SULTAN AZZiN

MISIR VEAVRUPA SEYAHAT

A L KEMAL

T A R H

E S E R L E R

S ER

AL KEML AKST

S U L T A N AZ Z N
sr v e A v r u p a
SEYAHAT

19 4 4

A H M E T

S A T

O L U

K 1T A B E V

stanbul
AHMET SAT MATBAASI'

AHANE BE CEVELN
1
*

N ey y ir-i zam ehinah-i cihan A bdl Aziz

Pertevendaz oldu berr bahri tban eyledi
M akdem -i ha yr- hm ayuniyle Msr iklim ini
N ail etti ltfne m ahsud- bldan eyledi
Y azd Kzm t*] acz-ile trih-i cevherdarm
zz - evket ftab Msr devran eyledi.

Saltanatnn ilk zamanlarnda zmit tersanelerini tefti

eden, Gemlii dolaan, birka gn Bursada istirahat eden
Sultan Abdlziz, seyahatin tadn almt. Memleketinin di
er taraflarn da grmek, hususiyle ok uzakta olmakla be
raber her idare ubesinde mhim terakki admlar attn
iittii byk, ok byk bir eyaletinin, Msrn bu terakkiy a tjm yakndan grp anlamak ihtiyacn duyuyordu.
' j|,nce zeksn, vatann, her vakit hayr ve menf aatma sarfetmi olan li Paa, hnkrn seyahata meylini sezmi, hat
ta -frsat dtke- onu tevik bile etmiti. Bir gn Sultan
Aziz smail Paanm stanbula geldii tarihten beri duyduu
Msr ziyaret -arzusunu aktan aa izhar etti [*]. Bu, beklenilmiyen bir nimetti: Msrn, Kavalal zamannda, yar
mstakil bir hal almasndan beri padiahlarn satvet ve kud
reti orada (lfz murad) kabilinden kalmt. Efkr umumi
ye, Msrn idaresine memur yeni hanedana altka, hkn["] Maarif Nezareti muavinlerinden.
[**] Sultan Azizin, smail Paa tarafndan vukubulan davet
rine Msra seyahat ettii mtalasn yrtenler de vardr.

ze

darlk haysiyeti siliniyordu. Fellhlar, hidvi yegne hkim

sayyorlar, padiahn ise adm bile bilmiyorlard [*].
Bundan baka orada imdi byk bir arap imparator
luu hlyas domaa balamt. Bu, Osmanl hkimiyeti ba
kmndan, ok vahim bir haldi. Buna, az ok are bulmak,
padiahn menafimi temin etmek lzm geliyordu. Babli,
padiahn Msra seyahati politika bakmndan pek ziyade
faydal olacana, Msr efkr umumiyesi zerinde kuvvetti
bir tesir husule getireceine ve siyas tebeddlt ile uzun bir
ihmalin unutturmu olduu sadakat hislerini yeniden alevlen
direceine, hususile -Fransann stanbul sefiri M. d Mutiyenin ifadesine gre- l Paa indinde Msr valisi flen ve
hukukan herhangi bir vilyet valisinden -irs yolu ile tayin
olunmaktan baka- fark olmyan bir Osmanl memuru oldu
una gre bunu herkese tantmak ve Msrn memalik-i mahsure-i mlknenin en mhim bir noktas olduunu gs
termek gibi fevkalde byk bir fayda husule getireceine
hkmetti.
Hkmdar hanedanna kar isyan etmi olan bir mem
lekette saltanat nfuzunun ihyasn hedef edinen ve mhim
bir eyaleti anavatana daha sk rabtalarla balamak gibi ha
yrl bir netice verebilecek olan bu tasavvur, mparatorlu
unu yeni batan kurmak arzusunda olan Sultan Azizin ok
houna gitmiti. Binaenaleyh vkel meclisinin teklifini ha
raretle karlad: Seyahat kararlat.
Sultan Azizin usul, nizam ve dete aykr olduu kadar
hi beklenilmiyen bu karar Avrupa kabinelerinin dikkat
gzn ekmekten hli kalamazd. Bu kararn sebebleri ne
idi? Hzinenin -darlk iinde bulunmas hasebile- baz mas[*] li Paa M sr daima mhim b ir yer addetmiti: Httai m himmei M sryye k i m em alik-i hazret-i hilfetpenahinin bir czi za
midir. Msr httai cesimesi m emaliki m ahruse-i m lknenin en
mhim bir noktas olduundan orann hsn hali... 21 cem aziyelevvel
e 18 rebilhir 1286 tarihile H idiv smail Paaya yazd mektblardan,

raflarn Msr hkmetine mi tahmil etmek istiyorlard?

Fransa hkmeti bu noktay dnyor, faikat d Mu tiye,
stanbulda, pek ihtiyatl bir skt muhafaza ediyordu. Di
er taraftan, Ingiltere sefiri Sir Hanri Blver, tasarlanm
olan seyahatin vukua gelmemesi iin elinden geleni yapyor
ve bu hususta trl trl sebepler ileri sryordu: stan
bulda ve Bulgaristanda bir ihtill vukua geleceini, Eflk
ve Budan beyliklerinin buhranl bir vaziyette bulundukla
rn, Bablinin mal meselelerle ve yeni bir istikraz mza
kereleri ile megul, Hzinenin de borca mstarak olduunu,
mevsimin ktl padiahn shhati zerinde fena tesirler
yapabileceini sylyor ve lkbaharn sergzetler mevsi
mi olduunu ilve ediyordu. Fakat Sir Blverin asl endi
esi, padiahn Svey kanal ii ile: yni almasna ngilterenin her suretle engeller kard bu mhim yol ile al
kadar olabilecei keyfiyeti idi. Sir Blver btn bunlar hn
kra da sylemi, lkin Sultan Aziz Msra siyas ilerle me
gul olmak, yahut Franszlara imtiyazlar vermek zere deil,
belki bir ok hususlarda ilerilemi olduu sylenen bir eya
leti yakndan grmek maksadile seyahat ettiini ve bir ke
re karar verdikten sonra ondan dnmek, hkmdarlk an
na yakmadn cevaben syliyerek eli cenaplarn sus
turmutu.
^
.
Hnkr, idaresi g bir ahsiyetti. Maiyyetine kimi ver
meliydi? li Paa, bu hizmete ok sevdii arkadalarndan;
Keeci zade Fuad Paadan mnasibini bulamyordu: O, ev
velce de Msra gnderilmi, Mehmed A li Paann mirasn
oullar arasnda taksime memur olmutu [*]. Metin idi, sa~
[*] La T urquie sous le regne dA bdul-A ziz adl kitabn muharriri
Fuad Paann bu m emuriyetinden bahsederken: H idiv smail Paa le
kardei Mustafa F azl Paa arasnda cari ihtilftan istifade v e b u ik i
karde arasnda m evcud ihtilf kem ali meharetle tedid eyledi, sonra
her manasile Msr hidivine tevecch ederek en kuvvetli tarafn davasn
iltizam eylemitir d iyor v e maamafih, H idiv ile Sultan A ziz arasnda
bir dostluk tesisine ok almtr szlerini ilve ediyor.

brl idi, tedbirli idi, mizacma idi, herkesin nabzna gre

erbet vermesini bilirdi. Usul ve merasimi de herkesten iyi
bilen o idi. Padiahn mavirlerini ve taraftarlarn saraydan
uzaklatrmaa ve yine padiahn mehur gururunu smail
Paann yava yava belirmee balyan azametile telif et
mee ancak o muvaffak olabilirdi.
Lkin Fuad Paa Meclis-i vl reisi idi. Oradan ayrl
mas muvafk olur muydu? Yapaca hizmet ok mhim,
ok nazik olduu iin riyasetten ayrlmasnda hi beis g
rlmedi? sefer tekarrr edince riyasetten Seraskerlie nak
lolundu.
Padiahn maiyetinde uzun bir sefere kmann ne b- ,
yk zorluklar douracan ok iyi takdir eden K eecizade,
balangta bu tevcihi kabul etmek istememi, itizar etmiti. ^
Lkin Sultan Aziz iradesinde musir kalnca -belki padiah
nfuzu iine alabileceini ve siyasetini diledii ekilde y
rtebileceini de dnerek'- itaat etti, serasker formasm
giydi, klcn kuand ve 3 nisan 1863 (14 evval 1279) cu
ma gn yni clstan takriben 21 ay, 8 gn sonra balyan
Msr seyahatinde (maiyyet-i hmayun) un en kibar, en n
fuzlu bir uzvu olarak yer ald [*].
btida yol katiyetle tayin edilmemiti: Bayramdan son
ra Akdenize seyahat- hmayun vukuu tasmim klnmakta
ve Berram sevahiline uranlmas dahi memul olunmak
ta olduundan ihtiyaten keyfiyetin lzm gelen memurine be[*] Necmiterakki m ektebi ve gazetesi m dr Hseyin Hfz (Sul
tan Aziz D evri) adile nerettii risalede:
Fuad Paa, padiah taht- nfuz ve ivalarnda kald adam
lardan bb" m ddet uzak bulundurm ak, kendisi serasker olduu cihetle
padiaha seyahat refiki olm ak v e esnay- seyahatta padiah ile dare-i
Devlete aid uzun uzadya konum ak v e herhalde peyday kurbiyyete
nail olabilm ek iin Sultan Azizi bu seyahate pek ziyade tergib ve te
v ik etmi ve nail-i maksat olmutu. diyor. Ahm ed Saib, (V ak a-i Sul
tan A bdlaziz) de bu szleri teyid ediyor.

yan ve iar klnmas padiahn iradesi zerine Dahiliye

Nezaretine yazlmt. Fakat sonra -her nedense--bu tasav
vurdan vazgeilmi, hi bir tarafa uranlmakszm doruca
Msra gidilmitir.
!
Bu mhim hdise [*] Babliden Devleti aliyye sefir
lerine 4 nisan 63 tarihli u telgrafla bildirilmitir:
Zat- hazret-i padiah dn doruca Msra hareket bu
yurmulardr. Harbiye ve Bahriye Nazrlar maiyyetlerinde
"bulunuyor. [**].

[*3 Padiahn Msra seyahati ayias zerine baz ecnebi sefa

retler manalar karmak istemi ise de Sultan A bd l-A ziz taban m tereddid v e m televvin olmadmdan buna aldrmad (M irat- uunat).
[**] D ahiliye Nezaretine yaplan tebligat v e dorudan doruya g i
di ile mnasebettar b ir hikye vardr ki m evsukiyetini tahkika im kn
bulamamakla beraber, unutulup gitmesine raz olm adm iin buraya
kaydediyorum :
Padiah, donanmann Mersin, skenderun... y o lu ile gitmesini irade
etmi. Kendisi gemide yangn kmasndan korkuyormu. Onun iin k
da istemiyormu. Kaptan paa Msrda halkn b ir aya yakn bir zaman
Padiahn gelmesini beklerken usanmalarndan bihakkn ihtiraz etmi
ve engine vurarak Adalar denizini, Akdenizi geip yrm . Hnkr gece
in farkm a varm. Gndz kendisini karalardan uzak grnce Kaptan
Paay artm v e Karadan uzaklatn... diye tokatlam. Kaptan Paa:
Sizden dayak yiyebilirim . Fakat Padiah korkaktr, sahilden ay
rlmadan geliyor, diye D evleti rezil edemem, demi.

n
Nisan sabah. Parlak bir cuma gn. Beikta mutadr
lilf bir kalabaln hcumuna maruz. Fatihten, Aksaraydan, Mollagraniden, Takasaptan, Zeyrekten, Kkayasofyadan.. kalkp, koltuklarnda bohalar, ellerinde ocuklar;
ile, kimbilir ne zahmetler ekerek, gelen kadnlar yollan tut
mular, biri birini ezercesine ylmlard. Beikta camimin
etraf -btn inzibat tedbirlere ramen- eit eit seyirci
lerle dolmutu. Devriyeler dolayor, yaverler saa sola se~
irdiyorken uzak, yakm klalardan muhtelif asker knalar,,
balarmda muzikalar ile, peyderpey gelerek yerlerini al
yorlard. Zarif bir filotilla Boazn mavi sulan zerinde ha
fif hafif sallanyordu.
Mezzinlerin davud sesleri namaz vaktinin yaklatm
iln ediyordu. Tam ezan okunurken (mevkib-i hmayun),
emsalsiz bir debdebe ile, Beikta camiine girdi. Hi bir se
lmlk resmi bu kadar muhteem ve heyecanl olmamt
Sultan Aziz gerek camia gelirken, gerek namazdan sonra
saraya dnerken mtemadiyen alklanmt.
Seyahat bir ay kadar srecekti. Onun iin ilerin mhim
lerini tekrar gzden geirmek, Devletin i ve d politikasn
bir daha konumak icabediyordu. Sadrzam, eyhlislm,
(Meclis-i li Has) sa memur vezirler selmlk resminden
sonra padiahn huzuruna ktlar, ubudiyetlerini arzetti"
ler, memuriyetlerine mteallik iradeleri telkki ile teyie ha
zrlandlar.
Fuad Paaya Serdar- ekrem mer Paann veklet et
mesi, (Umur-u Bahriyye Meclisi) reisi Mustafa Paann
i(Kapudanlk) kaymakamln ifa eylemesi tensib olundu:

Sultan Aziz gerek mer, gerek Mustafa Paaya pek ziyade

itimat etmekte idi.
Saatlar geiyor ve heyecan artyordu: Btn gzler im
di rhtma, denize, donanmaya dikilmiti. kindiden evvel ha
reket edilecekti. Fakat saat kata? Btn konuulan, sabr
szlkla anlalmasna allan bu idi.
Apansz kaim bir ses, bir ddk sesi duyuldu. Saat t
(alaturka: 9). Donanma stanbul limanndan ayrlyordu. Her
iki kydan ve hususile Selimiyeden atlan toplar Boaz du
man iinde brakm, stanbul ahalisini bir kat daha cotur
mutu.
ok ar bir yryle Marmaraya alan bu ahane ka
file u tertibde ilerliyordu:
1) smail Paanm stanbulda iken padiaha bizzat he
diye etmi olduu [*] Feyzicihad - (indekiler: Sultan Aziz,
Yusuf zzeddin Efendi, Fuad Paa, Kapudan M'ehmed Paa,
Mabeyinci Yaver, Haan, Halid, Emin Beyler; Baktip Mus
tafa Efendi; imamlar, musahipler, bahekim Marko Paa; ya
verler: Said Paa, Hseyin Paa, Beim Paa, Muhtar Bey,
Rauf Bey, ressam Masson, bir mfreze asker ve muhafzlar);
2) Mecidiye - (indekiler: Murad Efendi,sHamid Efendi,
Reat Efendi, doktor Kapoleoni..);
3) Taif - (indekiler: Ferik Selim, smail Paalar, mir
liva Salih, Sami, smet, Yusuf, Hsn Paalar; miralaylar...
Hariciye Nezareti Umum Ktibi Abro Efendi, Muzikai h
mayun efi Guatelli, baeczac Diyamandis, saray kimyageri
Jorj Dellasuda Bey, di hekimi M. R u .);
4) zmir korveti;
5) Kars vapuru - (Atlar ve arabalar ham il);
[* ] smail Paann l Paaya da kapu yolda hediyesi olarak on
ik i bin kese aka yni altm bin lira vermi olduu Hrriyet gazete
sinin rivayetleri cmlesindendir.

