Ak

Baz

Ocuk Geometrisi in
Genel Formller

(Some General Formulae For the Geometry of Open - Cast Mines)

H.J. STUCKE*
ZET
Bu yazda, ak maden ocaklarnn deer
lendirilmesinde, ak ocak geometrisinin
analizi iin hangi formllerin ve yaklam
larn yararl olabileceklerine ilikin neri
ler getirilmektedir.
Enstantane (instantaneous) rt kaz ora
nnn hesaplanmasnda alanlarn oran
kuralnn uygulanmas, ve evre uzunluu
nun fonksiyonu olarak alan ve hacim for
mlleri gelitirilmitir.
Aynca, ak maden ocaklarnda cEkonomik Taban Seviyesi nin belirlenmesi in
bir yntem anlatlmaktadr.
1. G R
Bugn artk bonanza tipi** yeni cevher
yataklar ok ender olup cevher yataklar
genellikle u iki gruptan birine girerler :
a) Marjinal durumlar,
b) Potansiyel olarak krl; fakat uzaklk,
derinlik, karmaklk, vb. gibi nedenlerle
ok fazla yatrm gerektiren cevher yatak
lar.
(*) Messese Mdr, Associated Mines (Ma
laya) SdD. Bdn.
(**) Yksek tenrl ve ok karl cevher ya
taklar iin kullanlan bir deyimdir. CJf.

Birinci duruma kr marlmm az olmas,

ikinci durumda ise yatrm tutarnn ok
fazla olmas nedeniyle; her ki durumda
da, yatrmdan nce ayrntl deerlendir
me gerekmektedir.
Bu yaznn amacna ynelik olarak, cevher
yataklarnn ayrntl'deerlendirilme lem
lerini aamaya ayrmamz uygun ola
caktr.
A) Cevher yatann belirlenmesi : Fizibi
lite almalarnn birka aamasn ve ma
den letmesinin flk etdlerini gerektirebilmesine karn bu, temel olarak bir jeolo
jik ilemdir. Cevher yatann ayrntl plan
ve kesitlerinin ve cevherin izelgelerle (bir
baka deyile, cevher yatann konum
ve deer olarak) anlatm tamamlandktan
sonra, bu aamann sona erdii kabul edi
lir.
B) Maden ekonomisi : Bu aama, maden
iletme yntemlerinin aratrlmasn, cev
her ve pasa hacimlerinin hesaplanmasn,
iletme maliyetini, letme krn, mrn
vb. ierir. Ksaca, konunun mail ynden
deerlendirilmesi iin gerekli rakam ve et
menlerin belirlenmesidir. Bir ya da daha
fazla maden letme plannn ve bunlarn
herbirine ilikin nakit akmlarnn saptan
mas ilemlerinin tamamlanmas le, bu
aamann sona erdii kabuf edilir.

89

C) Mall Deerlendirme : Bir nceki aa

mada (B aamas) ortaya konan nakit
akm. (larj inin yatrmc tarafndan deer
lendirilme aamasdr. Bu aamada finans
man yntemi, kredi olanaklar, yerel kat
lmclar, halkn katlm, siyasal riskler,
uzun dnemli enflasyonist etkenler v.b.
gndeme gelecektir.
Bu aama, c uzmann belirli ilevlerine
karlk gelmektedir :
Jeolog

A aamas

Maden mhendisi B aamas

Mail nalist C aamas
Deerlendirme ilemlerinin c aamas
dz bir ray izlemek durumunda deildir.
Balangtaki arama dneminde elde edflen snrl verilerle bu aama kabaca
geilebilir ve zamanla daha fazla veri elde
edildike, bu aamadaki lemler artan
duyarlklarda yinelenir. Ayn ekilde,
aamann her bri asl olarak, bu uz
mandan biri tarafndan yrtlmekle bera
ber, yine da i ie geen alma alanlar
vardn Bu yaz B aamas in geerli olup,
cevher yatann btnyle tanmlanm
olduu ve maden ekonomisinin ele aln
mas gerektii varsaylmaktadr.
2.

MADEN DEERLENDRMESNN KM
TARTIMALI ZELLKLERNE BR
BAKI

2.1. Cevher Tanm

Bu yazda cevher, imdi y da ngrlebiien bir gelecekte, krl olarak iletilme
olasl bulunan, mineral tayc btn
malzemeleri anlatmak iin kullanlmtr.
Cevheri, krl olarak iletilebilen mineral
tayc malzemeler olarak tanmlamak,
gereki olmamaktadr. nk, bu tanma
gre, bugn cevher olmayan yarn cevher
olabilir; ya da bir kurulu iin cevher olan,
sz gelimi daha yksek .N.A. (indirgenmi
nakit akm) dn isteyen bir baka ku
rulu iin cevher olmayabilir; ya da yzey
de cevher olan 400 ft (130 m) derinlikte
cevher olmayabilir. nceki tanm, genelde
kullanlan tanma uymaktadr; fakat yine

90

de bu, cevherlerin krl ya da krl olma

yan rezervler ayrmnda kullanlan tek ta
nm deildir.
2.2. Cevher Yatann Betimlenmesi
(Tasviri)
Geni kullanm ve dik sondajlarn uygun
luu nedeniyle, yzeydeki ya da yzeye
yakn cevher yatann genel olarak dey
kesitlerle betimlendii bilinirken; bunun
yannda ak ocak deerlendirilmesinde
dey kesitlerden, cevher yatann plan
grn ya da yatay kesitlerinin izilme
sinin de nemli olduu dnlmektedir.
2.3. Deerlendirmenin aamalar
Deerlendirmenin aamasn birbirin
den ayran snrlar bozan belirslzlemektedir. Fakat ayrm giriiminin avantaj, her
bir aama sonularnn ki bunlar bir
sonraki aamann verilerini oluturmakta
dr net olarak belirlenmesidir. Bylece
tm deerlendirmenin her bir ilemi, her
zaman el altnda olur; ve bunlarn grece
guvenirflf ve birinin dieri zerindeki et
kisi, gzden karlmam olur.
Koullar, bu ayrmn, mantksal grnm
den biraz daha fazla olmasn salasa bile
deerlendirmede, yetersiz verilerle eskimi
tekniklerin kullanm ve mali deerlendir
menin belirli bir ltne sk skya bal
kalma gibi yaygn hatalardan ikisine d
mekten kanmada yardmc olur.
2.4. Bilgisayarlar
Ne girdi verilerini ve ne de bilgisayarda
gerekletirilen matematiksel ilemleri anlamayanlarca, bilgisayar sonularnn, yo
rumdan uzak olarak kabul edilmesi, bilgi'
sayar ann br tehlikesidir. Bilgisayar
sonularn kullananlarn bir ou bu grup
tadr; ve bu durum letiimde tehlikeli bir
boluk oluturmaktadr.
Bu durum, deerlendirme ilemlerinin aa
malara ayrlmasna ve B aamas hesap
lamalar iin basit yaklamlar bulunmas
gereine bir neden oluturmaktadr.

