HAN DONEMINDE BAZI TURKISTAN DEVLETLERi HAKKINDA BIR INCELEME Prof. Dr. AYSE ONAT Gin kaynaklan, @cellikle ‘Silale Yilhklan’, Imparatorlugun Batya acgilma politikasinin nasil basladigi ve ne sekilde gelistigi hususunu, “Hsi Yi” veyahut ‘Bat: memleketleri’ biliimiinde zaman zaman ayrintiya ine- rek anlatmislardir. Bu ilk bilgiler, biiyiik dlgiide, iinlii Cin elcisi Chang Chiien'in raporlarina dayandinlarak Sse Ma-Chien tarafindan yazilan Shih Chih'de bulunmaktadir. Daha sonra yine Han dénemini anlatan Han Shu? ve Hou Han Shu? gibi resmi tarihlerin Hsi Yii béliimleri, Shih Chih émek alinarak yazilmigur. Ancak bu kaynaklann degisik zaman ve kigiler tarafindan yazilmis olmalan bazi farkhhklarn ortaya gikmasina ne- den olmustur. Dénem iizerinde herhangi bir caligma yapilirken, bilgilerin dogrulugu agisindan séziinii ettigimiz hususa dikkat etmemiz lazimdir. Han déneminden itibaren, Resmi Cin Siilale Yillklannda Hsi Yii ve- ya Bat. Memleketleri olarak adlandinlan Tiirkistan bilgesi, Mogolistan’n yani Biiyiik Hun {mparatorlugunun batisinda yer almaktaydh. Cin'in batiya agilan kapisi olarak nitelendirilen Yii-men‘ ve Yang-kuang® gecitlerinin ' Bu eser, Gin'in en eski devirlerinden itibaren yan mitolojik karakter tagyan Gin imparatoru Huang-ti ile baslayarak Han Silalesi Imparatora Wu (MO 140-87) za da icine alan 130 béliimden olugan modern anlamda yazilmus ilk tarih eseridir. eski devirlerini igeren genel bir tarih olmast nedeniyle de ayrica bir 8neme sahip bircok bath tarihginin “Cin'in Heredotu” olarak tanimladigi Sse Ma-ch’iendir. Kaynak, da- ha sonraki notlarda kasaltilmis olarak SC geklinde verilecektir. 2 Han Sillalesinin kuruluyundan Wang Mang’n Gin tahuna gegmesine kadar olan dénemin ilk resmi tarihidir (veya yilliidir). Ch’ien Han Shu olarak ta tarumlanan bu eser, aym dénem iginde 110 béliim geklinde Pan Ku tarafindan hazirlanmisur. Kaynak, daha sonraki notlarla kisaltilmig olarak HS geklinde verilecektir. > fkinci Han Silélesinin (MS 25-220) resmi tarihi olan bu eser, Sung dénemi tarihgi- lerinden Fan Yeh tarafindan go béliim olarak hazirlanmisuir. Bundan sonraki notlarda adi kisaltlrms olarak HHS olarak verilecektir. + Yang-Kuangin kuzey-batisinda yer alan Yiiemen gecidi, aym zamanda Kansu bélgesinde Tung-huang’in batisina 150 Li uzakhktadir. Chung kuo Ti-min ta-tze-tien (Gin yer isimleri sézliiga) s. 234, Shang-wu basimi, 1966 Taiwan. Hlerde kasalulmiy olarak CKKC. ‘olarak gegecektir. 