6) Peyk-i eref (Postaya memur);

7) Gemlik vapuru.
Hava gayet ltif ve mutedildi. Deniz bir mermer gibi par
lyordu. Boaz, engin bir nehir gibi idi. Dolmabahe nn
den stanbula dikilen gzler, herbiri devrinin hatralarn
semalara nakeden din ve mill abideleri gryordu. Sarayburnu dnlnce manzara deiti, baka bir gzellik peyda,
oldu. skdarm hepsi birden tutumu gibi parlyan pence
releri ile Selimiyenin heybetli simas, Feneryolundan Ada
lara kadar uzanan dolambal sahilin sanki barna basar
gibi kendine ektii Adalar, sada bir dantel gibi ilenmi
Rumeli kylar... Muhteem kafilenin her uzvu bu esiz tab
loyu, Lord Bay irine Yedikuleden Halicedek devam eden
menazr kadar beni mtehassis eden bir tabiat manzaras
grmedim dedirten bu fsunlu manzaray valih ve hayran
seyrediyordu.
Hkmet, basma verilecek resm teblii o gece hazrla
mt. Bunda:
Zat camilmuhassenat hazreti padiahinin efkr dile ehriyaraneleri daima ihyay mlk millete masruf ve niya hayriyyei tacidaraneleri her an bilcmle tebaai saltanat
seniyyelerinin istikmali refah ve saadeti hallerine matuf ol
duunun asar aleniyyesi olmak zere... padiahmz Msra
hareket etmitir, deniliyordu.
Hayrl yolculuklar temennisile uurlanm olan hnk
rn seyahatini imdi stanbul ahalisi, Babli ve hususile sev
gili olunu hatrndan bir an bile karamyan valide Sultan
merakla takip ediyorlard. Ne are ki elde! haber verecek va
sta yoktu. Donanma anakkaleye varmal idi ki haber al
mak mmkn olabilsin. O zamana kadar merak nasl teskin
edilecekti?
Donanma sabaha doru Gelibolu nne geldii lalde
gnein tulunu hi kimse grmemiti, herkes uykuda idi.
10J

Bir ayna gibi parlyan sakin denizin sularm mahmur bir akla yaran Feyzcihad, Orhan olunun trk bayran ilk
/defa diktii bu kasabac sanda brakarak anakkaleye
doru ilerledi. Kale, t uzaklardan, Nara burnundan padi
ah selmlarken Taif ve zmir mukabelede bulundular. s
tanbul -fakat- yine bir haber alamad. Niin? Bunu kimse
bilmiyordu... stanbul varsn merak etsin. Hnkr tabiatin
kucak kucak serptii gzelliklerle dolu lkesini temaa ede
ede ve Fuad Paann, eski tarihle yeni tarihin kucaklat,
iir ve efsanenin asrlarca beik edindii btn bu yerler hak
lmdaki izahatn dinliye dinliye yola devam ediyordu. Tenedos ilerisinde Fethiye ye rast geldiler. Bu, bir gn evvel
stanbuldan hareket etmi bir gemi idi, asker tayordu. Bu
harla hareket etmekle beraber imdi btn yelkenlerini a
mt: Ne gzel bir tablo!
Bu tabloyu bir dieri tamamlamt: M idilli! Uzun ve
yksek tepeleri ile, girintili kntl kylar ile mitoloji dev
rinin en akrak tehasssgh olan Midilli de, Gelibolu gibi,
padiahn iltifatndan mahrum kald. Edremid krfezinin bu
dilber hkimesini hnkr niin ihmal ediyordu? Yazk deil
miydi?
O gece Sakz ile psara arasndan geilerek pazar saba
h, tul ile beraber, Sakz nlerine varlmt. Sakz hkme
ti, sanki stanbulun merak ve heyecanla arpan kalbini din
lemi gibi hemen telgraf Babliye ulatrd:
Zat evketsimat hazreti mlkne ile maiyyeti celilei
ahanelerinde bulunan srn hmayunun alessabah Sakz
piighmdan mrur etmi olduklar n bildirdi. Gazeteler
yreklere su serpen bu haberi ancak sal sabah yayabilmilerdi.
Spor ad adalar o gnn mevzuunu tekil ediyordu. Sn
gerin en zengin yata bu denizdir. Ylda hayli miktarda sn
ger karlan bu denizin ktisad ehemmiyetini takdir etme
li

mek mmkn deildi. Snger ticareti daha - elverili olmak

fin snger karma usullerinin slah lzmd. Sultan Aziz,
kadnlar bile yzmek ve denizin ta dibine kadar dalmak sa
natnda ok maharetler gsteren Sporad adalarna kar daha
byk ..bir alka duya duya stankye varldn grd. Fa
kat donanmann byk ksm geride kalmt. Korvetin ma
kinesinde bir nza km, dier gemiler de Feyzicihada ye~
tiememiti. Bunlar beklemek icabetti.
Maamafih bu bekleyi hi can skmamt: Anadolunun
ksmen yeil ve mnbit,: her taraf yeldeirmenleriyle sslen
mi, ksmen aalk ve ekili tepeciklerle bezenmi bu lk sa
hillerinde her kalbe ferahlk veren bir iir var. Bodrum da
Istankyn tam karsmdadr. Burada Halikarnas harabeleri
grnr. Herodotla hayal bir hasbhal ne gzel olacakt!
Fakat bir ileri emri bu iir ve hayal aleminden istifadeye im
kn ve zaman brakmad.
Donanma ilerliyor. Rodos grnd. Yannda sngerleri
nin okluu ile mehur Snbeki var. Osmanl tarihinde ok
anl sahifeler igal eden, ikliminin letafetile de ayrca me
hur olan Rodos, ziyarete deer bir mevki idi. Geildi ve g
ne batarken bu gller ve kokular diyar da gzden kaybolu
verdi. Artk engin bir denizden baka bir ey grnmyordu,
t Afrika kylarna kadar.
Yalnz ufkun hafif bir ay ile aydnlanmaa henz
balad srada tayfalar denizde bir ehriyin grdklerini
haber verdiler. Merak etmemek kabil mi? Kleopatra Antuam
istikbale mi kmt?.. Acaba Msr hkmeti, hnkr kar
lamak iin t buralara kadar gemi mi yollamt? Biraz son
ra anlald ki bu, Fethiye gibi, filotilladan evvel stanbuldan
hareket etmi olan Peyki Zafer d i
Nisann altnc gn tamamile yolda geti ve bu yolda
yalnz sema, masmavi sema ve yalnz su, daima sakin ve g
zel deniz vard.

12

SKENDERYE
Sal sabah, 7 nisan, tan aarrken, t uzaklardan s
kenderiye feneri grnd. Evet skenderiye feneri, eski
dnya nm yedi acaib inden biri: Kkten bye ka
dar herkesde tarif olunamaz bir heyecan var. Gemilerde ve
hususile padiahn bindii Feyzcihadda herkes hareket ve
faaliyette. Yaklatka menazr deiiyor: Dalar, tepeler
yerine toprak renginde bir dzlk, palmiyeler, iekler ye
rine bir ova grnyor.
Yat nde, dier gemiler arkada, sabahleyin saat se
kizde (alaturka bir buuk) limana girerken atlan toplar pa
diahn Msr lkesine yaklatn bildiriyordu. Msr va
lisi smail Paa Seyyah bahr firkateynde t uzaklara gi
derek mfahham metbuunu karlamt. Vapura knca
hnkr kendisini grmekten mahzuz olduunu syledi ve
mahzziyetinin nianesi olmak zere murassa kabzal bir k
l hediye ederek tarsatn bizzat tarif etmek suretile bir
fevkaldelik gsterdi.
Feyzcihad ve dier gemiler demirleyince kale ve tab
yalardan yz birer pare top atld. Dokuz buukta Sultan
Abdlziz, smail Paanm husus surette hazrlad ve pa
diaha mahsus bir nevi taht ile ssledii filikaya binerek,
R esttin saray iskelesine doru hareket etti.
Kendilerde birlikte filikaya binmesini smail Paaya
irade ettii srada hnkr, valinin ok aada kalacan ve
/bunun muvafk dmiyecei mlhazasn ileri srd. Biraz
dndkten sonra Fuad Paaya dedi ki:
Benim iin hazrlam olduu kaya benimle birlikte
binmek meserretini validen esirgemiyeceim. Fakat ehza
de Murad ve Read da kaya alarak sizinle valinin karsna
oturtacam. Bu suretle ikiniz de hi deilse hanedan azas
ile bir seviyyede bulunmu olacaksnz.

yle yapld: smail Paa hnkrn sa, serasker ve ka

pldan paalar sol tarafmda, ehzadeler -Murad, Abdlhamid,
Mehmed Reat, Yusuf zzeddin efendiler- de hnkrn tensib
eyledii yerlere oturdular.
Padiahn filikas geerken btn Osmanl sefinelerin
den ve limanda yatan dost Devlet gemilerinden yz birer pare
top atld. Ortal duman kaplamt. Muzikalar almyordu,
tayfalar serenlere kmlar, alklyorlard. skeleden t sa
raya kadar sada, solda piyade ve zrhl askerler, btn M
sr memurlar -niformalar ile- padiah karladlar. Sultan
Aziz kendisine tahsis olunan daireyi ereflendirdi. Etrafnda
kilere, bilhassa ubudiyetini arzeden Halim Paaya mahzuziyetlerini ifade eyledi.
Fuad Paa ilk i olarak, sadarete bir telgraf ekti, (Zat
ahanenin ve ehzadelerin kemali afiyet zere skenderiyeye
muvasalat ettiklerini) bildirdi ve Ismetl valide hanmn
endiesini gidermek lzm geldii iin (bu haberi meserret
eseri saray hmayuna tebli buyurunuz) kaydn dahi ilve
eyledi.
Resttin, Mehmed Ali Paann dier eserleri gibi, muaz
zam bir saraydr. Selml ayrdr. Hnkr burada oturdu.
ehzadeler, mabeyinciler, haremaalar, ktipler de hep bu
rada. Serasker ile kapudan paa harem dairesindeler.
le yemei pek mkellef oldu. Alafranga tertip edilmi
iki sofrada kuzular, tavuklar, gvercinler, kzartmalar ve ta
ze sebzeler vard. Padiah bir taraftan yemek yiyor, bin yan
dan da Fuad Paann bol, eitli ve gzel szlerini dinliyordu.
Resttin saraynn selmlk dairesi bir cihannma gibi
dir: Liman, tersaneyi, gmrk dairesini, antrepolar, Mah
mudiye kanalnn mansabm, rhtmlar, tabyalar, fabrikalar,.
Iskenderiyede sy ve faaliyet merkezi olan her eyi grr.
Mehmed Ali Paa tersane ve teferratm, Na var inde tahrip
olunan o gzel donanmay yaparken, yirmi be bin amele ile
14

yedi buuk milyon franga mal olan ve bununla beraber tam

bir senede biten Mahmudiye kanaln kazdrrken emirlerinin
ne suretle tatbik ve icra olunduunu herhalde oradan sey
retmi olsa gerek.
Sultan Aziz de leden sonraki zamannn bir ksmn
ite bu cihannmaya benziyen kkn pencerelerinden bu
gzel panoramay seyretmekle ve Mehmed Ali Paann bu
byk eserleri nasl meydana getirmi olduunu tetkik ey
lemekle geirmitir. En ok merak ettii ey, kanal ile demir
yoludur.
Akam olunca, ehir -Resttin sarayndan konsolosha
neler meydanna kadar- batan baa tenvir edilmiti. Bu mey
dann ortasnda, bu vesile ile, hkmete yaplm olan ah
ap kk rengrenk klarla parl parl yanyordu. Bunun
karsndaki yksek mevkii de muzika igal ediyordu.
Zabta pek sk tedbirler almt. B ir ka gn evvel, araplarla meskn mahallerde, kadnlarla ocuklar umum en
liklere itirakten meneden bir beyanname okunmutu. Dier
bir beyanname de fena giyinmi yerli ahalinin evden dar
kmamalarn emrediyordu.
Gurubdan iki saat sonra drt at koulu ak bir paytona
yalnz basma binerek, saraydan kt. ehzadeler de ara
balarla takip ettiler. Paytonun nnde, arkasnda kyafetleri
gayet muntazam karabinal gardiyan ve beyaz malah giymi
atl sipahi ve zuhaf askerleri var idi. Hava bulutlu, gk ka
ranlkt. Yamur yamaa balamt. Yollar, caddeler metbularm grmek dileile t uzaklardan gelmi olan halk ile
dolmutu. Iklar ile gndze evrilmi olan ar kalabalk
tan geilemiyecek bir hal almt. Payton, alay yava yava
yryor, Sultan Aziz bu tabloyu sevinle; temaa ediyordu:
Tccar takm bayramlk elbiselerini giymiler, kk dk
knlarnn iinde ayaa kalkarak derin bir sayg ile eiliyor
lar, padiahn ayana kokular serpiyorlard. Meniye mey15