Bu sylenenler, bilgisayar kullanmna kar

br gr olmayp, aamadan herhan
gi birinde aadaki koullarda bilgisayar
kullanlmas in bir yorumdur :
(a) istenilen yant iin, gerekil olan girdi
verilerinin yeteri kadar arttld zaman;
(b) bilgisayarda gerekletirilecek mate
matiksel ilemlerin yice tanmland za
man;
ayrca, 3 aamadan ikisi ya da tamam
birleik ise, girdi verilerin grece gvenir
liini salamak amacyla gerekli hazrlk
almalarnn yapld zaman.
2.5. rt Kaz
Ak maden ocann oluturulmasnda,
mmkn olan her yerde, iki aama sis
temi kullanlmas nerilir. Bu sistemde, ke
sin niha ev asndan (alarndan) ba
msz olarak, ak ocan yzeydeki nihai
snrlar, nce, yaklak olarak hesaplanr.
Cevher kazs baladnda, rt tabaka
snn kazlmas, yzeydeki bu snrlara do
ru ilerler; Ve nihai gvenli ann altnda
olduu bilinen ve kullanlan ekipmann b
yklne ve tipine kolaylkla uyarlanan
bir a ile, ocan evleri oluturulur. Daha
sonralar, ocan mr boyunca, nihai ev
alar bilindiinde, oatn evleri bu a
ya kadar dikletirilir.
Bu sistemin avantajlar unlardr :
(a) Uygun inceleme, ve deneylerin yapla
bilmesinden nce giriilecek ev alarnn
ngrlmesi abalarnn, kmaza saptan
masn nler. Bu deney ve incelemeler ay
lar ve hatta yllar alabilir.
(b) Madenin ilk birka ylnda bosit ve g
venli madencilik olana salar.
(c) Ocan, nihai ev as te durmak zo
runda kalaca sreyi azaltr. evlerin kay
mas, bir oranda zamana baml olduu
iin, bu bir avanta! olabilmektedir.
Bu iletme politikasnn ou durumda uy
gulanamad kabul edilmektedir; fakat,
mmkn olan her yerde kullanlmas yine
de nerilir.

3. YAKLAIMLARIN NEM
'B' aamasnn balangcnda, verilenler
yalnz cevher yatann plan ve kesitleri,
ve ilgili izelgeler olduundan, maden m
hendisi, byk olaslkla yant veremiyecei en azndan iki soruyla kar karyadr ;
(a) Oca hangi derinlie kadar olutura
caktr?
(b) Ocan evleri iin gvenli alar ne
olacaktr?
Bir ocan hacim hesaplan gelirleri; ma
liyeti vb. de ierecek ekilde hazrlanmas,
oiduka fazia adam gn almas gerektireblmektedir.' Bu tr almalarda* uy-<
gun gibi grlen ocak says da fazla ol
makta ve bunlardan denenen her bir ocak,
edeer miktarda i gerektirmesidir. Bu
iin bir tehlikesi vardr; bu da maden m
hendisinin en iyisi olmayacak bir se
ri sonu retip ve sonra bunu C aamasna
aktarabilmesidr.
lk bata yaplan belirli yaklamlar ve ka
ba deerlendirmeler, sonradan daha du
yarl almalar in, en uygun seenekleri
ayklamada son derece yararl olabilmek
tedirler.
B aamasndaki hesaplamalar, madenin
iletilmesi srasnda daha fazla veri elde
edildike, programlarn ve leriye dnk
tahminlerin revizyonunda gerekebilmektedir. Bu yaznn amac, ayrntl izimlere en
az yer vererek, B aamasndaki kimi temel
kavramlar iin formller ve yaklamlar
salamaktr. Sz konusu kavramlar un
lardr :
(a) Enstantane rt kaz oran (R),
(b) Ocan yzeydeki nihai ekonomik uza
nm,
(c) Ekonomik taban seviyesi,
(d) Toplam pasa hacmi

91

4. EKONOMK RT KAZI ORANININ

HESAPLANMASI
RE (Ekonomik rt kaz oran), kazanlabtlen cevherin deeri ve/veya eitli mali
yet etmenlerinin fonksiyonudur.
Btn bu etmenler, genellikle, bir ack oca
n ilk planlama evresinde, uygun bir. do
v 2
ruluk derecesiyle hesaplanabilmektedir.
Bu nedenle, biz R'yi. verilen bir cevher bloku iin biliniyor olarak kabul edeceiz.
Ocak geometrisinin hesaplanmasnda ya
amsal neme sahip olmasna karn,

ekil 1. Bir ak ocaktan alnan Mr

simgeleyen diyagram.

kesiti

RB'nln kendisinin, ocak. geometrisinin bir

fonksiyonu olmadn hatrda tutmak nemlfdir.
5. ENSTANTANE RT KAZI ORANININ
HESAPLANMASI
5.1. Genel
Enstantane rt kaz oran, R, btnyle
ocak geometrisinin bir fonksiyonudur. Ol
duka kk iki hacim (incremental volu
me) arasndaki oran olmas nedeniyle, he
saplanmas can skc olabilmektedir. R'nln
hesaplanmas iin alanlarn oran kural
kaynak 1, 2 ve 3'de anlatlmtr. Bu kural,

ekil 2. Bir ak ocan plann

diyagram.

