iQusiloaloa i Vanuavatu

28/12/10-6/01/11

ikau
Ni sa bula vinaka.
E dua na itavi ni tabana me dau tabaka ka maroroya na itukutuku
me baleti keda na itaukei. Ena yavu qori, a yaco mai kina i
valenivolavola e dua na ivola ni veisureti me baleta na qusiloaloa i
Vanuavatu, a kerekere mai kina na turaga Rokosau, Roko Josefa
Cinavilakeba me lai maroroi mai na itukutuku me baleta na soqo.
Na inaki ni nona gole na turaga Rokosau me lai
vakavinavinakataka na turaga na Tui Vanua kei ira na lewe ni nona
yavusa, yavusa o Nauluvatu, ena veiqaravi levu era a lai cakava
vua ena gauna ni veibuli, oya ena Tiseba ni 2009.
Vakavinavinaka
Sa vakavinavinakataki na Pacific Blue foundation ena kena vakailavotaki na ilakolako qo. Sa
vakagolei tale ga na vakavinavinaka ina Tabacakacaka iTaukei vua na Vunivola tudei Ratu Meli
Bainimarama ena kena soli na veivakadonui vua na turaga Rokosau me vakailavotaka na ilakolako
qo.
E vakavinavinakataki tale ga na marama vukevuke ni Vunivola Tudei, ena veivakadonui me gole e dua
na timi ni vakadidike me lai tabaka ka katona mai na soqo, dina ga ni donua tiko na gauna osooso
vakacakacaka.
Vakavinavinakataki tale ga na turaga na Tui Vanua, na yavusa o Nauluvatu, kei na yanuyanu o Totoya
ena yalo ni veikauwaitaki kei na veiciqomi rawa ni lai qaravi sara kina vakavinaka na itavi.
Vakavinavinakataki tale ga na vuvale e Navure, ena veivakaicilitaki, vei talatala Jiuta Vateitei kei
radini talatala, sa vakavinavinakataki vakalevu na veiqaravi.
Malo vakalevu sara.
Tuvaki ni vanua o Vanuavatu;
O Vanuavatu e yanuyanu vatu cule, oya na vatu momoto. E kune kina
na phosphate, tubu vinaka kina na veikau lelevu me vaka na Vesi ka
vakadomubula nira tubu ga ena dela ni veivatu. E sega ni tubu
vakalevu kina na tavioka, kei na dalo, ia na kumala e vuavuai vinaka.
E kilai o Vanuavatu ni yanuyanu maca kina na wai, era dau sili waitui
ga, ra lumu waiwai yani, sega tale na vakadranu.
E dina ga ni maca kina na wai, ia era vakavale vivinaka, na iyaya ni vale eso me vaka na misini ni
savaasava, na valenilotu simede e vakaitamera, na gaunisala i

koronivuli e caka vinaka. E dua na kena koronivuli paraimiri ka rauta e

43 na iwiliwili ni gonevuli, 4 na kena qasenivuli, dua tale ga na kena
nasi.
Ni da bula tiko ena koro, eda raica votu vei ira na lewe ni koro na yalo
ni sasaga kina bula vinaka. E dua qo na kena keli e dua na jovu wai. A
vakanananu toka ga e dua na kena turaga mani nanuma me kelia e
dua na jovu ena dela ni veinuku. Me yacova mai na gauna qo, era sa
dau vakayagataka tiko na jovu qo ena gauna e maca kina na wai, me
wai ni savasava.
E dua tale na levu ni tamata cakacaka vinaka e loma ni koro, o interim minister vakacegu o Taito
Waradi, minister vakacegu o Viliame Cavubati, o ratou na vuvale vakavuniwai na Taoi, kei ira na
turaga ni Ovisa era gone kece ni koro qo o vanuavatu.
Ena yalo vata ga ni veiqaravi ka tu vata tu kei na kena dra, a sega ni yalo vakasuka kina na turaga Tui
Vanua me qarava ga na soqo me vaka sa lokuci oti tu, dina ga ni se qai ravuti ira vinaka sara ga na
cagilaba o Tomasi.
Talanoa ni lakolako i Vanuavatu.
A yaco yani na ilakolako ena yanuyanu o Totoya ni voleka toka na walu ena
mataka ni siga Lotulevu. Keimami a lai sobu ka vakacegu vakalailai e Tovu na
nodra koro na Turaga Rokosau. A dua tani na rairai ni vanua ni a soli tu na
draki, a cila vinaka tu na siga, maravu tu na wasawasa ni sa curu yani na
waqa ena loma ni toba o Totoya. Era maqusa na lewe ni vanua ena
vakavakarau ena gauna era sa tadu yani kina na Rokosau. Sa ia sara na
vakavodo, na iyau, magiti kei na vuaka, me iyau ni solevu i Vanuavatu.
Ni qai oti toka na tini na kalako sa biu o Totoya levu ena ilakolako cake i Vanuavatu, a tau e dua na
uca bi, oti ga e 15 na miniti mai draki vinaka tale tu yani.
Ni qai votu mai o Vanuavatu sa tekivu mera ukutaka na waqa na cauravou ena
isulu. Keirau a vakatarogi turaga Rokosau era vakaraitaka toka ni qo na matai ni
veiqaravi vakavanua ena vakayacori ena ilakolako qo. Na Tabisa e dua na soqo
vakavanua e dau vakayacori ena dua na ilakolako vakaturaga vakavanua.
E ratou a wawa toka e so na turaga kei na turaga Rokosau. Rau a lako yani e rua
na turaga rau lai vakacabora e dua na niu me kidavaki kina na turaga Rokosau kei na nona ilakolako
vakavanua. Era ciciva yani na isulu kei na kamunaga na cauravou. E matalau na noda vakasarava toka
na itovo ni soqo ena siga lima qo. Na nodra doka kei na nodra vakamenemenea na nodra turaga ena
nona gade yani ena nona vanua.