dannda fanuslar ve kandiller renk renk idi. Meydann orta

snda yaplm olan tak mbalasz yirmi bin kadar renkli
kandillerle sslenmi, o karanlk gece gndze evrilmiti.
Yer yer mzikalar almyordu. Konsoloshanelerin bulun
duu semte gelindii vakit yukardan, aadan, her taraftan
alklar alyordu. Sultan Aziz her taraf selmlyor, balkon
lardan yaan ve bazan paytonun ierisine bile den ieklere
bakarak zevk duyuyordu .
Bu gezintiden ok memnun olarak Resttin sarayna av
det etti. Avdetini mteakip saray karadan ve denizden trl
trl klar iinde kald.
Sultan Aziz saraya dnerken, maiyeti zabitlerinden bi
ri ile, kendini hi belli ettirmiyerek, saraydan km olan
smail Paa, hnkrn paytonunu grnce, acele ile atlarn
durdurarak, ayaa kalkt ve tazim,, ile hnkr selmlad. Fa
kat Abdlziz Han belki valiyi tanyamam olduu yahut
tanmak istemedii iin, belki de ark saraylarnca det ol
duu iin, selm vermiyerek geti, gitti...
Ertesi aramba gn (8 nisan) adeta serindi. stanbuida Msrn rzgrlarndan ve scaklarndan bahsolunmutu.
Hnkr bu szlerden endie etmemiti denilemez. Fakat ite
gryordu ki korkuya yer vok ve anlyordu ki sylenen lf
larn hepsi hakikate uygun deil: Hava gayet gzeldi...
Zevalden bir saat evvel,, (rikp resmi lisi) yapld: Msr
memurlarndan Ba Muavin Ragb Paa, Ahkm Msryye
Reisi erif Paa, Cihadiye Nazr smail Paa, Maliye Nazr
Ahmed Reid Paa, skenderiye Muhafz Hurid Paa, Ha
riciye Nazr Zlfikar Paa ve Bahriye (kumandan) Hafz
Paa huzura girdiler, msul erefine nail oldular.
Mteakiben skenderiyede oturan konsoloslar kabul buyurulmutur. Konsoloslar evvel -bir ka gnden beri sken
deriyede bulunan- Msr Kapu Khyas Kmil Bey tarafn
dan (merasimin icab olarak m, yoksa hnkrn arzusu ~

16

Sultan Aziz

zerine mi? 'bilinemiyor- bekleme salonuna alndlar. Maamaf h

ok bekletilmeksizin sarayn yuvarlak salonuna idhal edildi
ler ve yarm daire eklinde sralandlar. smail ve Fuad Pa
alar da hazr bulunuyorlard. Derken t arkadaki kap a
larak hnkr ieri girdi. Orta boylu, nahif imali, gaga bu
runlu, itina ile taranm siyah sakall, iri ve daima mtehar
rik siyah gzl idi. Her tarafa imekler saan bu gzler kim
seye bakmyordu. Sade, siyah bir elbise giymiti. Klc ve
gsn ssliyen bir nian vard. Sa elinin sere parman-<da byk bir yakut parlyordu [*]. Konsoloslarn yanma ka~
dar ilerleyince smail Paa onlar birer birer takdim etti.
Rusya general konsolosu Lagoski franszca ksa bir tebrik
nutku irad ve serasker paa tercme etti: Zat ahane, hak
larnda ibraz olunan tazimattan dolay teekkrlerini beyan
etti; konsoloslar tanmaktan memnun olmulardr; seyahattan maksadlar ziraat ve ticareti geniletmek suretile her s
nf tebaasnn saadeti halini teminden ibarettir; Osmanl Dev
leti ile Avrupay biribirine balyan rabtalarn da takviye
sini arzu ediyorlar dedi ve (Msr valisinin salhiyetlerini
tahdid etmek istediimiz zehab var. Bilkis-burada her yap
tmz i valinin salhiyet ve haysiyetini ykseltmek mak
sadna matuftur) szlerini de ilve etti.
Byk sayg ile dinledikleri bu szlerden minnet ve k[*] Bu yakut yzn bir menkbesi var: A bdl-A ziz han her
hangi bir sebeble hiddetlendii zaman ehresini asar, gzlerini bu y
ze diker, dnr dururmu, ve bu durumu cidden korkun olurmu.
Bir kere, Papann elisini kabul edecei srada byle gazablanarak yakut
yzne bakarken huzuruna idhal edilen, eli nutkunu okumaa ba
lam:
Sir....

Sultan Aziz tavrn hi deitirmemi ve sefire hi bakmam.

Sir-
Padiahta yine b ir hareket yok.
Sir... Bu nc hitab zerine, yzkten ayrlan iki iri ve siyah
gz nonsun intizar ve heyecan ile tekalls eden simasna dikilince, za
vallnn nutku elinden dm...
-Sultan Aziz 2

-17

ran hisleri iinde kalan konsoloslara (rikb resminden son

ra), padiahn iradesile, uruplar ikram olundu.
Zeval vakti girince yine toplar atld. Biraz daha sonra
Sultan Aziz ehri, hususile demiryol garnn, fabrikalarn vegzel bahelerin bulunduu garb cihetlerini gezmee kt
radeleri zerine maiyetlerinde pek az kimse bulunuyordu.
Ak bir paytona binmiti. Bir svari mfrezesi muhafzlk
vazifesini yapyordu. Resttin mahallelerde Meniye mey
dann geti ve Beni Danyal gibi mehur ziyaretghlar ziya
ret etti. Muharrem beyin sarayn, mir Halim Paann bah- ,
esini ereflendirdi. Bu kk pek sade, lkin pek gzel b ir
sanat eseridir. Halim Paa metbuunu memnun etmek iin,
izzet ve ikramda, fevkaldelikler yaratmaa almt. Sul
tan Aziz de ona fevkalde iltifat etmi, vali smail Paaya;
murassa bir kl ihda eylemi ve bahevanlara bol bol ih
sanda bulunmutur.
'
Akam ok hotu, dnknden ok daha hotu. Hnkr
dnden beri seyahatinin gayelerinden bahsediyor, beyanat
politika lemini sevindiriyordu. Sade bir elbise giymekle be
raber heybetli idi. O halde etrafa sevgi ve sayg telkin edi
yordu. Akam yemei bahede yendi ve geceleyin Resttine
dnld. Halk daha kalabalklam, yollar ve meydan da
ha ok tezyin edilmiti.
KAHRE YOLUNDA
Padiah Msra ayak bast andan itibaren, be vakittetoplar atlyordu. Sabah namazm iln eden toplar herkesi
uyandrmt. Artk skerideriyeye veda edileceini bilen ha
demeler hnkrn ve maiyeti ahanelerinde bulunanlarn
eyasn istasyona gtrecek arabalara ykletmee alyor
lard.
Hnkr ancak saat onda ncir burnu sarayndan ka-

bildi. Bu k yine grliyen toplar haber verdi. Halk yine

yollara dklmt. Sultan Aziz ak bir paytona binerek
ehri geti. Halk selmlya selamlya istasyona kadar gide
rek, orada terifini bekliyen letme mdrleri tarafndan
hararetli alklarla karland. yle zannolunuyor ki hnkr
bir tireni ilk defa olarak yakndan gryordu. nk garda
vagonlarn biribirine nasl balandn, lokomotifin on be
ar arabay nasl ektiini, tekerleklerin raylar zerinde ne
suretle durduunu, ykleme ve boaltma hizmetlerinin ne
trl yapldn uzun uzun incelemi ve her biri hakknda
izahat alarak memnun olmutur. Gar binasna ve i vaziyetine
sratli bir gz attktan sonra kendilerine tahsis olunan salon
lu vagona girmitir.
smail, Halim ve Fuad Paalar bu vagonun dier bir
kompartmanna, ehzadeler ise baka bir vagona girdiler.
Maiyette bulunan dier zevat da baka baka vagonlarda
yerletiler.
Hnkr hmil olan tren saat on birde hareket etti. B~
j k bir kalabalk tazim seslerile uurlarken katar Mahmu
diye kanalnn sa sahilini takibe balad. Bu yol haylice
byle devam eder: Boydan boya villlar, fabrikalar, deir
menlerle skenderiyenin zengin tccarlar tarafndan vcude getirilmi yemyeil baheler bu sahili sslyor. Ku
rutulmu olan batakln bir ksm geildikten sonra demiryol sanki sular iinde kalyor ve sanki bir su sathnda y
zyor.
Bir, iki durak geildikten sonra etraf daha ziyade en
leniyordu. Nilin sol yakasndaki (Keferuzziyad) mevkiin
de bir sra gzel adrlar dizilmi, kk bir istirahat yeri
hazrlanmt. Orada otururlarken geni v e pr azamet Nil
zerinde beyaz yelkenlerini aan dahabiyyeleri, Nilin su
lad yemyeil tarlalar, on iki byk kemerile bu dehetli,
su akntsn istihfaf eder gbi duran uzun, zarif ve salam
19

demir kpry (10 milyon franga mal olmu) temaa et

tiler. Nasl yapldn, ne derece metin olduunu, gemile
rin seyrine engel olup olmadn aratrdlar. Bu kpr
yaplmadan nce tiren Nili (sal-bac) 1ar zerinden geiyor
du. Mir Halim Paa bir yandan bunu izah ediyor, bir yan
dan da burada gemi bir vakay; prens Ahmedin nasl bo
ulduunu ve kendisinin nasl bir mucize kabilinden kur
tulmu olduunu anlatyor, Sultan Azizin alkasm artt
ryordu.
Kprden geildikten sonra Nilin iki yatann Akdenizle tekil ettii geni delta sahasna girilir. Burada ekil
memi bir kar yer yoktur ve her yer kanallarla sulanmak
tadr. Fellhlar, kadn erkek, oluk ocuk biribirlerile m
sabaka edercesine alyorlard. Sr sr hayvanlar var
idi: Kimi otluyor, kimi ift sryordu. Ne da vard, ne
it, ne kklerde gda maddelerini emecek aalar...
eyrek saat sonra Tantaya varld. Gzel ve b
yk bir ehir. Deltann i taraflarndan getirilen mahsuller
burada tehir olunuyordu. Sultan Aziz eyh Seyyid Bede
vinin trbesini ziyaret etti.
Son istasyon Kaliyuptan sonra baraj tepeleri, Cize eh
ramlar ve Kahireye hkim olan Mukattam da grlr.
Kaliyupu ok arkada braktklar vakit airane bir tab
lo ile kar karya geldiler: Libya lnn tepecikleri arka
snda saklanan gne ualarn ufkun stne bir yelpaze
gibi am, deta gzergha nurlu bir serinlik vermek is
temiti. Yava yava Kahireye yaklalyordu. Aalklar,
bunlarn yapraklar arasndan minareler, kubbeler... daha
sonra saraylar, kaneler, evler grnmee balad. Gne
in son parltlar henz ufukta iken Mahrusai Msra va
rarak, Kasrunnil civarna indiler.
imendiferden klnca grlen bu kasr hakikaten
zarif bir mimar eseridir ve mbalasz hayret verecek ka20'

dar gzeldir de. Msrn Bosforu saylan Nil zerindedir; r

mak, mbarek adn buna da vermi.
Bunun nnde biraz durduktan sonra alay yrmee
balad. Akamn alaca karanlnda namtenahi fener ve
kandillerle bezenmi olan Kahirenin her kap ve her pence
resinden ykselen alk sadalar arasnda caddelerden, mey
danlardan, bahelerden geilerek saraya doru ilerlediler.
Burada grlen eyler binbir gece hikyelerini hatrlatyor
du. Kaleye tatl bir meyil ile kld. Halk lgnca seslerle;
mzikalar trl havalarla; askerler silhlar ve (ok yaa)
avazelerile padiahn ve arkasndan gelen ehzadelerin ara
balarn alklyorlard.
(Saray l) ye mtehassis ve memnun girdiler. Sultan
Aziz sarayn orta ksmnda, birinci kat igal etti. Bunun
sa tarafnda Yusuf zzeddin efendi ve byk aa, serasker
ve kapudan paalar, hekimba Marko paa; sol tarafta dier
efendiler, yaverler var...
Mehmed Ali paann husus zevkine gre ina edilmi
olan bu byk sarayn muhtelif ksmlar birbirine geni
koridorlarla baldr. Merdivenleri cesim ve ssldr. D
emeleri kmilen kokulu aatan, sahanlklar ince ve par
lak mermerden; tavanlar yksek; eit eit ieklerle m
zeyyen ve mzehhep; sofalar ark hallar ve Garbin nefs
sanat eserlerde dolu.
Hnkrn msaadesi sabrszlkla bekleniyordu. Ms
n n tazimat kendilerine asl burada arzedilecekti. rade
knca smail paa, byk bir istical ile, huzura kt. Sultan
Aziz, memnuniyetinin nianesi olmak zere, gsndeki mecid niann kararakpaanmkine takt. Btn Msr, metbuuna kar harekete getirmee muvaffak olmu olan sevgili
paasna kar en byk taltif eserini gsterdi...
Btn sofralar, hele padiahmki pek mutantan idi. Ye
mek esnasmda demiryoldan oka bahsedilerek, emsalinin