simgeleyen

zamandan byk oranda tasarruf salaya

bilmektedir; ve bu nedenle, uygulanmasn
ve uygulanmasn kstlyan etmenleri ge
nel olarak incelemede yarar vardr.
5.2. Kantlama
ekil 1 ve 2 bir ack ocan plan ve kesit
grndr. Burada Enstantane rt ka
z oran, ince pasa dilim hacmi P'nin, ince
cevher dilim hacmi B'ye orandr.
92

ekil 3. cAtanlarm Oran kuralnn

mesi.

tretil-

ekil 3, birbiriyle s acsyla kesien X ve Y

dzlemlerini gstermektedir.
a, X dzleminin bir elementidir, a'nn, OP
kesime dorusuna paralel ince dilimlere
blndn varsayalm, b ve a, X dzle
mindeki bu dilimlerden birinin boyu ve eni
se, bunlarn Y dzlemindeki izdmleri b
ve dcos B'dur. Bunun izdm alan ise bd
cos 9 olur.
a elementinin izdm alan da S bd cos
=cos0 x bd= a cosO olacaktr; ve buna a'
diyelim (a'=acos).
imdi de a' elementinin. ekil 1'deki nce
pasa dilimi P'nin -bir paras olduunu var
sayalm. Bunun hacmi a Am'dir. Burada,
Am dilim kalnldr.
te yandan, cevher diliminin kalnl Ah
olarak kabul edilirse; Am=Ahcos0 ola
caktr. Bu nedenle, pasa elementinin hacmi
= a Ah cos 0=a cos 6 Ah=a' Ah olarak bu
lunur.

5.3. Uyarlanmas vs Snrlayan Etmenler

Yukarda anlatlan genel kantlama, Am=
Ah cos e eitliini gerektirmektedir; ve bu
da yalnz, cevher yatann kenarlarnn
dik olmas durumunda geerlidir.
Fakat yine de, yaklak olarak sabit plan
alan veren, dalml cevher yataktan iin
de rnein, dzgn olmayan ve eimli
olsalar bile, cevher yatann kenarlarnn
yaklak olarak paralel olmas durumun
d a formln geerli olduu kolaylkla
gsterilebilir.
Eer cevher yatann plan alan, derinlie
bal olarak dzenli bir art ya da eksili
gsteriyorsa rnein, cevher yatann
kenarlar paralel deilse bu durumda,
aadaki dzeltmenin yaplmasyla forml
kullanlabilir :
R = R'1-k)

(1)

Burada :

Burada a', daha nce belirtildii gibi, ele

mentin izdm alandr. Btn pasa dili
minin hacmi se

R = Gerek enstantane rt kaz oran,

= 2 a'Ah = Ah 2 a' = Ah . A olur.

k = dzeltme faktr.

Burada A, ekil 2'de gsterildii gibi, pasa

dilimi P'nin izdm plan alandr; yleyse :

k'ye rnekler :

pasa diliminin hacmi

cevher diliminin hacmi
olacaktr.

Ah. A

Ah. B

Burada B, cevher dilimi B'nln izdm plan

alann ifade eder.
Bu yzden, ekil 1 ve 2'de gsterilen cev
her yata iin R, kazlacak pasa (rt)
ile cevherin plan alanlarnn oranna eittir.
Bu iliki, basitlik ve hesaplamada kolaylk
gibi nemli zelliklere sahiptir. nk k
k dilim hacimlerinin hesaplanmas korkun derecede can skc olabilirken, alan
lar kolaylkla bulunmaktadr.

R' = Grnen enstantane rt kaz oran

(alanlarn oran kuralndan bulunur.)

(a) cevher yatann ekseni dik, kenarlar

derinlie bal olarak simetrik biimde bir
birine yaklayorsa :
k=

cota
cot

(2)

Burada :
a = cevher yatann kenarlarnn eimi
9 = ocan ev as
(b) Eimli, uzanm fazla, derinletike da
ralan bir cevher yata se :
k=

cot cotB

(3)
2cot9
Burada, a ve p taban ve tavan talar kon
taklarnn eimi ve 6 ocan ev asdr.
93

Bu gibi durumlarda R'nin 6'dan bamsz

olmadn, fakat alanlarn oran kural
nn aadaki koullarda halen kullanla
bileceini vurgulamak gerekir :
(I) Eer 9 biliniyorsa, bir dzeltme fak
tr ile,
{II) Eer (a)'daki durumda a byk ise
(kenarlar dike ok yakn- ise) ya da (b) de
ki durumda a = p ise (kenarlar paralele ok
yakn ise) bir yaklam olarak, dzeltme
faktr olmakszn,
(ili) Eer 0 kabul edilebilir bir dar aralk
iinde biliniyorsa, bir yaklam olarak, br
dzeltme faktr ile.
Bu ilikilerin kullanlabilmesi iin, ocan
ev alar sabit olmak zorunda deildir;
ocak derinletike ev alar deiebilir,
ya da ocan bir kenarndan dier kenar
na deiiklik gsterebilir. Yukarda anla
tlan snrlamalar ierisinde, evlerin dei
iklik gstermesine karn, bu iliki iyi
sonular verecektir.

R ve R"n karlatr ve gerekli se, bir

dzeltme faktr bul.
Tretilen ifadeler, ou durumda, yukarda
verilenlere uyacaktr. Fakat ne de olsa,
R'nin R' cinsinden ifadesini elde etmekle
kazanlacak avantajlar, bir ifade iin har
canacak abaya ve biraz da zamana faz
lasyla deecektir.
e.

EKONOMIK YZEY ALANININ HESABI

6.1. Boyut
ekil 1 ve 2"ye yeniden bavuralm ve ya
placak kaznn toplam plan alannn C
olduunu varsayalm.
Bu durumda :

C=A+B
_

A
B ~

C-B
B

5.4. tartma

C =a B (R + 1 ) olacaktr.