5 Gin'in Kansu eyaletinde Tung-huang’in 130 Li giiney-bausinda bulunan bir gecit- tir. Bkz. CKKG, s. 961.2 AYSE ONAT batisindan baglayan bu bilge, giiney ve kuzeyden biiyiik daglarla cevriliy- di, batdaki sinir ise Tsung-ling* daglarna kadar uzantyordu. Belgelerde, dogu-bati uzakligi Go00 Li’ giiney-kuzey uzakligi ise 1000 li olarak veril- mektedir®, Dénemin kaynaklan dogudan bata uzanan bu alan icinde ilk Snceleri 36 devletten bahsederken, daha sonra sayilaninin 50’ye varmis ol- dugundan siz etmektedirler. Sse Ma-chien, bu sayty: 56 olarak géstermis- tir’, Adin: verdigimiz bu kaynaklarda, Gin’in Yii-men ve Yang-kuang ge- sitlerinden, biri kuzeye ve biri de giineye olmak iizere iki yolun bauya uzandigindan bahsedilmektedir"®, Sinirlan cizilen bu alan iginde, cesitli gécebe ve yerlesik toplumlann yasadiklari, bunlann degisik adlarla dev- letler kurmug olduklan anlasilmaktadir, Bu devletler arasinda, dogudan gelen ath gécebe ézelligini tayan Yiieh Ch’i ve Wu Sun lar Tiirkistan bélgesinin tarihi acisindan biiyiik éneme sahip olmuslardir. Dogudan ge- len bu kavimlerin gécleri, diger Tiirkistan devletleri iizerinde énemli siya- sal etkiler birakmistir. Asagida bunlan ayn ayn ele alacagiz. Tiieh Ch’i Mojolistan’da Biiyiik Hun Imparatorlugu kurulmadan énce, Gin kay- naklan iki biiyiik ath gécebe toplumundan bahsederler. Bunlardan biri, Hunlann kuzey-dogusundaki Proto-Mogollar, digeri ise bugiinkii_Kan- su’da faaliyette bulunmus Yiieh Ch’ilerdir. Yiieh Ch’ilerin en eski yerle- sim alam olarak Tung-huang" ve Chiilien” arasi gésterilmektedir', Fa- * Bunlar Tirkistan’in giiney-bausindaki sira daglardir. Bkz. CKKC, s. 1058. 7 Eski bir uzunluk dlgii birimidir. Kesin olarak metre kargihgi bilinmemekle birlikte, 1 Litnin yaklagik 564-576 m. civannda oldugu saniimaktadir, Bz, Tze-hai, s. 2925; Fried- rich Hirth, “The Story of Chang Kien, Chinas Pioneer in Western Asia”, Journal of the ‘American Oriental Society (JAOS), vol. 37, 8. 144, 1917. * HS, 96 A, s. 3871. Lé-tien basim, 1974 Taiwan. * SC, 123, s. 3160. Lé-tien basim, 1974 Taiwan, ‘® Shan-shan'dan (bugiinkii Lou-lan) baslar, Nan-shan silsilesinin kuzeyini takibede- tek, bauya dogru uzanir ve So-che’ye vanr. Buna giiney yolu denir. Digeri On Che-shth krallifi topragindan gegerek, Pei-shan’dan Su-luo'ya gelir. Buna da kuzey yolu adh verilir. Giiney yolunun bati ucunda Biiyiik Yiich Ch’iler ve An-hsi memleketi, kuzey yolunun ba- usinda ise Ta-yiian, Kang-gii ve Yen-ch’i devletleri yer almaktadir. Dogudan batiya dogru uzanan bu yollar, tarih boyunca tartigmalt bir konu olmustur. HS, 96 A, s. 872; HHS, 88, 8. agz0, Lé-tien basim, 1974 Taiwan. " Bugiinkii Kansu bélgesindedir. Bkz. CKKG, s. 898. " Kansu’da Chang-yeh hsien’in giiney-bausindadir. Tann daglan olarak bilinen bu daglara Chii-lien adi Hunlar tarafindan verilmistir. Zaman zaman ‘karl daglar, beyaz dag- lar ve Nan-shan’ gibi adlarla da anilmaktadir. Ashnda Ch’i-lien daglan, giiney ve kuzey ol- ‘mak iizere iki kisimdir. Giineyi Han Shu, Hsi-yii béliimiinde bahsedilen Nan-shan’dir. Ku- zeyi ise bugiinkii Dogu Tiirkistan’daki Tan dajlandir. Bkz. CKKC, s. 528. ® SC, 