0 '$
c. a; (ij ij 'ë ~ Cl
~
Q) ::J al
0 0 .s::. al
:;;: û) .0 .0
ë0 ë0
;;::0
0 0
":iSc 00 :;
0 c
'0;
ê5
eCl
cQ)
'0 ...
û)
;;:::
Richtlijnen
0
û) e 0 al
(ij û) '5 :;;: > ~
Q) Q)
"
Q) Q)
Gang/hal
"
54 Breedte minimaal 0,9 m (bij voorkeur 1,1 m) X :l:l% X X X X X X
55 Bij deuren in zijwand gangbreedte minimaal 1,1 m X 11:I:~m:: X X X X X X
~
56 Lengte minimaal 1,4 m X X X X X X
I 11 """ 'u Cl""""""

57 Vrije breedte minimaal 0,9 m X :~:111:~::}: X X X X X X
58 Leuningen aan beide zijden mogelijk X X ~I:::: :~:~l X !î::~im~j X 11 X
59 Voor aanbrengen trapplateaulift is noodzakelijk:
59a - vrij oppervlak voor onderste trede 1 ,5 m x 0,9 m :tttl
59b - vrij oppervlak achter bovenste trede 0,9 m x 0,9 m
59c - boven voorkant van elke trede vrije hoogte van 2 m
en aan achterzijde plateau op 1,2 m voor elke trede
---I
een vrije hoogte van 0,85 m*
60 Voor aanbrengen zweeflift is noodzakelijk:
60a - vrij oppervlak van 0,9 m x 0.9 m vóór onderste trede
en achter bovenste trede
60b - boven voorkant van iedere trede vrije hoogte van 2 m
en vrije hoogte van 0,85 m op 1,1 m voor elke trede*
60c - bij twee trappen met kwarten boven elkaar, moet langs
de wand 2,3 m beschikbaar zijn
31
61 Voor aanbrengen woonhuislift is noodzakelijk:
61a - mogelijkheid voor vloersparing van 1,2 m x 1,6 m
61b - opstel ruimte voor lift van 1,1 m x 1,5 m
Woonkamer
62 Minimaal oppervlak woonkamer:
62a - 19 m2 voor woning < 50 m2
62b - 20 m2 voor woning tussen 50 m2 en 70 m2
62c - 22 m2 voor woning> 70 m2
63 Ruimte voor zitmat van:
63a - 3,4 m x 2,7 m in 2-kamerwoning
* Zie tekeningin toelichting.

~ ~:::~::: ~:::s~t
58
,.. .;:.,
onten
~.
_",. ""''''' \:j""IClI

C
Q)
c
15. c <D
CO Ol ä5
cQ) 0
'6 ë. Ol
Q)
c CO
ë. CO 0
~
CO
0 ~ c 'ö CO
Ol Ol C
'ö Ol 15. CO Q) E
c "0 ~
~
CO C
CO
~
::'"
CO
0
Q)
Ol ~ C
Q)
Ol
~ C> 'ö c êii Ol E
Ol
I oS CCO CO > .~
Ol
0- CO i5 c
Basiseheeklist
0 E ë ~ Ol CO >
0
...J ..;c N
Ol
Ol è5 :2 0 ~
c
Ol
"0 "0 ~
C
co
C Q;
co
-- --
r. ~
0-
Q)
E c .D Ul
~
(ij Ol "0 c O
E
Ol
E c EUl Q)E
0.. c (ij Ol ê5 <D
0 -Ol ê5 0 E
0 -Ol ~ El > (j) co
-
Ol Ul
"- "0 1: "0
o~
Ul C
Ul
Q)
C
Q)
0Qi 0
C
Q)
Ol
c 1: ol?
Q;
0-
0
::.:: .D Q) Ul 0
0- a; ij oE 'ö al
0 0
Q) ëii :::l ~ Ol
<D <D :;::;
oE
~ .0 .0 ;;:,. ~ "0 CS 0 c ë c (j)
(j) 0 'ö
Richtlijnen
0
(j) e ë0 ë0 0
0
"0 ëii
Q) c
::0 ~
E
°5
0Qi
~
e
Ol
<D
~
Q)
.D m ~
"0
Vervolg .vo0nkamer
63b - 3,4 m x 3 m in 3/4-kamerwoning
63c - 3,4 m x 3,3 m in 5/6-kamerwoning
64 Ruimte voor eetmat van:
64a - 2,5 m x 2,5 m in woning < 70 m2
64b - 2,5 m x 3,1 m in woning> 70 m2
Keuken
65 Ruimte voor het aanrecht van 1,2 m
66 Flexibele aansluiting aan- en afvoerleidingen
~X
X X X
X X X X X X X X X
X X X X X X X X X
IVVI' ,qnk'imer
~X
67 Uitbreidbaar tot lengte van 4,3 m en breedte van 3 m
(exel. radiatorstrook)
68 Vrije ruimte na aanpassing van 1,5 m x 1,5 m buiten X X X X X
X
plaatsingsruimte bed en kast
-
L.""'I-'''''<>VVI ''ipkamer
~X
69 Uitbreidbaar tot 2,4 m x 3 m (excl o radiatorstrook)
70 Vrije ruimte na aanpassing van 1,5 m x 1,5 m X X X X X
X
buiten plaatsingsruimte bed en kast
Toilet
~
71 Afmetingen minimaal 1,2 m x 0,9 m
72 Toegangsdeur in de zijwand
73 Slotzijde van deur aan kant van toiletpot
Natte cel
74 U;lbreidbaw tot 2,15 m x 2,15 mof 1,7 m x 2,7 m -; X X X X X
75 Maximaal niveauverschil van 20 mm tussen badkamervloer
en aangrenzende vloer X X X X X
~ ~:::~::: ;::~s~st
59
,... ."-.
.",: ""''''' \:I"",g, lpten
~ C
~ C
CD
CD
Qj
c ,~ a10 Ol
al
êi (.)
...
CD
co ~ c 'ë ia
t
u al C 10
'6 êi 10 al E
C ..c:
co
..c: ~
:::"
10
u
Cl)
Ol :N C
CD
al Ol '6 c êii ,2> E
Ol
0- 1 's ..c:cco 10
10
>
ia CD
CD
c
Basischecklist
0
~ ë al ....
Ol
10 >
0
...J < N Ol 0 ::2 0 (!
cCl)
s:
"..c:cco "..c:§ ~
~
--
E C CD c
~ lil
'E
~
0-
Îii E
e Îii "c
al :Eilil E
CD
è5 CD
0
0
-Q)
-Q) Cl)
è5
..c: 19 > .9
lil
E
co
-
"- lil
"c 2 ,2> c0-
(f)
CD
c
al "~ 1:
U
al
Cl)
,!;
(f)
Ol
c
'ë
..c:
(.) CD 0
0-
0
Qi ~
Cl) üi :Ei 'e: ::l .~ Ol CD ~
..c:
~ cCl) CD 'E
~ .0 .0 ~ u
"
c è50 oS
0 c
'ëi)
ë
eOl 'U ...
ûl
'$
...., .0:,. ~ ë ë0 ë0 0 CD CD CD
üi :B ûl 'S ~ ~ .c
, "'" ""J"""
Terras
" CD
"
~
76 Terras uitbreidbaar tot breedte van 2.5 m
n Niveauverschil tussen woning en terras maximaal 20 mm X X X X X
-
Balkon of ~~~
~
78 Oppervlakte minimaa14m2
79 Diepte minimaal 1.5 m .}
80 Niveauverschil van woning naar balkon maximaal 20 mm .. X X X X X
81 Borstwering maximaal 0,9 m boven vloer X X
.....
"'''''\:1'''\:1''''
82 Bij eengezinswoningen uitbreidbaar tot 8 m2 en breedte !It::~:~::
van2m
83 Dagmaat deur 0,9 m (vrije doorgangsbreedte 0,85 m) X li:iiiiii!iîiJ X X X X X
~
84 Ontsluitingsgang naar berging in woongebouw:
84a - 1.5 m breed bij deuren van 0.9 m breed
84b - 1.3 m breed bij deuren van 1 m breed
84c - 1.2 m breed bij deuren van 1,~ m breed -I ...
.11 .••:.
11
85 Hoogte thermostaat 0.9 m X X X X X X

86 Hoogte gas-/watermeter tussen 0,9 m en 1,2 m X X X X X X
87 Hoogte wandcontactdozen en lichtschakelaars 0.95 m X X X X X X X
88 Zekeringen en aardlekschakelaar op 0,95 m X X X
89 Radiatorknoppen 0.5 m uit een hoek
_Q~ige
90 Geen verticaal schuivende ramen
--
11 maatregel vereist
~ maatregel gewenst
60
Bijlage 2: Uitnodigingsbrief en vragenlijsten
a. Uitnodigingsbrief deelname groepsgesprek
b. Vragenlijst schriftelijke enquête
c. Vragenlijst thuissituatie
61
.~i ·
TU Delft Faculteit der Bouwkunde
Technische Universiteit Delft

Postbus 5043 Berlageweg 1
2600 GA Delft 2628 CR Delft
Telefoon (015) 7891 11
Telex 38151 butud nl
Uitnodigingbrief deelname groepsgesprek Fax (015) 78 47 27
Uw kenmerk en datum Ons kenmerk Doorkiesnummer Datum
DvdV (015)!974 -13 juli 1994

Onderwerp Onderdeel
Toetsing Checklist Aanpasbaar Verbouwen
Recent is de Nationale Woningraad in vervolg op het experiment Aanpasbaar Bouwen

een experiment Aanpasbaar Verbouwen gestart Doel is na te gaan, hoe bij verbouw-
plannen rekening gehouden kan worden met toekomstig gebruik door mensen met een
handicap, om individuele aanpassingen achteraf eenvoudig en goedkoop te houden.
In de theoretische fase van het experiment is door de Technische Universiteit Delft een
matr.ïx opgesteld, met in de rijen aanpasbaarheidsmaatregelen en in de kolommen cate-
gorien gehandicapten. Aan (organisaties van) gehandicapten is gevraagd per cel aan te
geven hoe belangrijk de maatregel is voor de categorie gehandicapten waarover men
A
deskundig is. Op basis van deze 'Enquete Aanpasbaar verbouwen' is door de NWR een
nieuwe matrix opgesteld Het is de bedoeling dat deze matrix door opdrachtgevers en
architecten gebruikt gaat worden als basis-checklist Aanpasbaar Verbouwen. Dit stelt
hen in staat verbouwplannen tijdig te toetsen op aanpasbaarheid
Wij zouden de basis-checldist Aanpasbaar Verbouwen graag toetsen aan het oordeel
van belanghebbenden. Daartoe wil de Technische Universiteit Delft paneldiskussies
organiseren met personen met eenzelfde functiestoornis. Wij zouden het zeer op prijs
stellen als uw organisatie hieraan zou willen meewerken. Als agenda stellen wij voor:
1. Opening /kennismaking
2. Bespreking van de basischecklist Aanpasbaar Verbouwen:
- alle maatregelen nalopen op duidelijkheid/juistheid (b.v. van aangegeven maten)
- bespreken van de score voor noodzakelijkheid (waarom wel/niet gwewenst/nood-
zakelijk), mede in relatie tot ervaringen thuis,
- bespreken van de compleetheid van de lijst (compleet, overcompleet of incom-
pleet la v. welke maatregelen)
3. Diskussie (b. v. de geschiktheid van de matrix als instrument voor aanpasbaar ver-
bouwen en suggesties hoe aanpasbaar verbouwen het beste gerealiseerd kan worden
Voor nader overleg zullen wij binnenkort telefonisch kontakt met u opnemen. In de
hoop op een vruchtbare samenwerking, verblijf ik
met vriendelijke groet
Vermeld bij beantwoording kenmerk en datum. Behandel niet meer dan één onderwerp per brief.
933385
Vragenlijst schriftelijke enquête
Toetsing van de Checklist Aanpasbaar Verbouwen.
Recent heeft de Nationale Woningraad (NWR) samen met andere organisaties

een experiment Aanpasbaar Verbouwen opgezet. Doel is na te gaan, hoe en in
welke mate bij verbouwplannen rekening gehouden kan worden met toekomstig
gebruik door mensen met een handicap, om individuele aanpassingen achteraf
eenvoudig en goedkoop te kunnen houden.
In de theoretische fase van het experiment is door de Technische Universiteit

Delft een matrix opgesteld, met in de rijen aanpasbaarheidsmaatl:egelen en in de
kolommen diverse categoriën handicaps. Aan organisaties van gehandicapten is
gevraagd om aan te geven hoe belangrijk de maatregelen zijn. Op basis van deze
'Enquête Aanpasbaar Verbouwen' is door de NWR een nieuwe matrix opgesteld.
Het is de bedoeling dat deze matrix door opdraChtgevers en architecten gebruikt
gaat worden als basis-checklist Aanpasbaar Verbouwen. Dit stelt het in staat
om verbouwplannen tijdig te toetsen op aanpasbaarheid.
Graag willen wij de basis-checklist Aanpasbaar Verbouwen toetsen aan het

oordeel van direkt betrokkenen. Wij zouden het zeer op prijs stellen wanneer u
daartoe de volgende vragenlijst wilt invullen. U kunt u bij de beantwoording
beperken tot de categorie gehandicapten waartoe u zelf behoort.
Voor eventuele vragen kunt u terecht bij ondergetekende (tel 015-782974).
Wij danken u bij voorbaat hartelijk voor uw medewerking!
Wij verzoeken u de ingevulde vragenlijst in een envelop (zonder postzegel) toe te

sturen naar:
Technische Universiteit Delft

Faculteit der Bouwkunde
Antwoordnummer 10183
2600 VB Delft
t.a.v. dr ir D.J.M. van der Voordt

kamer 12.05
63
~--------- ----,
Technische Universiteit Delft/Faculteit der Bouwkunde