Gerektiinde bir dzeltme faktr eklen

mesiyle, alanlarn oran kural ok eit
li cevher yataklar in uygulanabilir. Yu
kardaki nerilerin her durum in geerli
olduu sylenemez; fakat yine de, ekilleri
ok basit olanlar dnda', btn cevher
yataklar iin aadaki yaklamlar neri
lir:

C'nin ^maksimum ekonomik deeri,

r Cevher yatana yaklak olarak uyan

bir geometrik ekil se
Belirli bir h derinliine kadar olan cev
her ve paa hacimlerini, matematiksel
olarak ifade et;
Bu ifadelerin h'ye &re differanslyeiini
al;
Birini dierine blerek, R'yf ifade eden
bir eitlik bul;
Ayn yntemle, plan alanlar ifadelerin
den R"n ifade eden bir eitlik kar.

94

bu

ifadede R = RE konarak bulunur.

CB = B (RB + 1)

{4)

Yalnz cevher planlarn ve RE dee"r(ler)ni

kullanarak (4) nolu forml ile, belirli bir
cevher alan iin ekonomik olabilecek oca
n maksimum yzey alann hesaplamak
olasdr. Sabit kesitler veren bir cevher
yata foin bu forml, ev asndan ba
msz olarak, ocan nlhaj yzey alann
verecektir.*
Eer, cevher yatann ekli dzenli de
il ise; B, derinlik ile deiecektir. Fakat
yine de, sz konusu derinlik aral ie
risinde, B in cevher yatann ortalama
bir plan alann kabul ederek, akla uygun
bir tahmin genellikle yaplabilir.

Daha sonra belirli bir duyarllkta, bilinen

c)

ok byk cevher yataklarnda, st

kotlardaki bir basamakta, yantata
gereinden fazla ilerlemekle sz ko
nusu olacak para kayb, korkun ra
kamlara ulaacaktr; tersine, nihai s
nr tahmininde fazla tutucu olmak da,
toplam rt kaz iinde olduka ek
sik tahminde bulunulmu olmakla so
nulanacaktr.

d)

(4) nolu eitlik, bir ak ocan eko

nomik taban seviyesinin belirlenmesin
de de nem kazanmaktadr (Bu konu
leride anlatlacaktr.)

7.

PLAN ALANLARININ HESAPLANMASI

RE ve B'nin yardm ile, madenin lk plan

lama evresinde bile, ocan nihai yzey
alan (CE) hesaplanabilir.
6.2. Konum
Dik bir cevher yatanda, alann bilin
mesinden sonra yzey snrnn konumu
sabit tutulur.
Eimli bir cevher yatanda, knnn konu
mu, derinlikle likili ve ev acsnn fonk
siyonu olduundan, derinlie bal olarak
deiir. Hesaplar bu yzden, dik cevherde
olduu kadar kein deildir; fakat yine de
nemlidir. ev as iin olas grnen
araln en st ve en alt snrlarn see
rek, Cs'nin her iki alan iin de iki ayr s
nr izilebilir; ve balangtaki iletme s
nr, bu ikisinin bileimj olur.
6.3. Bu Bilgilerin nemi
a)

Nihai ev as kesin olarak bilinmez

den nce, tesisleri ok uzaklara yer
letirme ve bylece tama maliye
tinin artmasna neden olma, ya da
dier yandan, kinli tesisleri ok yak
na yerletirerek sonradan bunlar ye
niden tama maliyeti le kar kar
ya gelme korkusu olmadan yzey
yerleiminin planlanmas olanan
salar.

b) retim ncesindeki rt kaznn plan

lanmas iin, ok sayda veri salar;
ve normal olarak rt ktlesinin bu
lunduu en st basamaklarda, nce
den belirlenmi snrlara kadar g
venli olarak ilerlenebilecei bilinece
inden, rt kaznn balamasna ye
il k yakar. Bu bilgi, pasa kazsnn
iki ya da daha fazla dnemde yapl
d durumlarda, zel bir nem kaza
nr (yukarda rt kaz bal altn
da tartld).

7.1. Giri
Bir ocan plan alan, ocak tabannn b
yklk ve eklinin; genel ev ann; ve
derinliinin bir fonksiyonudur.
ekli 2, bir ak oca plan olarak gster
mektedir. ekildeki izgiler, birbirinden sa
bit uzaklkta bulunan eitli basamaktan
belirtmektedir.
Her basaman nihai snrnn ekil ve ko
numu, hemen altndaki basaman ge
lecekteki nihai konumu tarafndan be
lirlenir. Bu nedenle biz, en stten afta
doru kazmamza karn, oca, tabandan
yukar doru tasarmlarz.
Eer, tamamlanm basamaklar arasnda
ki uzaklk d ise, her bir basama yle
yerletiririz ki; kendisi ile kendisinin al
tndaki basaman nihai konumu arasn
daki normal ya da radyal olarak l
len uzaklk, hi bir zaman d'den kk
olamaz. Altndaki basaman ikincil bir
a yada eri (re-entrant angle or re
entrant curve)* oluturmamas kouluyla
rnein herzaman dbkey kalmas
kouluyla bir stndeki basama tam
tamna d uzaklnda yerletirebiliriz.
Bu durum ekil 4'de gsterilmitir. Bu
ekilde aadaki zellikler grlebilir :

(*) Trke'de karl olmayan re-entrant angle ve re-entrant eurvesdeyimlerinln kar

l olarak ikincil a ve ikincil eri deyimleri kullanlmtr. Bu deyimlerin anlam
lan metin ierisinde anlatlm ve ekil 4'te gsterilmitir. N.
95

(iv) teki evrede, iki dz izgi para

snn, ikincil bir a oluturduu yerlerde
iteki ve dtaki ki kesime noktas ara
sndaki uzaklk d'den byk olur (f > d).
(v) teki evrede ikincil bir eri para
snn (re-entrant curved section) olduu
yerlerde, dtaki evrenin yaynn yarap,
iteki evreninkinden daha kk otur.
7.2. teki evrenin Dz Dorulardan
Olutuu Yerler
eldi 4. Idealize edilmi basamak
gsteren diyagram.

