Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Abstract: Analyzed here are the 17th century writings of the Franciscans,
Buenaventura Salinas Y Crdova (born in Lima) and Miguel da Purificao (a
native of Portuguese India), written in defence of the descendants of Spaniards and
Portuguese born overseas, based on the supposed nobility of their ancestors, their
loyalty to the Crown and to Catholicism. It is demonstrated that there is similarity
in their arguments and the appropriations, in America and Portuguese India, of the
senses of blood purity developed on the Iberian Peninsula.
Keywords: Franciscans, Native Clergy, Iberian empires
** Este artigo um resultado parcial da pesquisa intitulada Nobres vassalos entre virtudes
e males da terra: a escrita e a identidade do clero nativo da ndia Portuguesa (sculos
XVII XVIII), que possui financiamento do CNPq (atravs do Edital MCT/CNPq/MEC/
CAPES N 02/2010) e Auxlio Instalao da FAPERJ (2010).
** Professora da graduao e do Programa de Ps-Graduao em Histria da UFRRJ.
Doutora em Histria (UFF). E-mail: <psouzadefaria@yahoo.com.br>.
Estudos Ibero-Americanos, PUCRS, v. 37, n. 1, p. 27-45, jan./jun. 2011
28
1 Introduo
O objetivo deste artigo analisar os escritos de dois franciscanos
nascidos em diferentes espaos coloniais ibricos. Frei Buenaventura
Salinas Y Crdova nasceu nas ndias Ocidentais hispnicas, em Lima,
escreveu o Memorial de las historias del Nuevo Mundo Pir (1631)
e o Memorial, informe, y manifesto (1646), ao passo que frei Miguel
da Purificao, natural da ndia de colonizao portuguesa, redigiu a
Relao defensiva dos filhos da ndia Oriental (1640).
Os escritos de frei Buenaventura e de Miguel da Purificao
revelam aspectos dos conflitos e das negociaes travadas por esses
frades em busca da superao da subalternidade (ou da ameaa de
perda de privilgios) das comunidades com as quais se identificaram:
o de descendentes de espanhis e de portugueses nascidos no ultramar,
respectivamente. Os dois franciscanos desafiaram a preeminncia social
desfrutada pelos nascidos nos reinos ibricos, a partir de justificativas
amparadas na suposta nobreza de seus ancestrais, na lealdade ao monarca
e ao catolicismo.1 Os servios prestados Coroa por uma multido
de indivduos, que exploraram complexas estratgias familiares e de
linhagens, consistiram em elemento fundamental da sustentao dos
imprios ibricos nos trs continentes (Castellano & Didieu, 2002,
p. 7), o que foi ressaltado por frei Buenaventura a seu favor, ao traar a
sua genealogia que remonta aos primeiros conquistadores da Amrica.
Frei Miguel da Purificao listou, igualmente, os servios prestados
Coroa por frades nascidos na ndia, atravs da evangelizao
e da assistncia aos militares portugueses durante as guerras no
Oriente.
Almeja-se demonstrar a semelhana entre algumas proposies
apresentadas pelos dois frades, bem como apontar para a especificidade
1
29
30
31
32
33
34
35
10
11
36
37
38
39
40
aunque alguns varones doctos dan por causa del color de los Indios,
y los negros, el ardor del sol, y diferencia de los temples, y los
cielos; pero la experincia muestra que no son estas las causas,
pues nunca el cielo haze, que los Espaoles, que viven en las Indias
engendren hijos colorados, negros; em Etiopia, sino Blanco: y
assi la opinion cierta, y verdadera es, que los Etiopes, y los Indios
son negros, y colorado, porque decienden de los hijos de Cam, que
fue destituydo de la bendicion de su padre No (Salinas y Crdova,
1631).
41
Figura 1. Frontispcio da Relao defensiva dos filhos da ndia Oriental (1640), com a
representao do seu autor, frei Miguel da Purificao.
