K U R S

Niezbdnik dla amatorw i profesjonalistw

W gonikowym ywiole, cz 17
Obudowy z membran biern, cz 1
Obudowa z membran biern jest spotykana do rzadko, ale warto
zna jej zasad dziaania, bowiem w niektrych sytuacjach okazuje
si ona po prostu najlepszym rozwizaniem. Dlatego membrana
bierna ma swoje stae miejsce w technice gonikowej. Przedstawimy
j z jednej strony bardziej skrtowo, ni wczeniej bas-refleks, z
drugiej strony na tyle kompletnie, aby hobbistom uatwi wasne
eksperymenty.
Pierwsze opisy dziaania membrany biernej pojawiy si jeszcze w
latach 30-tych ubiegego wieku, ale
wysyp licznych konstrukcji tego typu
nastpi w latach 70-tych, gwnie za
spraw teoretycznych prac Thielea-Smalla, porzdkujcych metod obliczania parametrw obudw typu...
bas-refleks. Obudowa z membran
biern jest bowiem tylko pozornie
czym zupenie innym od obudowy
z otworem. Intuicyjnie wydaje si, e
przez otwr promieniowana jest fala
pochodzca bezporednio od tylnej
strony membrany gonika, a membrana bierna dziaa bardziej niezalenie, chocia pobudzana przez cinienie w obudowie bo przecie przez
nic innego. Faktem jest, e membrana
bierna staje na przeszkodzie wypromieniowywaniu pasoytniczych rezonansw obudowy (co jest jedn z jej
zalet, tak jak i to, e nie tworz si
w niej wasne rezonanse tunelowe),
jednak podstawowa zasada dziaania jest taka sama promieniowanie
tylnej strony membrany gonika pobudza do drga ukad rezonansowy,
utworzony przez podatno powietrza w obudowie i mas powietrza
w otworze albo mas membrany
biernej. Subtelna rnica polega na
tym, e membrana bierna, tak jak
gonik, a inaczej ni masa powietrza
w otworze, zawieszona jest nie tylko
na poduszce powietrza w obudowie,
ale rwnie na wasnych zawieszeniach (resorach), wprowadzajcych do
ukadu rezonansowego dodatkow podatno. W tej sytuacji czstotliwo
rezonansowa ukadu rezonansowego
obudowy z membran biern (analogiczna do czstotliwoci rezonansowej ukadu bas-refleks) pojawia si

Elektronika Praktyczna 3/2005

nich do obliczonego sposobu dostrojenia. Przypomnijmy, e procedura

projektowania obudowy bas-refleks
w pierwszym etapie pozwala ustali
nam optymaln objto i czstotliwo rezonansow, a w drugim prowadzi do wyznaczenia tunelu o odpowiedniej dugoci, przy powierzchni
otworu adekwatnej do, mwic ju z
grubsza, wielkoci gonika. I jak wykazalimy w trakcie naszych wicze
z bas-refleksem, czsto okazuje si,
e potrzebny do prawidowego dostrojenia tunel jest tak dugi, e nie
ma moliwoci zainstalowania go w
prosty sposb w obudowie. Rozwizaniem moe by zaginanie tunelu, ale
przypomnijmy, e im tunel duszy
(w stosunku do swojej rednicy), tym
wiksze nasilenie rezonansw tunelowych. Mona zmniejsza powierzchni otworu, co pozwala zmniejsza
dugo tunelu przy zachowaniu ustalonej czstotliwoci rezonansowej, ale
to oczywicie rozwizanie niedoskonae, zbyt maa powierzchnia otworu
wywouje zbyt due prdkoci prze-