tasanmnu

(i) teki basaman evresi dz izgi

se, dtaki basaman evresi (snr) de
dz izgidir.
(ii) lk[ dz izgi parasnn ikincil bir
a oluturmakszn kesitii yerlerde, d
taki basamak, iki dz izginin kesime
noktasn merkez kabul eden ve yarap
d olan bir emberin yay grnmn
alr.
(ili) iteki evrenin dbkey bir eri ol
duu yerlerde, dtaki evre itekine pa
ralel bir eri grnm alr; bu erinin
herhangi bir noktas, teki eri ile ayn
merkeze sahip olur; fakat yarap, teki
erininkinden d kadar fazla olur.

ekil S'de teki evrenin, uzunluktan

X, Xs, x3, X4... olan m kenarl ABCD... po
ligonu olduunu ve kincil bir ac olutur
madn varsayalm. Eer PQRSTUV...,
ABCD.../den d kadar uzaklktaki d
evre ise, iki evre arasndaki cb alan
aadaki gibi tanmlanabilir :
b = dxj + dxa + dx3 + ... 4-dx -f

2
1
1
1
(P0J + 0% + cPfe + ... -HtPe
2
2
2
Burada, 6, 62, 0s,... 0m; ekilde gsterilen
artk d alardr.
Bu durumda :
1
b = Sdx + x 0^0
2
1
= dSx + d^se
2

olur.

Fakat; 6 = poligonun d as n
olduundan
26 = d alar toplam mit
rmc + 2r mr
= 2I

ayn ekilde, Sx = p

ekil 5. teki evrenin dofcn paralarmdan

olutua dununda evresel alan for
mlnn turetilmesi.
96

1
b = dp + d2
2
= d (p + cd)

(iteki evrenin uunluu) olduun

dan

(6)

ki evre arasndaki alan = b

b = ortalama evre xd
S + Sa

2
S+S+2-rtd
2
= d (S + Ttd)
= d (p + d)
ekil 6. teki evrenin erilerden olutuu
durumda evresel alan f ormnianOn
turetilmesl.

7,3. iteki evrenin Erilerden Olutuu

Durumlar
ekil 6'da, ikincil bir oluumu bulunma
yan, d kadar uzanda, dtaki kapal
evre ile kuatlm bulunan kapal bir
evre gsterilmitir. MN, m noktasndaki
teet; OX ve OY referans eksenleri; Q, m
noktasndaki yayn merkezi; r. m noktasndakl yayn yarap; ve e, teet le OX ek
seni arasndaki adr.
Tanm gerei; r =

AS

(burada, s yayn

Ae
uzunluunu ifade eder) ve
S = J" r Ae

dir.

Eer, p (iteki evre) = S

ve Sa = dtaki evre ise :
S = J rAe

ve

Sa = J" (r + d) Ae olur.
Buradan,
S3 = S rAe -f S dAe = St + d J* Ae
bulunur.

2TC

(5)

7.4. Hem Eri ve Hem de Doru eren

evreler
Yukardaki her iki durumda da, b = orta
lama evre xd = (p + rcd) d'dir. ve kin
cil oluumlar iermeyen herhangi bir ka
pal ekil, ister dz dorulardan, isterse
eri blmlerden ya da her ikisinin kar
mndan olusun, bu ilikinin geerli ol
duu kolaylkla grlebilir, r'nfn sonsuz
olduu durumlar (dz blmleri), olaan
d (ekstrem) durumlardr.
7.5. kincil Oluumlar
Bu blmn giriinde (iv) ve (v) notu pa
ragraflarda, plan alanlarnn hesaplamala
rnda belirtildii gibi, ikincil oluumlar
(re-entrants), (5) nolu eitliin karlma
sna temel olan verilere uymazlar; yle
ki, dtaki evre, itekinden d kadar
uzakta olmal ve yaynn yarap, iteki
evreninklnden d kadar fazla olmaldr.
Sonu olarak, (5) nolu eitliin, ikincil
oluumlarn var olduu yerlerde uygulan
mas beklenemez; ve ekil 4'de (iv) nolu
durum, f > d olduundan, bunu aka
gstermektedir. Bir ak ocan ikincil
oluumlar ieren bir blmndeki evlerin,
tasarm evlerinden daha yatk olmas, bu
nun uygulamadaki gsterimidir.
7.6. zet

Bunun, btn iteki evre in entegralini

alrsak;
S2 = S + d J* Ae = S + 2 efod
0

olur.

Eer, yukardaki hesaplamalarda anlan

iteki evreler, herhangi bir ack ocan
N basaman gsteriyorsa bu evrede
ikincil oluumlarn bulunmamas kouluy
la aadaki formller uygulanabilir.
97

b a d (p + Td)

(5)

A = D (p + rD)
C s= B + D (p + itD>

(6)

Rs

A
B

D (p +

IUD)

(7

D = H cote ve/veya

D = nd

Burada ;
b = N seviyesindeki cevherin stn a
mak iin (N-1) seviyesinde yaplmas
gerekli en az rt kaz alan.
d = Birbirini izleyen seviyelerdekl nihai
pasa aynalar arasndaki yatay uzak
lk.
p.es N seviyesindeki cevherin evre uzun
luu.
A == N seviyesindeki cevherin stn a
mak iin kazlmas gerekli toplam pa
ann plan alam.
D = N seviyesindeki cevherin evresi ile,
ocan yzeydeki d evresi arasn* daki yatay uzaklk.
C = Ocan yzeydeki minimum
alan.

toplam

B = N seviyesindeki cevherin alan.

R = N seviyesindeki cevher iin enstanta
ne rt kaz oran.
H = N seviyesindeki cevherin
derinlii. -

yzeyden

0 = Ocan ev acs.
n = Yzeyden, N. seviyesine kadar olan
basamak says.
Bu formller, bu blmn giriinde anla
tld gibi, seviyelerin tasarmlanmasndakl rt (pasa) kaz alanlarnn en az ol
masn konu edinirler. Bu gereken mik
tarlara ek olarak fazladan pasa kaldrl
dnda (rnein, dz basamaklar ve acl
kelerin maliyetinin, ek pasa kaz mali
yetinden fazla olduu zamanlarda), bu
formller tam doru olmayacaklardr; fa
98