123, s. $162; HS, 96 A, s. 3890.HAN DONEMINDE BAZI TURKISTAN DEVLETLERI 73 kat sonraki dénem kaynaklarimin ayni bilge icinde degisik yer adlan ver- dikleri géze carpmaktadir'*. Bu nedenle Yiieh Ch’i kavminin eski yerlesim alanlannin kesin olarak belirlenmesi, zor oldugu kadar, tartsmaya acik bir konudur. Bilindigi iizere, gdcebe kavimlerinin tam olarak sinirin ciz- mek oldukca giic bir istir. Ancak, béyle bir konu iizerinde caligirken, en énemli nokta, dénemin belirtilip sinirlandmimasidir. Yiieh Ch’ilerin ik Hun imparatorlugu tarafindan bir kag kez yenilgiye ugratildygim biliyoruz. Ancak, belgelerden, biiyiik bir kol olarak batiya gelmelerinin, MO 174-160 yillan arasinda Mete’nin oglu Lao Shang zamaninda gergek- lesmig oldugu anlasilmaktadir'®. {lk geldikleri yer olarak {li ve Isik Gél ki- yilan. gésterilmis ve buranin yerli halkt Sai'® veya Saka’lan gice zorladik- lar belirtilmistir. Daha sonra dogudan gelen yeni bir gé¢ dalgastyla yerle- rini terkederek, Ta-hsia (Bactria)’y: iggal etmisler ve buraya hakim olmus- lardir. Chang Chien, Biiyiik Yiieh Ch’ilere geldigi sirada, bunlar Amu Derya’nin kuzeyinde bulunuyorlard:. Bactria’nin istilasina heniiz basla- mamislardi”, Bu kavmin doguda iken kesin yerlesim alanlan, genel niifusu ve aske- cine, ilgili belgelerde deginilmemisse de bu konuya iliskin bilgiler, Yiieh Chiilerin ancak batya gelmesiyle birlikte acikik kazanmaktadir. Chang Chien’in vermis oldugu ilk bilgilere gére, Biiyiik Yiich Ch’iler, Fergana’nin 2000 veya 3000 Li batisinda, Amu Derya’nin kuzeyinde otur- duklan ve giineyden Ta-hsia, batidan An-hsi ve kuzeyden K’ang-gii mem- leketleriyle komsu oldugu anlasilmaktadir, Aynica asker sayisinin 100.000 veya 200,000 dolaylarinda oldugu belirtilmistir'®. Han Shu bu bilgileri da- ha da genisleterek, Gin’e olan uzakligina ve genel niifusuna da deginmis- tir. Bu kaynakta, Biyiik Yiich Chiilerin merkezlerinin Cin baskenti Ch’ang-an’dan 11.600 Li uzaklikta, 100.000 aile, 400.000 kisi ve 100.000 askere sahip bir devlet oldugu belirtilmektedir”, ™ Bahaeddin Ogel, “Eski Ortaasya Kabileleri hakkinda Arasurmalar I, Yiieh Ch’iler”, DTCF Dergisi, cilt 15, sayt 1-3, s. 251, 1957- ' B.Ogel, age, s. 248-250. ‘© Bu kavim hakkinda ayrinuh bilgi igin bkz. B. Ogel, a.g.c., s. 247-278. "” Maenchen-Helfen, Chang Ch’ienin MO 129-128 yilinda, Yiieh Ch’ilere geldigi sira- da bunlann Ta-hsia’nin idarecileri durumunda oldugunu séylemektedir. Bkz. O. Maenc- hen-Helfen, “The Yiieh Chih Problem Re-examined”, JAOS, vol. 65, 8. 