po ustaleniu podatnoci wynikowej

(pamitajmy, e podatnoci dodaj
si jak pojemnoci). Znajc podstawowe parametry membrany biernej jej wasn czstotliwo rezonansow
(membrany swobodnie zawieszonej)
i objto ekwiwalentn obliczenia
nie s trudne, posugujemy si tym
samym wzorem, ktry wyznacza czstotliwo rezonansow gonika po
wbudowaniu do obudowy o okrelonej
objtoci. Istnienie wasnej czstotliwoci rezonansowej membrany biernej
(swobodnie zawieszonej) ma jednak i
inne skutki, ale o tym pniej, a teraz najwysza pora odpowiedzie na
pytanie: dlaczego w ogle stosowa
obudow z membran
biern, skoro jest ona
w dziaaniu zasadniczo
podobna do obudowy
z otworem? Przecie
membrana bierna to
koszt znacznie wikszy
ni tunel otworu.
Jak ju wspomnielimy, membrana bierna
nie jest naraona w takim stopniu jak otwr
na transmitowanie pasoytniczych rezonansw obudowy (fal stojcych), a take swoich
wasnych rezonansw
tunelowych - poniewa
w ogle nie ma tunelu. Ale wydaje si, e
podstawowym uzasad- Fot. 83. Mission Elegante e83 (najwysze na zdjnieniem dla stosowania ciu) jeden z najnowszych i najlepszych zespow
membrany biernej jest gonikowych firmy Mission. Spord piciu gonit r u d n o , c z y w r c z kw 16 cm, widocznych na przedniej ciance,
niemono wykonania naprawd gonikami s tylko dwa bezporednio
o t w o r u z t u n e l e m o powyej i poniej gonika wysokotonowego. Pozoparametrach odpowied- stae trzy to membrany bierne.

71

K U R S
pywu powietrza i nieliniow prac
ukadu rezonansowego. Mona i na
kompromis w ustaleniu samej czstotliwoci rezonansowej bas-refleksu
zgodzi si na nieco wysz, ni
optymalna, co pozwoli zastosowa
krtszy tunel... mona wreszcie sposoby te poczy, ustpujc troch
tu i tam. Ale s sytuacje, w ktrych
takie ustpstwa nie wystarcz. Kiedy
z oblicze wynika, e potrzebny jest
tunel o dugoci metra, to nawet nie
ma co prbowa... Chocia, niektrzy
prbuj. Wykonanie tunelu tak dugiego jest moliwe widziaem nawet
dusze, w postaci wydronego w cokole limaka, albo w postaci cianki wzdu caej wysokoci kolumny.
Jest to jednak niebezpieczne dla gonikw pracujcych powyej 100 Hz,
a wic w zasadzie dla wszystkich,
poza subniskotonowymi, poniewa w
tak dugim tunelu powstaj silne pfalowe rezonanse organowe (np. dla
tunelu o dugoci 1 metra wystpi on
przy ok. 170 Hz, a dla tuneli jeszcze
duszych proporcjonalnie niej).
Membrana bierna radykalnie rozwizuje problemy tunelu. Przypomnijmy,
e tunel suy uzyskaniu w nim odpowiednio duej masy drgajcej (powietrza); membrana bierna moe mie
w zasadzie dowolnie du mas w
stosunku do naszych potrzeb.
Otwr powinien mie jak najwiksz powierzchni, aby nie wywoywa
zbyt duych prdkoci przepywu powietrza, jednak ostatecznie powierzchnia rzdu jednej czwartej powierzch-