42
6 Consideraes finais
Os escritos analisados permitem reflexes sobre as dinmicas
apropriaes, realizadas nos espaos coloniais, dos critrios de pureza
de sangue que se desenvolveram previamente na Pennsula Ibrica. No
era possvel produzir uma simples transladao da sociedade hispnica
para a Amrica, onde era considervel o peso das culturas nativas
sobreviventes, do deslocamento forado de amplos contingentes de
africanos, das mestiagens, das memrias partilhadas pela nobreza
local pr-hispnica. Acerca da ndia Portuguesa, por exemplo, faz-se
necessrio considerar os ajustes entre os estatutos de pureza de sangue
vigentes na Pennsula Ibrica e as prticas ancestrais e locais de distino
das populaes, o sistema de castas da ndia, com suas prprias noes
de pureza e impureza.
Frei Buenaventura e Miguel da Purificao tentaram demonstrar
a equivalncia entre os nascidos nas ndias (to nobres, brancos, leais
Coroa e Igreja) e os nascidos nos reinos ibricos. E identificamos
trechos, como na escrita de frei Miguel, que apresentam virtudes para
provar a superioridade e habilidade dos filhos da ndia na ocupao
de cargos civis e eclesisticos: por ser naturales, y tener mas amor
a su patria, y ser mas utiles Prelados, y idneos para las Prelazias de
la misma Provincia (Purificao, 1640, p. 13v). A diferena entre
os filhos da ndia e os filhos de Portugal pendeu favoravelmente aos
primeiros: nascer na ndia implicou em um autntico amor pela ptria,
sentimento que o frade indiano acreditou jamais poder ser partilhado
com tal intensidade por quem nascesse em terras europeias porm,
os escritos destes frades no devem ser concebidos, anacronicamente,
como expresso de sentimentos nacionalistas, mas reverberao das
perspectivas de hispano e luso-descendentes em Lima e em Goa, na
primeira metade do sculo XVII.
A complexidade das construes identitrias desenvolvidas nas
colnias ibricas, inspiradas no ideal de pureza de sangue, no se
limitaram aos casos apresentados, isto , de descendentes de portugueses
(Miguel da Purificao) ou espanhis (Salinas y Crdova) nascidos nas
ndias Orientais e Ocidentais. Mas atravs destes casos foi possvel
constatar que, no espao colonial americano, a noo de pureza de sangue
aproximou-se, gradualmente, da ideia de ancestralidade espanhola, o
que no fazia sentido na metrpole (Martnez, 2008). Isto perceptvel
na retrica de Salinas y Crdova, defensor das qualidades dos criollos e,
portanto, da ascendncia espanhola. Frei Miguel da Purificao realizou
43
Fontes
Arquivo Nacional da Torre do Tombo, Livro das Mones, livros 46 e 48.
Estatutos generales de Barcelona, para la familia cismontana, de la orden de nuestro
seraphico padre. S. Francisco. Mxico, Pedro Ocharte, 1585.
Frias, Antnio Joo de. Aureola dos indios & nobiliarchia bracmana: tratado historico,
genealogico, panegyrico, politico & moral... Lisboa: Off. de Miguel Deslandes, 1702.
PURIFICAO, Frei Miguel da. Relao defensiva dos filhos da ndia Oriental e da
Provncia do apstolo S. Thom dos Frades Menores da Regular Observncia da mesma
ndia. Barcelona: Sebastio e Joo Matheua, 1640.
SALINAS Y CRDOVA, Buenaventura de. Memorial de las historias del Nuevo Mundo
Peru: mritos excelncias de la ciudad de Lima, cabeza de sus ricos y estendidos reynos
y el estado present em el que se hallan. Lima, 1631.
SALINAS Y CRDOVA, Buenaventura de. Memorial, informe y manifesto del P. F.
Buenaventura de Salinas y Crdova. [Madrid: s.n.], [c.1646].
Referncias
BOXER, C. R. Relaes raciais no imprio colonial portugus. Porto: Afrontamento,
1977.
______. A mulher na expanso ibrica. Lisboa: Horizonte, 1977a.
______. Igreja e a expanso Ibrica (1440-1770). Lisboa: Edies 70, 1989.
BRADING, D. La orbe indiano: de la monarquia catolica a la republica criolla.
Mxico: Fondo de Cultura Economica, 1991.