kat yine de, yararl yaklamlar olabile

ceklerdir. Bu gibi durumlarda, edeer
doruluktaki dzeltilmi formllerin geli
tirilmesi de olasdr.
ev acs 6 ve ayna aral d'nin. ocak
boyunca sabit olmad durumlarda, for
mllerin geerliliinin snanmas gerek
mektedir. 0 derinlikle deiebilir (rnein,
deiik katmanlarda deiik ev as ola
bilir); bu gibi durumda forml geerlidir ve
D. aadaki eitliklerden bulunabilir :
D = H cotOx + H3 cotftj + H3 cotfcj --ve
D = nd + nad2 + h s d 3 - i - . . .
Burada; H, H2, vb. katmanlarn dik yk
seklii ya da kalnldr; 9, 0a, vb. ocan
ilgili katmanlarndaki ev alardr; di ve
n x , eitli katmanlardaki basamak aral
ve basamak saysdr.
8, ayn dzlemde, ocan bir blmnden
dier bir blmne deiebilmektedir. Bu
durumda, formller tam doru olmaya
caktr; fakat, eer coto'y deiik ev ac
larnn arlkl ortalamalar olarak alrsak,
doruya yakn yaklamlar bulunacaktr.
rnein;
cote =

Sqcote
Zq

Burada; 6, ev aclarndan birisidir; ve

q se, daha nce belirtildii gibi, N sevi
yesinde llen, 0'nn geerli olduu ev
renin uzunluudur.
lq = p

(N seviyesindeki evrenin uzun

luu)

B ve p, cevher rezervi planlarndan (yatay

kesitlerden .N.) llebilir ve yukardaki
snrlamalarla kar karyadr; (6) nolu
formlde d ve 0'nn seilen herhangi bir
deeri iin, herhangi bir cevherin iletile
bilmesinde gerekli nihai ocak alannn he
saplanmasna olanak tanr. Ayn veriler
kullanlarak, (7) nolu forml yardmyla,
herhangi bir basamaktaki enstantane r
t kaz oran hesaplanabilir.

Belirli koullarda (rnein cevher yata

nn kenarlar dik ve yzey yatay ise),
(4) ve (6) nolu eitliklerin bileimi bir
alan ve bir evre llmesinin dnda her
hangi bir ayrntl izim yapmakszn bir
ak ocak tasarm iin komple bir zm
verebilir.
(6) notu forml, ayrca, madenin ekono
mik taban seviyesinin belirlenmesinde de
kullanlr.

8. EKONOMK TABAN SEVYESNN BE

LRLENMES
Ekonomik taban seviyesi, ya da ETS bura
da, pasa kaz ileminin en ait seviyesin!
belirtmek iin kullanlmtr; genellikle, bu
seviyenin altnda taban einmesi, (plg rooting) ile ek cevher kazanlabilir.
|4) ve (6) nolu formller, ekonomik-taban
seviyesinin belirlenmesini salarlar. Eko
nomik taban seviyesi in, (4) nolu for
mldeki CE le (6) nolu formldeki C'yI
eitlersek :
B (RB + 1) = B + D (p + tD
ya da.

B=

D (p + cD)

(8)

ETS'nin belirlenmesinde izelge ya da

grafik yntemleri uygulanabilmektedir.
Aadaki paragraflarda, konuyla ilgili ki
mi rnekler verilmektedir
izelge I'de, bir ak maden ocandaki
eitli cevher yataklar in, lk yaklam
lar gsterilmektedir. Drdnc kolonda
maksimum ocak alan 4CE), eitli seviye*
iere gre (4) nolu formlden hesaplanm
tr. Beinci kolonda da, eitli seviyeleri
iletebilmek iin gerekli ocak alanlar gs
terilmitir. (6) notu formln gelitirilme
sinden nceki zamanlarda, her seviyedeki
cevher evresine (snrna) D = Cote ka
dar uzaklkta ocak yzey evresi izilir;
ve kaplad aian, planmetre le llr
d. Daha sonralar, gelecekteki herhan
gi bir denemede kullanmak zere, eit
ti seviye ve ev asnn deiik kom
binasyonlarnn ok sayda yinelenmesi
gibi zaman alan bylesine basit bir i
lemden kurtulmak iin, (6) nolu forml
zellikle gelitirilmitir. Beinci kolondaki
rakamn, drdnc kolondaki rakamdan
kk olduu seviyeler ekonomik, tersi
durumda ise ekonomik deil demektir
ETS, ki rakamn eit olduu seviyedir.
ekli 7, izelge l'deki 2 nolu cevher yatai iin, ETS'nin grafik yntemiyle z
mn gstermektedir. Burada yaklak
ETS, iki erinin kesitii noktadr. Bu e
rilerden biri, cevherin gerek alan ; di
eri de, (8) nolu formlden hesaplanan
ya da izim ile belirlenen B'dir.
izelge II, daha karmak bir cevher ya
ta in 60 ft aralkl seviyeler kulla
narak, ETS'nin ilk yaklamn gstermek
tedir. R', cevher yata planlarndan l
len a'nn yaklak deerleri ve 8'nn
tahmini deerlerini kullanarak, (1) ve (2)
nolu formllerden hesaplanmtr. B kolo
nundaki deerler, cevher yatann derin
likle birlikte nasl bir hzla nceldiin) gs
termektedir, C kolonundaki deerler 270
ft ite 330 ft seviyelerinin arasndaki bir
99

noktann altndaki cevherlerin, fazladan

bir pasa kazsna gerek duyulmadan ka
zanlabileceini gstermektedir. Cevher
yatann dzensizlii nedeniyle, birinci
yaklamdan sonra, 270 ft dolaylarnda
daha duyarl hesaplamalar yaplmasnn
uygun olduu dnld. Bu yredeki 15
ft uzaklktaki her seviye iin, cevher
yata planlarndan ekil 8'de gsterilen
bir kopye hazrland ve ortalama evre
elle izildi. Daha sonra. ekil 9'daki N se
viyesi iin cota'nfn ortalama deeri
x'in ortalama deeri
h

ekil 8'dek taral alan

ortalama evre. h
olarak hesaptand.
Cevher snrlarndaki kincil oluumlar
(re - entrants) nedeniyle, hesaplamann bu
aamasnda (6) nolu forml yeterli olmak
tadr; ve C (N seviyesindeki cevherin
letilmesi in gerekli ocan yzey alan)
ortalama evreden, D = nh cot kadar
uzaklktaki evrenin izilmesi ve aradaki
alan pkjnimetre ile lerek, grafik ynte
miyle bulunmutur.