ni samego gonika jest zupenie

wystarczajca. Inaczej w przypadku
membrany biernej. Zwrmy uwag,
e nawet przy tak duej powierzchni otworu, prdko przepywu powietrza jest w nim ok. cztery razy
wiksza, ni prdko ruchu membrany, a wic i amplituda powietrza
w otworze jest cztery razy wiksza.
Membrana bierna, mechanicznie skonstruowana podobnie jak gonik, gdzie
maksymaln amplitud ogranicza zawieszenie, nie ma takich moliwoci.
Dlatego membrana bierna nie moe
by mniejsza od gonika, wrcz lepiej, aby bya wiksza, poniewa w
zakresie, w ktrym pracuje, zapotrzebowanie na du amplitud jest
najwiksze. I chocia zwikszanie powierzchni zmniejsza podatno, co z
kolei zmusza do zwikszania masy, to
nadal nie jest to problemem w przypadku membrany biernej.
Kiedy ju wiemy, jak i po co pracuje membrana bierna, ustalamy, jakie jest jej optymalne dostrojenie dla
okrelonego gonika. Na pocztku
sposb postpowania jest analogiczny
jak w przypadku bas-refleksu przecie membrana bierna pojawia si
jako rozwizanie problemu utworzenia odpowiednio dugiego tunelu dla
ju obliczonej obudowy, o ustalonej
objtoci i czstotliwoci rezonansowej. W uproszczonej metodzie mona przyj, e tych parametrw nie
musimy ju zmienia, tylko obliczy,
jaka membrana w okrelonej objtoci
dostroi si do wymaganej czstotliwo-

Tab. 3. Parametry strojenia obudowy z membran biern

Qts
0,2000
0,2100
0,2200
0,2300
0,2400
0,2500
0,2600
0,2700
0,2800
0,2900
0,3000
0,3100
0,3200
0,3300
0,3400
0,3500
0,3600
0,3700
0,3800
0,3900
0,4000

72

H
2,10
2,02
1,94
1,88
1,82
1,77
1,73
1,68
1,64
1,59
1,56
1,51
1,48
1,45
1,42
1,39
1,35
1,33
1,30
1,26
1,23

a=d
8,21
7,26
6,38
5,76
5,20
4,76
4,33
4,01
3,65
3,34
3,08
2,78
2,58
2,38
2,20
2,06
1,91
1,80
1,66
1,53
1,41

f3/fs
2,65
2,51
2,36
2,26
2,16
2,06
1,98
1,90
1,82
1,74
1,67
1,59
1,53
1,49
1,44
1,38
1,33
1,30
1,27
1,23
1,19

Vpr/Vd
1,81
1,84
1,88
1,92
1,98
2,02
2,07
2,10
2,15
2,20
2,24
2,35
2,44
2,53
2,61
2,67
2,76
2,84
2,94
3,09
3,11

ci rezonansowej wedug analogicznego wzoru, jak gonik w obudowie

zamknitej.
Czstotliwo rezonansowa membrany biernej w obudowie f cp [Hz]
wyraona jest wzorem:

fcp=fp
+1
gdzie:
f p czstotliwo rezonansowa
membrany biernej niezabudowanej
[Hz],
Vap objto ekwiwalentna membrany biernej [m3],
Vab - objto obudowy niewytumionej [m3].
Oczywicie, naszym zadaniem jest
ustali f cp=f b, czyli przy obliczonej
wczeniej optymalnej czstotliwoci
rezonansowej ukadu bas-refleks. Przy
czstotliwoci f cp (f b) membrana bdzie silnie promieniowa, a gonik
milcze analogicznie, jak w obudowie z otworem.
Dostrojenie membrany biernej
zgodnie ze wskazaniami modeli dotyczcych obudowy z otworem jest
metod dajc dobre wyniki, ale nieco uproszczon. Z powodw przedstawionych w nastpnym akapicie,
charakterystyki uzyskiwane z pomoc
membrany biernej jednak nieco rni si od charakterystyk obudowy z
otworem nawet przy takich samych
parametrach gonika, wielkoci obudowy i czstotliwoci rezonansowej
ukadu. Dlatego teoretycznie optymalny sposb strojenia jest nieco inny,
wymaga przeliczenia wszystkich parametrw ukadu wedug wspczynnikw przedstawionych w poniszej
tabelce. Model ten zakada, e membrana bierna bdzie miaa tak sam
warto Vap, jak warto Vas gonika, a wic najprawdopodobniej bdzie miaa tak sam powierzchni i
podatno zawiesze, a wic bdzie
zbudowana z elementw macierzystego gonika. Jej czstotliwo rezonansow bdzie mona regulowa poprzez zmian masy drgajcej, a wic
poprzez dodawanie do membrany obcie. Dlatego te ten model strojenia zakada, e wspczynniki a i d
s sobie rwne.
a=Vas/Vab
d=Vap/Vab
Wic:
Vab=Vas/a=Vap/d
H=fb/fs
wic fb=Hfs
gdzie:
f s czstotliwo rezonansowa