21

vatann her yerinde oalmas dualar yapld. Sudandan,

Yukar Msrdan, Hindistandan gelmi olan pek ok eya
mnasebetile ticaret ileri de ok konuuldu. Delta civarn
da grlen ekinlerden, sulama tertibatndan ald intibalar
Sultan Aziz haz ve nee iinde anlatyordu. O gece bir ok
oyunlar da seyredilmiti [*].
Yalnz, Sultan Mecide franszca hocal etmi olan M.
Gardey ile birlikte maiyette bulunmu olan Hafz mer efen
di nekbete urad:
Bu ho, bu zarif adamcaz - ki Fuad Paann himayesile saraya intisab etmiti - naklettii bir fkra ile padia
hn gzne girmiti. Gitgide mevkii salamlaacakt. Fakat
Sultan Azizin, ehzadeliinden beri, mensubu olan ve, clsundan sonra, miralaylkla maiyetinde bulunan Dilver pa
a zade Muhtar bey Hafz efendinin Hnkra hull etmesini
ekemedi, kendi mevkiine zarar verecek sand ve padiaha
sokularak gammazlkta bulundu:
[*] Ricali Mhimnei Siyasiye adl gzel kitabnda A li Fuad B ey
m erhum u fkray kaydediyor:
Padiahn Msra vsulnde rkhuna mahsus olarak gayet m
k ellef hlr at ekilip vali smail Paa ve Fuad Paalar iin de bakaca
atlar ihzar edilmi olduu halde, Fuad Paa kendisi iin hazrlanan ata
binmekten itinap ile Padiahn atmn rikbna yaparak yaya gitmee
azmetmi v e bunu grnce, smail Paann can sklmakla beraber o da
m arnileyhin hareketine imtisal m ecburiyetinde kalmtr.
Msra vsul tabiri mbhemdir. A li Fuad B ey acaba nereyi kasdetmi? skenderiyede padiahn binmesine at tahsis olunmad gibi,
Kasrnnilden kaleye de arabalarla klmtr. u halde atlar hangi m ev
kide ihzar edilmi? Fuad Paaya isnad olunan dier bir ok fkralar
gibi bu da hayal mahsul olmasn?..
Sleyman Kni B eyin Akam gazetesindeki
fkray alyoruz:

tefrikasndan da u

Fuad Paa dier bir defa smail Paaya Padiah nezdinde m ev

kiini, haddini bildirm ek kadiyle baka bir tertib yapt:
Camia gidilirken hem kendisinin, hem smail Paann ellerine birer
bohurdan verildi; Padiah yannda ikisi de byle ellerinde bohurdan
yrdler; ses karmyan smail Paa buna da iin iin kzmt.

22

 li ve Fuad paalarn maksad, dedi, kendi adamla

rnn birini maiyeti ahanenizde bulundurarak casusluk et
tirmektir. Hafz efendi ite...
Padiah bu siayetin sebebini bittabi anlyamad. Fuad
paa her nekadar nne gemek istedi ise de muvaffak ola
mad ve zavall Hafz mer ef., btn seyahat mddetince,
padiahn iltifatndan uzak kald: Bir sulu gibi!
KAHRE .
Kahire, gzellikler meheridir. Her eyden nce gze
arpan camileridir. Salhaddini Eyyubinin kaledeki saray
nn enkaz zerinde, Mehmed Ali Paa tarafndan, namna
izafetle yaplan cami bir aheserdir. Dier btn minareler
arab stilinde olduu halde, bu sanat nefisesinin minareleri
stanbulunkilerine benziyor. Mermerden ve kaymak tan
dan stunlar ile, adrvanile ve Fransa kiralnn Mehmed
Aliye hediye etmi olduu byk saatla bu gzel mabed ru
han bir zevk vermektedir. Mehmed Ali bu camiin haziresinde yatyor; muhteem bir trbesi var. Tosun Paann, b
rahim Paann, Mehmed Ali ailesinin dier baz mensupla
rnn trbeleri de, kalenin ve ehrin ortasnda, afi imam
icamiinin yannda, bir aalk iinde bulunuyor.
Mehmed Ali Paa camiinden sonra dikkate deer abide
Ahmed bin Tolun ve daha sonra Amribnils camileridir. Bi
rincisi Kahiredeki camilerin en by, kincisi en eskisidir.
'Yazk ki her ikisi de yklmak zere idi. Fazla olarak Tolun
camii dilencilerin toplandklar bir yer olmu idi.
Elezher, hicretin 359 c senesinde Fatimiye devleti ser
darlarndan biri tarafndan ehirle birlikte ina edilmi olan
bu muazzam bina, medreseye kalbolunmutur: Binlerce ta
lebesi var. Bunun biraz tesinde Camii Haan grrs
nz. Kahirenin en gzel camii budur. Bu tabloyu ikmal iin
23

Elhkim ve Klavun camilerini de zikredelim. Evvelki

nin banisi, Fatimiye halifelerinin altmcs olan Elhkim Biemrillhdr, ki Msr ahalisine pek ok zlmler etmi ve ni
hayet kendini Allah diye iln etmitir. Klvun camiini ya
pan Msr memlklerinden bir Trk sultandr, ki ayni za
manda -rivayete gre- bir tp limi idi. Hastalar bunun cami
ini istifa maksadile ziyaret ederler: Verem, sarlk, ksrlk...
burada ifa bulurmu...
Ehramlar da Kahireye ziynet veren bidelerdendir. Menfis harabelerini -ki t uzakta bir hayal gibi irtisam eder- urutmaynz. - Cenupta kalan eski Kahire ile imal cihetin
deki Bulak arasnda kalan Nilin sa sahili, ehir mahallelerin
den bir ok baheler ve koruluklarla ayrlmtr. Bunlar b
rahim Paann eserleridir. Yerlerinde vaktile bataklklardan
baka bir ey grlmezdi. - -ubra saray Bulakn biraz ile
risinde ve Nil kenarndadr.- Abidin saray ile Abbasiye sa
rayna gelince, bunlar Kahirenin en muhteem bidelerin
den saymak icabeder. Hidiv Abidin saraynda oturuyor. B it
saray geni bir meydanda kindir; buras eskiden glm...
Abbasiye saray ark cihetindedir. Bu cihette ve ehrin d
nda; ln bir ucunda halifelere ve memlklerin sultan
larna ait olduu sylenen bir takm mezarlar da vardr...

Bugn (10 Nisan - 22 evval 1279) cuma idi. Padiahn,

namaz hangi camide klaca herkesin zihnini yoruyordu.
Osmanl sultannn darat ve debdebesini grmek btn Msr
ahalisinin iddetle arzu ettii bir eydi. Nihayet (selmlk,
resmi lisi) nin Mehmed Ali Paa camiinde yaplaca anla
ld: Sarayn avlusunda asker ktalar yerlerini alm bulu
nuyorlar; Sultan Azizin binecei mkellef at bekliyor; alayn
nnde gidecek dier atlar da ssler iinde hazr duruyor
lar. Asker iki saf olmu. Nazrlar, ferikler, paalar hepsi at
24

iara binmiler, d kapu tarafnda hnkr gzlyorlar. Sultan

Aziz byk niformas ve gsnde btn nianlarile -pr
heybet- kyor. Herkes tazim ile ban eiyor ve alay yr
yor. Alay bir zuhaf piyade bl takip ediyor. Bunun ar
kasnda da, hepsi de atl olarak, paalar ,mabeyinciler, k
tipler geliyor. Saray ile cami arasndaki ksa mesafe hnca
hn. Cami de pek kalabalk.
Her cuma olduu gibi, bu gn de vz olundu. Fakat hocaefendi mevzuunu semekte bu gn ok dirayet gstermiti:
slm dininin terakkiye asl mni olmadn, bilkis ilmi
ve terakkiyat tevik ve tergip ettiini hem veciz hem beli
bir lisanla anlatt. Ezel bir hakikati vuzuh ile iln eden vaiz
hnkrn ok houna gitmiti.
Namazdan sonra, Sultan Aziz, Mehmed A li Paann
trbesini ziyaret etmi, tarihin btn safhalarm dimandan
silerek, onu byk adam diye vasflandrm, hatras hi lmiyecek demitir. smail ve Halim Paalar da: nallah ok
yaar, atalarnz gibi Devletime hizmet edersiniz szlerde
taltif eylemitir.
Saraya avdette (rikb resmi lisi) yapld. Msr mol
las, Mfti efendi, merasime dahil baz ulema, sonra Msr
muhafz Giridli Mustafa Paa, miralaylar ve saniye rtbesi
ne kadar asker ve mlk memurlar, onlardan sonra muhte
lif millet reisleri srasile ve (Osmanl Devleti terifat sul)
zere huzura girdiler, msul erefine nail oldular. Bir arada
oturan muhtelif cemaatler reislerine tevecch ederek hep
sine birden: Milletlerin saadetine almak mukaddes bir
vazifedir. Bu vazifeyi ifa iin herkes elinden geldii kadar
almaldr demi ve Fuad Paa bu szleri rumcaya terceme etmitir.
Ondan sonra lnkr, btn gn istirahat etmek zere,
dairesine ekilmitir.
Mehur Dleseps bu zamanda Kahirede

bulunuyordu.
25

Nil ile Svey arasnda alan kanal bitmek zere idi. Geni
bir arazi ktasm sulayacak olan bu kanal, halife mer za
mannda olduu gibi, Nil ile Kzldenizi biribirine balya
cakt. Dleseps onun bu gnlerde bitirilerek almasn ve
Aziziye adile anlmasn istiyordu. Svey kanal da ok
ilerlemiti. Kendisile gren M. Gardeye kanal ziyaret et
mesini tavsiye etmi. Aralarnda geen muhavereyi beriki
yle hikye ediyor:
Kanal ziyaret etmek isterim, fakat korkuyorum. -Ne
den korkuyorsunuz, bedevilerden mi? - Politikadan. - O ne
demek oluyor? Vaka seyahata kaca srada, Sultan Aziz,
saraynda kalm olan bir mneccimin - gyaben verecei ha
berlere inanmamakla beraber - reyini sormu. Mneccim,
gayet memnu meyvaya dokunmazsa, nesud bir seyahat ya
pacan sylemi, ve bunun ne demek olduu sorulunca,
mneccim, siyas meseleleri sayp dkerek, bunlara dokunulmamas lzm geldiini beyan etmi; ark meselesile rriuztarip olmamak iin ziraat, ticaret ve sanayi ilerde itigalin
kfi olacan ilve etmi... Fakat bu sizi asl alkadar et
mez. - Beni ok alkadar eder, zira padiahn maiyyetinde
bulunuyorum. Siz su-f ticar ve sna olan teebbsnz si.yas bir mahiyet almaktan kurtarnz, o zaman biz -Trkler
ve Ingilizler bata olmak zere- ziyaretine gideriz. ngiltere
Hind ve indeki haznelerini, mid burnu tehlikelerine ma
ruz brakacak yerde, bu yoldan getirmek sur etile elbette ok
memnun olacaktr.
Heyhat! Svey siyas mahiyetten hi bir vakit kurtul
mam ve Osmanl Devleti iin daima bir ihtilf ve rekabet
yolu olmutur.
evvalin yirmi ikinci (11 Nisan) cumartesi gn, (Mahmeli erif) Kahireden hareket edecekti. Sultan Aziz mahmelin (Emirlhac) Yusuf Paaya teslimini irade etti ve kalenin
cenup cihetine geerek, Mehmed A li Paa tarafndan ina e26

dilmi olan kk ereflendirdi, mahmeli oradan temaa ey

ledi; ok kalabalk bir ktle yaya olarak yryordu. hti
yarlarn elinde ekseriyetle birer asa vard. Beyaz ve yeil
sarklar, beyaz ipek alvarlar, eit eit biniler rengrenk
dalgalar halinde ilerliyor, develere binmi olanlar da gr
lyordu. Emirlhac at stnde., Msrdan gnderilen mah
meli tayan devenin nnde idi. Mahmel, ehrin cenup cihe
tinden hareketle Kahireyi batan baa katederken herkes
huu ile uurluyordu. Babunnasr ve Babtilftuhdan geerek
l hududuna kt. Biraz sonra Kzldenize doru yol alacak.
;
Hnkr yreklere din, bir heyecan veren bu ar yryl alay seyrediyor, bir taraftan da Mehmed Ali Paann
klemenleri malp etmek iin yapm olduu hilelere aid
tafsilt ve bilhassa Emin, bey hikyesini dinliyordu: O srada
Msr asayiten mahrumdu. Klemenler yamalarile ortal
tedhi ediyorlard. zerlerine asker sevk etse, muharebenin
sonu belli olmamakla beraber, kargaahk uzun mddet s
rebilirdi. Sureta barmak elbette daha iyi idi. Mehmed Ali
bu yolu tuttu ve hilesine aldanarak gelenleri ziyadeslle izaz
ve ikram etmee balad. Olu Tosun Paa kumandasnda
tertip ettii ordu Hicaza hareket edecekti. Telll bartarak
o gn alayda bulunmalar gereken zevat artt. Bu davet
zerine klemen reisleri askerleri ve klelerde beraber ka
leye ktlar. Alay yrmee balayp ta (delil) 1er ile (ocakl) Kahirenin garb kapsndan kar kmaz, paann gizli
tedbirlerini yapmaa memur olan Salih K o kapy kapatt.
Verdii emir zerine askerleri klemenlere ate at. Neye
uradklarn anlamyan klemenler muhasarada kaldlar. Aadan yukardan tfek ve tabanca kurunlar yayordu.
l veya yaral olarak yere dyorlard. Reisler kamak iin
yol aryorlar, saa sola ba vurup hayatlarn kurtarmaa
alyorlar, fakat birer birer ldrlyorlard. te Emin Bey
bunlardan biri idi. Kurtulu aresi olmadn anlaynca ken27