71, 1948. $C, 193, s. 3162. ” HS, 96 A, s. 9890; HHS, 88, s. 2920." AYSE ONAT Wu Sun Dogudan batya, Tiirkistan’a gelen bir diger gigebe ath kavim de Wu Sun’lardi. Yasam tarzi, Hun ve Yiieh Ch’ilerle ayn: olarak gésterilen bu kavmin, eski yerlesim bélgesi konusu, Yiieh Chiilerinkinden daha kanigik bir durum gosterir. Giinkii, Han Shu, Wu Sun’lann eski oturduklan bélgeyi Kansu’da, Tung-huang ve Ch’i-lien arasina yerlestirmektedir™, bu da, Yiieh Chiilerle aym yerde olduklarina isaret etmekteyse de kesinligi tartighr?!, Doguda bulunduklan sirada sinirlannin kesin cizilememesinin yam si- ra, herhangi bir niifus ve askeri giig konusunda da bilgi verilmemistir. ‘Ancak, daha sonraki kaynaklar, Wu Sun’lann batida giiclii askeri bir dev- let olduklannin yazarlar. Yiieh Chiilerin arkasindan batrya gelen: bu ath gécebe kavmin tarihinde, karanhik kalan noktalardan biri de, ne zaman ve nigin gé¢ ettikleri konusudur. bata hareketleri, Isik Gél ve ili kryilarna gelmeleri ve Yiieh Ch’ileri buradan gikartarak, yerlesmeleriyle baslaulabi- lir. Tarih olarak, MO 133 ile 129 yillan arasina yerlestirilebilir”. Wu Sun’larin batidaki faaliyetleri hakkinda ilk bilgiler, yine iinlii Gin elcisi Chang Chien’in seyahatnamesinde anlatilanlara dayanmaktadir. Bu bilgilerden, kuvvetli, gécebe bir devlet olduklan gériilen, Fergana’ya yakla- sik 2000 Li kuzey-doguda bulunduklan anlasilan Wu Sun’larin genel niifusu verilmemekle birlikte, yiizbinleri asan askeri bir giice sahip olduk- lan belirtilmektedir®. Han Shu ise, devletin simrlanm cizmeden énce, Ch’ang-an’dan 8900 Li uzaklikta oldugunu sdyleyerek, dogudan Hun, ku- zey-batidan K’ang-gii, batidan Ta-wang, giineyden Sai memleketleriyle komsu oldugunu yazmaktadir. Ayrica genel niifus olarak, 120.000 aile, 630.000 kisi gibi rakamlar verilirken, asker sayisi 188.000 olarak gisteril- mistir™*, Tiirkistan’daki Wu Sun ve Biiyiik Yiieh Ch’i gibi ath gigebe devietle- rin yam: sira, yerlesik hayat: benimseyen devletler de bulunuyordu. Bun- lar, askeri bakimdan zayif olmakla birlikte, bazilari genel niifus agisimdan biiyiik bir yogunluga sahipti. Ziraatle ugrasan bu yerlesik devletlere érnek olarak Ta-Hsia ve Ta-wang devletlerini almay! uygun bulduk. 2 HS, 96 B, s. 3902. 2B, Ogel, “Gin Kaynaklanna gére Wu Sun'lann Siyasi Sinirlan Hakkinda Bazi Problemler", DICF Dergisi, cilt 6, say1 4, s. 259-278, 1948. 2 O, Maenchen-Helfen, a.g.e., 6.71. ® SC, 123, 5. % HS, 96 B, s. 3901HAN DONEMINDE BAZI TURKISTAN DEVLETLERI 15 ilgili ilk bilgilere yine, iinlii tarihgi Sse Ma-ch’ien in eseri- inde rastlanmaktadir. Ta-wang’n (Fergana) 2000 Li giiney-batisinda, Amu Derya’nin giiney Jayilarinda biiyiik bir devlet olan Tachsia halkanin, aynen Ferganalilar gibi tastan yapilmis bina ve sehirler- de oturduklart anlasiimaktadir. Merkezi yonetimin bulunmadi bu iilke- de, her sehir ve kasaba kendi idarecileri tarafindan yénetiliyordu. Gince belgelerde bu husus agikca gériilmektedir. Chang Ch’ien, bunlarin cok iyi tiiccar olmalanna ragmen askerlerinin korkak, ordularmin gii¢siiz olmalari nedeniyle Yiieh Ch’i