Elektronika Praktyczna 3/2005

K U R S
a)

b)

Rys. 84. Przykadowe charakterystyki dla ukadu z otworem i z membran

biern a) przy wartoci d = 3, b) przy wartoci d = 1

gonika niezabudowanego,
Vas objto ekwiwalentna gonika [m3].
W porwnaniu do wspczynnikw
modelu QB3 dla obudowy z otworem, wspczynniki w przedstawionej tabeli wskazuj na zastosowanie
nieco mniejszej objtoci obudowy, i
dostrojenie jej do nieco wyszej czstotliwoci rezonansowej. Dla niskich
wartoci Q ts rnice s minimalne,
zwikszaj si do kilkunastu procent
przy wikszych Qts. Jest w tej tabeli
jeszcze stosunek Vpr/Vd, czyli stosunek
wychylenia objtociowego membrany
biernej do wychylenia objtociowego
samego gonika. Podtrzymujc zaoenie, e membrana bierna i gonik
maj tak sam powierzchni, widzimy, e membrana bierna powinna
mie zdolno do pracy ze znacznie
wikszymi amplitudami. Nie jest to
niemoliwe w przypadku gonika
uwzgldniamy raczej amplitud maksymaln elektryczn - liniow (w
jej granicach szczelina pozostaje cakowicie wypeniona uzwojeniami cewki, co zapewnia moliwie najblisz
liniowej prac ukadu), w przypadku
membrany biernej moemy uwzgldnia amplitud maksymaln mechaniczn, ktra jest czsto dwa razy
wiksza od liniowej. Kiedy jednak
stosunek Vpr/Vd staje si wikszy od
dwch, powinnimy powanie zastanowi si nad uyciem dwch membran biernych, albo jednej wikszej.
Ale wwczas d przestaje by rwna
a, poniewa zesp dwch membran
biernych bdzie mia razem inn objto ekwiwalentn.
Jednak stosowanie membrany
biernej wraz z gonikami o dobroci wyszej od 0,4 jest jeszcze mniej
polecane, ni stosowanie obudowy z
otworem. Dlaczego?
Rnic t wprowadza wanie
fakt, e membrana ma swoj wasn
czstotliwo rezonansow fp, o ktrej nie zapomina, mimo e po za-