dini kaleden aaya atma dnm ve vakit kaybetmek

sizin atn srmt. Yere yaklanca ayaklar ile zengilere
basarak kendini aaya atmak suretile hayatn kurtarmt!
Srre alay uzaklatktan sonra padiah (hinto) ya
binerek, ehirde gezintiye kt. Kasrnnile urad. Akam
yemeini smail Paaya mahsus Elcezire saraynda yimek
arzusunu izhar ettiler. Bu (kasr l) eit eit iekler ve
aalarla dolu baheleri, fiskiyelerinden bol bol sular akan
havuzlar, muhiti kaphyan gzel kokular, harem ve selmlk
dairelerindeki mzeyyen koridorlar ile bir cennet paras
gibiydi. Her ey insann yzne glyordu, saadet tecessm.
etmi denilebilirdi. Mzika bir dziye gzel havalar alyor
du. Hkmdar tayan vapur saraya yaklamca mar alnd
ve alklar tekrarland. Akam olunca bahenin ii d ve
Nilin iki kys binbir gece hikyelerini andran bir k bol
luu ile tenvir olundu.
\
\
smail Paann drt tane olu vard; M. Jakle isminde
bir franszm terbiye ettii bu drt yavruyu padiah grmek
istedi: Huzuruna kardlar. Hnkr kendilerini okad ve
en bykleri onbir yanda olmasna ramen, her birine fe
riklik rtbesi verdiini syleyerek, ne bileyim, Osmanl ta
rihinde ekseriya grlen bu trl garabetlerden bir nmune
daha gsterdi. Sonra smail Paaya dnerek:
Mahzuz oldum. Kahirede bir ka gn daha kalmak
niyetindeyim. Fakat bu akamdan itibaren tenvirata nihayet
verilmeli, dedi.
smail Paa minnet ve kranlarn arz ile beraber, o
cuklarn -tahsillerini ikmal edinceye kadar- mektep nifor
malarn tamalarna msaade buyurulmas istirhamnda bu
lundu ve:
Kulunuz da merhum ve mafur hakann ihsan etmi
olduklar paalk rtbesini aldm zaman pek ziyade sevin
mitim. Fakat formay (Sensir) mektebinde giydim ,ve ora28

da unutulmyacak bir srre nail oldum. ocuklarmn da

ayni sruru hissetmelerine msaadei ahanelerini niyaz ede
rim, dedi.
Sultan Aziz glmsedi. Afak dier konumalara gei
verdi. stnabul yadedilince Valide Sultam hatrlad. O, hn
kr daima merak etmekte idi. Seyahat uzadka meraknn
artmas tabi idi. Onun iin musahip Abdlkerim aay stanbula gndermek muvafk olacakt. Sevgili validesini shbatmdan haberdar etmek iin, akima gelen bu tedbirin hemen
icrasn irade eyledi.

O gece en mhim bir vazifesini yapmasma huzur ve

skn iinde uyumutu.
Ertesi gn ok parlak bir gnein ziyalar perde arala
rndan szarken uyanm ve bir gezinti program izmiti.
Mutad maiyetini alarak kale sarayndan erken erken kt ve
ehrin imal tarafna doru bir tenezzh yapt. Bablhadid
ile, ilerisinde smail Paann bir sayfiyesi vard. Fakat alelde
bir kk denilebilir. Geerken yle bir grld. Mir Ha
lim paa tarafndan ubra sarayna davet edilmi olduu iin
paytonunu oraya srdrd. Mehmed Ali paann Kahire ci
varnda palmiyeler, akasyalar, frengistan narlar ve dier
aalarla glgelenmi ve muattar bir hale gelmi Nil sahili
zerinde bina etmi olduu ubra saray bir kanedir, ki ii
de ok ssl ve ok ihtiamhdr. Trl trl nebatat kolleksiyonlarm, hayvanat kolleksyonlarn havidir. Taraas ge
ni ve btn o gzel tabiat seyre msaiddir. Nile bakan pen
cerelerinden grnen manzara ok ltiftir.
Sultan Aziz seyahatinin onuncu gnn burada, Halim
ve Fuad Paalarla tavukuluk, ziraat ileri ve ilk defa gr
dkleri baraj hakknda konuarak geirmitir.
Baraj muazzam bir eserdir. ehzadelerden Murad Efen
di gemi ile t yanma kadar gidip ziyaret etmitir. Byle b
yk bir esere ancak Mehmed Ali teebbs edebilirdi. Delta*
29

ran tam resinde ina edilmitir: Nil sularn ikiye ayrarak,

Aa Msr daha iyi sulamak ve daha mnbit klmak iin,
bir .ksmn saa, bir ksmn sola doru aktyor. ok yksek
ve ok uzun olan bu bend, ayni zamanda, kpr vazifesini
yapmaktadr: zerinde arabalar iin geni bir yol ve yayalara
mahsus kaldrmlar var. Nil gibi byk bir rman aknts
na dayanmak iin bu bendin ayaklar -dnnz!- nekadar
salam olmak lzm gelir!
Bend ile Kahire arasndaki yol, hususile akamlar, pek
ltiftir. ki taraf aalarla bir hiyaban haline konmu, ehre
yakn ksmlar ise kenelerle sslenmitir.
Hnkr ayrlrken mir Abdlhalim Paaya bir (kabze
seyf-i murassa) ihsan eylediler.
Msrda ancak drt gn daha kalnacakt] Bu mddeti
istifadeli bir surette geirmek lzmd. Kahirenin temaa ve
latta tetkik olunacak daha bir hayli yerleri ve messeseler!
vard: Bulakta kin dkmehane ve kuma fabrikalar bu
cmledendi; sonra izenin yaknnda ve civarnda bulunan
ehramlar; sonra (Asar- tarihiyye mfettii) unvnile istih
dam edilen eiptolo Mariyet beyin mzesi V.S....
Sultan Aziz nisann on nde imam-i Hseyin camiini
ziyaretle hademesine, meayihine bir hayli atyyeler, ihsan
lar verdikten sonra dkmehaneyi, kuma fabrikalarn, de
mirhaneleri, marangozhaneleri ziyaret etti. Istanbuldaki fab
rikalar daha mkemmel hale sokmak arzusunda olduu iin
Bulaktaki btn messeseleri uzun uzun tetkik etti. Badehu
vapurla (Kanatr) a giderek, vapurun iinden etraf temaa,
akam zere Kasrnnile avdet edip yemeini orada yedi ve
alay ile Kale sarayna dnd. Mutadlar vehile namaz klp
lzm gelenlerle grt, dileklerini bildirdi, nihayet daire
sine ekildi.
En ok merak ettii ey, ehramlar ve bunlarn yannda
bulunan (zir-i zemin) lerdi. Sah gn (14 nisan) iin tertip
30

olunan programda birinci numaray bu ziyaret tekil ediyor

du. phe yoktur ki Eblhevil yzlerce yllardan beri byle
bir ahane krvan grmemiti: Nilin sa kysna varan saray
arabalar kar yakada buharla iliyen bir vapur ve ssl
ssl atlar, develer, merkepler grdler. Herkes kendine mnasib bir binek aryordu.
Hnkr drt at koulmu arabasna bindi. Fuad ve s
mail Paalar iki atl bir arabada idiler. Maiyyet-i ahanede,
bulunan dier kimseler at, deve ve merkeple gidiyorlard..
niforma tayanlarn skenderiye ile Kahirede eee bin
meleri yasakt, fakat burada hi bir memnuniyet olmad,
iin imdi eei ihmal etmiyorlard.
Sabahleyin hava scakt. Fakat Kahirenin ehramlara gi
den yolu pek gzel: ki tarafnda kesif akasya aalar var; ,
bunlarn glgesi yolculuun zahmetlerini unutturuyor. G i
ritli Mustafa Paann olu Salih Paa rikb- hmayunda,.,
damad Mahmud Paa da alayda idi.
Yolda srlm tarlalar vard. smail ve Fuad Paalarn
bindikleri araba bu tarlalardan birine saplanm ve atlar de
itirilmek suretile arabann yrtlmesine gayretler sarfedilmi' ise de muvaffak olunamamt. Paalar arabalarn b
rakp atla yollarna devam etmek zorunda kaldlar.
Sultan Aziz ehramn eteine kadar araba iinde gidip,
bu abidenin imal-i ark kesine alan adra indi. Zaten
ehrama bu noktadan klr. Btn l burada ayak altn
dadr ve imdi gndzn scan tadil eden hafif bir rzgr
imalden doru esmekte, deniz cihetinden esen rzgr da
(Hamsin) in adra kadar gelmesine mani olmakta idi.
Eteine varlmcadr ki ehramn ekli, ykseldii, geni
lii gzle grlr. Bununla beraber ona yine dikkatle bak
lr. Etrafmda hi bir ey bulunmyan^ grlm olan eylerin
bi birine kyas edilemiyen, temaaya deer eyler arasnda,
hakikaten mstesna bir tablo tekil eden bu bidelere baka
31

baka insan, mhlanm gibi durur. te hnkr, ehramlarn

ne suretle ve ne, maksatla yapldklarm kendisine izah ettik
leri vakit byle bir istirak halinde idi.
Bu gn, oralar beklemee memur (urban) daha oktu
ve phesiz, daha ho yni daha faydal bir gn geirecekle
rini umuyorlard. Bir seyyah der ki:
Mmkn olsayd en iyi, en temiz elbiselerini giyecek
lerdi. Paralar yok deildir; lkin paralarn giyecee vermi
yorlar, gmyorlar. Ehramlar her ziyaret eden bunlara istiyerek veya istemiyerek bir miktar para verir. Ecnebilerle okadar ok temas ederler ki onlarn dillerini bile renmi
lerdir. Dndkleri bahiten ibaret: Hogeldiniz derler,
bahi; yol gsterirler, bahi; uurlarlar, bahi; her zaman
ve her yerde bahi. En mkl vaziyetlerde bile bahi is
terler: Yanl bir adm atmak zeresiniz, boulacaksnz:
Bahi. Sizi bir uurumun kenarna gtrp brakrlar, eli
nizi cebinize gtrmeyince yahut kat bir vdda bulunma
ynca kurtarmazlar... [*].
mitlerinde aldanmamlard: Padiahn bol bol ihsan
larna nail oldular. Ehrama kmak klfetine katlananlardan
da, mutadlar zere, bahiler aldlar.
Sultan Aziz, gnein harareti pek ziyade olmasna ra
men, kh ata binerek, kh yaya olarak, Garb ve arktaki
da ve ovalara baka baka her taraf gezdi, her ey hakknda
izahat ald. Hulsa ilk firavunlarn bu kocaman mezarlarn
iyiden iyiye tetkik etti. Bunlarn temaasndan bir ibret dersi
alaca kanaatmda idi.
Akama doru firavunlarn mezarndan ayrlan alay,
Cize kknde durdu: Yemek burada yenecekti. Nehrin iki
[*] Mstesna edibimiz Cenab ebabeddinin (Hac Yolunda) m ek
tuplarn okursanz bu ehram delilleri hakknda emsalsiz bir tasvir g
rrsnz.

32

Sultan

Aziz

Avdupa

seyahatine

karken.

yakas kandiller ve fenerlerle bezenmiti: Bir ehriayin ki

adeta, Boaziinde bir yerde tertip edilmi samlabilirdi.
Kale sarayna ancak yats vakti gelindi. O srada, Kahirenin en gzel sesli mezzinleri minarelerden iman ehlini na
maza aryorlard. Meer bu bir msabaka imi: Muvaffak
olanlar, cuma gnleri (seltin) camilerinde ezan okumak
zere, Istanbula gtrlecekler. Her mezzin sra ile eza
nn bir parasn okuyordu, sonra hepsi birden o paray tek
rar ediyorlard. Nameler zevka uygun; bir makamdan di
erine gei mtenevvi; sesler dolgun, ar ve tannan idi.
Hsl ahenk gzel, gnl kapc bir mahiyette idi! Bravo
diye barmak istiyordum. Bunun hi bitmemesini istiyor
dum. Tanr uludur, Tanrdan baka tapacak yoktur! szle
rinin bu kadar gzel bir eda ile terennm edildiini mrm
de hi iitmemitim! (Gardey).
Mzenin ziyareti son gne (26 evval, 14 nisan aramba)
kalmt. Hava ok scakt. Sultan Abdlziz scan tesirin
den kurtulmak iin (Kasrlcezire) ye gitmei tasarlamt.
le yemeini mteakip, mutad debdebe ile, yola kt. Seyyide Zeyneb camimi ziyaretle meayihine ve hademesine atyyeler verdikten sonra Bulakda, Nil kenarnda kin (antikahanei garaib aiyane) yi ve iindeki (acaibi suver ve temasil) i grmek istediler. (Asar tarihiye mfettii) Mariyet
beyin dellet ve nezaretile yaplmakta olan bu (antikahane)
muhteem bir mze idi. Bir (eiptolo) olan M. Mariyet pek
mhim eserler toplamtr. Sultan Aziz tehir edilmi olan eserleri byk bir alka ile temaa etti, saray ok beendi ve
lidivi bir daha taltif eyledi. Mzeden ktktan sonra vapur
ile Eski Kahireye kadar bir tenezzh yapt. Kasrnnil, Ka;sll, Cezirei Havza... hep bu gzergh zerindedir. Msrn
en eski slm bidesi olduunu yukarda sylediimiz Amribnils camii de burada grlr.
Bu camii grp de byk banisinin Msr ahalisini aSultan Aziz 3

oo

lktan nasl kurtardn hatrlamyan ve byk ad mikyas

kasrnda tazim ile hakkedilmi olan o maruf kumandana kar
derin bir hrmet hissi beslemiyen yoktur. Cezirei Ravza, Kasrlmikyas, Kasrnnil... Bunlar dier byk bir ad da ha
tra getiriyor: Yavuz. Osmanl hanedannn en kahraman ev
ld Yavuz, Msr fatihi Yavuz! Mikyasnnil zerindeki kub
beyi yapan Yavuz! Bu namdar Trk sultan orada bir de kk
ina etmitir ki bir duvarna, airane kabiliyetinin yksek
liini isbat eden u arapa kt'ay kendi elile yazmtr:
J* J
&jJhI *!)