Toetsing Basischecklist Aanpasbaar Verbouwen
1. Vindt u de lijst aanpasbaarheidsmaatregelen in de checklist

o compleet
o incompleet, nl. de volgende maatregelen ontbreken:
Gaarne uw antwoord aankruisen en eventuele ontbrekende maatregelen

invullen.
2. Vindt u de maatregelen duidelijk en juist omschreven?
Gaarne alle maatregelen kort nalopen en aangeven welke maatregelen

volgens u onduidelijk, onvolledige en/of onjuist zijn plus waarom:
Maatregel nummer: Onduidelijk/onvolledig/onjuist omdat:
3. Bent u het eens met de score voor noodzakelijkheid?
Gaarne alle maatregelen nalopen en aangeven met welke scores (niet van
toepassing, gewenst, noodzakelijk) u het niet eens bent plus waarom niet.
Maatregelnr: Eigen score: Toelichting:
64
4. Acht u de checklist een geschikt instrument als hulpmiddel bij aanpasbaar
verbouwen? Waarom wel/waarom niet?
5. Heeft u suggesties op welke wijze aanpasbaar verbouwen het beste gereali-

seerd kan worden?
o nee
o ja, nl.
·6. Zijn er onderwerpen met betrekking tot aanpasbaar bouwen en verbouwen

die niet in deze enquête aan de orde zijn gesteld en waarover u zelf graag
een opmerking wilt maken?
o nee
o ja, nl.
7. Deze enquête is in principe anoniem. Het kan echter zijn dat de antwoorden
nieuwe vragen oproepen. Wanneer u bereid bent indien nodig opnieuw
enkele vragen te beantwoorden, wilt u dan zo vriendelijk zijn hieronderuw
naam, adres en telefoonnummer te vermelden?
Naam
Adres
Tel.
65
Vragenlijst thuissituatie gebruikers rolstoel, stok(ken), looprek, rollator
Ter voorbereiding van het gesprek over de Checklist Aanpasbaar Verbouwen

willen wij u vragen onderstaande vragen in te vullen en mee te nemen naar de
diskussiebijeenkomst. De vragen gaan over de situatie in uw eigen woning. Met
uw antwoorden zullen wij beter in staat zijn om te bepalen wat er bij nieuw-
bouw of verbouw van woningen voor mensen met een handicap moet gebeuren.
Als het niet teveel moeite kost willen wij u vragen ook enkele zaken op te
meten, zoals de hoogte van drempels en de breedte van deuren.
1. Wat voor type is uw woning:
o Eengezinswoning (woning met een trap)

o Gelijkvloerse woning (flat of portiekwoning)
o Ander type, namelijk ....................... ..
2. Wilt u aangeven in wat voor aanpassingen in uw woning zijn uitgevoerd

(bijv. drempels weggehaald, beugels aangebracht, stoeltjeslift, keukenblok
vervangen, toiletpot verhoogd)
Voordeur ... ................ ............... ........ ;.

Hal .......... .. ........................... ......... .
Woonkamer .. ..... .................... ............. .. .
Keuken ............................................. .
Toilet ............................................. .
Badkamer ........................................... .
Slaapkamers ....................................... ..
Trap .... ........................................... .
Schuur/berging ..................................... .
3. Hoe hoog zijn de drempels in uw woning?
Drempel bij de voordeur: hoogte ....... cm.

Drempels in de woning:
o niet aanwezig
o hoogte drempels: ........ cm
4. Is de hoogte van de drempels voor u een probleem?
- Voordeur:
o Ja
o Nee
Andere deuren:
o Ja
o Nee
66
l
5. Welke drempelhoogte is voor u nog aanvaardbaar?
- Maximaal ....... cm.
6. Hoe breed zijn de deuren in uw woning?
........ .... . ..... cm breed
Soms zijn bepaalde deuren smaller, b.v. de deur naar het toilet. U kunt hier
opmerkingen maken als bepaalde deuren een andere maat hebben:
7. Levert de breedte van de deuren voor u problemen op. Zou u bredere

deuren willen hebben?
o Nee
o Ja, namelijk ............. cm breed.
8. Zijn er bepaalde voorzieningen in uw woning waar u niet tevreden over

bent? Wilt u die dan hieronder omschrijven en erbij zetten hoe één en ander
veranderd zou moeten worden?
9. Zijn er nog andere punten met betrekking tot uw woning of woningen in

het algemeen die u van belang acht bij het streven naar aanpasbaar
verbouwen? Zo ja, graag kort samenvatten:
De resultaten van deze enquête en de diskussiebijeenkomst worden anoniem

verwerkt. Wellicht dat we bij de uitwerking op nieuwe vragen stuiten. Als u
bereid bent indien nodig later nog enkele vragen te beantwoorden (in principe
telefonisch), wilt u dan uw naam en adres vermelden:
Naam
Adres
Plaats
Telefoon
Hartelijk dank voor uw medewerking!

Faculteit Bouwkunde, Berlageweg 1, 2628 CR Delft (Tel 015-782974)
67
Bijlage 3: Respondenten
1. Deelnemers {groeps)gesprekken
ANIB, Bond van Gehandicapten en Arbeidsongeschikten

Deelnemer afgevaardigd naar groepsgesprek Vereniging Gehandicaptenorganisa-
ties Rotterdam, zie aldaar.
Astma Patiënten Vereniging VbbA

Gesprek dd 29 augustus van 14.00 - 16.30 u te Utrecht. Deelnemers:
mw W., 45 jaar, kontaktpersoon regio Arnhem, ca 9 jaar last van astma,
beperkt uithoudingsvermogen, benauwdheid bij inspanning, door training en
medicijngebruik in staat duurinspanning te verdragen, niet echt allergisch;
mw S., aktief in voorlichting over astma en positieve effE~.cten van sport,
moeder van 24-jarige dochter met zwaar astma (afgekeurd).
Gesprek dd 1 september van 10.00 - 12.30 u te Rotterdam. Deelnemers:

mw 1., stafverpleegkundige Stichting Thuiszorg met als aandachtsveld
kwaliteitscontrole en deskundigheidsbevordering m.b.t. CARA;
mw 0., kontaktpersoon Astma Patiënten Vereniging VbbA voor Rotterdam
e.o., vrijwilliger bij publieksvoorlichting ziekenhuis Dijkzigt, ca zes jaar
astmapatiënt in vrij lichte vorm; (preventief) medicijngebruik; benauwdheid
door rook, etenluchtjes en vocht, maar niet bijzonder snel vermoeid;
Multiple Sclerose Vereniging Nederland

Gesprek dd 17 augustus van 10.00 -12.30 u te Utrecht. Deelnemers:
mw R., voorzitter MSVN, oprichtster info- en adviescentrum ouderen,
deelneemster platform diverse patiëntenorganisaties; 3 jaar ernstig verlamd
geweest, gaat nu stuk beter; twee forse woningaanpassingen meegemaakt;
kan klein stukje lopen, weinig kracht (probleem met ramen openen en klem-
mende deuren), problemen met fijnmotoriek; loopt thuis zonder hulpmiddelen
(flat, alles gelijkvloers), gebruikt binnen soms 'werkstoel' (op wieltjes, in
hoogte verstelbaar) of rollator (twee wieltjes, twee steunen, schuifelend) en
buiten elektrische rolstoel + aangepaste auto;
dhr H., voormalig werktuigbouwkundige, adviseur woningaanpassingen; MS-
patiënt sinds 1960; slechte armfunctie (bot-ontkalking), beperkte fijnmoto-
riek, voldoende kracht maar kortdurend; kan klein stukje lopen, gebruikt
hand bewogen rolstoel in huis en buiten de scooter;
dhr N., vrijwilliger bij MSVN; goede armfunctie, moeite met fijnmotoriek
(b.v. schrijven), loopt vrijwel niet (alleen op goede dagen, in huis, met
rollator met vier wieltjes); gebruikt buiten én binnen de scooter en binnens-
huis (boven) ook een werkstoel; trap op met rolstoelplateaulift.
68
--------- -~-
Parkinson Patiënten Vereniging

Gesprek dd 6 augustus van 14.00 - 16.00 u te Utrecht. Deelnemers:
dhr L., ca 60 jaar, bestuurslid en kontaktpersoon Regio Zuid, deelnemer
platform gehandicaptenbeleid gemeente Weert, ruim 30 jaar Parkinson-
patiënt, lichte vorm (beven), geen hulpmiddelen, weinig woningaanpas-
singen (beugels in toilet en douche), rijdt zelf auto;
dhr R., ca 70 jaar, bestuurslid, lid platform gehandicaptenbeleid Rijswijk
e.o., betrokken bij bouwadviezen; echtgenoot van Parkinsonpatiënte;
Reuma Patiënten Vereniging Rotterdam

Gesprek dd 18 augustus van 10.00 -12.30 u te Rotterdam. Deelnemers:
mw B., 66 jaar; weinig kracht, zwakke rechterarmfunctie, beperkte romp-
functie, 1 kunstschouder, stijve enkels; bewoont flat met aanpassingen;
gebruikt buiten elektrische rolstoel (Elvis Reverse, grote wielen voor, 75 cm
breed) en waar dit onmogelijk is een duwwagen (vervoer_ van kamer tot
kamer); loopt in woongebouw met stok via lift naar eigen voordeur, gebruikt
in huis trippelstoel, voor bad/douche/wastafel een badlift;
mw L., 49 jaar, sekr. Reuma Patiënten Vereniging Rotterdam; loopt in huis
of gebruikt elektrisch in hoogte verstelbare trippelstoel, buiten scooter (Bec
Sterling, 65 x 128 cm) of eigen auto; diverse woningaanpassingen.
Revalidatiecentrum Het Roessingh te Enschede

Gesprek dd 12 oktober 1994 van 13.30 - 17.00 uur te Enschede. Deelnemers:
vijf gebruikers van een rollator:
Mw C., 62 jaar; oorlogsslachtoffer, rugproblemen door voedselgebrek in
puberteit, optillen en dragen van voorwerpen gaat moeilijk: zij laat vaak iets
vallen, kan niets uitwringen en heeft problemen met de knieën waardoor
lopen moeizaam gaat. Gebruikt buiten een scootmobiel of hand bewogen
rolstoel. Woont in een eengezinswoning met traplift. Op de benedenver-
dieping gebruikt zij de rollator (vierwieler). Het is mogelijk op de rollator te
zitten. Boven behelpt zij zich met een bureaustoel.
Mw. W., 79 jaar; reuma, moeite met lopen, beperkte handfunctie, hernia
(tillen is een probleem), oogproblemen (rechter oog blind, lichte vorm van
staar in linkeroog). Gebruikt buiten elektrische rolstoel (Booster). Woont in
eengezinswoning met stoeltjeslift. Gebruikt in huis op de benedenverdieping
een stok of rollator (vierwieler met handvaten). Het is mogelijk op de rollator
te zitten. Op de bovenverdieping gebruikt zij geen loophulp, maar houdt zich
zoveel mogelijk vast. Kan met de rollator slechts een klein eindje lopen.
Mw. H., 31 jaar; spastisch vanaf de geboorte, problemen met lopen, beperk-
te handfunctie. Gebruikt buiten een elektrische rolstoel (Booster). Woont in
een aangepaste gelijkvloerse woning op de begane grond. Heeft twee delta-
rollators (drie wielen), waarvan één met luchtbanden en één met massieve
banden. Gebruikt in huis tussen alle ruimten een rollator.
69
dhr. V., 46 jaar, door herseninfarct (8 maanden geleden) linkerarm niet meer
bruikbaar, functies van het linkerbeen zijn verslechterd, maar kan nog wel
lopen (beperkt). Gebruikt buitenshuis handbewogen rolstoel. Woont in
eengezinswoning, geen traplift, wel verbrede treden. Gebruikt in huis
beneden een stok of een rollator die met één hand kan worden bediend
(stang i.p.v. handgrepen), boven alleen de stok. De rollator (met mandje)
wordt vooral gebruikt om voorwerpen te verplaatsen .
Mw. Z., 76 jaar; heeft na een val een nieuwe heup gekregen, heeft ook een
linkszijdige hersenbloeding gehad, kan haar handen nog goed gebruiken.
Gebruikt buiten altijd en binnen soms een hand bewogen rolstoel (geduwd
door haar man). Woont in eengezinswoning, geen traplift. Zij slaapt beneden
in de woonkamer omdat zij de bovenverdieping niet kan bereiken. Haar man
slaapt boven. Gebruikt binnen doorgaans een vierwiel-rollator. De rollator
wordt soms ook buiten gebruikt voor het maken van een wandeling.
Vereniging van CVA-gehandicapten (Cerebral Vasculair Accident)

Schriftelijke reaktie landelijke vereniging + groepsgesprek met leden van een
regionale afdeling dd 22 augustus van 14.00 - 16.30 u te Andijk. Deelnemers:
dhr V., 67 jaar, sinds 1986 links eenzijdig verlamd door herseninfarct,
beschadiging hartkleppen, linker-armfunctie ontbreekt, verkramping in linker-
hand, reageert niet op prikkels van links; loopt binnen zonder hulpmiddelen,
buiten mét stok of per driewieler, kan ca 15 minuten lopen;
mw 0., 27 jaar, ca 5 jaar linkseenzijdig verlamd, beperkte linker armen
beenfunctie, linkerbeen na hersenbloeding tijdelijk geheel verlamd, toen
aangewezen op Batricar, thans vrij mobiel, geen hulpmiddelen;
mw 0., 27 jaar, rechtseenzijdig verlamd, Iinker-armfunctie ontbreekt,
redelijke beenfunctie (met beugel, zgn. Pironeusveer), geen hulpmiddelen,
moeite met spreken (logopedie training);
mw K., 42 jaar, rechtseenzijdig verlamd door aantasting hersenweefsel,
moeite met spreken (afasie), beperkte armen beenfunctie (Pironeusveer), in
huis geen hulpmiddelen, loopt buiten met stok;
dhr N., 62 jaar, rechtseenzijdig verlamd als gevolg van een beroerte, aanvan-
kelijk in rolstoel, loopt thans binnen zonder stok, buiten mét stok, langzaam,
gebruikt voor lange afstanden elektrische rolstoel (Booster).
Vereniging Gehandicaptenorganisaties Rotterdam (VGR)