Elektronika Praktyczna 3/2005

instalowaniu w obudowie pojawia si

wysza czstotliwo rezonansowa fcp.
Ot przy czstotliwoci rezonansowej f p (ktra ley zawsze poniej
fcp) faza pracy membrany biernej jest
dokadnie przeciwna fazie pracy gonika. Wywouje to na charakterystyce przetwarzania gbok zapado.
Efekt ten ma miejsce w tym zakresie,
w ktrym charakterystyka przetwarzania i tak ju opadaa (poniej f b ),
wic ostatecznie powoduje zwikszenie stromoci spadku. W stosunku do
charakterystyki uzyskiwanej z podobnie dostrojonej obudowy z otworem,
nastpuje lekkie przesunicie czstotliwoci granicznych (wyznaczanych
przez spadek 3- lub 6-decybelowy)
w gr pasma, ale nie to jest najwikszym problemem. Z wiksz stromoci spadku charakterystyki wi
si gorsze charakterystyki impulsowe.
Zwrmy wic uwag, e stromo
tego spadku jest w wielkiej mierze
okrelona przez wzajemne pooenie
czstotliwoci f cp i f p . A pooenie
tych czstotliwoci okrela przedstawiony ju wspczynnik d (analogiczny do wspczynnika a przy obliczaniu pooenia czstotliwoci f s i f c
dla gonika w obudowie zamknitej).
Im wiksza warto d, tym wiksza rnica midzy f cp a f p czyli
tym lepiej dla charakterystyk. A warto d jest wysoka dla strojenia systemu z gonikami o niskim wspczynniku Qts i szybko maleje wraz ze
wzrostem Qts.
Dysponujc membran biern o
okrelonych parametrach (a wic i
fp), i gonikiem, dla ktrego te ustalilimy optymalne dostrojenie (a wic
i f b =f cp ), nie mamy pola manewru
warto d staje si te jednoznacznie okrelona. Gdybymy mogli wybiera midzy rnymi membranami
biernymi, powinnimy wybiera tak,
ktra ma jak najnisz wasn czstotliwo rezonansow fp, ale dziki
wysokiej wartoci Vap (wzgldem Vab)

pozwoli na ustalenie znacznie wyszej, optymalnej wartoci fcp (=fb). W

praktyce membrany bierne czsto s
wytwarzane z tych samych elementw, co macierzysty gonik. Maj
wic takie same zawieszenia, a wic
podobn podatno. Gdyby i masa
membrany pozostaa taka sama, to
czstotliwo rezonansowa f p byaby
rwna czstotliwoci rezonansowej
gonika swobodnie zawieszonego f s,
a czstotliwo fcp ustalaaby si wyej. Owszem, strojenie bas-refleksu do
czstotliwoci wyszej od fs jest prawidowe dla wielu modeli (generalnie, dla gonikw o dobroci Qts niszej od 0,4), ale nie w takim stopniu tutaj fp zawdrowaoby a do
wartoci fc - czstotliwoci rezonansowej gonika w obudowie zamknitej.
To zdecydowanie za wysoko, dlatego
obnia si czstotliwo rezonansow
membrany biernej swobodnie zawieszonej poprzez zwikszanie jej masy,
za pomoc np. aluminiowych piercieni mocowanych od tyu, w miejscu nieistniejcej cewki.
Ale fakty te maj przede wszystkim oglne znaczenie przy podejmowaniu decyzji, czy stosowa obudow
z otworem, czy z membran biern.
Jeeli czstotliwoci fb i fp bd rozsunite na odlego co najmniej ptorej oktawy (czyli ich stosunek bdzie wikszy od 2,8), to moemy by
spokojni o charakterystyk impulsow; jeeli odstp ten bdzie wynosi
okoo jednej oktawy (stosunek 2), to
wynik bdzie akceptowalny. Rozsunicie jeszcze mniejsze od jednej oktawy
bdzie powanie obarczao odpowied
impulsow, niezalenie od parametrw samego gonika i podstawowych
parametrw strojenia - nie bdzie ju
analogii midzy charakterystykami
uzyskiwanymi z podobnie dostrojonej
obudowy z otworem; wasna czstotliwo rezonansowa membrany biernej
fp za bardzo zbliy si do przetwarzanego zakresu.
Na rys. 84 pokazano charakterystyki dla ukadu w obudowie z otworem i z membran biern wedug parametrw: d=a=3, h=1,42, Qts=0,29,
f s=28 Hz, fb(=f cp)=40 Hz, fp=20 Hz,
Vas=Vab=48 dm 3, V b=16 dm 3. d rwna trzy oznacza wic rozsunicie
czstotliwoci fp i fcp o jedn oktaw.
Na rys. 84b pokazano charakterystyki dla ukadu w obudowie z otworem i z membran biern wedug
parametrw: d=a=1, h=1, Q ts=0,41,
f s=26 Hz, fb(=f cp)=26 Hz, fp=18 Hz,
Vas=Vab=72 dm3, Vb=72 dm3. d rwna

