8.

Asimptote grafa funkcije

Postoje vertikalna
x=c

lim f (x) =

xc

horizontalna
y=d

lim f (x) = 0

mozebitno kosa
y = kx + l
f (x)
k = lim
x x
l = x
lim (f (x) ax)
Zadatak 8.19 Naci asimptote grafa funkcije
y=

x2
.
x2 1

Rjesenje. Domena funkcije bit ce rjesenje nejednadzbe:

x2 1 > 0.
Nejednadzba se rjesava nalazenjem onih tocaka x na brojevnom pravcu, za koje je
x2 1

x2
x1 = 1

1
x2 = 1

Analiza predznaka izraza x2 1 na brojevnom pravcu dat ce interval u kojem je izraz

x2 1 pozitivan:
x:

1
1
+
x2 1 :
+ 0 0 +
Buduci da nazivnik iskljucuje nultocke, domena je:
D = (, 1) (1, +).
Vertikalne asimptote traze se u rubovima domene:
lim

x1

x2
1
= = +,
2
0
x 1

pa je pravac x = 1 prva vertikalna asimptota

224

Racunanje

x2
1
= = +,
x1
0
x2 1
daje i drugu vertikalnu asimptotu x = 1 i to su jedine vertikalne asimptote.
Horizontalna asimptota trazi se ispitivanjem limesa u beskonacnim rubovima domene
lim

x2
x2
: 2 =
x2 1 x

/x2 = x4 /

lim

x+

lim q

x+

1
x2
x4

1
x4

1
= +,
00

pa nema horizontalne asimptote prema +. Posve analogno nema je ni prema , jer

je zbog parnosti funkcije graf simetrican:
(x)2
x2
p
=
.
x2 1
(x)2 1
Svejedno je da li se uvrstavaju pozitivni ili njima suprotni, negativni x-evi.
Kosa asimptota trazi koeficijent smjera:
2

a = lim

x
x2 1

x+

x
a

/x > 0 x =

lim

x+

x
x2

lim q

x+

x2
x2

1
1

x
x

1
x2

x2 /
a

lim

x+

1
=1
10

i odsjecak na osi y:

x2 x x2 1

b = lim
=
lim
x+
x+
x2 1

=
.

Omiljeno LHospitalovo pravilo ovdje nema uporista za primjenu, buduci je neodreden

brojnik. Preostaje pokusaj prebacivanja iracionalnosti iz brojnika u nazivnik, odnosno
racionalizacija brojnika:

x2 x x2 1 x2 + x x2 1
x4 x2 (x2 1)

lim

=
lim
x+
x+ x2 x2 1 + x(x2 1)
x2 1
x2 + x x2 1

= lim

x+

x2

x2

x
x2 1

x2
x3
: 3
x2 1 + x3 x x

225

lim

x+

1
x
x2
x2

0
=0
1+10

1
x2

+10

Rezultati pokazuju da postoji kosa asimptota za x +:

y = x.
Asimptota se za drugu stranu domene, x trazi analognim postupkom:
2

a = lim

x
x2 1

/x < 0 x = x2 /
x

a
a

lim

x2

lim

lim

x
x

1
x2
x2

1
x2

= 1.
10

Analogno se racuna koficijent b u jednadzbi kose asimptote y = ax + b:

x2
x2 + x x2 1

b = lim
+x
=
lim
x
x
x2 1
x2 1

2
2
4
2
2
x +x x 1 x x x 1
x x2 (x2 1)

b = lim

=
lim
x+
x x2 x2 1 x(x2 1)
x2 1
x2 x x2 1
= lim

x2

x3
x2
: 3
2
3
x 1x +x x

b =

lim

1 (

1
x
x2
x2

1
x2 )

1+0

0
= 0,
1 1 + 0

pa je asimptota kojoj se graf funkcije priljubljuje za izuzetno negativne vrijednosti argumenta:

y = x.

Zadatak 8.20 Nadite asimptote krivulje

y=

2x3
.
x2 4

Rjesenje.
Vertikalna asimptota nalazi se na temelju domene:
D = R \ {2, 2}.
Ispitivajuci
lim

x2

16
2x3
=
= +
x2 4
0

226

2x3
16
=
=
+0
x2 x2 4
16
2x3
=
=
lim 2
0
x2 x 4
2x3
16
lim+ 2
=
= +
+0
x2 x 4
lim +

dobivaju se dvije vertikalne asimptote:

x = 2

i x = 2.