isgalinden kagamadiklarin ve kolaylikla boyun eg- diklerini belirtmektedir. Elci, iilkenin Gin’e olan uzakhgini 12.000 Li ola- rak vermistir, Ancak bu uzakhk, sonraki dénem kaynaklannda degismek- tedir. Lik bilgileri igeren belgelerde, niifusun milyonlan asmakta oldugu dan séz edilmesine ragmen* devlet, kuwetli siyasi birlikten ve askeri giigten yoksundu. Bu nedenle, Yiieh Ch’i istilast ile kars: karsiya kaldigin- da, kolayhikla onlara tabi olmustur. Yiieh Ch’iler, Bactria’ya hakim olduk- tan sonra, iilkeyi 5 idari merkeze bélmiisler ve her birinin basina “Hsi- hou” iinvan: tagryan yéneticiler getirmislerdir. Gince belgelerden, bu ida- recilerin adlarm, oturdukari sehirleri ve Cin’e olan uzakliklar: hakkinda bilgiler edinilmektedir®. Bir yiizyil kadar sonra, bu idarecilerden Kuei- shuang Hsi-hou’iinvanh Chiu-chiu chieh, digerlerini kendine tabi kilarak, Tachsia iilkesi iginde Kuei-shuang (Kusan) adinda yeni bir devlet kurmus- tur?” Ta Wang (Fergana) Gin’in batisi® ile Hunlann giiney-batisinda yer alan ve iinlii Gin elgi- si Chang Chien’in® bizzat ziyaret ettigi bir Tiirkistan devletidir: Ziraatle % $C, 123, s. 3164-3166. * He-hei cheng merkez olarak gésterilen birinci bélge, Yang-kuang’dan 7802 Li; Shu- ang-mi cheng merkez olan ikinci bélge, Yang-kuang’dan 7782 Li; Kuei-shuang cheng mer- kez iigiincit bilge, yang kuang’dan 7982 Li; Po-mao cheng merkez, dirdiincii bilge, Yang- kuang’dan 8220 Li; Kao-fu cheng merkez, beginci bilge, Yang-kuang’dan 9283 Li uzal finda bulunuyordu. Gériildiigii gibi, Gin’in bat: ucundan olan bu uzakliklar’ 7000-9000 arasinda degigmekteydi. Bkz. HS, 96 A, s. 3891. ® HHS, 88, s, 2921; O. Maenchen-Helfen, a.g.e., s. 72. % SC, 123, s. 3160 daki belgede bu uzaklik 10.000 Li olarak verilirken Han Shu'da, Chang-an Fergana uzakligi 12.550 Li olarak gosterilmigtir. ® Bu cinli elci-seyyahin MO 138 yilinda baglayan seyahatiyle ilgili bilgiler, Shih Chih 123; Han Shu 61; Han Shu 96 AB gibi Gin kaynaklarmda yer almaktadir. F. Hirth, O. Franke, De Groot, E. Chavannes gibi bath arastrmacilar, Ortaasya ve Gin tarihi iizerinde yapuklan calismalarda, Chang Ch’ien’in seyahatnamesinden biiyiik élgiide yararlanmuslar- air,76 AYSE ONAT ugrasan halki, piring ve bugday ekiyor ve bagcilik yapryordu™. Buraya ge- len Cin elcilik heyetinin, Fergana atlan’ hakkinda vermis oldugu haberle- rin, Cin imparatora Wu! yu ok etkilemig oldugu bilinmektedir. Hatta bunlara sahip olabilmek icin, cesitli diplomatik yollara basvurdugunu o dénemin kaynaklarindan dgrenmekteyiz®. Belgeler, Fergana. devletini askeri acidan gigsiiz olarak gisterirken, diger taraftan askerlerinin Hun ve Yiieh Chriler gibi at iistiinde savasuklarnin ve en énemli silahlannin da ok ile yay oldugu hakkinda ayrica bilgi vermektedirler. Kuzeyden K’ang- gii, giiney-batidan