Vakamacala ni Soqo.
Ni sa vakayacori oti na Tabisa, era sa qai mai vakaisulutaki yani na turaga Rokosau ena nodra sa
vakarau sobu i vanua. Ratou a veivakaisulutaki na qase ni vale e Tovu qo oiratou na Bati leka. Ni qai
voleka yani ivanua na ilakolako era sa lagalaga sere toka mai na marama kei na nodra sa kaila vaka
toka mai rova, rova... ie ka ra taura tu na masi, sasa, waiwai kei na ulu ni cere na kamunaga. Era
veitaucici yani na turaga ena nodratou vaqara se o cei e taubena tiko na kamunaga.
Ena gauna vata tale ga qori sa vakayacori kina na vakasobu. Mai vanua
sa tevu tu kina e lima na ibe me nodratou ibutubutu na veitamani kei na
nodratou isulu me ratou vakaisulu se vakamamacataki kina me vaka
niratou lako mai wai. A lumu na yavadratou ena Fufulu me savata laivi
na waitui. A tevu na isulu me nodratou butubutu me yaco yani ena
nodratou icili. Ratou lai vakacegu vakalailai ni bera ni qai caka na
veiqaraqaravi vakavanua ena kena bogi.
Ni voleka toka na walu sa tawa yani na bolabola vakarautaki vei ira na turaga me lai vakayacori na
veiqaravi vakavanua. A vakarautaki na nona idabedabe ka ra vakaisulutaki mai ena masi vulavula.
Rau a gole mai e rua na marama me rau mai lumuta na yavadra ena fufulu. A rogo toka na vosa ni
veivakamenemeni ena gauna e rau lumuta toka kina na yavadra na
sau ni vanua o Totoya. Qo e dua na mala ni vosa era cavuta toka ena
gauna ni vei lumu I Roko Sau sa kerei saka tiko na nomuni lea
turatura vakaturaga me se lumu mada. A dranumi saka tiko na lea
turatura me savasava ka dodonu toka na ilakolako totoka vakaturaga
Qori na vakaraitaki ni veivakamenemenei ka vakadinadinataki ni se
bula ka matanataki tu na ivakarau vakavanua ena yanuyanu o
Vanuavatu.
Oti qori sa qai cabo na isevusevu, yaqona vakaturaga, wase ni yaqona vakaturaga. A sega soti sara ni
balavu na soqo ni oti ga sa keimami veisukayaki tale me lai vakayacori na vakayakavi.
Ni qai cila cake mai o Adi matanisiga ena mataka lailai ni siga Vakaraubuka, sa ra maqusa tu na lewe
ni vanua ena kena vakarautaki na soqo. A tubu na lovo, ra vakasaqa na marama, ukutaki na
vakatunuloa ena nodra sa nanamaki tiko ena soqo bibi ni iqusiloaloa.
Ni qai voleka toka na tinikadua na kaloko ena mataka sa tawa na vakatunuloa vei ira na lewe ni
vanua ena nodra sa nanamaki ena soqo. Era a gole yani na turaga Rokosau lai vakayacori rawa e dua
na yaqona, dua na nodra vosa ni bolebole vei ira na nona tamata. A va toka qo e vica na nona mala ni
vosa na ka au vinakata me tou mai sota, sota na gauna e tu vinaka tu kina na vanua, se tou sota
ena gauna e tu vakaca tu kina na vanua, sega ni dua na ka vei au, au vinakata meu sotava na dredre
dou sotava tiko ena veisiga. E levu na kena italanoa, e levu era dau kaya vei au, sa dau tara toka na
yaloqu na ka au rogoca, niu yaco mai, dua a meca dou valata, dua a meca da kania se da
veidovitakina, au sa ciqoma, ena vukei au tale ga meu raica, a cava meu valata, a cava noqu itavi