CAIZARES-ESGUERRA, J. New World, New Stars: Patriotic Astrology and the
Invention of Indian and Creole Bodies in Colonial Spanish America, 1600-1650. The
American Historical Review, v. 104, n. 1, p. 33-68, Feb. 1999.
CARDIM, P. Religio e ordem social. Em torno dos fundamentos catlicos do sistema
poltico do Antigo Regime. Revista de Historia das Ideias, Coimbra, v. 22, p. 133-174,
2001.
44
CARNEIRO, M. L. T. Preconceito racial em Portugal e Brasil colnia: os cristosnovos e o mito da pureza de sangue. So Paulo: Perspectiva, 2005.
Castellano, J. L.; Didieu, J. Rseaux, familles et pouvoirs dans Le monde ibrique
la fin de lAncien Rgime. Paris: CNRS, 2002.
CORREIA, A. C. G. S. Histria da colonizao portuguesa na ndia. Lisboa: Ag. Geral
das Colnias, 1948-1958. 6 v.
DELUMEAU, J. Uma histria do paraso. Lisboa: Terramar, [s.d.].
DIAS, A. S. Correntes de sentimento religioso em Portugal: sculos XVI a XVIII.
Coimbra: Universidade de Coimbra, 1960.
FARIA, P. S. de. A conquista espiritual da ndia: armas e evangelho na obra de Frei Paulo
da Trindade. In: MONTEIRO, R. B.(Org.). Espelhos Deformantes: fontes, problemas e
pesquisas em Histria Moderna (sc. XVI-XIX). So Paulo: Alameda, 2008. p. 2-16.
FERNANDES, M. L. C. Da reforma da Igreja reforma dos cristos. In: AZEVEDO,
C. M. (Dir.). Histria Religiosa de Portugal. Lisboa: Crculo dos Leitores, 1991.
Figueroa-Rego, J. de. Family genealogical records: cleasing and social reception
(Portugal 16th to 18th century). e-Journal of Portuguese History, v. 6, n. 1, summer,
2008.
GRUZINSKI, S. Le quatre parties du monde: histoire dune mondialisation. Paris:
ditions de la Martinire, 2006. 558p.
LAVALL, B. Las promessas ambguas: ensayos sobre el criollismo colonial en los
Andes. Lima: Instituto Riva-Agero/Pontificia Universidad Catlica del Peru, 1993.
LOPES, F. F. Colectnea de estudos de Histria e Literatura. Lisboa: Academia
Portuguesa de Histria, 1997. v. 3.
MAESO, E. Un cronista criollo: fray Buenaventura de Salinas y Crdoba In: ANTOLIN,
F. N. (Org.). Orbis incognitvs: avisos y legajos del Nuevo Mundo. Universidade de
Huelva, 2007. v. 2, p. 115-124.
MARTNEZ, M. E. Genealogical fictions: limpieza de sangre, religion and gender in
colonial Mexico. Stanford: Stanford University Press, 2008.
MELO, C. M. de. The recruitment and the formation of the Native Clergy in India:
16th-19th. Lisboa: Agncia Geral do Ultramar, 1955.
MENDONA, D. de. Conversions and citizenry: Goa under Portugal. 1510-1610. New
Delhi: Concep Pub., 2002.
MESA, E. Soria. La nobleza em la Espaa moderna. Madrid: Marcial Pons, 2007.
MORALES, F. De la utopa a la locura. El Asia em la mente de los franciscanos de
Nueva Espaa: del siglo XVI al XIX. In: CORSI, E. (coord.). Ordenes religiosas entre
America y Asia. El Colegio de Mxico: Centro de Estudios de Histria de Asia y Africa,
2008. p. 57-77.
OLIVAL, Fernanda. Rigor e interesses: os estatutos de limpeza de sangue em Portugal.
Cadernos de Estudos Sefarditas, Lisboa, n. 4, p. 151-182, 2004.
ORO, J. G.; SILVA, M. J. P. La reforma de la vida religiosa en Espaa y en Portugal
durante el Renacimiento. Archivo Ibero-Americano, ao 62, n. 243, p. 455-618, 2002.
PHELAN, J. L. The hispanisation of the Philippines. Madison: University of Wisconsin
Press, 1959.
45
Submetido em 04/02/2011.
Aprovado em 05/05/2011.