Biiyiik Yiieh Ch’iler™, kuzey-dogudan Wu Sun ve dogudan Han-mi ile Yii-ti’en (Hotan) gibi devletler ile komgu idi**. Genel niifus hakkinda, Shih Chih’de “yalnizca yiizbinleri asmakta” ifadesi kulla- mlirken, Han Shu niifus ve asker sayisim ayrintl bir bigimde vermekte- dir. Bu verilere gére, Ta-wang (Fergana)nin 60.000 aile, 300.000 kisi ve 60.000 askere sahip oldugu gériilmektedir®, Bu bilgiler igiginda, niifus agisindan Ta-wang’in Ta-hsia (Bactria) kadar biiyiik olmadigi anlagilmak- tadir. Yukarida ele aldigimiz ikisi gécebe diger ikisi yerlesik olan bu dért Tiirkistan devietinin kuruldugu alanlan, sinirlarini, niifus ve askeri giicleri- ni, dénemin kaynaklan elverdigi dlciide, kisa da olsa ortaya koymaya ca- Iistik. 300.000 kisiden olusan yerlesik devlet Ta-wang’n oldukea az sayida asker cikartug gériilmektedir. Buna karsihk, Yieh Ch’i ve Wu Sun gibi gécebe devletlerin niifuslarinin 1/4 ve 1/6 oraninda iyi yetismig askere sa- hip oldukaln verilen rakamlardan anlasilmaktadir. Sayica ve niifusca ol- % Belgeler, Fergana halkinin sarap icmekten biiyiik zevk aldiklarim, bagcilikla ugrasa- rak cok iyi kalitede iiziim garabi firettiklerini ve bunlan bozulmadan 20-30 yil saklayabil- diklerini géstermektedir. Bkz. SC, 123, s. 3173. » Birinci Han Siilalesinin tmparatorlanndan olan Wu, (MO 140-87) Gin'in simirlanm giineyde, doguda ve banda genigleterek, merkeziyetci, giigli bir devlet kurmustur. Tiirkis- tan’a aciima politikasim baslatan ilk kigi olmasi nedeniyle de tarihte ayrica énemli bir yere sahiptir. % SC, 123, s. 3174 deki belgede, en iyi cins atlarin Erh-shih mevkiinde bulundugu ve Gin elgilik heyetine verilmemek icin de halkin bunlan sakladig belirtilmektedir. Imparator Wu'nun bu atlara sahip olabilmek icin giristigi her tiirli caba, SC, 123, ve HS, 96 A biliimlerinde anlaulmighr. 3 HS, 96 A, s. 3894 de Fergana’nin K’ang-gii'deki Pi-t'ien Ch’eng’den uzakhit 1511 Li olarak verilmistir. » Giiney-bat: sininnda Ta-hsia devleti gisterilirken, biiyiik Yiieh Ch’iler bat. yéniine konulmustur. Bkz. SC, 123, s. 3160. 35 SC, 123, s. 3160; HS 96 A, s. 3894. 26 HS, 96 A, s. 3804.HAN DONEMINDE BAZI TURKISTAN DEVLETLERI 7 dukca fazla olan bu eski Tiirkistan devletlerinin, askeri agidan Biiyiik Hun Imparatorlugunun giiciine erigemedikleri, yine aym dénem belgele- rinden ortaya gikmaktadir. Doguda bir zamanlar, biiyiik bir tehlike olarak gériilen Yiieh Ch’i ve Wu Sun’lann batiya gicleri, buradaki siyasi denge- nin bozulmasina neden olmussa da Tiirkistan’da giiclii bir askeri ve siyasi birligin kurulmasim saglayamamuslardir. Bu otorite boslugunu, zaman za- man Hun ve Gin imparatorluklan doldurmaya caligmig ve dogal olarak bu hareket Tiirkistan iizerinde devaml savaslann cikmasina ve siyasi den- genin sik sik degismesine yol agmisuir.