izetge 1. Bir Ack Maden Ocanda, eitli Cevher Yataktan in Saptanan Eko
nomik Taban Seviyeleri

Cevher yata ve
Basamak No.
Cevher yata No. 1
12
13
14
15
Cevher yata No. 2
20
22
23
24
26
Cev.Yat No.,3/4
14
Cevher yata No. 3
15
16
Cevher yata No. 4
16
18
20
23
26

100

Maks.
ekonomik
ocak atan
110*tt*)
^m
B tt+RP>

Cevher
lan
(10* ft*)
B

^^
1+B R

79
52
39
28

13,8
13,8
13,8
13,8

1.09 )
0,72 !
0,54 )
0,39

181
158
157
149
120

13,6
13,4
13,2
13,0
13,0

2,46
2,12
2,07
.1.94
1.56

1,85
1,99
2.11
2,20
2.59

390

7,8

3.04

1.62

122
94

7,8
7,8

0,95
0,73

0,83

139
186
226
247
276

7,8
7.8
7,8
7,8
7.8

1,08
1,45
1.76
1,93
2,15

0,95
1.33 Yaklak ETS
1,47
1.66
2,49

Dtif n celer
Gereken
ocak alamL

0,72

Yaklak ETS

0,82

Yaklak ETS

Yaklak ETS

izelge 2. Bir Komptoks Cevher Yatann ETS'nin ilk Yaklam.

Yzeyden derinlflt

210
270
330
390
450

R'

CF
B <R'+1)

6,98
6,41
6,95
6,93
6,91

11.6
9.6
8.8
8,1
7,7

57.1
38,0
21.7
9,0
7.4

720
403
213
82
64

ekil 8'de gsterilen snrlar cevherle bir

likte pasa da ierdii iin, sonradan bir
dzeltme gerekmitir. B (N seviyesindeki
cevher alan) aadaki eitlikten hesap
lanmtr :

B =

(N 1 ve N seviyeleri arasndaki
cevher hacmi

C
B+D

(P+TCD)

536
428
355 )
336 |
383 )

Dnceler
Yaklak ETS

Fazladan Orta kaz

yaplmakszn
kazanlan cevher

hesaplanarak ve C ile kyaslanarak nihai

ETS belirlenmitir.
izelge lll'te, formller ve ilemler zet
lenmitir. Bu yatan karmakl nedeniy
le fazladan ilemler gerekmesine karn
tm ETS zmlemeleri, izim yntemin
den daha az zaman almtr. Ayrca, ev
alan 8'daki deiiklikler de almalarda
uygun biimde dikkate alnabilir.
kinci hesaplamalarn da, birincideki ve
sonradan yaplan ayrntl izim ve hesap
lamalarda bulunan sonularn aynsn ver
mi olmas lgintir.

ekil 8. Eimin ortalama acunun tahmini.

ekil 9. Eimin ortalama asnn tahmini.

Burada anlan cevher hacmi, deerlendir

menin balangtaki A aamas olarak ad
landrlan, cevher yatann tanmlanmas
dneminde hazrlanan cevherle ilgili izel
gelerden kolaylkla bulunabilir.

9. PASA HACMLERNN
HESAPLANMASI

w = d (p-Htd)

B, C ve cot a'nn, yukardaki gibi kabul edi

lebilir doruluktaki deerlerini bulduktan
sonra, daha ncekilerde olduu gibi, CE

Burada; w, = Bir seviye altndaki cevheri

aa kartmak iin, yaplmas gereken
pasa kazsnn minimum plan alan.

(5) nolu forml yle yazlabilir :

101

w olarak gsterilen plan alannn cevher

hacmi karl olan W yle yazlabilir :
W1==d (p+id) h

"

'

Eer, Wa, W3. .,., Wn bunun stnde bulunan dier seviyelerdeki pasa hacimleri ise :
W 3 =2d (p4-7t2d)h
W 3 =3d (p:Hs3d) h
W a =nd (p+Tc n d) h olur.
Eer taban seviyesini, n'ncl seviye olarak
kabul edersek, W, n'ncl seviyedeki pasa
ve Wn de, en st seviyedeki pasa miktar
olur (Bak ekil 10).

L"

1
2
3
4
5
6
7
8
9

1
3
6
10
15
21
28
36
45

1
5
14
30
55
91
140
204
285

10
11
12
13
14

55
66
78
91
105
120
210
325
465

"" 15

20
25
30

385
506
650
819
1015
1240
2870
5525
9455

ekil 10'daki RS dorusunu esas alm,

kenarlar dz, idealize edilmi bir ocaa
prizmoidat forml uygulanarak da (9) nolu
forml elde edilebilir. Bu durumda, forml
deki M. ihmal edilebilir bir farkla;
n(2n2+3n+1)
Eer, W=N seviyesine kadar olan toplam
pasa fse :

6
n{2n 2 +3n+1-)
2

l=n
W= X Idtp+iid) h
1=1

i=n
i=n
= pdh i + r d 3 h s I3
1=1
1=1

yerine

olur.

p, d ve h ise daha nce tanmlanmt.

kincil oluumlar (ikincil alar ve eriler),

minimum pasa ve ev asndaki deiik
likler nedeniyle (5) nolu formle gelen k
stlamalar, (9) nolu forml iin de geerli
dir. Bunlara ek olarak ayrca, cevher ya
tann plan alan derinlikle sabit olmadk
a, forml tam doru sonu vermemekte
dir. Bunun etkisi ekil 10'da gsterilmek
tedir. (9) nolu forml, N seviyesine kadar
olan paann hacmini APC ve BQD olarak
vereceine, AXC ve BYD olarak vermek
tedir. Oluan hata, (Bnh Vn) dzeltme
faktrnn eklenmesiyle, kolaylkla gide
rilebilir.

n'nin eitli deerleri in L ve M'nin say

sal deerleri aadaki gibidir :

Burada; Bnh, XYDC hacminin, bizim daha

nceki terminolojimiz cinsinden ifadesi,'