Gesprek met mensen die moeilijk te been zijn dd 28 juni 1994 van 10.00 -
12.30 u en 11 augustus van 19.00 - 21.30 u te Rotterdam. Deelnemers:
dhr R., 47 jaar, stafmedewerker VGR, spierziekte: beperkte spierkracht,
tastzin (warmte/kou) en loopfunctie, orthopedische schoenen, loopt binnen
zonder hulpmiddelen en buiten met een stok;
mw E., 76 jaar, vrijwilliger VGR; twee heupprotheses, gebruikt twee
krukken (vroeger één);
70
dhr A., 52 jaar, reumapatiënt, vier prothesen (knieën en heupen), ook
evenwichtsproblemen, gebruikt binnen handbewogen rolstoel en buiten
(meestal) elektrische rolstoel, kan ca 10 mlopen;
dhr J., 42 jaar, adviseur ANIB, polio sinds kleutertijd, evenwichtsproblemen,
beperkte spierkracht (30% restfunctie), loopt thuis zonder stok, buiten met
stok, bij meer dan 15 á 20 m in rolstoel, aangepaste auto.
Gesprek rolstoelgebruikers dd 4 juli 1994 van 10.00 - 12.30 u en een vervolg

op 11 juli 1994 van 10.00 - 12.30 u te Rotterdam. Deelnemers:
dhr 0., 46 jaar, vrijwilliger VGR, MS-patiënt, thuis/korte afstanden buiten
hand bewogen rolstoel type Quicky RX (70 cm breed, 120 cm lang), buiten
elektrische rolstoel;
dhr K., 27 jaar, dwarslesie, géén stamoment, 13 jaar in rolstoel, ADL
handbewogen (type Küschall met vast V-frame, 61 cm breed, 95 cm lang),
doet aan topsport en rijdt auto;
mw J., 63 jaar, bestuurslid GON afdeling Rotterdam, arthrose/arthritis
(reuma), 20 jaar in rolstoel, thuis handbewogen en buiten elektrische rolstoel
{Orthopedia, vaste steunen (gestrekte benen), 70 cm breed, 162 cm lang
incl. voetsteunen); goede armfunctie, kan kort stuk lopen met twee 'eifeI-
tjes' (stokken met aan eind een vierpootje);
mw P., 27 jaar, dwarslesie, géén stamoment, goede armen handfunctie,
16 jaar in rolstoel, thuis en buiten voor korte afstanden (15 minuten) in
handbewogen rolstoel type Quicky GP (66 cm breed, 97 cm lang excl. 3 cm
mogelijheid tot verlenging), grotere afstanden per auto, doet aan topsport;
mw K., 23 jaar, lid ANIB, spastisch vanaf geboorte, kort sta-moment,
beperkte handfunctie, binnen en buiten in elektrische rolstoel LMB Ligvoet
(75 cm breed en 142 cm lang).
Gesprek doven en slechthorenden dd 28 juni 1994 van 14.00 - 16.00 u te

Rotterdam. Deelnemers: 11 doven en slechthorenden + een doventolk, waaron-
der zowel mannen als vrouwen en jongeren als ouderen.
Gesprek blinden en slechtzienden dd 4 juli 1994 van 14.00 - 16.30 u te

Rotterdam. Deelnemers:
mw L., ca 45 jaar, blind, lid commissie mobiliteit NVBS en vrijwilligster bij
de VGR; maakt buiten gebruik van een geleidehond;
dhr V., ca 55 jaar, blind, vrijwilliger bij de VGR en lid van de NVBS; maakt
buiten meestal gebruik van een geleidehond, soms alleen van de taststok;
dhr H., ca 55 jaar, blind, voormalig lid VGR-werkgroep toegankelijkheid, lid
van de NVBS, aktief in bewonersorganisatie, gebruikt de witte taststok;
dhr M., 53 jaar, slechtziend (nog 6 graden gezichtsveld), voorheen werk-
zaam als architect, gebruikt de witte taststok;
dhr V., 59 jaar, ca 10% gezichtsvermogen (vormloze massa's), lid NVBS.
71
2. Schriftelijke reakties en mondelinge interviews
Loopgehandicap ten
Vereniging van CV A-gehandicapten
Doven en slechthorenden
FOSS, Nederlandse Federatie van Ouders van Slechthorende Kinderen;
NVVS, Nederlandse Vereniging Van Slechthorenden (3x);
Slechthorende Jongeren Organisatie
Blinden en slechtzienden
Regionale Hulpverlening Blinden en Slechtzienden Bartimeus (2x);
Nederlandse Christelijke Blinden en Slechtziendenbond;
Nederlandse Vereniging van Blinden en Slechtzienden (interview);
VISIO, Regionale Instelling Zuid-West Nederland (interview);
Robert Coppes Stichting
Kleine mensen
Belangenvereniging van Kleine Mensen (reaktie bestuur + interview lid);
Deskundigen in de bouw
Incidenteel is gesproken met technici van de Provinciale Overlegorganen
Gehandicaptenbeleid en collega's werkzaam in de beroepspraktijk.
72
l
Samenvattend overzicht van de respons
a b c d e f g h i
ANIB (via VGR) 1

Astma Pat. Ver. 3+
MS-Vereniging 1 2
Parkinson Pat. Ver. 2

Reuma Pat. Ver. 2
Roessingh 5
Ver. CV Agehand. x5
-
VGR (4 gesprekken) 4 5 11 5
FOSS x
NVVS x
Slechth.Jongeren x
Bartimeus xx
NCBS x
NVBS +
VISIO +
Robert Coppes x
BVKM +x
a = slecht ter been; b = gebruiker rollator; c = rolstoelgebruiker

d = beperkte/ontbrekende arm/handfunctie(s)
e = doof/slechthorend; f = blind/slechtziend
g = benauwdheid/beperkt uithoudingsvermogen
h = klein; i = evenwichtsstoornissen
Indien iemand in meerdere categoriën valt (b.v. thuis stokloper, buiten rolstoel-
gebruiker), dan is de categorie aangehouden op basis waarvan men voor een
gesprek is uitgenodigd.
aantal = aantal deelnemers groepsgesprek; + = individueel interview;

x = schriftelijke reaktie organisatie (veelal het bestuur)
73
- -~ ---~----- --- - - -- - ----
Bijlage 4: Reakties per categorie gehandicapten
De gemaakte opmerkingen in de groepsgesprekken, mondelinge interviews en

schriftelijke reakties worden hier per categorie gehandicapten besproken
conform de nummers van de checklist. Wanneer op bepaalde maatregelen géén
commentaar wordt gegeven, betekent dit dat de desbetreffende maatregel en de
score gewenst/vereist geen aanleiding heeft gegeven tot reakties of dat de
maatregel al elders is besproken. Veel maatregelen komen immers meermalen
voor in de lijst. Bij bespreking van verschillende maatregelen tegelijk of nog niet
in de checklist voorkomende maatregelen gebruiken we het symbool *).
,N.B.
In de vraaggesprekken zijn tal van maatregelen naar voren gebracht, die door de
respondenten als vereist of gewenst worden beschouwd om een woning voor
hen bezoekbaar en bruikbaar te maken. Daarbij is vaak voorbiJ gegaan aan het
onderscheid in collectieve aanpasbaarheidsmaatregelen vóóraf en individuele
aanpassingen áchteraf. Bij de bespreking van de gewenste of vereiste maatre-
gelen per categorie gehandicapten laten we dit onderscheid in eerste instantie
eveneens achterwege. Gepoogd is een zo volledig mogelijke opsomming te
geven van de gewenste of vereiste maatregelen. Voordeel hiervan is, dat een
goed inzicht ontstaat in de ruimtelijk-bouwkundige consequenties van functie-
beperkingen en dat recht wordt gedaan aan de inzet van alle respondenten. Op
basis van deze opsomming wordt in hoofdstuk 2 besproken, in hoeverre de
reakties aanleiding geven de huidige checklist bij te stellen. Daarbij wordt het
onderscheid tussen collectieve aanpasbaarheid en individuele aanpassingen
uiteraard wél meegewogen.
Te bespreken categorieën:
1. loopgehandicapten
a. zonder hulpmiddelen
b. gebruikers van één of twee stokken
c. gebruikers van een rollator
d. rolstoelgebruikers
2. beperkte arm/handfunctie(s)
3. doven en slechthorenden
4. blinden en slechtzienden
5. beperkte kracht/uithoudingsvermogen
6. evenwichtsstoornissen
7. benauwdheid/allergieën
8. kleine mensen
9. lange mensen
10. bedlegerigen
I
74
l
1. Loopgehandicapten
8. Moeilijk ter been, geen hulpmiddelen

Beperkingen in het lopen kunnen onder meer veroorzaakt worden door verstij-
ving of verkramping van de spieren (Reuma, MS, Parkinson) enlof gedeeltelijke
verlamming (CV A). Gegevens hierover zijn ontleend aan de gesprekken met de
Vereniging Gehandicaptenorganisaties Rotterdam, Multiple Sclerose Vereniging,
Reuma Patiëntenvereniging, Parkinson Patiëntenvereniging en CVA-gehandicap-
ten. Op de ruimtelijk-bouwkundige consequenties van een beperkt uithou-
dingsvermogen en evenwichtsstoornissen wordt elders ingegaan (paragraaf 5 en
6). In de genoemde gesprekken zijn de volgende maatregelen uit de checklist als
gewenst of vereist naar voren gekomen:
Woonomgeving binnen beheer opdrachtgever:

1) verbrede parkeerplaats gewenst (moeizaam uitstappen);
2) tegelpad naar voordeur minimaal 90 cm vereist, 120 cm gewenst i.v.m.
instabiliteit;
3) geen niveauverschillen hoger dan 20 mm, bij voorkeur géén drempels
(valrisiko door schuifelend lopen);
4) hellingbaan voor sommige loopgehandicapten (b.v. Parkinsonpatiënten)
prettiger dan een trap, voor anderen (b.v. mensen met spierverlamming)
vaak lastig: knie valt 'op slot', bij naar beneden lopen soms moeite om
vaart af te remmen, daarom altijd trap naast helling baan gewenst;
5) leuningen langs beide zijden van een hellingbaan gewenst;
7) opstelruimte van 50 cm aan slotzijde van de deur niet nodig, wel énige
ruimte gewenst b.v. vanwege een uitzwenkend been;
Entree woongebouw:
13) idem als 3; indien toch drempels: afgerond van vorm;
14) voorziening bij brievenbus om post op te vangen;
Trappen:
16) trapbreedte zodanig dat aanbrengen traplift mogelijk is;
17) voldoende aantrede, zodat de voet vrijwel volledig op de tree staat;
18) bij voorkeur 'luie' trap, maar niet te veel afwijken van standaard trappen
i.v.m. verhoogd valrisiko; de zgn. tussenstap (ter halvering van de optrede)
is niet altijd bruikbaar, omdat sommige loopgehandicapten na elke opstap
het andere been bijtrekken voor de volgende opstap;
20) voorkeurkeuze open of gesloten trap is verdeeld; argumenten vóór: ruimte-
lijk effect en vanwege doorschuiven van de voet steviger op de trap;
argumenten tégen: onveilig gevoel en vanwege doorschuiven van de voet
kans op blijven haken achter de traptrede (o.a. Parkinson patiënten kunnen
hun voet dan nauwelijks nog optillen);
75
21) trappen zonder overstekende wel;
22) leuningen aan beide kanten gewenst en niet té glad; mensen die moeilijk
ter been zijn lopen vaak achteruit de trap af: dit gaat gemakkelijker en
geeft een veiliger gevoel, omdat men niet in het trapgat kijkt;
24) leuningen 0.45 m horizontaal doortrekken voorbij eerste en laatste trede;
Liften:
25) aanwezigheid lift gewenst; deuren niet te snel dicht; zitje beperkt relevant,
vaak te laag; leuningen gewenst;
26) mogelijkheid tot aanbrengen traplift;
Toilet/natte cel:
*) wanden sterk genoeg voor beugels;
*) mogelijkheid tot aanbrengen douchezitje;
*) vlakke, stroeve vloeren (b.v. anti-sliptegels);
Terras, balkon, loggia:

77) geen/lage drempels, afgerond van vorm; regeninslag voorkomen door
afschot + goot met wegneembaar rooster;
*) mogelijkheid tot beugels bij toegang tot balkon/terras;
b. Gebruikers van één of twee stokken

De reakties in de gesprekken met de Vereniging Gehandicaptenorganisaties
Rotterdam, Multiple Sclerose Vereniging, Reumapatiëntenvereniging, Parkinson
Patiëntenvereniging en eVA-gehandicapten zijn als volgt samen te vatten.