I jA
'

* ^

Ij-i

C- ~J

_>l J

Jv
J'

Yni:

" ]|H

phesiz mlk-i cihan hazret-i Allahndr

Aks-i davay gden lufre-i hazlne gider
Neyl-i maksatla huzuzata dalan makhuren
Akibette durumu hal-i periane gider
Yeryznde ufack mlke tasarruf etsek
Hae lillh bu i irket-i Yezdana gider. [*J
Sultan Selim, ne. ibrete ayandr ki, bu tevazu lisan,
iinde emsalsiz zaferini terennm ediyordu! Bu Trk e~
hinah Kanso dilin suikasdma ite bu Kasrlmikyasda
otururken uramt: Bir merdivenle Mikyasnnile kan
memlk, muhafzlar tarafndan grldn hissedince,
kendini Nile atm ve kurtulmutu. Sultan Selim, baka bir
(*) Bu terceme muhterem air ve kymetli dostum Bay Nzhet Or~
tancanmdr.

'

gn, Nile derek boulmak tehlikesine maruz kalm ve

g hal ile^ Allaha kr, kurtarlmt.
Fakat bunlar Ridaniyyede geirdii tehlikeye nisbetle
hi mesabesinde idi: Ridaniyye Kahir enin imaliarksinde
bir kydr. Tomanbay son mdafaasn burada yapyordu.
Zafer ibresinin Osmanllar tarafna meyle balam olduu
nu yani malp olacan anlaynca son bir talih tecrbesine
kalkt. Msrn en mmtaz zrhl svarilerde ve byk bir
ecaatle Osmanl ordusunun merkezine Saldrd. Maksad
bizzat padiah elde etmekti. Kendisi ile merasndan Alan
,ve Kurt Beylerin kumandas altnda bulunan memlkler
cepheyi yarp ordunun -maruf tabiri ile- kalbghma girdi
ler. de padiah diri veya l olarak ele geirmee and
imilerdi. ki ordu arasnda kanl bir bouma balad. L
kin bu hcum yerinde padiah deil, Sinan Paa bulunu
yordu. Sadrzam trkln btn ehametini temsil eden
bir mukabele ile Tomanbay -kahkar bir surette- ricata
mecbur etti, byk bir zafer kazand. Ne are ki bu mhim
muvaffakiyeti hayatile dedi. Bu suretle Yavuz kurtuldu.
Lkin Sinan Paann lm kendisini fevkalde mteessir
etti, ok alatt: Msr aldk, lkin Sinan aldrp Msr
kendimize beytlahzan kldk diyerek Yavuz vezirinin b
ykln herkese iln ediyordu.
'k
Kahirede sabahtanberi yolculuk tedarikt balamt.
Arlklar skenderiyeye doru yola karlmt. Maiyyeti
ahanede bulunanlar ufak tefek al verilerini bitirmee
alyorlar. Bir ok atlar, eekler, inekler, keiler, kolar,
devekular, papaanlar, gvercinler... Nil kylarndan ay
rlp Boaziine g ediyor. Binlerce muhtelif eya, papular, kemerler, yorganlar, burnuslar, nargileler, Sudan, Hind,
35

eyas... ibraz ettii misafirperverlii tazmin iin Kahireye

braklan binlerce Trk liras ile mbadele ediliyordu.
Sultan Aziz, hakknda pek byk
mihmannvazlk
gsterilmi olmasndan doan kalb mahzuziyetini Kahire
ahalisine gstermek iin o gn askerlere, hizmetilere, fa
kirlere, umum messeselere, Mehmed Ali Paa ailesi efra
dna ihsanlarda bulundu; rtbeler tevcih ,terfiler icra ey
ledi. Lkin Abdlzizin atiyyeleri ne miskindir, ne mba
lal! Harekt ve icraatna bizzat sahip olarak, hal ve art
larn tahmil ettii lvv cenap vazifelerini hakkile yapt.
ktisad icaplar gznnden uzak tutmadm da kaydet
mek lzm gelir.
Bu ahane ziyaret erefine Kahirede (Elatebetlhadra)
meydanndan itibaren (ar Abdlziz) .namile bir cadde
almt ki hl o nam ile yaamakta ve bu ziyaret hatra
sn daima yaatmaktadr.
KAHREYE

VEDA

Seyahatin ondrdnc gn sabah. Gidi saati yakla

yor. Eya dolu arabalar kale yokuundan aa doru iniyor ve bir toz bulutu t istasyona kadar yolu kaplyor...
Saat dokuz ile on arasnda (alaturka buuk) toplar atl
maa balad. Biribirini velyeden tarrakalar padiahn ka
leden ktn iln ediyordu. Fuad Paa bu sradaBabliye
ektii telgrafta: Zati evketsimati hazreti padiah ibu
alafranga nisann onaltmc yani evvalin 27 ci perembe g
n Msrdan hareket ve ertesi Cuma gn skenderiyede
selmlk resmi lisini icraya rabet ve bezli atfet buyura
caklar haberini veriyordu.
Btn Kahire alay seyre komutu. Alay hakikaten
pek debdebeli idi. Ancak yava yava ilerliyebiliyordu. Halk
yolu kapam, bir dziye dualar okunuyordu.
36

Bereket versin ki scak bunaltc deildi. Yalnz Kahi

re istasyonunda derece biraz fazla ykselmiti. Bir taraf
tan kamilen ayaa kalkm olan Kahire ahalisinin izdiham,
bi taraftan da hayvan tirenlerinin, satlan ve satn alman
eya tirenlerinin, yolcu tirenlerinin ve nihayet (l-i Osman)
padiahn btn maiyyeti ile gtrecek olan katarn orta
l istils tahamml kudretini gevetiyordu.
Hnkr maiyetindeki zevatn niformalarn deitir
meleri ve yolculuk elbiselerini giyebilmeleri iin Kasrnnilde bir mddetcik tevakkuf etti. Bundan sonra kendisini
hmil olan tiren Kahire baheleri arasndan kayp geti.
nnde baka bir tiren bulunduu gibi arkasnda da mai
yeti ahaneyi ve arlklar tayan dier bir katar vard.
Yar yolda bir mbarek mahalli ziyaret iin ksaca te
vakkuf edildi. saatta skenderiyeye varld. imdi yine
iki taraf Akdenizin mavi sular ile serinlii artm olan n
cir burnu sarayna indiler. Kaleden, istihkmlardan -mutad vehile- toplar atld. Sultan Aziz, Kahirede olduu gi
bi, burada da geni lde atyyeler, ihsanlar verdi; ahane
atfetlerine muhta olanlara kesesini aarak, onlara kar
keremkr ve herkese kar da krgzar oldu.
Geceyi istirahatle, ertesi cuma gn musammen olan
avdet tedarikatile geirdiler.

MISIRDAN

AYRILIRKEN

skenderiye mstesna bir gn yayordu.

Her taraf
sslenmi, yerli, yabanc btn ahali padiahn gemesi
melhuz olan caddelere, bilhassa Ebusayr camii civarlarna
dolmutu. nk selmlk burada yaplacakt ve herkes
mufahham metbuunu son defa olarak burada grecekti.
Mezzinler yank yank salt okumaa baladlar. Alay da btn debdebesile grnverdi: Yaya giden seyis
lerin elinde drt haal at ve nde ath olarak, yol aan, bir
terifat. Sonra mirler, ferikler, asker erkn ve mera,
sonra memleketin eraf arab atlar zerinde iki sra te
kil etmiler. Elbiseleri muhtelif, niformalar parlak. Bun
lardan sonra -iki taraflarmda yaverler, avular ve hademe
ler olduu halde- Kaptan Paa ve Fuad Paa geliyordu.
Sonra az bir aralkla haalar fevkalde iki at yedekte g
trlyordu. Sonra, yine iki sra halinde, yksek rtbeli
zabitler ve bunlarn arasnda, gayet gzel bir arap atma
binmi, yolun kenarnda sralanan halk gzlerde selmhyarak ilerliyen Sultan Aziz. Arkasnda bir mfreze zuha
askerleri ile piyade nianclar var. Mabeyinciler sada, k
tipler solda, yaverler at zerinde. Hepsinin arkasnda da bir
svari nifrezesi bulunuyor.
Sultan Abdlziz gayet sade giyinmiti. Fesinde hi bir
ss yoktu. Dedesinin, babasnn tadklar sorguu terketmiti, yalnz bir ka nianla klcnn hamaylisini takn
misti...
38
.
.
,
:

Camide namaz klnp dualar edildi. Bunu mteakip

Hnkr vapuruna gitti. Hidiv, Halim Paa, Said Paann
olu Tosun Paa... Padiah teyi ediyorlard. Bir aralk s
mail Paaya bakarak: Himmet ve gayretiniz sayesinde
Msr ahalisinin daha ziyade mesut ve mreffeh olacam
mit ederim. Msr ahalisinden memnun oldum. Gerek M
sr ahalisi ve gerek Valisi hakknda atfet ve tevecch eseri
ibrazna her frsattan istifade edeceim dedi.
Btn donanma vira etti. Hidiv hnkrn arkas sra
gidip haylice konutuktan ve bir kere daha iltifata nail oltukta nsonra Feyzicihaddan ayrld. Her taraftan toplar
atlrken alk sesleri bir seyl gibi ykseliyor, limanda bu
lunan Viktor Emanel gemisi de Msr donanmasile birlik
te bataryalarn boaltyordu.
Feyzicihad limandan karken hidiv tirenine
Kahireye dnyordu.

binmi,

Bu muhteem veda mnasebetile Msr hakknda bir

ok eyler konuuldu. Bu geni ve mnbit lkenin her ba
kmdan dikkati eken bir tarihi vard. Fakat halife mer
zamanmda Bizansllarla yaplan muharebeler, Menfisin mu
hasaras, Iskenderiyenin zapt, Nbe hkmdarnm vergiye
rapt... Bize gre o eski ve kark vakalarn hepsinden daha
ehemmiyetli idi. Hele Omeribnihattab ile Amribnils ara
snda cereyan etmi olan muhabereyi yad ile mftehir ve
dilad olmamak elde deildi.
Muhabere hazreti merin ,uf emrile balyordu:
Bana Msr vasfet!
Lkonik yazlara beli bir misal tekil eden bu emre
Msr valisi yle bir cevap vermiti ki okuyan gerekten M
sr grm gibi olurdu:
Allah uzun mrler versin! Emirlmmininin mektu
bu geldi, Msr tavsfetmemi emrediyor cmlesile; balyan bu cevap yle devam ediyordu:

Emirlmminin! Biliniz ki Msr, bombo bir ehir,,

yeil bir aalktr. Boyu bir aylk, eni on gnlk mesafedirOnu boz renkli bir da ile beyaz bir kumluk epeevre ku
atr. Ortasndan sabah mbarek ve kutlu, akam mutlu
olan Nil nehri geer; yle ki bu nehir ay ve gnein cere
yan gibi artmak ve eksilmek cereyan vardr. Zaman olur,
cereyan iddetlenir, menfaati oalr, arzn kaynaklar ka
rarak suyunu oaltr. Cokunluuna iddet gelip dalga
lar byd m, iki yanna yaylr. Bu cereyan ve intiardan
karyeler iin bazsndan bazsna vsul mmkn olmaz. O
vakit kylerin birinden tekine ancak ufak binitler ve san
dallarla geilebilir ki bunlar grnte gurub zaman
uuan gk gvercinleri andrr.
Sular artmakta son dereceyi bulunca Nil, nceki ha
line avdet eder, daha faydal bir hale gelir. O srada ift u
buk sahipleri yerlerini srer, btn gn alarak bakalar
iin olan sylerinin karl olarak Allah tealdan nev
nema rica ederler, o mahsulden de almakszn bakalar
mstefid olur. Soran ekin ykselip her taraf enlenince s
tnden yaan rutubet onu sular, altndan da toprak besler.
te, ya emirlmminin, o vakit Msr bir beyaz inci,
bir siyah anber, bir yeil zmrt, bir nakl kuma halini
alr. Dilediini yaratmaa kadir olan Allah nekadar yce
dir! O Allah ki u memleketin salhn halkeder, rzkn
verir, halkn oralarda barndrr. unun iin ki kkle
rinin sz, byklerinin zerinde messir olsun...
Buraya kadar tabiatin gzelliklerine hayran olarak, bazan bir air gibi, grdklerini kvrak ve berrak bir slpla
tasvir eden Ambribnils, uzakta kendisinden tam bir fikir
bekliyen mdekkik metbuuna, idaresine memur olduu
yerlerin her ihtiyacn tetebb etmi bir iktisat, her cihe
tini dnm bir maliyeci kalemile diyor ki:
Mahsuln vergisi hemen vakfnda verilsin.