vakavanua, au na sega ni via taroga kina se cava modou valata vei au,
se cava mo dou valata kina itikotiko vakaturaga. Bolei au kina, meu
tarogi au se cava meu na cakava vei kemudou.
Ni oti qori, eratou a vakaisulutaki sara na veitinani me kau mai na
matadratou vei ira na nodra qase. Matalau na noda raica toka na nodra
veisolevuti vakaveiwekani ni vakarautaki vakavinaka na kena iyau kei na
kena vosa. Ni oti na kaumatanigone, sa ra qai vakaisulu mai na turaga Rokosau
me mai caka na iqusiloaloa.
A miri toka vakamalua na kena uca ena gauna sa vakayacori kina na qusiloaloa. Ni
oti kece na qusi ni loaloa ratou sa qai lai vakaisulu tale mai na gone vakatubu ka
ratou veivakaisulutaki mai kina na mataqali Tui vanua. Na masi, ibe, sasa, waiwai,
era kauta mai me nodratou iyau na gone vakatubu. Oti sa qai dodo mai e dua na
kena matameke ni veli ka ratou meke kina na yanuyanu o Vanuavatu. Ni qai oti
toka na rua ena yakavi sa oti tale na soqo, sa vakayacori tiko ga na gunu yaqona ka
ratou veivakamarautaki toka na mataqiriqiri ni ovisa. Sa vakarautaki tale tu ga na vakasigalevu.
Ena kena yakavi, a qaravi na lotu ni vakatawase, e veiliutaki kina na talatala ni
tabacakacaka o Vanuavatu (talatala Jiuta Vateitei) ka soli vunau kina o talatala mai
Gau kei talatala Colati Ledua. Era a lotu tale ga na turaga Rokosau, ka ra sulu yani
e valenilotu, e vakarautaki tale ga e dua na nodra ibutubutu. Qo na ivakarau ga ni
veivakamenemenei me vakaraitaka ni se qai curu vakadua na turaga Rokosau i
valenilotu.
Ia ena mataka ni siga Vakarauwai, na imatai ni siga ni Janueri, 2011, era sa
vakarau na lewe ni koro me qaravi na qoli e Udu. Ni rauta na tini, sa ra soqoni
kece, a liu taumada e dua na masu mai vei talatala Jiuta ni bera ni tauca e dua
na vosa na turaga Rokosau, ka vakaraitaka kina ni turaga ga e wai na Tunidau,
e kerea mera vakarorogo kece vua ena gauna ni qoli. A vosa tale ga na
Tunidau, tukuna tiko ni kevaka e dua ena vakasausataka na qoli, ena moku. A
miri ga vakalailai na uca ena gauna e caka tiko kina na vosa, ni oti ga e vica na
miniti, mai siga vinaka tale tu yani.
Era tuva vatu (moka) na cauravou, goneyalewa, wili kina o ira na gone,
o ira na marama kei na turaga. Sa qai vakaraitaka na Tunidau mera sa
sobu i wai. Era sa qai wirini wavoki na lewe ni qoli mera cemuria mai
na ika, oya mera qalo sobu kina gusu ni moka. Ena gauna era sobu
tiko kina i wai, era sa vakaraica matua toka na ligai Tunidau. Sa qai
yalovi ira na lewe ni qoli mera wirini e loma ni yamotu. Ni sa raica ga o
koya ni sa sota na wirini, sa qai yalovi ira sobu tiko kina gusu ni moka.
So na gauna e totolo mai e dua na muana, kailavaka yani mera vakamalua mai na muana ya. E va
toka ya na ivakarau ni qoli qo- na tuva vatu (moka). Ni qaravi tiko na
qoli, era sa dui qarava tale ga na lewe ni vanua na nodra itavi
vakavanua, o ira na qasenivale, e toka volekata ga na turaga, o ratou
na Tunidau, era wavokita vinaka sara ga na wirini meratou veivuke
5