1) ruimte voor uitstapplaats auto 6 x 3.5 m voor stoklopers gewenst, voor
gebruikers looprek vereist (deur moet helemaal open kunnen);
2) breedte tegelpad minimaal 90 cm vereist, 1.20 m gewenst (vanwege niet
altijd kunnen volgen van een rechte lijn, uitzwenkend been, begeleiding bij
gladheid door sneeuw);
3) niveauverschillen < 20 mm gewenst, bij voorkeur geen drempels; drem-
pels van 4 á 5 cm voor stoklopers haalbaar, mits men zich aan beugels kan
vasthouden of optrekken;
4) hellingbanen: combinatie met trap gewenst;
5) leuningen langs hellingbaan voor stoklopers noodzakelijk;
6) voor toegangsdeur verharde ruimte van 1.2 x 1.2 m gewenst; I
7) 50 cm naast slotzijde voor ambulant gehandicapten niet vereist; 35 cm
gewenst om openen en passeren van deurdoorgang te vergemakkelijken en
I
valrisiko te verminderen; I
I
I
76
\
Entree woongebouw:
8) vrij oppervlak na toegangsdeur van 1.7 x 1.7 m niet nodig; benodigde
ruimte empirisch onderzoeken;
9) vrije doorgang van 85 cm gewenst, min. 80 cm vereist;
*) 10 t/m 15: geen opmerkingen;
Trappen:
16) vrije trapbreedte van 1.1 m gewenst Lv .m. traplift;
*) traptreden (17-19) niet te hoog, voldoende diep, spiltrap vermijden, exacte
maten niet aan te geven;
22) leuningen aan weerszijden noodzakelijk voor steun of om zich hieraan op te
trekken; verticale spijlen tussen leuning en vloer geven extra steun; zorg
voor voldoende sterkte en stijfheid/stabiliteit;
24) doortrekken leuning boven en onder gewenst LV.m. optrekken aan en
steunen op de leuning; overweeg voorschrift dat de leuning boven en
onder moet doorlopen tot 90 cm boven vloerniveau; (minder gewenst)
alternatief: met name boven beugel aan eind van de trap; aandachtspun-
ten: vorm (grijpbaar) en materiaal (sommige leuningen worden erg heet);
*) voorkom dat een deur te dicht bij de trap uitkomt (vooral bij deuren met
zware drangers gevaar dat deur plotseling openschiet en men valt) en
vermijd gladde vloerbedekking;
Liften:
25) lift voor veel stoklopers gewenst, niet vereist, afhankelijk van de situatie:
bij toenemend aantal traptreden wordt traplopen steeds moeilijker; voor
sommigen ligt de grens bij ca 20 treden, voor anderen bij 3 á 4 etages;
a) vrije ruimte voor liftdeur: bij gebruik van twee stokken minimaal 90 x 90
cm vereist ('draaicirkel' voor stokloper) exclusief ruimte voor passeren;
maten voor gebruiker van twee stokken in stilstaande stand ca 75 x 60
cm .
d) bedieningsknoppen tussen 90 en 120 cm gewenst, grotere zone voor veel
stoklopers eveneens bereikbaar; bij voorkeur horizontaal knoppenpaneel;
f) spiegel voor ambulant gehandicapten n.v.t.;
g) leuningen in lift gewenst, voor mensen met een wankel evenwicht vereist
om schokken van de lift op te vangen;
h) opklapbaar zitje niet vereist, mits voldoende rustpunten in de omgeving;
een zitmogelijkheid vóór de lift (in de hal) is belangrijker; stoklopers maken
weinig gebruik van een zitje in de lift, omdat zitten en opstaan in een korte
periode vaak vermoeiender is dan blijven staan; voor sommige loopgehan-
dicapten is stilstaan erg vermoeiend; opklapsysteem niet te stroef noch te
veerkrachtig;
26) gebruik trapplateaulift ook toestaan voor stoklopers; vasthouden van de
bedieningsknop voor gebruikers van twee krukken erg lastig; gebruik in
77
staande positie wordt bemoeilijkt wanneer de lift uitsluitend voor rol-
stoelgebruikers is bedoeld en bij staand gebruik een elektronisch oog de lift
uitschakelt;
Galerijen:
27) niveauverschillen max 20 mm gewenst, bij voorkeur géén drempels; kleine
drempels tot 4 cm zijn overbrugbaar, mits men zich kan optrekken;
28) vrije doorgangsbreedte van minimaal 90 cm voor stoklopers voldoende,

mits hierin geen obstakels uitsteken (b.v. bloembakken) en de galerij niet te
lang is (i.v.m. moeten wachten voor passeren); thans voorgeschreven
galerijbreedte van 1.20 m is ruim voldoende;
37) geen uitgesproken voorkeur voor seniorenslot (slot boven de deurknop),
deel respondenten geeft voorkeur aan traditionele oplossing met slot onder
de deurknop;
Woonkamer:
*) voor stoklopers iets meer ruimte nodig, meestal te vinden door een adequa-
te meubelopstelling;
*) vast pad tussen woonhuis en berging gewenst;
Keuken:
44) bovenraampjes bediendbaar op ca 95 cm hoogte wenselijk;
*) laden beter dan onderkastjes i.v.m. beperkte grijpmogelijkheden op lage
hoogte; in hoogte verstelbaar aanrecht prettig i.v.m. mogelijkheid tot
zittend werken; nadeel zittend werken: keukenwerk is dynamisch en vergt
handelingen verspreid in de ruimte (spullen pakken, aardappelen afgieten),
mogelijke oplossing: verrijdbare stoel; onhandig dat deel van de wand op
optimale grijphoogte niet wordt gebruikt voor opbergen van spullen; in
hoogte verstelbare kastjes (open neer kunnen trekken) gewenst;
Badkamer/toilet
71) toiletten soms te klein voor gebruikers van krukken, vaak kan men de
krukken niet goed kwijt;
*) individuele aanpassingen: verhoogde toiletpot (+ 10); hoge wastafel,
douchezitje; toiletophoger geschikt voor incidenteel gebruik (ook bij bezoek
aan anderen), niet voor permanent gebruik (instabiel, minder hygiënisch);
overweeg bij oplevering huis keuzemogelijkheid type toiletpot (thans is
verhoogd toilet duur (f 500,-) meerwerk;
Installaties:
*) voorkom dat beveiliging mechanische ventilatie op zolder gesitueerd is die
alleen bereikbaar is met een ladder;
78
C.Gebruikers van een rollator
Het commentaar is gebaseerd op het gesprek met vijf rollatorgebruikers uit
Revalidatiecentrum Het Roessingh te Enschede.

1) De deur van de auto moet helemaal open kunnen. De genoemde maten van
6 x 3.5 m lijken voldoende.
2) Voor de elektrische rolstoel Booster is een tegelpad van 90 cm aan de
krappe kant. Een breedte van 1,2 m is beter. Voor het gebruik van een
rollator is 90 cm voldoende.
3) Voor mensen met een goede handfunctie, die nog goed kunnen tillen, is
een drempel geen bezwaar. Voor degenen met een slechte armen hand-
functie is elke drempel een obstakel.
5) Leuningen bij een hellingbaan worden niet nodig geacht.
6) De ruimte van 1,7 m x 1,7 m lijkt voldoende om met een elektrische
rolstoel te kunnen draaien. Voor het draaien met de rollator gebruikten de
twee proefpersonen die de rollator hadden meegenomen een ruimte van
respectievelijk 1,8 x 1,2 m en 1,4 m x 0.9 m. Degene die de minste ruimte
nodig had draaide om haar as en duwde de rollator om zich heen. Degene
met de meeste ruimte 'liep' de draai.
7) Een opstelruimte van 50 cm naast de slotzijde van de voordeur is voldoen-
de. Eén van de panelleden wil bij voorkeur helemaal naast de deur kunnen
staan.
Buitendeuren woning:
31) De breedte van de voordeur varieert bij de panelleden van 80 cm tot 88
cm. De deur van 80 cm wordt te smal gevonden. Minimaal is 83 á 84 cm
nodig. In staande positie blijkt voor het gebruik van de rollator een breedte
van 72 cm nodig (gemeten tussen de ellebogen).
32) Het sluiten van de buitendeur, nadat men de woning heeft verlaten, is voor
velen een probleem. Eén van de panelleden, die de woning in een elektri-
sche rolstoel verlaat, heeft aan de deur een touwtje gemaakt.
34) Voor rollatorgebruikers met een slechte arm-/handfunctie is een drempel bij
de voordeur ongewenst (zie ook 3). Bij een panellid is bij de voordeur een
vlakke overgang gemaakt door middel van een waterkering (gootje) i.p.v.
een onderdorpel. Voor een panellid met één goed functionerende armis is
het gebruik van een rollator bij een drempel van 7 cm geen probleem.
Binnendeuren:
45) De gewenste en haalbare hoogte van de drempel zijn afhankelijk van de
beschikbare arm/handfunctie en de mogelijkheid de rollator op te tillen.
Drempels van 3 tot 7 cm zijn met een goede arm/handfunctie te nemen.
79
Voor mensen met een zwakke arm/handfunctie vormen drempels een groot
probleem. Voor één van de panelleden met een slechte arm/handfunctie is
een afgeschuinde drempel van ca 2 cm bij binnendeuren nog te doen, maar
evenals alle overige panelleden prefereert zij een volledig vlakke vloer. Met
een slechte arm-/handfunctie is zelfs een drempel van 5 mm een probleem.
46) Voor een vrije doorgangsbreedte van deuren is minimaal 83 cm vereist. Eén
van de panelleden heeft voornamelijk schuifdeuren.
50) Wanneer naast de deur geen ruimte beschikbaar is, moet men met de
rollator naar achteren schuifelen. Deze werkwijze wordt als belastend erva-
ren. De nodige ruimte voor de deur bedraagt 1.65 á 1.7 m (gemeten bij
twee proefpersonen). Wanneer naast de deur voldoende ruimte beschik-
baar is en men met de rollator schuin naast de deur staand de deur kan
openen, is een ruimte nodig van 0,6 á 0,8 m naast de deur en ca 1 m voor
de deur. Men hoeft dan niet naar achteren te lopen. Wanneer naast een
naar binnen draaiende deur 30 cm ruimte beschikbaar is, t"!.0eft men bij het
openen maar een klein beetje naar achteren te lopen. De benodigde ruimte
vóór de deur is dan 1.5 á 1.65 m. Deze manier van deur openen wordt niet
als belastend ervaren.
Gang/hal:
54) Een halbreedte van 0.9 is voldoende bij rechtuit lopen, 0.85 m is ook nog
mogelijk, 0.8 m niet. Voor het maken van een draai van 90° is minimaal
0.85 m x 0.85 m nodig. Dit gaat net. Bij 0,9 m x 0,9 m is er geen pro-
bleem.
Woonkamer:
62) De woonkamer moet goed meubileerbaar zijn. Enkele panelleden hebben
hier in hun eigen woning problemen mee. De maten van deze woonkamers
zijn echter niet bekend.
Keuken:
65) De panelleden hebben een voor zittend gebruik aangepaste keuken. Eén
deelnemer gebruikt de rollator ook in de keuken, de anderen gebruiken een
werkstoel. Een ruimte van 1,2 m voor het aanrecht wordt voldoende
geacht.
Installaties:
87) Stopcontacten en schakelaars mogen niet vlak boven de vloer geplaatst
worden, maar tussen 0.9 m en 1.3 m, bij voorkeur op 1.1 m. Een panellid
vindt 0.9 - 0.95 m te laag omdat bij bukken de schakelaar kan worden
aangeraakt. Tuimelschakelaars genieten de voorkeur.
I
I
80
l
d. Rolstoelgebruikers
De commentaren op de maatregelen voor rolstoelgebruikers zijn eveneens
gebaseerd op de gesprekken met de Vereniging Gehandicaptenorganisaties
Rotterdam, de Multiple Sclerose Vereniging, de Reumapatiëntenvereniging, de
Parkinson Patiëntenvereniging en eVA-gehandicapten.