Horizontalne asimptote dobiti se mogu nakon ispitivanja

2x3
x3
:
=
x x2 4
x3

1
x

2
2
=
=
0
x43

2x3
x3
:
=
x+ x2 4
x3

1
x

2
2
4 = +0 = +
x3

lim

lim

koje pokazuje da ih nema.

Kose asimptote postoje ako postoje konacni limesi:
2x3
x2 4

x2
2x2
2
:
= lim
=2
2
2
x+
x+
x+
x
x 4 x
1 x42

2x3
2x3 2x(x2 4)
b = lim

2x
= lim
2
x+ x 4
x+
x2 4
8x
x2
b = lim 2
: 2 =0
x+ x 4
x

a = lim

= lim

koji u ovom zadatku daju desnu kosu asimptotu

y = 2x.
Lijeva beskonacnost ispituje se u nadi da postoji i lijeva asimptota:
2x3
x2 4

2x2
x2
2
:
= lim
=2
x
x x2 4
x 1 42
x
x2
x

2x3
2x3 2x(x2 4)
b = lim

2x
=
lim
x x2 4
x
x2 4
x2
8x
: 2 = 0.
b = lim
2
x x 4
x

a = lim

= lim

Asimptota kojoj se graf funkcije priljubljuje tezeci u beskonacnost s lijeve strane je isti
pravac
y = 2x.

227

Zadatak 8.21 Odredite asimptote funkcije

s

y=

x3
.
x+3

Rjesenje. Domena funkcije dobiva se rjesavanjem nejednadzbe

x3
0.
x+3
3

x
Rjesenja nejednadzbe nalaze se analizom predznaka izraza x+3
na brojevnom pravcu. Analiza se provodi nakon nalazenja nultocaka brojnika i nazivnika,
jer je za te x-eve nemoguce odrediti predznak razlomka:

x3 = 0 x1 = 0
x + 3 = 0 x2 = 3.
Analiza na brojevnom pravcu:
x:
x3
x+4

3
+ !

0
0

+
+

daje domenu kao uniju podrucja na kojim razlomak poprima pozitivne vrijednosti. Tocka
-3 iskljucuje se iz domene, jer dijeljenje nulom nije definirano. Domena je tako:
< , 3 > [0, + > .
Vertikalna asimptota dobiva se ispitivanjem limesa:
r
r
x3
27
lim
=
= +
x3
x+3
0
r
r
x3
0
lim
=
= 0.
x0
x+3
3
U ovom slucaju, jedina vertikalna asimptota je
x = 3.
Slijedi ispitivanje horizontalne asimptoticnosti:
r
r
x3
x3
x3
lim
=
lim
: 3
x
x x + 3
x+3
x
r
1
=
lim
= +
x 0 0
r
r
x3
x3
x3
=
: 3
lim
lim
x+
x
x+3
x+3 x
r
1
=
= +.
lim
x+ 0 0

228

Kosa asimptota zahtijeva nalazenje koeficijenta smjera i odsjecka na osi y:

q
r
r
x3
x
x
x+3
a =
lim
= lim
:
x+
x+
x
x+3
x
s
1
a =
lim
=1
x+
1 + x1
!
r
x3
x
b =
lim
x+
x+3

x3 x x + 3
x3 + x x + 3

=
lim

x+
x+3
x3 + x x + 3
x3 x2 (x + 3)
=
lim p
x+
x3 (x + 3) + x(x + 3)
=
=
=

3x2

lim p

x3 (x + 3) + x(x + 3)
3

x+

lim q

x+

x3
x3

( xx + x1 ) + 1 (1 +

x2
x2
3
x

3
3
= .
1+1
2

Slijedi da je desna kosa asimptota

3
y =x .
2
Lijeva asimptota dobiva se nakon slicne analize. Koeficijent smjera dobiva se analogno:
q
r
r
x3
x
x
x+3
a =
lim
= lim
:
x
x
x
x+3
x

2
/jer je x < 0 x = x /
s
1
a = lim
= 1
x
1 + x1
Slican racun za b:
r

!
x3
=
lim
+x
x
x+3

x3 + x x + 3
x3 x x + 3

=
lim

x
x+3
x3 x x + 3
x3 x2 (x + 3)
=
lim p
x
x3 (x + 3) x(x + 3)

229

=
=
=

3x2

lim p

x3 (x + 3) + x(x + 3)
3

lim q

x3
x3

x2
x2

( xx + x1 ) + 1 (1 + x3 )