tiko vei Tunidau levu ena kena vakadewataki tiko na lewa, nira sa sega
ni rogoca rawa na domoi Tunidaulevu. Ena gauna e sogo kina na moka,
e ra sa qai nunuva na moka, e kune kina e dua na vonu, na kabatia, na
damu kei na so tale.
Ia e vanua, era sa vakarautaka na kena vakasigalevu na turaga Rokosau
o ratou na buinigone e valelevu, oya o ratou na marama e valelevu i
Tovu. E kovu na kena ika.
Ni oti na vakasigalevu, a lai sikovi na tobu ni kawakawa i Nukuleka. A liutaka na
ilakolako o ratou na kena bete, ka vakatabui ena ilakolako qo na isulu damudamu. E
tabu ni dua na isulu me tokari me damudamu, e tabu tale ga kina na veitaba. Na
tobu e toka ena kedrau tadrua e rua na vatu lelevu, ka kena isogo tiko e dua tale na
vatu. Na tobu qo, e dau kune tiko kina na kawakawa, ura, kei na gata. Ena siga ya, a
sega ni vude mai e dua na ka.
Ia ni oti ga na sarasara i tobu ni kawakawa, sa ia tale
yani i nakoro, me lai vakaraitaki na nodratou qoli na
gone vakatubu ivalelevu. Eratou a vakaisulutaki mai na
gone, kau vata tiko mai na ika eratou sa qoliva rawa, ni vakaraitaki oti, a
tuberi mai vei Tunidau na ileu ni mataniika.
Ena yakavi era sa soso yaqona ga ena nodra veivatuniloa.
Ni kida na mataka ni Sigatabu, sa rogo na veitagicaki ena yasa ni koro, qo
ena nona sa vakacegu na turaga ni ovisa vakacegu o Rusiate Saini. Era sa
vakarau sara ga na lewe ni nona mataqali, me lotutaki na yagona, ni bera ni
maroroi. E qai lotutaki ena 2 na kaloko, ni bera ni lai maroroi yani i nodratou
bulubulu vakamataqali e Nukuleka. Ni qai rauta na 5 na kaloko sa vagagalu
tu na loma ni koro. Ena mataka ni siga Moniti, a qai vakayacori kina na
Burua ni somate. A veivakadrukai sara na wasewasei ni burua, ni sa dui tu
ga na musumusu ni vuaka kei ira na kedra. Na ulu ni vuaka ena dau kena o
ratou na mataqali era liu yani i na reguregu, na sagana kei na dakuna ena
kena na turaga, Tui vanua, e va toka qori na wasewasei ni magiti.
Ni qaravi oti na burua, a kerei me dua na nodra itavi na
ivakalesilesi vakamatanitu era a tiko ena soqo, bau dua
kina na neirau cau. Sa qai vakaraitaki e loma ni koro na
vakataratara, sa tara tale na qiri kava, sa oti na
vakaloloku.
Ni qai rauta na veimama ni vitu, sa qiri na lali ni lotu, na lotu ni veitalaci vua na turaga Rokosau, kei
ira na vulagi era tiko ena soqo. E vakasakiti na lotu qo nira veisisivi polotu vakayabaki na 4 na
mataqali ena loma ni koro o Vanuavatu.
Ni qai kida na mataka ni siga Tusiti, era sa vakalele lesu tale na veiwekani me sa ia na golegole lesu
tale mai i Suva. Na iotioti ni veiqaravi a qai vakayacori mai vanua, oya na kena mai qusi tale na yavai