1) ruimte voor uitstapplaats auto 6 x 3.5 m minimaal vereist (autodeur moet
helemaal open kunnen); trottoirafrit (overgang straat/trottoir) vereist; idem
voldoende gereserveerde aangepaste parkeerplaatsen op een goede lokatie;
2) breedte tegelpad minimaal 90 cm vereist, in verband met bredere rolstoelen
1.20 m gewenst; vlak, niet glad;
3) drempels < 20 mm voor vrijwel alle rolstoelgebruikers overbrugbaar; voor
jonge sportieve rolstoelgebruikers zijn ook hogere drempels overbrugbaar;
echter: elke drempel kost energie (met name bij gebruik h~ndbewogen rol-
stoel) en leidt tot schokken van het lichaam; indien drempels noodzakelijk:
niet hoger dan 20 mm en afgerond van vorm;
4) hellingbanen bij gebruik van elektrische rolstoel geen probleem, haalbaar-
heid voor gebruikers handbewogen rolstoel afhankelijk van kracht en
uithoudingsvermogen, niveauverschil, hellingsgraad en aanwezigheid van
tussenbordessen; liever te steil dan geen hellingbaan;
5) leuningen langs hellingbaan voor rolstoelgebruikers niet nodiglongewenst,
wél afrijbeveiliging (opstaande rand);
6) vóór de toegangsdeur verharde ruimte van 1.2 x 1.2 m voor veel rolstoel-
gebruikers voldoende, voor grote rolstoelen en mensen met gestrekte
benen 1.7 x 1.7 gewenst;
7) 50 cm naast de slotzijde is voor het openen van een deur bij frontale
benadering niet nodig, 35 cm is voldoende;
voor mensen met een gestrekt been is een deur alleen te openen bij
benadering van langszij; in dat geval is naast de slotzijde van de deur
evenveel ruimte vereist als de lengte van de rolstoel (ca 1.20 m); een deur
sluiten lukt niet iedereen, tenzij met aanvullende maatregelen (verlengde
handgreep, stang over volle breedte van de deur, touw); aandachtspunten:
voldoende ruimte vóór de deur en (te) zware deurdranger vermijden;
Entree woongebouw:
8) vrij oppervlak na toegangsdeur van 1.7 x 1.7 m: voor handbewogen
rolstoelen ruim voldoende (1.50 x 1.50 m gaat ook), voor elektrische
rolstoelen afhankelijk van het type rolstoel en de vaardigheid van de
gebruiker;
9) vrije doorgang van 85 cm gewenst om bij schuin aanrijden enige manou-
vreerruimte in de deur over te houden, minimaal 80 cm vereist om bescha-
diging van de handen te voorkomen;
81
----I
10) deurknop tussen 0.9 en 1.2 m gewenst, bij voorkeur op ca 95 cm; een iets
ruimere marge zou ook voldoen;
11) 50 cm naast slotzijde hoofdtoegangsdeur: idem als 7;
12) sleutelgat boven handgreep (seniorenslot) gewenst vanwege betere
zichtbaarheid en bruikbaarheid; bij gewoon slot draait handgreep soms voor
het slot langs en is dan niet bruikbaar als steunpunt bij het omdraaien van
de sleutel; elektrisch slot zou ideaal zijn;
13) drempels: zie 3).
14) brievenbussen tussen 0.7 en 1.3 m gewenst, een iets ruimere marge zou
ook voldoen; ter illustratie de reikhoogte van een respondente: bij frontale
opstelling (loodrecht op de wand) geen problemen tussen 0.5 en 1.30 m,
bij positie langszij tussen 0.3 en 1.40 m;
aandachtspunt: bakje achter brievenbus om post op te vangen, zodat men
niet tot op de grond hoeft te bukken;
15) belplateau tussen 0.9 en 1.2 m gewenst, maar iets ruimere marge zou ook
voldoen;
Trappen woongebouw: n.v.t.
Liften:
25) aanwezigheid lift vereist;
b) diepte van 1.40 m voor elektrische rolstoelen met uitklapbare beensteunen
te krap; voor rolstoelgebruikers met een gestrekt been minimaal 1.70 m;
mogelijkheid tot draaien gewenst, niet vereist; maat van 1.1 x 2.1 m (i.v.-
m. brancard) voor alle respondenten voldoende;
c) 85 cm vrije doorgangsbreedte van de liftdeur is aan de krappe kant, vooral
bij achteruit rijden; toevoegen: niet te snelle sluitingstijd van de deur en
automatisch opengaande deuren toepassen;
d) liftknoppen én telefoon op bereikbare hoogte, tussen 90 en 120 cm;
toevoegen: horizontaal bedieningspaneel gewenst;
f) spiegel op achterwand lift gewenst, vooral in kleine liften waarin niet
gedraaid kan worden;
g) leuningen in lift voor rolstoelgebruikers niet relevant;
-) algemeen aandachtspunt: veiligheid bij brand;
26) trapplateaulift: geeft in praktijk veel problemen (werkt niet, voor sleutel
afhankelijk van derden, afrijbeveiliging (stang) achter rug moeilijk te
bedienen, rolstoelgebruiker met gestrekte benen moet er achterwaarts op
waardoor stang niet naar beneden kan, voor elektrische rolstoelen vaak te
klein);
gewenst: standaard uitvoering, lokatie dicht bij de entree, standaard sleutel
toepassen en álle rolstoelgebruikers een sleutel geven;
82
Galerijen:
27) drempels: zie 3; drempels op galerij vooral lastig door de vorm: omhoog en
weer omlaag, bij alleen een niveauverschil minder problematisch; gootje
voor afwatering geeft vaak problemen (wielen lopen vast);
28) breedte galerij: volgens Bouwbesluit min. 1.20 m vereist; dit is voldoende
om het passeren van een rolstoelgebruiker en een ambulant persoon
mogelijk te maken;
29) passeer- en draaiplaats alleen bij lange galerijen (indicatie: 60 m of tien
woningen) gewenst (passeren van twee rolstoelgebruikers komt weinig
voor, indien toch dan wacht de één op de ander);
30) ruimte bij voordeur woning: 1.2 x 1.5 m aan de krappe kant om in een
rolstoel een draai van 90 graden te maken en recht voor de deur uit te
komen, daarom bij voorkeur galerij breedte (eventueel plaatselijk) 1.30 m;
Buitendeuren:
*) geen zware deurdrangers; overweeg systeem waarbij het naar beneden
drukken van de deurklink gepaard gaat met ontgrendeling van de dranger;
bij voorkeur elektrische deur;
31) 'wel' op voordeur (i.v.m. afwatering) versmalt vrije doorgangsbreedte;
34) drempels bij voordeuren veelal voor rolstoelgebruikers niet overbrugbaar;
ook drempels van 20 mm geven nog problemen, met name voor handbe-
wogen rolstoelen en/of bij scheef aanrijden;
35) voordeurbel tussen 90 cm en 120 cm gewenst, bij voorkeur op ca 95 cm;
toevoegen: naambordje op ooghoogte gewenst; ter illustratie: ooghoogte
respondenten in rolstoel variërend van 103 tot 122 cm met een gemiddel-
de van 116 cm;
37) seniorenslot: idem als 12;
Buitenraamkozijnen:
41) onderkant gevelkozijnen niet hoger dan 75 cm: vereist Lp.v. gewenst,
tenminste in de woonkamer en bij voorkeur ook in de keuken; goed uitzicht
belangrijker dan vermijden van inkijk (individueel te regelen);
42) geen kozijndelen tussen 0.75 m en 1.60 m: vereist;
43) hoogte bovenkant gevelkozijn: exacte maat niet zo belangrijk; grote ramen
en véél licht hoog gewaardeerd;
44) bedieningspunt tussen 90 cm en 120 cm gewenst;
toevoegen: bij voorkeur 95 cm á 1 m en vensterbank + radiator niet te
diep om bediening mogelijk te houden; bovenraampjes bij voorkeur vanuit
zithoogte bedienbaar;
Binnendeuren:
45) drempels < 20 mm en bij voorkeur géén drempels: vervangen door géén
drempels (lastig en niet nodig);
83
48) deuren moeten minimaal 90 graden open kunnen, bij voorkeur 135 graden,
omdat men om de deur heen moet kunnen draaien;
49) ruimte voor en achter de deur in de praktijk vaak onvoldoende om een draai
van 90 graden te kunnen maken vanuit de gang tot in de deuropening; bij
recht benaderen van de deur is het openen van de deur meestal geen
probleem; benodigde ruimte nader empirisch onderzoeken;
*) overlap van gebruiksvlakjes (b.v. voor openen/sluiten van deuren en
gebruik van wastafel) vermijden;
drempels bij voorkeur gemakkelijk te verwijderen;
meningen over schuifdeuren ongeveer gelijk verdeeld; schuifdeuren lopen
vaak zwaar, kosten veel wandruimte (wegschuiven in muur is kostbaar),
draaideuren hebben het voordeel dat men zich er enigszins aan kan optrek-
ken of tegen afzetten, waardoor het openen en sluiten wordt vergemakke-
lijkt (aktie = reaktie);
dichttrekken deur vaak lastig, tenzij verlengde handgr~ep of touwtje
beschikbaar is; stootplaten zijn een individuele aanpassing (niet meer ver-
goed);
48) deur moet 90 graden open kunnen: vereist i.p.v. gewenst;
Binnendeurkozijnen:
51) toelichten dat bovenlicht of paneel boven de deur een technische maatre-
gel is om later breekwerk (b. v. voor een zweeflift) te voorkomen;
Gang/hal:
56) lengte gang minimaal 1.40 m (i.v.m. lengte rolstoel): voor de meeste
respondenten voldoende, voor rolstoelgebruiker met gestrekte steunen
1 .70 m vereist;
*) hal prettiger dan gang;
Woonkamer:
*) wandkontaktdozen en radiatorknoppen op voldoende afstand uit de hoek
en bij voorkeur op ca 95 cm hoogte; geen extra ruimte in de slaapkamer
ten koste van de woonkamer (woonkamer is het centrum van het huis!); bij
voorkeur min of meer vierkante kamer; veel inspringingen en uitstulpingen
inefficiënt voor rolstoelgebruik; goede bedienbaarheid bovenramen (spanjo-
let), soepel lopende schuifpui;
Keuken:
*) voldoende bergruimte, bij voorkeur in hoogte verstelbare bovenkastjes
(voor sommigen bij voorkeur met roldeurtjes en een draaiplateau om de
diepte van de kastjes volledig te benutten) en laden onder het aanrecht;
voldoende manoevreerruimte om te draaien (komt in de keuken veel voor);
aanrecht op twee nivo's, bij voorkeur in hoogte verstelbaar/nastelbaar;
84
afzetvlak naast kooktoestel min . 30 cm; inductiekoken voor sommigen niet
aantrekkelijk vanwege de zwaardere pannen;
Slaapkamers:
'*) voldoende ruimte naast het bed (veelal vooruit naast bed rijden en tranfer
vanaf rolstoel op bed);
indien huistelefoon: niet in de hoek maar op handige plaats, naast te
verwachten positie van het bed;
lichtschakelaar bij voorkeur ook vanuit bed bedienbaar;
Toilet en natte cel:

of) bij voorkeur (ook) combinatie badkamer en toilet (i.v.m. ruimte voor
rolstoel); combinatietoilet (met extra spoelsysteem) voor sommige respon-
denten erg handig;
bezoekbaar toilet: pot op smalle wand, deur in lange wa_nd, naar buiten
draaiend, scharnier aan potzijde: dit maakt sluiten van de deur gemakkelij-
ker, mits de ruimte voor de pot i.c. de afstand van pot tot deurklink niet te
groot is; bezoekbaar toilet uit handboek Aanpasbaar Bouwen door sommi-
gen afgewezen vanwege gebrek aan privacy);
kwaliteit, vorm en afwerking toiletbril: stevig, niet té rond, scherpe randen
vermijden;
let op gevaar van verbranding (positie leidingen!);
voldoende afschot en afvoerput i.v.m. afwatering (extra belangrijk bij lage
drempels);
aandachtspunt: bedieningsgemak toiletsteunen (omlaag trekken vanuit
opgeklapte stand is vaak lastig);
Bergingen:
83) toegangsdeur voldoende breed voor elektrische rolstoel en driewieler;
Algemene opmerkingen:
volledige draaicirkel wordt maar weinig gemaakt, wel in liften en de keuken,
meestal draaien door steken;
aandacht nodig voor modulair bouwen en inrichten (b.v. keukenblok) en
flexibiliteit (b.v. flexibele leidingen, flexibele toiletafvoer) ;
ruimte voor passeren: elektrische rolstoel en handbewogen rolstoel: 140 cm
onvoldoende, 150 cm ruim voldoende;
twee handbewogen rolstoelen: 120 cm onvoldoende, 130 cm voldoende.
zweeflift (nog) duur; voordeel: geschikt voor hergebruik en trap blijft vrij;
zorg voor een goede logistiek i.c. efficiënte relaties tussen ruimten;
vanwege beperkte of geen bezoekbaarheid van de meeste woningen gaan
rolstoelgebruikers zelden bij anderen op bezoek, wat zéér bezwaarlijk wordt
gevonden (beperking gewenste kontakten, risico op sociaal isolement).
85
2. Beperkte armen/of handfunctie
In de gesprekken met eVA-gehandicapten en incidenteel ook in het gesprek met

de Reuma Petiëntenvereniging zijn de volgende wensen naar voren gebracht.

5) bij helling baan leuning aan beide zijden noodzakelijk omdat men een leuning
aan de kant van de goede arm moet hebben;
Deuren:
7) naast deur aan slotzijde enige ruimte nodig (ca 15 cm): wie slechts met
één hand de deurklink kan vastpakken draait om de deur heen; mogelijk-
heid om deur andersom te hangen (scharnier naar andere kant) gewenst;
12) meningen over het seniorenslot zijn verdeeld : door sommigen niet gewenst
(sleutelbos komt voor deurknop te hangen, wat het dra~ien bemoeilijkt),
door anderen wél (beter zicht, gemakkelijker sleutel omdraaien, geen last
van beschadiging knokkels tegen deurknop); aandachtspunt: sleutelgat niet
te dicht bij kozijn; individuele aanpassing: sleutelverlenger ('handvat' op
sleutel voor meer grip);
*) deurdrangers minder zwaar afstellen;
Trappen:
22) leuningen aan weerszijden omdat men een leuning aan de goede kant van
de arm moet hebben; vorm en materiaal van de leuning: niet te glad en bij
voorkeur licht ovaal van vorm (o.a . bij MS-patiënten treden soms verstij-
vingen op in de hand en kan men bij volledig omklemmen van een ronde
leuning de hand niet los krijgen);
Keuken:
*) schuifdeurtjes in kasten prettiger dan draaideuren; bij voorkeur geen
(zware) veren op de scharnieren; onderkasten bij voorkeur met laden
uitvoeren;
Badkamer/douche:
*) éénhendelmengkranen (bij voorkeur thermostaatkranen) gewenst; spoel-
knop soepel bedienbaar, bij voorkeur brede knop;
Algemeen:
*) bedieningspunten tussen 0.9 en 1.2 m gewenst i.v.m. beperkte reikhoogte
(arm optillen vaak moeizaam);
86
In het groepsgesprek met leden van de vereniging Gehandicaptenorganisaties