73

K U R S
jeden oznacza wic rozsunicie czstotliwoci fp i fcp o p oktawy. W
tym drugim przypadku wida bardzo
due nachylenie charakterystyki systemu z membran biern, co nie wry
dobrze charakterystykom impulsowym,
chocia ze wzgldu na niskie czstotliwoci rezonansowe, charakterystyka
przetwarzania siga niej.
Ale mae wspczynniki d odnosz
si do relatywnie duych objtoci, a
w duych objtociach kopot z dostrojeniem ukadu bas-refleks za pomoc tunelu, a nie membrany biernej,
jest mniejszy. Natomiast wtedy, gdy
mamy z tym problem, bo objto
jest niewielka, wie si to duymi
wartociami d i odsuniciem fp od fb.
Okazuje si wic ostatecznie, e najczciej tam, gdzie membrana bierna
jest niezbdna dla prawidowego dostrojenia ukadu bas-refleks, problemy
jakie ewentualnie moe spowodowa
(w zwizku z charakterystykami impulsowymi) zostaj zminimalizowane,
natomiast tam, gdzie nie jest konieczna, tam jej zastosowanie moe rodzi
w tej dziedzinie problemy. Wniosek
prosty tam gdzie nie trzeba, membrany biernej nie stosowa, a tam

74

gdzie potrzeba, stosowa bez obaw.

Dodatkowe korzyci z jej stosowania
(zatrzymanie fal stojcych obudowy,
nieobcienie wasnymi rezonansami
tunelowymi, usunicie wszelkich szumw, turbulencji i nieliniowoci wynikajcych z pracy klasycznego otworu) lepiej traktowa jako premi, a
nie jako podstawowe argumenty za.
Tyle teoria. W praktyce jednak znane s (chocia nieliczne) konstrukcje
z membran biern, ktre nie stosuj
si do tak przedstawionych zalece,
czyli operuj nimi w bardzo duych
objtociach, przy odstpie f p od f b
znacznie mniejszym ni jedna oktawa.
W technice audio jest bowiem jeszcze
miejsce na subiektywne wraenia odsuchowe, a te niektrych prowadz
do wniosku, e konstrukcje z membran biern maj swj niepowtarzalny i ciekawy charakter brzmienia. I
chocia mona narzeka, e membrana bierna jest znacznie drosza od
tunelu, to przecie jest rednio dwa
razy tasza od prawdziwego gonika na zewntrz wyglda tak samo.
Niektrzy i to bior pod uwag...
Takie problemy, jak pooenie
membrany biernej, moliwo uy-

cia kilku mniejszych zamiast jednej

duej, wytumienia, rozwizujemy
analogicznie jak w przypadku obudowy z otworem. Membrana bierna
jest wiksza, wic znalezienie dla
niej miejsca jest trudniejsze, ale zarazem, ze wzgldu na nieobcienie
jej pracy rezonansami pasoytniczymi
i szumami turbulencyjnymi, mona
bezpiecznie umieszcza j na przedniej ciance. Promieniujca do tyu,
nie jest groniejsza, ni umieszczony
tam otwr. Jeeli wyglda tak samo,
jak gonik, to adnie si prezentuje w jego bezporednim ssiedztwie.
W konstrukcji subwoofera mona j
umieci na bocznej ciance, a na
drugiej bocznej sam gonik, pozostawiaj front wolny, a z tyu instalujc wzmacniacz. Konstrukcje z membran biern to temat wdziczny, ale
wymagajcy znajomoci jej tajemnic.
Wwczas przestaje by niebezpieczny,
za jaki uwaaj go niektrzy hobbici, zraeni niedoskonaymi realizacjami. Ci, ktrzy opanowali ten temat,
stosuj membrany bierne z wielkim
upodobaniem.
Andrzej Kisiel

Elektronika Praktyczna 3/2005