Emvalin

sls kpr ve cetvel ilerine sarfolunsun. Bu hususlarda

iilerle hal kararlanca mal bir ka kat olur. Eninde so
nunda muvaffakiyet ise Allahtandr!
Mektup meribnlhattaba vasl olunca, halife: Asolu, varol! Bana yle malmat verdin ki oralar sanki gidip
grmm. demitir.
Bunun gibi daha ne menkbeler vard! Nisanm 18 ci ve
19 cu gnleri Akdenizin masmavi sular zerinde Devletin
ar ve ehemmiyetli ileri etrafnda mzakereler cereyan ederken bunlarn yad ve tekrar ne derin bir zevk uyandr
makta idi!
airlerin, zerine gkten altun yamuru yaar dedik
leri Rodos, Kanunnin Lil Adam valyelerde birlikte iin
den ebediyen uzaklatrd metin kale, Kalipsonun herdern
bahar vatan ufukta grnverince btn gzler bu irin
adaya tevecch etti: Orada btn bir tarih yatyordu. Adm Rodi-gl den alan bu ada, denizin sinesinden ktk
tan sonra, Atinann, skenderin, Romallarn, VII ci asrda
Muaviyenin, Bizans mparatorlarnn ve nihayet valyele
rin ellerine geerek zaman zaman lp dirilmi, koca Fati
hin amirali Mesih Paann donanmasile dlm, Yavuzun
hrs ve itahasm celbetmiti; fakat hepsinden ziyade Ka
nun Sultan Sleyman devrinde brc ve barusunda dalga
lanm olan Trk bayraklarnn temsil ettikleri mill ehamet bu gzel ada iin unutulmaz bir menkbe tekil eyle
miti.
Sultan Aziz, btn bunlara ramen, Rodosa kmad,
btn maiyyetini tahassrler iinde brakarak ilerledi. Er
tesi gn (20 nisan) eme koyu nnden geiyordu. le
min fethine dev admlar ile koan Romallarn, milddan
nce 193 tarihinde, Byk Antiyohusun donanmasn bu
rada, bu gzel koyda tahrip etmi olduklarn belki bilmi
yordu. Lkin Romallar kadar istilya haris olan II. Katerina
zamannda ngiliz amirali Elfistonun yardmn gren Or~
41

lof Omanl donanmasn burada yakm (1770) oldu

unu, dier bir faciann yine buralara yakm bir yerde, Na
ra m de (1827) oynanm bulunduunu nasl unutabilirdi?...
Gne batmak zere iken (Sancak kalesi) civarna ge
linmiti. Bu srada bir adamn denize dt haber veril
di. Btn aratrmalara ramen adam bulunamad: boul
mutu, zavall. Bu, bir tayfa idi; iskandil ile megul iken
her nedense muvazenesini kaybederek denize dmt:
Vazife kurban!
Bu hdise sebebile geceye kalnd. Herkesin uzaktan
sevmi olduu zmir imdi bir ehriayin iinde idi: talya
donanmasna mensup bir kapak ve bir korvet ile Nuara
adl Avusturya ve Zenobi adl Fransz firkateyinleri bir n
giliz beylik sefinesi ve Peyki zafer, Sinop, Beyrut, Gemlik
gemilerinden baka, konak, husus evler, rhtm... her yer
tenvir edilmiti. Hnkr geceyi vapurda geirdi. Hava ga
yet msaitti. Yats vakti toplar atld. zmir ahalisi o gece
uyumamt: Padiahn ziyaretinden o kadar byk bir se
vin hasl olmutu... Maamafih padiahn zmiri ziyaret edeceine, ehrin resm makamlar gibi btn ahalisi de, an
cak bir ka saat evel muttali olabilmiti. Sakzdan le vak
ti ekilen telgraf bile zmire u haberi veriyordu: Donan
may hmayun stanbula doru gidiyor!
Filhakika sefinei hmayun, dier gemiler Sisam ada
s arkasnda kalm olduklar iin, Anadolu sahilinin Beyazburun ve Karaburun yaknndan geeceine Sakz adasn
dolaarak engine almt.
Fakat padiahn seyahatma muvaffakiyetli bir hareket
eklini vermek iin hi bir zahmet ve himmetten, hi bir
tekayyd ve ihtimamdan geri durmyan Fuad Paa zmir
lileri yeisten kurtaracak, bu sefer (ahdi sabikte olduu gi
bi) aldanmyacaklarn onlara bildirecek. Nitekim ne yapp
42

yaparak, padiahn zmirde tam ve mkemmel surette is

tirahat iin her ne lzmsa yaplmas hususunda mahall
hkmete gereken emirleri vermi ve maksadna ermitir.
Fuad Paa zmirde iki dostuna da rast gelmitir ki bun
lar vaktile Suriye meselesinin hallinde kendisine yardm
etmi olan zmir valisi Kayarl Ahmed Paa ile Fransa
konsolosu kont d Bentivolio dAragon idi.
ZMRDE
Fuad Paann ilk ii zat padiahinin ibu pazartesi
gn saat yediyi eyrek gee zmire muvasalat mlknelerinin eref vukuunu stanbula bildirmek, padiahn ve
ehzadelerin afiyette bulunduklarnn valide sultana arzm
Babliden rica etmek olmutur.
Etraftaki dalarda karlar grnyordu. Bununla be
raber, zmirde tam bir bahar havas vard ve zmir btn
gzelliile meydanda idi. Sal sabah hnkr bahriye me
rasm huzurlarna kabul ettikten sonra, karaya kt. Ayak
basaca yere (Evvelce mahsusan ve mceddeden yaplm,
zerine dahi krmz ve beyaz tenteneler ekilmi olan is
keleye), zmir kzlarnn narin ellerinden
km parlak
renkli hallar serilmi, yollarn iki taraf demet demet i
eklerle bezenmiti. Yer yer kurbanlar kesildi. Bir anfiteatr
gibi uzanan yamalar halk ile dolmutu. Bilhassa beyaz ba
rtlerde ok geni bir yer kaplyan kadnlar, ellerinde ve
kucaklarnda ocuklar ile, padiah grmee gelmilerdi.
Sultan Aziz geerken bunlarn saflar arasndan: Maallah!
Sefa geldin. Allah balasn! ok yaa! sesleri ykseliyor
ve candan gelen bu temenniler bir dziye tekrarlanyordu.
Bu alk tufan Konaa kadar devam etti.
Orada biraz istirahatten sonra demiryol garna doru
hareket eden alay, ehri bir batan bir baa katederken, halk
arasnda glkle ilerliyen Sultan Aziz srr iinde... Bu
43

an, bu byk ve samim karlaytan pek ziyade mtehas

sis, gurur iinde idi.
Bohurdanlar ttyor, havada iek demetleri uuyor;
kollar, apkalar, kasketler sallanyor; svariler tarafndan
ezilmek tehlikesine ramen, bir ok rumlar padiahn aya
na yz srmee atlyordu. Mektep talebeleri manzumeler
okuyorlar, kiliselerin nnde papaslar, ruhan elbiselerini
giymi, padiahm mrne dualar ediyorlar, mzikalar g
zel havalar alyorlard.
zmirliler yol boyunu sslemek iin bahelerindeki b
tn limon ve portakal ieklerini kopardklar gibi evlerini,
mabetlerini rengrenk kumalar, kymetli hallarla beze
milerdi. Fransa konsolosu Zenobie, Mouette gemileri erle
rini karaya kararak gzerghta selma durdurmutu. Italya ve Avusturya gemileri tayfalar da ayni suretle selm,
durmulard.
Garda ok gzel bir tak yaplmt. Abdlziz han kumpanya erknn grmek istemi ve kendilerde bir lhzack
grmtr. Bu esnada hkmet komiseri Read Bey de ha
zr bulunmutur. Saat onbirde (vapur arabasna rakiben)
hareket olundu. Ekserisi ngiliz ve Amerikallara ait gzel
villlar ile evvel Buca, biraz sonra Seydiky grnd. Yol
larda kyler ahalisi istasyonlar doldurmular, kurbanlar
kesiyorlard.
Cuma ovas, Develi ky, Torbal... derken Aydznm, Ba
yndrn, Tirenin, demi'in deve katarlarnn gelip yatt
Kozpnara varld. Kk Menderesten sonra iki da ara
snda skan vadi pek heybetli oluyor. Bu dalarn biri ze
rinde Kzkulesi adn verdikleri ve -btn eski eserler iin
yapld gibi - Cenevizlilerden kalma dedikleri eski bir kule
var. Sonra ufuk geniliyor ve deniz grnyordu.
zmirden kldktan aa yukar iki buuk saat sonra

Ayasioka (Ephese) varld [*]. Buras demiryolun son var

d nokta idi. Hsn Paa fevkalde gayretler sarfederek
ayrlar arasnda acele ile bir ka adr kurdurabilmiti.
Sultan Aziz tirenden indi. Gelii gzel yrmee bala
d halde A y dm kaymakam kp kendilerine yol gsterme
mi ve bu hal hnkr gldrmt. Elbisesi gayet sade ol
duu iin kyller hviyetinden phe etmiler, padiah
acaba bu mudur? diye vesvese ile bakmlard.
Hnkr adrnda otururken, demiryolun imdiki duru
mu, imdiki haslat ve ileride yapabilecei haslat hakknda
izahat aldklar gibi mahall baz ilerle megul olmulardr.
Kumpanya direktrleri, resm elbiselerde, gidip gelerek bu
ziyaretin demiryol iin nafi olacan mit ediyorlard. Saac
drde doru hnkrn ve -hafif bir rahatszlk sebebile Me
cidiye gemisinde kalm olan Murad Efendiden gayr- ehza
delerin adrlarnda yemekler hazrland ve enliklerle yen
di. Yemek devam etmekte iken kumpanyann ngiliz direk
trleri bir proje tertip etmilerdi: Bir el arabas ile bir k
rek ve bu arabann, zerinden kayaca bir tahta hazrlam
lar; araba ile krein el deecek yerlerini kadife ile kaplam
larda stiyorlard ki hnkr bu arabann iine bir ka krek
toprak koysun ve arabay oradan bir ka adm teye doru
itsin. Bunu, bazlarnn sandklar gibi, bir abidenin teme
lini [**] atmak iin deil, demiryolun ikmali iin dorudan
doruya padiahn yapmasn istiyorlard. Fuad Paa bunun
kendisi tarafndan yaplmasna msaade edilmesini padiaha
arzetti.
Kurdel ve ieklerle bezenmi olan lokomotiflerin ya
nna gelen hnkr biraz durup bakt ve seraskerin amelelik
(*) Eplesein imdiki ad olan Ayaslok, bazlarna gre, Aios Theologosdan muharreftir. Bazlarna gre de ayazlktan bozmadr. kinci
ihtimal daha doru grnyor.
(**) Matbuatta: Direktrler, hatra kabilinden, bir abide inasn
istida etmelerde msaade buyuruldu. suretinde neriyat grlmt.

ettiini grnce glmekten kendini alamad. Fuad Paann

herkesi hayran eden bir incelikle yapt bu i bitince her ta
raftan bir alktr koptu ve herkes sevindi.
Avdet olunduu zaman zmir nurlar iinde idi. Hnkr
ehrin br tarafna at ile geip, yolunu bekliyen halk se
lmlad ve nihayet Feyzicihada gitti.
Ertesi gn iin muayyen bir program vard. Lkin id
detle duyulan bir yer sarsnts oldu. Ayni zamanda sreklice
olan bu iddetli sarsmt herkes gibi padiah da korkuttuu
iin, program biraz bozulur gibi grnd ise de Fuad Paa
her eyi yine yerli yerine getirdi.
Hnkr baz ilerle megul olduktan ve baz kimseleri
de msule mazhar ettikten sonra izmirde bulunan dost Dev
letler konsoloslarn huzuruna kabul etmi, kendilerine ilti
fatta bulunmu ve ksaca bir de nutuk sylemiti. Rivayet
olunduuna gre padiah nutkunda noktaya iaret ediyor
du:
1 Dost Devletlerin mmessillerini grmekten doan
hakik sevin;
2 Bu milletlerin ziraat, ticaret ve endstri sayesinde
bahtiyar olmalar dilei;
3 (Memaliki ahane) de oturan ecnebilerin saadete
kavumalar ve bu ecnebilerle Trk tebaas arasmda iyi m
nasebetler teesss etmesi arzusu.
Ahaliye kar memnuniyetlerini bildirmee, hnkr, Fu
ad Paay memur etmi idi. Padiahn, seraskeri sevdiini ve
ona itimat ettiini bilenler Keeci zadeyi yolda durdurarak
ihtiyalarn sylemekte idiler. Fuad Paa herkesi tatmin ediyor: Msrda padiahm ltfnden hi kimse mahrum kal
mamtr, siz de o ltfa nail olacaksnz, emin olunuz, diyordu.
Ertesi gn de (23 nisan, perembe) byk, kk bir ok
kimseler huzura kt. Ruhan reisler, memleket mteberan
iltifata nail oldular. Tercemanl hep Fuad Paa yapt. Sul46

tan Aziz hepsine mahzuziyetlerini beyan etti, gzel nasihat

ler verdi, tevecchlerinden emin olmalarn syledi.
Bu, Fuad Paann ok iyi hazrlam olduu bir vesile
idi. Devletin politikasn herkese anlatarak, ierden ve d
ardan yaplan propagandalara ak bir cevap vermek lzm
geliyordu. Bu cevab padiahn azndan il leme iln etmek
ise elbette daha mnasip olacakt. te serasker paa bu m
lhaza ile sultan Abdlziz Hana parlak bir nutuk syletti.
Sivil olsun, asker olsun vilyetin btn erkn, ruhan reis
ler, eraf, mteberan, byk bir kalabalk karsnda syle
nen bu nutku hem Fuad Paann kalemindeki kudret ve ma
harete bir delil, hem o zamann slbne bir rnek olmak
zere aynen yazyorum:
Daima efkrmz her suretle memleketimizin tezayd
mamuriyetine ve her smf tebaamzn mtesaviyen istikmali
hsn hal ve istiharatma masruftur. Byle memalikimizi se
yahat ve sunuf tebaai sadkamz bizzat ryetten mradm,
ancak bu mniyyei hayriyede olduumu iraedir. Cenab valiblmale teekkr ederim ki memleketimiz her gna terakkyata msait ve ahalisi ise sdk taviyyet ve hsn kabiliyyetle her eye msaid olmala Devleti Aliyyemizin mesaii
masrufe ve himemi matufesinin az vakit iinde neticei asar
layriyyet disarm greceimi eltaf ilhiyyeden memul ve
temenni etmekteyim.
zmir ehri memleketimizin bir byk ticaretgh olup, mahsusan buraya gelerek grm olduum asar rnamuriyyetinden nekadar memnun oldumsa gerek sunuf tebaa
mzn ve gerek dostumuz olan Devletler tccar ve tebaasnn
izhar ettikleri eseri hulstan dahi o mertebede mahzuz ol
dum.
Burada yaplm ve daha yaplmas musammem bulun
mu olan tariklerin tevsii emri ticaret ve ziraata pek byk
medar olacandan, bunun gibi daha sair menaf umumiyye47

yi mucip eylerin icrasna bizzat tarafmzdan dahi baklacak

tr
Terbiyei mme maddei mhimmesi Devletimizce pek
mltezem ve menfaat ve hayr aam olmasile burada mektibin hsn intizamn grdm etfalin ahvalile istidlal ede
rek memnun oldum.
Bu eyaletin mahsult kadirli eyler olup, hususan pa
muk ziraat ahalice tezyidi servet ve tevsii dairei ticarete bais
olduundan bunun ilerlemesi iin eyalete sarfolunan ikdam
ve ihtimam mucibi mahzuziyetimiz olup, bu babda Devleti
Aliyyemiz tarafndan dahi teshilti lzime icrasnda devam
olunur.
Her smf erkn ve muteberan memleket grdmden
mahzuz oldum. Cmlesi efkrmza tevfiki hareket ve kaidei
ittihad ve yekcihetiye riayetle vatan ve hemehrilerinin hay
rna alacaklarn mid ederim. [*]
(Tercman Ahval, 17 zilkade 1279, No: 331)
(*) ,Bu nutkun franszca tevcemesi, lisan ile uraan ve tatbik h e
vesinde bulnnan genler iin uraya zeyledilmitir.