3
3
= ,
1+1
2

nazalost, ne pali, jer se u racunanju javljaju nedefinirani izrazi poput x3 koji za x

ipak nije definiran. Stoga navedeno nema smisla, ali se malim trikom moze prispodobiti
na analogiju:
r
!
r
!
r
!
x3
x3
x3
lim
+ x = lim
x = lim
x
x
x+
x+
x+3
x + 3
x3
Korektan racun za b:
b =
=
=
=
=
=
pa je lijeva asimptota

!
x3
lim
x
x+
x3

x3 x x 3
x3 + x x 3

lim

x+
x3
x3 + x x 3
x3 x2 (x 3)
lim p
x+
x3 (x 3) + x(x 3)
r

3x2

lim p

x3 (x 3) + x(x 3)
3

x+

lim q

x+

x3
x3

x2
x2

( xx + x1 ) + 1 (1 + x3 )

3
3
= ,
1+1
2
3
y = x + .
2

Slijedece zadatke pokusajte rijesiti samostalno. Nemojte odmah gledati

u rjesenja. Odredite prvo domenu, a zatim ispitajte limese na rubovima
domene. Oni ukazuju na postojanje ili izostanak vertikalnih i horizontalnih
asimptota. Postojanje horizontalne asimptote iskljucuje kosu asimptotu.
1. Odredite asimptote slijedecih krivulja:
(a)
y=
230

x3
x2 1

(b)

x+1
y= 2
x +2

(c)
y=
(d)
y=

x2 4

x3
2(x + 1)2

(e)

y=x

x1
x2

(f)
1

y = xe x
(g)

1
y = ln(e + )x
x

(h)
y=

sin x
x

(i)
y = 2x + arctan

x
2

1. Rjesenje.
(a) Vertikalne asimptote: x = 1 i x = 1, horizontalnih nema, kosa asomptota:
y = x.
(b) Vertikalnih asimptota nema. Horizontalne asimptote: y = 1 i y = 1.
(c) Vertikalnih i horizontalnih nema. Kose asimptote su: y = x za x + i
y = x za x .
(d) Vertikalna asimptota je x = 1. Kosa asomptota: y = 12 x 1.
(e) Vertikalna asimptota: x = 2. Horizontalne nema. Kosa asomptota: y = x+ 12 .

231

(f) Vertikalna: x = 0. Kosa asimptota: y = x + 1. Racun:

1

lim x e x

x0+

0 e+ = 0 = neodr.
1

lim+ x e

1
x

x0

lim x e x

x0

lim x e x

lim+

x0

ex

1
x

= L H = lim+ lim+
x0

0e

e0 =

1
x2
1
x2

ex

x0

= lim+ e x =
x0

= 0 0 = 0.

x ex
=
x
x
1

=
l = lim xe x x
k = lim

lim e x = e0 = 1

ex 1

lim

1
x

1
x

1
x2
1
2
x

ex

= L0 H = lim

lim e = e = 1.

(g) Vertikalna asimptota ex + 1 = 0. Kosa asimptota: y = x + 1e .

Svojstvo logaritmiranja potencija daje zapis formule:

1
y = x ln e +
.
x
Domenu cine brojevi koji zadovoljavaju
e+

1
>0
x

Nejednadzba se rjesava analizom predznaka izraza

e+

1
x

na brojevnom pravcu:
e+

x:
e + x1

1/e
0

0
! +

1
x

x =

1
e

Domena je D =< , 1e > < 0, + >. Ispitavanje rubova domene:

1
1
=
() = +
lim x ln e +
x
e
x1/e

1
lim x ln e +
=
0 () = neodr.
x0
x

232

lim

x0

ln e + x1
1
x

1
lim x ln e +
x
x

=LH=
=

1
1
1 x2
e+ x
lim
1
x0
x2

= lim

x0

1
e+

1
x

=0

ln e =

Kosa asimptota:

x ln e + x1
= 1
k = lim
x
x

ln(e + x1 ) 1
1
l = lim x ln e +
x
= lim
1
x
x
x
x
0

LH

=
=

lim

1
1
e+ x

1
x2
1
x2

1
e

(h) Vertikalne asimptote nema. Horizontalna asimptota je x-os.