= pdh

n(n+li

+ %d h

2
W = pdhL-Hcd a hM

rUn+1J(2n+1)
6
(9)

Burada :
L =
M==

102

n(n+1)
2

n{n+1)(2n+1l
6

izelge III. Ekonomik Taban Seviyesi (ETS) zmlemesi

VELLER

p = V-m-t-i
P
RH =
w
cota =
K =

R' =
B =

V = N seviyesindeki 1 yd 3 cevherin sat

deeri.
m = N seviyesindeki 1 yd 3 cevherin kaz
maliyeti

AA

t = leme maliyeti/yd3

fh

g = Genel giderler ve ynetim giderleri/

yd 3

cota
cote
R*
1-K

w = rt kaz maliyet/yd3
0 = Ocak ev as
H = N seviyesinin, yzeyden derinlii
B' = N seviyesinin alan
p = N seviyesinin evre uzunluu

CE = B{R'+1
D = Hcot8
C = B'+D(p+rD)
(stenirse izerek de bulunabilir)

Q N = (N1) ve N seviyeleri
cevherin hacmi

arasndaki

h ='seviyeler aras uzaklk

AA= (W1) ve N seviyelerinin plan alan
lar arasndaki fark
f = (N1} ve N seviyeleri arasndaki or
talama evrenin uzunluu
BULUNANLAR

CE = Maksimum ekonomik
ocak alan

p = Kr ve paann kaldrlmasna ayrla

bilecek marj.

C = Gereken ocak atan

R = Ekonomik rt kaz oram.

ETS'de CE = C

a = N seviyesinde cevher yatann orta

lama eimi.
K = Dzeltme faktr
_
Paann plan alan
R =
Cevherin plan alan
B = N seviyesinde cevherin alan
D = N seviyesindeki evre ile, ocan y
zeydeki evresinin arasndaki plan
uzakl
103

ve Vn de, N seviyesine kadar olan cevherin

hacmi, yani PQDC'dlr. B, n ve h bilinmek
tedir; ve Vn ise, deerlendirmenin A aa
masnda cevher yata ile ilgili olarak ha
zrlanan verflerden bulunabilmelidir.
Bu kstlama ve uyarlamalarla (9) nolu for
ml, herhangi bir ocan herhangi bir de
rinliine kadar olan yaklak pasa hacmi
hesaplamasnda, en temel verileri kullana
rak, hzl bir lem olana salar.
10. SONU
Bu yazdaki formllerin kartlmasna te
mel olan iki ana dayanak unlardr :
(a) Genellikle bilinenden ok daha fazla
uygulama alanna sahip olduu gs
terilen alanlarn oran kural.
(b) Bir evresel alan, evre uzunluu cin
sinden tanmlayan (5) nolu forml.
Btn hesaplamalar boyunca istenen ko
nu, izdlm plan alanlarnn nemidir.
Kimi formllerin basitlii, bunlarn karma
k cevher yataklarna pratik uygulanma
sn engelliyor izlenimi verebilir. Ayrca,
formller iin verilen snrlamalar, bunlarn
uygulama alanlarn daraltyor zlenimi ve
rebilir; ve aklanan eitli dzeltmeler ile
deiiklikler, can skc olarak gzkebi
lir.
Her cevher yatann bu yntemlerle
zmlenebilecei ddia edilmemekle birlik
te yine de, yazarlarn deneyimleri unu
gstermitir ki; formller genellikle u ya
da bu ekliyle uygulanabilir ve eitli yak
lamlarn doruluk derecesi genelikle ye
terinden fazladr.
Deien koullara gre formllerin yeni
den dzenlenmesi in yukarda anlatlan
ilemler, alma ynteminin bir rnei
olarak grlmelidir; dier koullara uya
cak dzenlemeler ise ayrca yaplabilir.
Dzenlemelerin kendisi, izelge ile yd da
mini bilgisayarla hesaplamaya uygun bir
dizi basit ilemlerdir. Eer bylesi bir d

104

zenleme ile bir cevher yatana uyacak

ki temel forml gelitirilebilirse, planla
mada yararl bir ara efe geirilmi sayl
maldr.
Deerlendirilmesi gereken yalnzca bir ve
ri kmesinin olduu durumlarda, forml
lerden hesaplama ile izimlerden lme
arasnda, hz ve uygunluk asndan ok
fazla fark yoktur. Deerlendirilmesi gere
ken verilerin ok fazla eitli olduu du
rumlarda, formllerden hesaplama hzl
sistematik yntemlere daha fazla uyarla
nabilir.
Anlatlan formller ve yntemler, iki giri
paragrafnda ifade edilen grlerde k i
bunlarn kimileri belki de tartlabilir
en yksek deerine ular. Daha geni an
lamda bir deerlendirmenin farkl sorunla
r iermesi durumlarnda bile, formllerin
pratik yararlar olmas beklenebilir.
Bu sempozyumdaki konumaclardan Jen
nings, Plewman, Steffen ve dierlerinin ba
aryla kantladklar gibi bu tr teknikler,
ak maden ocaklarnn deerlendirilme
sine derinlik ve perspektif ekleyebilmektedirler ve eitli etmenlerin birbiriyle olan
ilikilerinin anlalabilmesinde yardmc
olurlar. Btn bunlar da sonularn gve
nilirliklerinin incelenmesinde ve daha son
raki nihai deerlendirmeye gnderilen ve
riler, aslnda ulalabilecek en iyi veriler
olduundan emin olmada yararl olurlar.
KAYNAKLAR
L LOFTUS, W.KB., STUCKE, H. J, and RAN
KIN, D; 'Mining and treatment plant prac
tice at the Finsch Mine, De Beers Consoli
dated Mines, Limited.' J. S. Afr. Inst. Min.
Metal, 69,8, march, 1969.
2. PLEWMAN, R. P. 'The basic economics of
open pit mines' Ayn sempozyum (Bu saymzdaki ikinci yaz. .N.).
3. STEFFEN, O. K. N., HOLT, W. and SYMONS, V. R. 'Optimizing open pit geometry
and operational procedure : Ayn sempoz
yum (Bu sayunzdaki beinci yaz .N.).