Rokosau, ka kena ibalebale me kua ni dua na ka me yaco vei ira na tiko mai Vanuavatu, me dua na
sau me sauti ira na lewe ni yanuyanu o Vanuavatu.
A biu mai na yanuyanu o Vanuavatu ena 10 na kaloko ni siga Tusiti, ni qai 5 na kaloko, sa kele yani na
waqa i na wavu lekaleka i Tovu. Ni rauta na 5 na kaloko ena mataka ni siga Vukelulu sa biu mai o
Totoya me mua na waqa i Matuku. Ni rauta na 2 na kaloko ena sigalevu, sa kele ciri tu ena yasa ni
yanuyanu o Matuku, ni oti e 1 na nawa sa yavi ikelekele tale me sa mua i Suva. A kele na waqa ena
wavu i Suva ena 2 na kaloko ena mataka ni Lotulevu.
Qori saka na italanoa ni ilakolako i Vanuavatu.
iTinitiniVinaka ni ilakolako
E totoka na igolegole sobu i Vanuavatu, oya ena taucoko ni vakarau ni bula vakavanua eda sarava
tiko ena yanuyanu, sega wale ga i Vanuavatu, i Totoya tale ga. E laurai votu na nodra rokova, ka
vakamenemenea tiko na Turaga na Rokosau.
E levu na ivakarau vakavanua e qaravi mai Vanuavatu e sega ni laurai e vanua ni cakacaka, e lai
tabaki ka maroroi mai me vaka na lumu ni yavadra na turaga Rokosau ena waiwai saluwaki (fufulu).
Na ivakarau vakavanua na tabisa, kei na rova se cere, na imatai ni nona dau lai qoli e dua na luve ni
turaga, na veiqaravi vakavanua e dau vakayacori vua e dua na turaga ni yaco yani kina nona vanua, e
sebera vakadua ni se bau tabaki vakaiyaloyalo, e dau maroroi tu na kena itukutuku vakaivola, ia ena
ilakolako qo, e lai tabaki sara vakaiyaloyalo.
Malumalumu
E vica na malumalumu e kunei ena igolegole i Vanuavatu;
1. Na berabera ni kena yaco mai na macala ni kerekere vakailavo me baleta na isau ni
vodovodo ni waqa. Na kerekere a se volai cake vei ratou na tabana ni lavo ni vo toka e dua
na macawa me vakayacori na lako. Sa siga me lako kina na waqa, e sebera tiko ga ni yaco mai
e dua na kena macala.
2. Na kena sega ni soli e dua na ilavo veirau na vakailesilesi erau a gole (allowance).
Vakatutu
E vica na vakatutu;
1. E kerei ke rawa ni dau vakarautaki vakatotolo na kerekere e dau gole yani vei ratou na
tabana ni lavo me baleta e so na ilakolako va qo.
2. E kerei ke rawa ni dau soli na nodra allowance na ivakalesilesi ena vuku ni leqa tubu koso e
dau yaco mai delaniyavu, me vaka qo; ena ilakolako i vanuavatu, a lai yaco kina e dua na
mate, qai vinakati me keirau cau i na reguregu, na isevusevu, kei na vakavinavinaka ni icili,
ena so na tikina va ya e kerei ke rawa ni dau vakarautaki tu kina o ira na vakailesilesi.

3. E kerei ke rawa ni dau raici vakavinaka na ivola kerekere era yaco mai valenivolavola, ni bera
ni tau e dua na vakatulewa; ena ilakolako i Vanuavatu, a vo sara vakalailai me sega ni gole na
tabana, ia ena vuku ga ni nodra gagadre na turaga Rokosau, a bolea kina me sauma na
ivodovodo ni vakailesilesi, kei na veika kece me baleta na ilakolako i vanua.

4. E dodonu me sauma na tabacakacaka na ilakolako va qo ena rarama ni veika e volai tiko ena
Annual Corporate Plan (linkage of outputs with governments targeted outcomes- RDSSEDoutcome 33- culture and heritage protection and promotion of our culture and heritage
for current and future generation,
Sa nuitaki ni na vakavinakataki na tikina qori.

Vinaka vakalevu.

Mereoni Dikula

Kelera Dikakua

CO(Infor)

CO (Video)

Porokaramu:
30/12/2010
1. Tabisa
2. Rova/cere
3. Sevusevu ni vanua
a. Lumu ni yavadra na gone turaga
31/12/2010
4. Sevusevu nodra na turaga Rokosau
5. Vosa ni turaga Rokosau
a. Ulivi ni vosa
6. Kaumatanigone
7. Qusi ni loaloa
8. Veisa ni kaumatanigone mai vei ratou na budratou na gone vakatubu
1/1/2011
9. Qoli tuvavatu
10. Vakaraitaki ni matai ni nodratou qoli na gone vakatubu
a. Cula ni mataniika
2/1/2011
11. Somate vei Rusiate Saini
3/1/2011
12. Burua ni somate
13. Vosa ni vakailesilesi vakamatanitu
14. Lotu ni veitalatala vei ira na vulagi
a. Veisisivi polotu vakamataqali
b. Qiri kava e loma ni koro kei na soso yaqona vakamataqali
4/1/2011
15. Biu o Vanuavatu me gole lesu tale i Suva
5/1/2011
16. Biu mai o Totoya, gole i Matuku
6/1/2011
17. Kele i Suva