Rotterdam en de schriftelijke reakties van de Nederlandse Federatie van Ouders
van Slechthorende kinderen (FOSS), de Nederlandse Vereniging van Slechtho-
renden en leden van de Slechthorende Jongerenorganisatie zijn de volgende
reakties naar voren gebracht.
Entree woongebouw:
*) intercom is problematisch; geluidsversterking gewenst + visuele of tactiele
signalering als bewoner door intercom spreekt (bezoeker meldt vervolgens
dat hij/zij doof/slechthorend is); voor dove bewoner monitor gewenst;
15) bellenplateau : goede zichtbaarheid/verlichting vereist;
Trappen woongebouw:
*) goede verlichting en niet te kleine aantreden (i.v.m. kans op vallen);
20) gesloten trap vereist i.v.m. evenwichtsstoornissen (afleiding vermijden);
22) leuningen noodzakelijk (i. v.m. evenwichtsstoornissen);
Liften:
*) alarmering omgeving bij defecte lift vereist (door slechte verstaanbaarheid
voor anderen vaak moeilijk om aandacht te trekken); bij voorkeur monitor
in lift, mogelijkheid bericht in te typen per telefoon, telefoonversterker (min
25 dB), en glasplaat in deur om mensen buiten te waarschuwen;
Galerijen:
*) voldoende licht, beschutting tegen wind (lawaai), galm vermijden;
Buitendeuren:
*) visuele indicatie (b.v. lichtsignaal) om duidelijk te maken wanneer via de
intercom de deur ontgrendeld wordt; voordeurbel uitvoeren als lage tonen
bel « 1 000 Hrz);
Buitenraamkozijnen :
*) veel glas gewenst ten behoeve van veel licht;
Binnendeuren:
*) plastic buis in vloer onder deur gewenst i.v.m. eventuele toekomstige
ringleiding (volgens sommige respondenten is een ringleiding in woningen
ongewenst en verdient infrarood de voorkeur, zie algemene opmerkingen);
Binnentrappen:
*) indien traplift extra licht nodig i.v.m. trapversmalling;
87
Woonkamer:
*) extra wandkontaktdozen gewenst i.v.m. extra lichtpunten en telecommuni-
catieve voorzieningen; lichtsignaal als huisbel gaat; nagalmtijd < 0.8 sek;
verbetering acoustiek door goede plafondbekleding en geen tegelvloer maar
bij voorkeur hout met vaste vloerbedekking.
Keuken:
*) centrale kookbron en lichtsignalering bij gebruik kookplaat gewenst;
maatregel gewenst om kraan die per ongeluk open is blijven staan na enige
tijd te stoppen; idem afzuigkap e.d. (of lichtsignaal wanneer deze in
werking is); visueel signaal als huisbel gaat;
65) ruimte voor het aanrecht 1.2 m: n.v.t., kruisje weghalen;
66) flexibele aansluiting leidingen: idem;
Slaapkamers:
*) extra wandkontaktdozen en visuele alarmering gewenst;
Badkamer/toilet:
*) geen opm.
Privé buitenruimte:
*) dichte afscheiding balkon gewenst (minder afleiding) of mogelijkheid/toe-
stemming dit individueel te regelen;
Bergingen:
*) voldoende lichtpunten;
Insta Ilaties:
*) beveiliging gewenst;
Overige opmerkingen:
Naar schatting heeft ca 10% doven evenwichtsstoornissen. Vandaar dat
een aantal maatregelen voor mensen met evenwichtsstoornissen hier
eveneens is opgenomen.
Maatregelen hangen vaak met elkaar samen. Hierop zou in een toelichting
op de checklist gewezen moeten worden.
Attentie- en alarmsignaleringen integreren in één systeem.
Algemene maatregelen: rook- en brandmelders voorzien van visuele of
tactiele signalering en visuele alarmering bij calamiteiten (b.v. knipperlicht
op lantaarnpalen) gewenst.
I
I
I
Men verschilt van mening over ringleidingen in woningen. Als in een woonge-
bouw meerdere ringleidingen worden aangebracht, in aangrenzende of boven
I
88
\
elkaar liggende ruimten, worden beide gesprekken door een gebruiker van een
hoortoestel opgevangen. Daardoor zullen deze elkaar storen en wordt de privacy
aangetast. In dat geval verdient een inductie-kussen of infra-rood de voorkeur.
Ten aanzien van ringleidingen is voorts opgemerkt, dat voorgespannen beton
voor vloeren de voorkeur verdient. Losse wapeningnetten kunnen tot wervel-
stromen leiden en het geluid met 20 dB verzwakken. Voor kamers wordt een
ringleiding van 3 losse winingen bepleit, voor grote zalen 4 á 5 windingen.
In Technisch Bulletin (3) no. 2, juni 1994, van de Landelijke Technische Com-
missie van de NVVS te Utrecht worden de volgende auditieve hulpmiddelen
genoemd:
1. Wek- en waarschuwingsapparatuur:
- licht- of trillersignalen voor deurbel, telefoonbel, rookmelding, inbraak;
- wekker met lichten trilsignalen;
- zo mogelijk geïntegreerd systeem voor burger alarm.
2. Verbetering spraakverstaanbaarheid radio, TV, huisgenoten:
- kleine ringleidingversterker met inductiekussen;
- infrarood straler en ontvanger;
- speciale telefoon met extra ontvangstversterking van 25 dB en met
koppelspeol in de hoorn.
3. Aanvullende bouwelementen en inrichtingselementen:
- goede huiskamer acoustiek, nagalmtijd < 0.8 sec (vaste vloerbedekking,
gordijnen, textielbehang, geluiddempend plafondmateriaal);
- geluiddempende ramen (dubbel glas, dubbele ramen);
- geluiddempende sluis voor ventilatie roosters;
- geluidarme huishoudelijke apparatuur.
Het gaat hier voornamélijk om individueel te treffen maatregelen. In dezelfde

bron wordt aandacht besteed aan voordeurtelefoons (intercoms). De spraakver-
staanbaarheid blijkt voor minder goed horende bezoekers vaak slecht door een
slechte microfoon in een akoestisch slechte ruimte (de hal) en slecht sprekende
mensen, een slechte signaal-storing verhouding in de apparatuur, en onvoldoen-
de signaal uit de telefoonhoorn in de flat. Een en ander kan verbeterd worden
door de akoestiek in de hal verbeteren te (dempend materiaal, betere apparatuur
toe te passen en het signaal te versterken.
89
4. Blinden en slechtzienden
In het groepsgesprek met de Vereniging Gehandicaptenorganisaties Rotterdam,

het interview met de Nederlandse Vereniging van Blinden en Slechtzienden en
visa Regionale Instelling Zuid-West Nederland, en de schriftelijke reakties van
Bartimeus, de Robert Coppes Stichting en de Nederlandse Christelijke Blinden en
Slechtziendenbond, zijn ten aanzien van de huidige checkllist de volgende
opmerkingen gemaakt.

1) extra ruimte voor uitstappen uit de auto niet nodig; wél belangrijk dat
trottoir vlak en obstakelvrij is;
2) breedte tegelpad van 1.20 m wenselijk, minimaal 90 cm noodzakelijk;
begin pad markeren, als onderbreking van de natuurlijke gidslijn en/of met
hekje;
aandacht voor kleuren materiaalcontrast;
3) geen niveauverschillen hoger dan 20 mm, bij voorkeur helemaal geen
niveauverschillen dwars op de looprichting vanwege het risico op vallen;
indien toch niveauverschillen dan van goed merkbare hoogte en voorzien
van waarschuwingsmarkering en (voor slechtzienden) kleurcontrast;
niveauverschillen parallel aan de looprichting, in de vorm van b.v. een
opstaande rand, kunnen dienen als natuurlijke gidslijn;
4) hellingbanen zijn qua beloopbaarheid doorgaans geen probleem, maar de
overgang van vlak naar hellend is lastig herkenbaar en het lopen naar
beneden is vrij eng; daarom bij voorkeur combineren met een trap en bij
een helling aan begin en eind waarschuwingsmarkering aanbrengen;
trottoirafritten worden door geleidehonden niet als overgang stoep/straat
herkend; markeren met ribbel tegels als geleidelijn en rubber tegels als
waarschuwingsmarkering in standaard uitvoering en voldoende kleurcon-
trast (b.v. géén zwarte rubber tegels in donkergrijs trottoir);
5) leuningen aan beide zijden van een helling baan zowel voor blinden als
slechtzienden noodzakelijk; leuningen moeten de helling van de trap exact
volgen; rand van helling baan herkenbaar maken (b.v. door opstaande rand
van 10 cm als natuurlijke gidslijn);
6) vóór de toegangsdeur ca 90 cm verharde ruimte nodig; ruimte voor
uitzwaaien van de stok in principe beperkt tot schouderbreedte, dus
'normale' maten voldoende, maar enige extra ruimte (ca 35 cm) gewenst
t.b.v. geleidehond (positie schuin links voor de persoon); loodrecht op de
deur minimaal ca 65 cm (grootte van één stap) wenselijk voordat b.v.
helling of trap begint;
7) naast de slotzijde geen extra ruimte nodig;
90
Entree woongebouw:
*) Markeer entree met ribbeltegels en contrasterende kleuren;
8) vrij oppervlak na toegangsdeur van 1.7 x 1.7 m niet nodig;
9) vrije doorgang van 85 cm niet vereist, wel gewenst;
10) deurknop tussen 0.9 en 1.2 m niet vereist, standaardhoogte zowel voor
blinden als slechtzienden gewenst i.v.m. herkenbaarheid;
11) idem als 7;
12) positie sleutelgat: standaard uitvoering gewenst i.v.m. herkenbaarheid,
hoogte minder belangrijk, seniorenslot niet plezierig voor blinden; sleutelgat
boven deurknop voor slechtzienden gewenst vanwege zichtbaarheid (bij
positie er onder meestal volledig op gevoel); voor beide categoriën goed
voelbaar sleutelgat gewenst, niet te dicht bij de deurpost i.v.m. beknellen
van de handen;
13) drempels: zie 3).
14) brievenbussen tussen 0.7 en 1.3 m hoog gewenst, standaard hoogte
belangrijker dan hoogte zelf; sleuf brievenbus voldoende ruim voor braille-
en gesproken boeken; voorziening om post op te vangen;
15) belplateau tussen 0.9 en 1.2 m: idem; naambordjes en bellen op oog-
hoogte (t.b.v. slechtzienden), bellen verlicht uitvoeren, in contrasterende
kleur, logische opbouw brievenbussen (conform layout woongebouw dus
b.v. hoogste brievenbussen voor hoogste etages);
*) daglicht in entreehal + kunstverlichting ca 500 Lux om overgang buiten/-
binnen te verzachten;
Trappen woongebouw:
*) aantrede en optrede (17-19) bij voorkeur standaard i.v.m. gewenning;
eerste en laatste trede markeren (kleur); overgang vlak/trap markeren met
contrasterend materiaal;
20) open of gesloten trap voor blinden minder relevant; voordeel gesloten trap:
diepte trede als herkenningspunt geeft gevoel van veilig/zekerheid; voor
blinden met geleidehond gesloten trap gewenst en roostertrappen vermij-
den (niet beloopbaar voor geleidehonden, werken als 'wildroosters'); voor
slechtzienden gesloten trap gewenst (minder afleiding, minder instabiliteit);
21) traptreden zonder overstekende wel: niet vereist, wel gewenst; té schuine
traptreden vermijden, omdat bij aftasten van de trap een verkeerde indruk
van te smalle treden kan ontstaan (onveilig gevoel);
22) leuningen aan beide zijden zowel voor blinden als slechtzienden vereist
(zéker bij open zijkanten), bij voorkeur in contrasterende kleur + overgang
schuin/horizontaal precies boven eind van de laatste trede; geleidehond
loopt altijd links - > leuning rechts voor trap oplopen, leuning links voor
trap aflopen);
23) leuningen op 0.9 vereist, vooral voor slechtzienden (onzeker bij naar
beneden lopen); idem maatregel 58;
91
------------- -~---- --~----- ~- --- - - -----
24) leuningen 45 cm horizontaal doortrekken: zowel voor blinden als slecht-

zienden vereist, echter niet in vrije ruimte loodrecht op de looprichting laten
doorsteken;
Liften
25) aanwezigheid lift niet méér gewenst dan voor doorsnee gebruiker; indien
lift:
a) geen extra gebruiksruimte nodig;
d) paneel en knoppen in contrasterende kleur en op standaard hoogte;
verdiepingnummers in opgelegd reliëf, niet in Braille (slechts voor beperkt
aantal blinden leesbaar); zo mogelijk nieuw paneel ontwikkelen (vergelijk-
baar met telefoontoestel: druktoetsen in standaard layout); vermijden dat
telefoonsnoer voor de liftknoppen hangt; voldoende openingstijd van de
liftdeur (overeenkomstig verzorgingshuizen);
g) leuningen voor oudere visueel gehandicapten vereist in verband met
evenwichtsstoornissen, bij voorkeur in contrasterende kleur;
*) goede verlichting; auditief signaal ter aanduiding verdiepinghoogte; spiegel
en opklapbaar zitje niet relevant;
26) trapplateaulift: n.v.t.
Galerijen:
27) géén drempels en obstakels (plantenbakken, vuilniszakken, maar ook b.v.
los opritje voor rolstoelgebruikers);
28) obstakelvrije doorgang van 1.20 gewenst;
*) geen extra opstel- en passeerruimte vereist (29-30);
geen traliewerk ter afscherming van galerijen;
Buitendeuren:
35) voordeurbel op 95 cm hoogte voor blinden en slechtzienden gewenst;
37) idem als 12;
40) huisnummers niet te klein, in opgelegd reliëf en op standaard hoogte en
positie t.O.V. de deur;
*) bij voorkeur donkere deurposten (bij openstaande deur goed te zien) en niet
te donkere deuren (als gat waargenomen);
Buitenraamkozijnen:
*) maten niet specifiek relevant, wel véél licht gewenst;
licht moet tegen plafond kunnen reflecteren opdat slechtzienden de
plafondhoogte kunnen ervaren;
44) standaardhoogte bedieningspunten gewenst, in contrasterende kleur;
*) telescoop uitschuifbare handels voor het openen van ramen;
!
I
I
92
\
Binnendeuren:
*) geen drempels; overgang tussen twee ruimten verhelderen door contrast in
vloerafwerking (kleur, materiaal); glasstroken in deuren voor véél licht (ech-
ter individuele maatregel vanwege grote heterogeniteit in doelgroep);
Entree woning:
53) kapstok buiten loopvlak noodzakelijk, bij voorkeur áchter openstaande
deur; kapstokhaken boven ooghoogte;
Gang/hal:
54) gang breedte minimaal 90 cm, bij voorkeur 110 cm;
*) voldoende verlichting noodzakelijk t.b.V. slechtzienden;
rechte gang gewenst, zonder obstakels (b.v. penanten);
extra wanden plafondkontaktdoos (eventueel nog zonder bedrading)
gewenst voor extra lichtpunten;
Binnentrappen:
57) vrije breedte van 90 cm voldoende, geen extra ruimte nodig voor geleide-
hond (loopt in huis los);
58) doorlopende, ononderbroken leuning;
*) individuele aanpassing: traphekje ter afscherming trapgat;
Woonkamer:
*) meer ruimte in woonkamer en extra kamer gewenst i.v.m. boeken in Braille
en aanwezigheid geleidehond; voldoende (extra) stopkontakten in plafond
en wanden of in een strook langs de wand, eventueel onbedraad ( i.v.m.
gebruik leesloup, cassetterecorder, extra lichtpunten) om losliggende
snoeren te vermijden;
Keuken:
65) ruimte voor aanrecht van 1.2 m gewenst i.p.v. vereist;
*) voldoende daglichttoetreding; verlichting onder aanrecht gewenst: direkt
boven werkblad + geen verblinding; roestvrij staal aanrecht vermijden
(sterk reflecterend -> verblinding); in hoogte verstelbaar aanrecht (vanwe-
ge betere zichtbaarheid voor slechtzienden), kleurcontrast tussen aanrecht-
blad en placemats;
*) bij voorkeur schuif- of rOldeurtjes in bovenkasten en laden in onderkasten
(respectievelijk i.v.m. minder stoten en zichtbaarheid achterste deel);
afzetvlak aan weerszijden van het fornuis; voldoende kastruimte (te volle
kasten: spullen slecht herkenbaar);
*) geen voorkeur voor gas of elektriciteit (houd vast aan wat men gewend is),
keramische kookplaat minder handig (knoppen niet te vinden), signalering
wenselijk om duidelijk te maken dat halogeen kookplaten nog heet zijn,
93
inductiekoken ideaal (veilig) maar duur; knoppen 'merken' door bij veel-
voorkomende stand voelbaar merkteken aan te brengen;
*) standaard uitvoering kranen (koude kraan rechts, warme kraan links)
gewenst, bij voorkeur thermostaatkraan met voelbare instelling;
*) flexibele leidingen gewenst i.v.m. veranderbaarheid keukenopstelling;
*) leidingen wegwerken (minder schoonmaakonderhoud) en geen ruimte
tussen kookplaat en kast/aanrecht;
Slaapkamer:
68) extra vrije ruimte naast bed niet nodig, taststok in huis nauwelijks gebruikt;
70) Idem;
*) handige draairichting deuren;
signalering op hotelschakelaar om aan te geven of het licht aan of uit is;
Badkamer/toilet:
*) standaard en eenvoudig doortreksysteem gewenst; koord slecht zichtbaar,
bij voorkeur druksysteem in contrasterende kleur; scherpe randen vermij-
den; rand bad in contrasterende kleur gewenst;
*) stroeve, slipvrije vloer;
*) leidingen wegwerken (minder schoonmaakonderhoud);
Buitenruimte:
81) minimum hoogte borstwering balkon 90 cm;
*) veilige omheining en vlakke bodem gewenst;
Bergingen/kelderboxen:
82) minimaa18m2 belangrijk i.v.m. stallen van een tandem;
*) voldoende verlichting gewenst;
Installaties:
*) standaard hoogte gewenst; 90 cm is vrij laag, voor slechtzienden slecht
afleesbaar; aflezing bij voorkeur op ooghoogte, met grote, voelbare letters;
zo mogelijk thermostaat in Braille; wandcontactdozen in contrasterende
kleur met de wanden handig, maar thuis niet nodig vanwege bekendheid
met de situatie; merk zonodig bepaalde standen van b.v. thermostaatknop;
verwarmingsknoppen wegwerken (haken en stoten voorkomen);
Overige aandachtspunten:
Verlichting: over het algemeen meer licht gewenst dan gebruikelijk (b.v. op
kantoorplek 500 Lux i.p.v. 400 Lux) en bij voorkeur gespreid licht waar je
niet in kijkt (verblinding); verlichting echter individueel bepaald, b.v. bij
kokervisie méér dan gemiddeld lichtniveau gewenst. Verblinding voorko-
men (vooral voor mensen met staar érg hinderlijk).
94
\
Mogelijkheid tot zelf reguleren wenselijk, b.v. dimmers, luxaflex, lamellen.
Kleur: bij voorkeur lichte wanden en vloeren i.v.m. lichtreflectie, maar niet
spierwit vanwege vermoeidheid. Stoelen kwa kleur onderscheiden van
achtergrond (wand, vloer).
Bewegwijzering: bij voorkeur donkere letters op lichte achtergrond (blauw
of zwart op wit, zwart op geel). Bij lichte achtergrond soms beter om het
andersom te doen.
Acoustische belevingswaarde van ruimten en voldoende geluidsisolatie
tussen ruimten.
95
5. Beperkte kracht/uithoudingsvermogen
Reakties van deze categorie op de huidige checklist zijn voornamelijk ontleend