(i) Vertikalne i horizontalne asimptote nema. Kosa asimptota je y = 2x + 2 :

2x + arctan x2
arctan x2
k = lim
= lim 2 +
=2+ 2
x
x
x
x

= 2+0=2

l = lim 2x + arctan 2x
=
x
2
2

8.5

Kvalitativni graf funkcije

Crtanje kvalitativnog grafa podrazumijeva graficki opis domene, intervala

rasta, pada i ekstreme, konveksne, konkavne zakrivljenosti i tocaka infleksije
te konacno asimptota.
Zadatak 8.22 Ispitajte tok i nacrtajte graf funkcije:
1

y = x2 e x .
Rjesenje.
i Domenu funkcije cine svi brojevi osim 0: D = R \ {0}.
ii Analiza predznaka prve derivacije
1

y 0 = 2xe x + x2 e x

233

1
x2

vodi na rjesavanje jednadzbe:

y0
e (2x 1)

= 0
= 0
1
=
2

1
x

x1
nakon koje slijedi ispitivanje monotonosti:
x:
y0
y

&

0
!
!

&

1
2

0
e2
4

+
+
%

Druga derivacija

1 1
e x (2x2 2x + 1)
x2
nema nultocku a predznak ne mijenja ni u tocki prekida, pa je pozitivna na cijeloj
domeni, sto znaci da je graf konveksan.
y 00 =

iii Ponasanje na rubovima domene:

1

lim x2 e x = e0 =

lim x2 e x = 0 e = 0

x0
1

1
x

lim x e = 0 e

x0+

= lim

x0

1
x2

x0+

= lim+

ex

ex
1
x

=LH=

= L H = lim

x0+

1
1 x
x2 e
2
x3

1
1 x
x2 e
lim 1 == e+ = +
x0+
x2
1
lim x2 e x = e0 =
x
1

lim x2 e x =

Kvalitativni graf je jednostavan i nalazi se u prilogu.

Zadatak 8.23 Ispitajte tok i skicirajte graf funkcije

y=

x3
.
2(x + 1)2

Rjesenje. Domena funkcije

D = R \ {1}.
Prva derivacija ima formulu
y=

x2 (x + 3)
2(x + 1)3

234

iz koje se ocitavaju nultocke: x1 = 0 i x2 = 3 koje su potrebne u analizi rasta i pada

funkcije:
x
3
0
+
y0

0
+ 0 +
y
& 27
% 0 %
8
iz koje je vidljiva tocka minimuma (3, 27
8 ).
Druga derivacija:

3x
(x + 1)4

y 00 =

ima nultocku u nuli. Analiza predznaka druge derivacije:

x:
y 00
y

0
0
0

+
+

daje tocku infleksije (0, 0).

Vertikalnu asimptotu x = 1 pokazuje
x3
= +.
x1 2(x + 1)2
lim

Horizontalne asimptote nema, a kosa asimptota:

x3
2(x+1)2

1
x2
=
2
x
x 2(x + 1)
x
2

1
x3
x3 x(x + 1)2
b = lim
x = lim
= 1
x 2(x + 1)2
x
2
2(x + 1)2
a = lim

= lim

ima jednadzbu

1
x1
2
i asimptota je kojoj graf prijanja na obje strane prema beskonacnosti. Graf se nalazi u
prilogu, na kraju zbirke.
y=

1. Nacrtajte grafove slijedecih funkcija:

(a)
y = x3 +
(b)
y=

235

x2

x4
4

x
+1

(c)

1
x

y =x+
(d)

x3 3x + 2
x2 + 1

y=
(e)

x2
y= 2
x +2

(f)
y = xex
(g)
y=

ex
x

(h)
1

y = xe x2
(i)
y = x2 ln x
(j)

y=
(k)
y=

x
ln x
2

1 ln x
1 + ln x

2. Ispitajte tok funkcije i skicirajte graf:

(a)
y=

2x
ln2 x

y=

e3x
1x

(b)

(c)
1

y = xe x
236

(d)
y = arctan
(e)

x2 + 1
y=
2x + 1

(f)
y=
(g)

x
x+1

(3x + 2)2
3x 1

y = x 1 x2

3. Ispitati tok i nacrtati graf funkcije zadane formulom

1

y = x2 e x .
4. Nacrtajte kvalitativni graf funkcije
y = arcsin

1
1 + x2

5. Ispitati tok i nacrtati graf

s

y=

x3
x2

Integrali i primjene

Integralni racun rjesava vrlo jednostavno izreciv, no i netrivijalno rjesiv problem izracunavanje povrsine ravninskog lika. Osim u geometriji, integralima
se rjesavaju problemi gibanja, potrosnje energije, pa i ekonomski problemi.

9.1

Definicija odredjenog integrala

Primjer 9.1 Izracunajte povrsinu omedenu u koordinatnoj ravnini vertikalama

x = 2, x = 4, osi apcisa i grafom funkcije f (x) = 3.
Rjesenje. Nakon crtanja, povrsina je jednaka 6 kvadratnih jedinica.
237