aan de gesprekken met de Astma Patiëntenvereniging en de Parkinson Pati-
entenvereniging . Daarnaast zijn hierover incidenteel opmerkingen genoteerd in
het gesprek met eVA-gehandicapten en de Reuma Patiëntenvereniging.

1) voor mensen met chronische en/of zware vermoeidheid kan een aangepas-
te parkeerplaats dicht bij de bestemming gewenst of vereist zijn;
3) drempels doorgaans wel te nemen, maar vermoeiend; bij vermoeidheid
ontstaan concentratieproblemen en is eigenlijk elke drempel een obstakel
(verhoogde kans op vallen); daarom drempels zo laag mogelijk en bij
voorkeur géén drempels (ook in verband met gebruik trippelstoel);
4) verdeelde voorkeur hellingbaan t.O.V. trap; acceptabele h~lIingsgraad sterk
individueel bepaald;
5) leuningen aan weerszijden hellingbaan vereist voor tussentijds rusten en
steunen op/leunen tegen leuningen;
Buitendeur:
34) drempel vaak te hoog en alleen te nemen als men zich goed kan vasthou-
den aan het kozijn en/of beugels;
Trappen:
16) trapbreedte zodanig dat traplift aangebracht kan worden; bij enkele keren
traplopen per dag wordt vermoeidheid te groot en onstaat door concentra-
tieverlies vergroot valrisico, daarom bij voorkeur slaapkamer en badkamer
beneden;
18) optrede trap niet te hoog, exacte maat niet aan te geven;
20) geen uitgesproken voorkeur voor open of gesloten trap;
22) leuningen aan weerszijden vereist;
24) leuningen horizontaal doortrekken voorbij laatste trede gewenst, voor
sommigen vereist om de laatste trede te kunnen nemen;
Liften:
25) aanwezigheid lift vereist;
g) leuningen in lift gewenst;
h) zitje in lift gewenst, niet vereist, mits uitrustmogelijkheid vóór of in de
buurt van de lift aanwezig is;
Deuren:
*) zware deurdrangers vermijden;
96
Keuken:
*) mogelijkheid tot zittend werken door sommigen gewenst, volgens anderen
weinig aantrekkelijk omdat men bij keukenwerkzaamheden veel van plaats
verandert;
Toilet/natte cel:
*) mogelijkheid tot aanbrengen beugels en douchezitje; bij zittend douchen
thermostaatkranen gewenst (men kan niet naast de douche staan om te
voelen of de watertemperatuur goed is); stroeve vloer vereist (anti-slipte-
gels, coating op bestaande tegels); in geval van gebruik badlift verdiept
bad toepassen (bij gebruik badlift minder diep onder water);
Buitenruimte:
*) mogelijkheid tot aanbrengen beugels bij overgang binnen/buiten; soepel
lopende schuifpui;
Algemeen:
*) bedieningspunten op comfortabele hoogte (niet te hoog reiken, niet te laag
bukken);
97
----I
~
I
Maatregelen voor mensen met evenwichtsstoornissen zijn naar voren gebracht

in het gesprek met de Parkinson Patiëntenvereniging. Incidenteel is ook door de
eVA-gehandicapten en de Vereniging Gehandicaptenorganisaties Rotterdam op
dit thema ingegaan, door mensen die moeilijk ter been zijn en doven en slecht-
horenden (ca 10% van hen heeft evenwichtsstoornissen).

1) brede uitstapplaats auto vereist (moeizaam uitstappen);
2) tegelpad minimaal 90 cm breed, 1.20 m gewenst in verband met instabiel
lopen en/of begeleiding; stroef en vlak;
3) niveauverschillen < 20 mm zijn overbrugbaar, maar bij voorkeur géén
drempels vanwege schuifelend lopen;
4) hellingbaan gewenst, niet noodzakelijk;
5) leuningen langs beide zijden van de hellingbaan;
7) vereiste ruimte naast deur aan slotzijde varieert van géén extra ruimte tot
ca 35 cm i.v.m. instabiel lopen en bij eVA-gehandicapten ook vanwege de
'neglect' of 'spatial inattention' (het niet waarnemen aan de kant van het
lichaam tegenover het deel van de hersenen waar het herseninfarct heeft
plaats gevonden);
Entree woongebouw:
10) deurknop tussen 0.9 en 1.2 m gewenst i.v.m. beperkte reikhoogte (arm
optillen vaak moeizaam);
12) sleutelgat boven handgreep (seniorenslot) noodzakelijk: beter bereikbaar,
gemakkelijker draaien, beter zichtbaar;
13) drempels: max 20 mm haabaar, maar aan de hoge kant; afgeronde vorm of
wiggen voor en achter de drempel gewenst;
14) brievenbussen tussen 0.7 en 1.3 m gewenst;
15) belplateau tussen 0.9 en 1.2 m gewenst;
Trappen woongebouw:
16) vrije breedte zodanig dat trapplateaulift mogelijk is;
*) standaard open aantrede geen probleem, afwijkende optrede vergroot
valrisico;
20) gesloten trap vereist i.v.m. instabiliteit;
22) leuningen aan weerszijden gewenst, één zijde noodzakelijk;
Liften:
25) aanwezigheid lift gewenst, niet vereist;
d) liftknoppen en telefoon tussen 90 en 1 20 cm; twee panelen gewenst, laag
paneel voor velen slecht afleesbaar;
I
98
\
g) leuningen gewenst;
h) opklapbaar zitje vereist, (opklapbare) leuningen gewenst;
Binnendeuren:
45) géén drempels;
Toilet en natte cel:

*) stevige wanden voor eventuele bevestiging van beugels; leidingen zodanig
dat plaatsing verhoogde toiletpot eenvoudig mogelijk is; geen leidingen die
(toekomstige) beugels in de weg zitten; gemakkelijke bereikbaarheid/be-
dienbaarheid doortreksysteem, licht, toiletrolhouder;
99
------------- - - ---
7. Benauwdheid/allergieën
Chronische benauwdheid en allergieën komen voor bij mensen met CARA,

Chronische Aspecifieke Respiratoire Aandoeningen. Hieronder vallen astma (aan-
valsgewijs optredende vernauwing van de luchtwegen), astmatische bronchitis
(ontsteking van de luchtwegen) en longemfyseem (de longblaasjes bezitten geen
elasticiteit meer). Er zijn grote individuele verschillen in ernst en aard van de
aandoening. Bij inspanningsastma leidt vermoeidheid tot tijdelijke prikkeling van
de luchtwegen, waardoor men het benauwd krijgt. In geval van longemfyseem
heeft men continu last van prikkeling van de luchtwegen (laag zuurstofgehalte) .
De schade is hier onomkeerbaar.
Voorts is er onderscheid in allergische personen en hyperaktieven. Allergische

mensen zijn overgevoelig voor prikkels met een biologische oorsprong (huisstof-
mijt, dieren, stuifmeel van grassen, bomen en planten, en s~himmelsporen.
Hyperaktieve reakties hebben een fysische oorsprong. Voorbeelden van niet-
allergische prikkels zijn luchtverontreiniging, rook, etensluchtjes, chloordamp,
formaldehyde, koolstof, mist, temperatuurwisselingen van koud naar warm.
Gewenste en vereiste aanpasbaarheidsmaatregelen zijn besproken met verte-

genwoordigers van de Astma Patiëntenvereniging.

1) brede parkeerplaats vereist: deur moet helemaal open kunnen, CARA-
patiënten stappen moeizamer uit; gunstige lokatie vereist i.v.m. snelle
vermoeidheid;
2) geen extra breed tegelpad naar voordeur nodig, hulpmiddelengebruik bij
astmapatiënten beperkt;
3) drempels doorgaans wel te nemen, maar vermoeiend, dus zo laag mogelijk
en bij voorkeur géén drempels;
4) geen uitgesproken voorkeur voor hellingbaan t.O.V. trap; acceptabele
hellingsgraad sterk individueel bepaald;
5) leuningen aan weerszijden hellingbaan vereist (door vermoeidheid vaak
tussentijds rusten en steunen op/leunen tegen leuningen);
6) geen extra opstelruimte bij deuren nodig;
Trappen:
18) tussenstap ter reductie van de optrede als tijdelijke oplossing uitstekend,
voor mensen met longemfyseem bij voorkeur traplift aanbrengen;
19) voldoende trapbreedte voor aanbrengen traplift;
20) geen uitgesproken voorkeur voor open of gesloten trap;
22) leuningen aan weerszijden vereist;
24) leuningen horizontaal doortrekken voorbij eerste en laatste trede gewenst;
I
100
\
~ ----~--
Liften:
25) aanwezigheid lift gewenst;
g) leuningen gewenst;
h) opklapbaar zitje gewenst, niet te laag, veersysteem niet te zwaar; zitje in
de hal vóór de lift is belangrijker;
Deuren:
*) zware deurdrangers vermijden; bedieningspunten (deurknop, slot) op
comfortabele hoogte (in ieder geval binnen zone knie tot schouder);
14) opvangbakje achter brievenbus gewenst om bukken voor post oprapen te
voorkomen;
Buitenraamkozijnen :
*) intensieve ventilatie nodig, dus ramen moeten goed open kunnen; roosters
t.o.v. bovenlichten minder stof doorlatend, minder sociaal_onveilig; ramen
niet te smal om dekens te kunnen luchten (ca 75 cm is goed; veel breder
kan niet vanwege gevaar voor doorzakken);
N.B. nadeel open ramen: binnendringen van vuile lucht, echter psycholo-
gisch effect: open raam = frisse lucht, dicht raam = benauwd.
Gang/hal:
*) vermijd optrekkend vocht in b.v. meterkast;
Woonkamer:
*) voldoende ventilatie en zorgvuldige materiaalkeuze;
Keuken:
*) goede ventilatie; in verband met mogelijkheid tot zittend werken in hoogte
verstelbaar aanrecht gewenst (goede werkhouding i.v.m. ademhaling
belangrijk); niet te hoge kasten (beperkte reikmogelijkheid );
Slaapkamers:
*) zorgvuldige materiaalkeuze, ook voor beddengoed; mogelijkheid tot veilig
aansluiten van een zuurstofapparaat;
Toilet/natte cel:
*) mogelijkheid tot aanbrengen verhoogde toiletpot (in elkaar zitten voor
astmapatiënten problematisch), beugels, douchezitje (staand douchen vaak
te vermoeiend, sommigen moeten daarna enkele uren rusten); toilet niet te
klein (ook psychologisch effect: klein = benauwd); goede ventilatie;
101
Terras/balkon/loggia:
*) vermijden van sterk geurende bloemen (geen asters of chrysanten, anjers
zijn prima); rekening houden met positie van bomen ten opzichte van het
huis (b.v. hoge berk -> pluisjes dwarrelen slaapkamer binnen);
Bergingen:
*) gladde wand- vloer- en plafondafwerking gewenst; goede ventilatie ge-
wenst, maar vanwege beperkte verblijfsduur minder relevant dan in
woonvertrekken; ruimte voor opslag van zuurstofcylinders (aanvraag
hinderwetvergunning vereist);
Installaties:
*) zoveel mogelijk wegwerken - > minder stof; te lage stopkontakten vermij-
den i.v.m. problemen met bukken; goed bereikbare radiatorknoppen;
Algemeen:
*) zorgvuldige materiaalkeuze voor wanden, vloeren en plafonds, glad en
stofvrij, b.v. laagpolig synthetisch tapijt, plavuizen, parket, vinyl of lino-
leum; gelakt kurk kan ook, maar naden geven soms problemen; kunststof
kozijnen zijn prima;
vermijd houtwolcementplaat (stofnesten), metselwerk (baksteen, gasbeton)
in het zicht, en materiaal waarin formaldehyde is toegepast (bepaalde
spaanplaatsoorten, contactlijm, isolatieschuim);
*) voor de losse individuele inrichting: bij voorkeur kunststof lamellen of
gladde gordijnen van katoen of kunstvezel, meubels van (met een vochtige
doek) afneembaar materiaal, bekleding van stoelen en banken van gladde
synthetische stof en voorzien van synthetische vulling; vermijd jute
behang, velours gordijnen, wollen dekens;
*) goede ventilatie;
te veel vocht leidt tot hyperaktieve reakties en benauwdheid (in vocht
gedijt de huisstofmijt extra goed), te weinig vocht tot uitdroging van de
slijmvliezen; optimale luchtvochtigheid is vaak lastig en vereist (continu) \I
ventileren en gelijkmatig verwarmen; )
bepaalde geuren (eten, verf) en rook (cigaretten, barbeque) kunnen gepaard
gaan met grote benauwdheid door prikkeling van mestcellen in de luchtpijp; Il
voorkom dat etensgeuren etc . worden overgedragen via ventilatiekanaal of
*)
CV-leiding;
beheer:
l
dagelijks stofzuigen en met vocht stof afnemen is belangrijk om (uitwerp-
selen van) huisstofmijt te weren; houd vloer onder het bed vrij i.v.m.
l
schoonmaken. r
102
8. Kleine mensen
In een schriftelijke reaktie heeft de Belangenvereniging van kleine mensen

(BVKM) laten weten zich geheel te kunnen vinden in de huidige checklist. In een
aanvullend interview met één van haar leden zijn verschillende opmerkingen
gemaakt die primair te maken hebben met verduidelijking van de omschrijving
van maatregelen:
4d) toevoegen dat bij een hellingbaan ter overbrugging van 1 m niveauverschil
een tussenbordes gewenst is;
*) duidelijk maken dat maatregel 71-74 een bezoekbaar toilet betreffen;
82) aangeven dat het om binnenwerks gemeten maten gaat;
84) aangeven dat breed 'breedte in de dag' betekent;
*) heldere en korte bouwtechnische toelichting met tekeningen/schetsen
toevoegen;
Ten aanzien van de maatregelen zelf zijn de volgende opmerkingen gemaakt:
2) breedte tegelpad: toevoegen vlak en stroef; idem bij traptreden;

4) combinatie hellingbaan én trap gewenst;
10) deurknop bij voorkeur op 90 cm en niet hoger dan 1.2 m;
25) aanwezigheid lift gewenst; opklapbaar zitje in lift gewenst;
38) handgreep/deurknop voordeur op 90 cm vereist;
66) flexibele leidingen LV.m. in hoogte nastelbaar aanrecht gewenst;
*) bediening installaties op 0.95 m gewenst;
90) bij voorkeur geen verticaal schuivende ramen;
103
--------1
I
r
I
I
9. Lange mensen
Op basis van de door de Klub Lange Mensen (KLM) uitgegeven brochure

'Woonwensen van lange mensen' kunnen ten aanzien van de huidge checklist
de volgende opmerkingen worden gemaakt.
Trappen:
17) aantrede minimaal 21.5 cm, bij voorkeur> 23.5 cm;
*) vrije hoogte minimaal 2.30 m;
Liften:
25) afmeting liftkooi minimaal 1.05 x 2.30 (i.v.m. brancard;
Deuren:
33) vrije hoogte 2.30 m; alternatief: standaard boven deuren een bovenlicht of
raam tot aan het plafond;
Keuken:
*) hoogte aanrechtblad minimaal 90 cm; ruimte rond aanrecht minimaal 1.50
m;
keukenraam niet boven maar naast het aanrecht; bij een raam boven het
keukenblok onderzijde raam niet lager dan 1.20 m boven vloer;
Slaapkamers:
*) mogelijkheid tot plaatsing van een bed van 2.30 m;
\.
Toilet/natte cel:
*) vloeroppervlakte toilet minimaal 1.00 x 1.60 m; !
vloeroppervlakte badruimte minimaal 1.00 x 2.30 m; \
douchekop op minimaal 2.40 m boven de vloer; I
I
staande spiegel (om bukken te voorkomen);
ruimere maten dan in Bouwbesluit; I
·1
Bergruimte:
*) vloeroppervlakte minimaal 1.70 x 2.30 m;
I
Alle ruimten:
*) verlichtingspunten niet in het midden van een ruimte;
vrije hoogte (tussen vloer en plafond) 2.60 m;
over de openbare weg uitstekende ramen minimaal op 2.30 m;
verblijfsruimten minimaal 180 x 300 en tenminste één ruimte minimaal 300
x 350;
104
10. Bedlegerigen
Deze categorie is in de toetsing onderbelicht gebleven. In het gesprek met de

Parkinson patiëntenvereniging is naar voren gebracht, dat bedlegerige mensen óf
in bed liggen óf in een rolstoel zitten. Dit laatste zou betekenen dat voor hen de-
zelfde eisen gelden als voor mensen in een rolstoel. Voorts is aandacht nodig
voor de situatie rondom het bed. Hier dient plaatsingsruimte beschikbaar te zijn
voor een hoog/laag-bed, voldoende gebruiksruimte voor een tillift, en voldoende
elektrische kracht bij het hoofdeind voor aansluiting van een decubitusmatras,
intercom, radio en TV, en verlichting.
Aa de eerdere Enquête Aanpasbaar Verbouwen (Boekhorst e.a., 1992) kunnen

eveneens enkele aandachtspunten worden ontleend:
uitzicht en daglichttoetreding (lage borstwering);
elektrisch bedienbare deuren;
geen drempels;
stevige binnenwanden;
intercom-installatie;
brand- en rookdetectie systeem;
maatregelen ter beveiliging van zichzelf (alarmering) of de woning (wand-
en hoekbescherming).
105
Bijlage 5: Gegevens over de thuissituatie
Van de 27 deelnemers aan de groepsgesprekken, die de vragen naar de thuissi-

tuatie hebben beantwoord, woont de helft in een eengezinswoning. De andere
helft bewoont een gelijkvloerse woning, waaronder twee MIVA-woningen.
De meest voorkomende individuele aanpassingen betreffen het verlagen van de

voordeurdrempel (13x), verwijderen van drempels in de woning (15x), verhoog-
de toiletpot (16x), beugels in toilet en/of badkamer (17x), douchezitje (11 x) en
traplift (7x). Andere geregeld voorkomende aanpassingen zijn verbreding van de
voordeur, extra stopkontakten, vervangen van het keukenblok door een onder-
rijdbaar aanrecht, éénhendelmengkranen, optische signalering van huisbel en
telefoon, en een enkel elektrisch verstelbaar hoog/laag-bed.
Klachten zijn er met name ten aanzien van het niet kunnen opnenen van ramen
(bediening te hoog), te hoge ramen (geen uitzicht), te kleine toiletten, het
ontbreken van een tweede toilet, en ongeschiktheid van bergingen voor het
stallen van een (elektrische) rolstoel. Ook komt het geregeld voor dat er wél
drempels aanwezig zijn, of dringend gewenste beugels of een noodzakelijke
traplift ontbreken. Dit heeft soms tot gevolg dat de ene partner in de woonka-
mer slaapt en de ander boven, of dat men van de douche naar de toiletpot
kruipt om zich hieraan op te trekken ....
Het hoogteverschil bij de voordeur varieert van géén drempel tot meer dan 15
I
cm. Binnen de woning komen hoge drempels weinig voor. Incidenteel zijn I
drempels van 6 tot 8 cm gemeld, meestal tussen gang en badkamer of tussen
woonkamer en balkon/terras. Drempels geven veel problemen. Als aanvaardbare 1
drempelhoogte wordt door ambulant gehandicapten een maat genoemd van 0-3
cm voor gebruikers van een rollator, 0-2 cm voor reumapatiënten, en 3-5 cm
\
voor loopgehandicapten zonder hulpmiddelen of gebruikers van één of twee
!
tL
stokken (oplopend tot 10 cm als men zich kan optrekken aan beugels of het ko-
zijn). De door rolstoelgebruikers genoemde drempelhoogte die nog haalbaar is )
varieert van 0-2 cm.
De door de respondenten in hun woning opgemeten deurbreedtes variëren van I

minder dan 70 cm tot ruim 1 m. Over het algemeen wordt een minimum
deurbreedte van 83-85 cm bepleit, met een voorkeur voor 90 cm. Niet helemaal
duidelijk is, of men hiermee de deurmaat of de vrije doorgangsbreedte bedoelt.
Een enkele maal is verzocht aandacht te besteden aan het beeld dat aanpasbaar-
heidsvoorzieningen oproepen. Gepleit wordt voor onopvallende en aantrekkelijk
vormgegeven aanpassingen om stigmatisering van de handicap te voorkomen.
106
COLOFON
Initiatief
Organisatie data verzameling

M.N. Niclaes, D.J.M. van der Voordt
Groepsgesprekken en opzet nieuwe checklist

J.G. Drenth, M.N. Niclaes, E.A.H. Nolte, D.J.M. van der Voordt
Dataverwerking en rapportage
Dr ir D.J.M. van der Voordt is docent/onderzoeker bij de Vakgroep Architectuur

van de Faculteit Bouwkunde, Technische Universiteit Delft.
Drs M.N. Niclaes is socioloog, werkzaam bij Architectenbureau Lüthi en Niclaes
te Rotterdam en free-lance sociaal-wetenschappelijk onderzoeker.
Ing J.G. Drenth (architect) en drs E.A.H. Nolte (politicoloog) zijn beiden werk-
zaam bij de Nationale Woningraad, respectievelijk in Almere en Baarn.
107
- -- - - - - - - - --
- -- -- ------ ~
I
l
I

Toetsing Checklist Aanpasbaar Verbouwen: Reakties Van Doelgroepen

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Toetsing Checklist Aanpasbaar Verbouwen: Reakties Van Doelgroepen

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Toetsing checklist aanpasbaar verbouwen

Reakties van doelgroepen

D.J.M. van der Voordt

Architectenburo Lüthi en Niclaes

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG

Toetsing checklist aanpasbaar verbouwen: reakties

1 .1 Aanleiding tot het onderzoek 1

2. COMMENTAAR OP DE HUIDIGE CHECKLIST

2.1 Opbouw van de checklist 7

3. CONSEQUENTIES VOOR EEN NIEUWE CHECKLIST

3.1 Structuur van de checklist 19

4. NAAR EEN WETENSCHAPPELIJK BASISDOCUMENT

4.1 Overwegingen en afwegingen 25

5. SAMENVATTING, CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

1. Huidige Checklist Aanpasbaar Verbouwen 55

Op 27 oktober 1989 startte de Nationale Woningraad (NWR) met verschillende

Inmiddels is aangetoond dat aanpasbaar bouwen voor veel woningtypen zonder

Om de Checklist Aanpasbaar Verbouwen te toetsen aan het oordeel van mensen

In dit rapport worden de bevindingen uit deze commentaarronde besproken. De

Delft, december 1994

1.1 Aanleiding tot het onderzoek

Onderzoek als basis voor richtlijnen

De Checklist Aanpasbaar Verbouwen (NWR-versie 1993) wijkt op een aantal

Samengevat is het onderhavige onderzoek erop gericht, nieuwe kennis op te

1.2 Dataverzameling en respons

Hiertoe zijn per categorie gehandicapten groepsgesprekken georganiseerd (in

Naast deze groepsgesprekken hebben zeven gehandicaptenorganisaties schrifte-

De aan de respondenten voorgelegde matrix (NWR-versie 1993) is in zijn geheel

1.3 Dataverwerking en rapportage

Op grond van voorgaande overwegingen is besloten de data op verschillende

Hoofdstuk 3 bespreekt de consequenties van de onderzoeksuitkomsten voor het

Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 een nieuwe matrix gepresenteerd plus een

De rapportage sluit af met een korte terugblik op de gehanteerde onderzoeks-

2.1 Opbo uw van de check list

a. Matri x-stru ctuur

b. Duide lijkhe id en volled igheid van de maatr egele n

Er zijn versc hillen de aanvu llende maatr egele n genoe md.

c. Indeling in categorieën gehandicapten

d. Onderscheid in gewenst en vereist

e. Toepassing als instrument voor de bouwpraktijk

2.2 Maatregelen per categorie gehandicapten

1a Loopgehandicapten, geen hulpmiddelen

1b Loopgehandicapten gebruikmakend van één of twee stokken.

1c Loopgehandicapten gebruikmakend van een rol/ator

bediening radiatoren 50 cm uit de hoek;

Omdat doven en slechthorenden ook last hebben van evenwichtsstoornissen,

Concreet gaat het om:

2.3 Gemeenschappelijke en conflicterende maatregelen

Vrijwel al deze maatregelen verhogen de gebruikswaarde voor iederéén en

Maatregelen die voor bepaalde subcategorieën gewenst of vereist zijn en voor

Bij sommige maatregelen zal de prioriteitsstelling tussen mensen mét en mensen

2.4 Algemene ontwerpaandachtspunten

De keuzes van opdrachtgever en architect in programma en ontwerp hebben

Maatvoering van ruimten en verbindingen

Uitrusting van de woning

Doelgroepen van aanpasbaar verbouwen en hoofd aandachtspunten

3.1 Structuur van de checklist

Beide lijsten dienen toegespitst te zijn op collectieve aanpasbaarheidsmaatrege-

Denkbaar is om een derde lijst te ontwikkelen met individuele aanpassings-

Voorts wordt voorgesteld twee nieuwe categorieën te onderscheiden, te weten

Voorstel nieuwe indeling in categorieën gehandicapten

d. Lengte varia tie

3.4 Onderscheid in gewenst en vereist