Sultan Azizin zmirde iradettii nutkun franszca

tercemesidir:
Tous mes efforts tendent constamment au progres et la p rosperite de mon pays et au developpement du bien-etre et du bonheur de
toutes les classes de mes sujets indistinctemsnt. Le seul but qui m.e
guide en voyageant dans mes Etats et en visitant m oi-m em e mes fideles sujets, c est de m cntrer ma vive sollicitude cet egard.
M ille grces soient rendues a la Divine Providence, ntre pays possede
tous les elements de progres et de bien-etre; ses nabitants par les bons
sentiments et l aptitude qui les distinguent, ont toutes les dispostions
ecessaires par ce progres. Jespere done en Dieu, et j appelle de mes
voeux la grce de voir dans un avenir tres proehain les resultats heureux
des travaux de ntre Sublim e Porte.
Smyrne est un grand centre de commerce dans ntre Enpire. A u tant je suis sattsfait de voir et de juger par mes propres yeux les

Bu merasimi bittikten sonra Bomovaya hareket etti. Bu

rada oka Fransz vard. Hnkr istikbal iin pek ok tedariktta bulunmulard. Bata Sultan olmak zere, toz iin
de olan alay grnnce bir teltr balad. Acaba hangi vil
lay ereflendirecek? Herkesin sorduu sual bu idi. Derken
hnkr, zmirde yllardanberi ticaret yapan Vitole misafir
oldu. Halk, mektep ocuklar dualar okuyorlard. Baz ma
damlar damlara km, bazlar, kapnn yannda sraya di
zilmi padiah selmlyorlard.
Bu dua ve selmlarla top top iekler arasnda saklanm
sanatkrlarn letlerinden kan ruh okayc adalar ortal
nlatt halde, Sultan Aziz sama, soluna selm vererek,
araba ile villann t iine kadar gitti. Methalin eiinde, ara
badan inerken, beyazlar giymi iki kzcaz karlayarak bideveoppements que cette ville a acquis, autant je suis content et ravi
de laccueil enthousiaste qui mest fait par toutes les classes de mes
sujets, et par les egociants et sujets des puissances amies.
Les voies de communication qui sont ouvertes et celles qui sont
en voie de construction, serviront immanquablement au developpement
du commerce et de l agriculture. Jappliquerai desormais ma sollicitude
personnelle et mes efforts tout particulier la poursuite des travaux
publics dune nature si importante.
L inst-uction publique aussi est une des grandes questions qui
font lobjet de la preoceupation constante de mon gouvernement, car
un bien general doit en resulter. Jai ete tres satisfait de juger de bon
-etat des ecoles civiles dici par la bonne tenue des groupes decoliers
>que j ai vus.
Les produits de cette province sont dune grande richesse. La cu lture de coton, particulierement, va devenir une source de fortune pour
"tous les habitants, et offrir une ressource nouvelle pour le commerce.
Les efforts faits par les habitants de la province pour le progres de cette
eulture sont lobjet de ntre haute satisfaction. Ntre gouvernement ne
ananquera pas de continuer lencourager et de lui accorder toutes les
facilites necessaires.
Je suis content de voir reunis ici autour de moi tous les fon ctionnaires et les notabilites de la province. Je compte sur leurs efforts collectifs pour conform er leurs actes aux voeux de m on coeur, et j espere
que, par lunion et la concorde qui doivent regner toujours entre les
differents elements du pays, ils travailleront pour le bien de la patrie
et de leurs concitoyens.
'Sultan Aziz 4
!

ri buhurlar yakt, teki de gzergha bahar iekleri sat

Sultan Aziz her ikisini selmladktan sonra dairelerine k
t. Kendisine takdim olunan dondurmay yiyerek, bu gzel
kke gnein ziyas nfuz edemiyecek kadar kesif ve girift
aalarm hasl ettii manzaray ve duvarlardaki nadir ve ky
metli tablolar temaa ederek istirahat etti.
Ev sahibi gurur ve srr iinde dolayordu. Fakat ell
senedir zmirde yaad, trkn -eski tabirle syliyeyiman ve nimetiyle beslendii halde lzum grmediinden mi
dir, ehemmiyet vermediinden midir, ihtiya duymadndan
mdr? Her nedense trkeyi renmemi olduu iin misa
firlerde gremiyor ve bu yolda sorulan suale, sklmakszm, Ne yapaym? Trkeyi renmee vakit bulamadm!
szlerde cevap veriyordu.
Hnkr yemekte iken, Fuad ve Mahmud paalar - ina
yetlerinde komiser Read bey olduu halde - Yusuf Efendi
nin kkn ziyaret ettiler. Bu kk, gerek zmirde ve ge
rek baka yerlerde eine tesadf olunamyacak derecede
gzel ve konforlu idi. Sahibi pek zengin, tek bana hnk
r btn maiyetile arlyabilecek kadar zengin bir Ermeni
idi. Fuad Paa, ziyaretile, bu vatanda ve pek zeki ve g
zel olan karsn taltif ederek, bir sui tefehhme meydan?
brakmamtr.
Dnte rikkat veren bir hdise vukubulmutur: zmirden Bornovaya dnmekte olan ihtyiar bir kyl, alaya
yol vermek makdasile, bir alnn kenarna ekilmek iste
miti. Fakat bindii at her naslsa kayarak, ihtiyarla bir
likte alnn arkasna yuvarlanmt. Bereket versin hemen
farkna varlarak, zavallnn imdadna kouldu: Atma da,,
kendisine de bir zarar gelmeden kurtardlar.
Hnkr Bornova yolunu ok beenmiti. Yolun iki ta
rafna, Kahirede olduu gibi, aa dikilirse, scak gnlerde
daha gzel olacak diyerek belediyeye bir imar dersi de ver
miti.
50

zmire, her taraf klarla parhyan zmire varnca sul

tan Aziz Feyzicihada gitti ve oradan temaa ettii ehrin
bu ok sesli ve ok hareketli sevincinden dolay mahzuziyetini beyan etti.
O gece kaptan paa, kan irade zerine, nam hma
yuna bir ziyafet tertip etti; konsoloslar, ecnebi harp gemile
rinin kumandanlar ile subaylarm ve baz muteberan Peykizafer vapuruna davet eyledi. ok yerinde olan bu cemile
btn ecnebileri mtehassis etmiti. Ziyafet esnasnda Muet
(Mouette) gemisinin tayfalar Vive le sultan! diye barr
ken toplarn boaltan Zenobinin mrettebat padiah se
lmlyorlar; Regalantomu ve Navara sefineleri de hem top
atyorlar, hem mrettebatlarn selma durduruyorlard.
Kontramiral Tuar (Touchard)m kumandas altnda bu
lunan Zenobi firkateynde Fransann Dou filosuna mensup
Muet avizosu bilhassa hnkr - zmirden geerken - selm
lamak zere Pireden gelmilerdi. Sultan Aziz bu gemilerin
atlarndan ok menn olmu, bundan sonra merasimde sal
volarn Fransz usulnce yaplmasn kaptan paaya emret
mitir. Kontramiral Vaka (Vacca)nn kumandas altnda
bulunan (Re Galantuomo) adl, talyan gemisile (Tankredi)
korveti ve komodor Tagethof (Tagethoff) un emri altndaki
Novara adl Avusturya firkateyni dahi ayni maksatla Pire
den gelmilerdi. ngiliz bahriyesini kumandan Seymurun
idare ettii (Wanderer) gemisi temsil etmiti.
Seyahatin zmire ait ksm sona eriyordu. Bir gn ev
velinden hummal bir faaliyet balam, ehrin ihtiyalarn
tesbit etmek ve buna ait bir muhtra hazrlamak zere, vi
lyette bir komisyon tekil edilmiti. Hnkr zmirin nelere
ihtiyac olduunu grmek ve bu ihtiyalar bertaraf etmek
istiyordu. Demiryolun ikmali, Bornova yolunun slah, v.s.
iin ahane muavenetlerini ibzal edecekti. Amme hizmetleri,
51

dar iler, zabta, gmrk... Btn bunlar tedkik olunarak

hangilerinde slahata ihtiya var ise bildirilmesini irade etti:
aresine bakacakt.
tima ve din messeselere ihsan ettii hediyelerin
tevzii de ayrca tedkikata lzum gsteren bir mesele idi.
Bu hediyelerin herkesi herkesi memnun etmesi, hi bir ta
rafn nahonud olmamas matlptu; onun iin adalet ve m
savat dairesinde tevzileri iktiza ediyordu. Ezici ekseriyeti
haiz olan mslmanlara 345.000; katoliklere 120.000; ram
lara 80.000; ermenilere 65.000; yahudilere 40.000; protestanlara 15.000 kuru tevzi olundu.
Demiryol memurlarna 100.000; Bornova yoluna 10.000;
sipahi ocana - yaplacak iten memnun kalmak artile 20.000; ve (tevecchat ahane)ye nail olmakta devam et
mesi kaydile, Kaysarl Ahmet paaya 150.000 kuru tefrik
edildi.
le vakti, gemilerle tabyalardan atlan toplar, uzaklar
da akisler husule getiriyorken, Sultan Aaziz (alay vl) ile
Hisar camiine, zmirin bu en gzel mabedine giderek cuma
namazm kld. Selml grmek iin btn zmir camiin
lecek her trl hazrlklar yapmt.
Namazdan sonra Hnkr, slm ve ermeni mahallelerde
Krvanlar kprsnden geip Byk Cennet mevkiine git
mitir. Sipahi oca ehriyarm mahzuziyetini mucib olabi
lecek her trl hazrlklar yapmt.
At yarlar byk bir alka ile takip olundu. Birinci
mkfat sipahi oca reisi Fransa General Konsolosu Kont
Benti Voliye kazanm ve padiah tarafndan adra davet
olunarak kendisine bir (l esb) verilmi, yni gzel bir
arab at hediye edilmitir.
Yarlardan sonra Hnkr Buca kyn dolam ve
M. Baltacnn kknde bir mddet istirahat edip, ge vakit
zmire dnmtr.
52

ANAKKALEYE DORU.
Yatnda son zmir gecesini geirmi olan Sultan Aziz,
seyahatinin yirmi nc sabah henz uykuda iken, yni
afak skerken donanma hareket emrini ald. Ayni zamanda
Regalantomo ile No vara dahi rengrenk bayraklarla do
nanm olduklar halde, fayrab ettiler ve Sefinei Hmayun
nnden hurralarla geerek Kale istikametini tuttular.
Feyzicihad hareket edince Kaleden toplar atlmaa, rh
tm boyunu dolduran halk silhlar atmaa, dualar okumaa
balad, Biraz ileride bir snf tekil eden Zenobi ile dier
ecnebi gemileri yanndan geilirken bunlar btn toplar ile
ate ettikleri gibi btn mrettebatlar da hurra! diye bar
dlar. zmir liman o ne kadar byle bir enlik grmemiti.
Be saatta Midilliye varan Feyzicihad, sonra arkasndan
gelen Tuna, Mecidiye, Peyki Zafer ve Fethiye ile bir srada
yatt. kinci hatt da Tazi Bahr, Taif, zmir, Sinop, erefnma tekil ediyordu: Tam bir donanma!
Fakat Abdziz Han, Barbarosun doduu yeri, Safonun vatann uzaktan seyirle iktifa etti, kraya kmad.
Yats vakti idi, apansz bir frtnadr koptu; rzgr gemilerin
iplerine arparak korkun sesler karyor, yamur dolu iddete yayordu. Allah,Allah! Ne yapmal, nereye kamal?
O kadar eyay nereye koymal? Tel iinde uraya, bura
ya koan tayfalar, askerler snacak bir yer tedariki iin
adrlarn amaa alyorlard. Derken bora apansz du
ruverdi. Bir ok haarat yapmt.

Gecenin bakyyesi sknetle geti. Fakat sabahleyin,

dn akam Anadolu cihetinden esen rzgrn serpintileri
devam ediyordu. Deniz biraz dalgah idi. Erkenden (26 ni
san, pazar) hareket olundu. Fasla ile atlan iki top, Bababurnunun geildiini bildirdi. Rzgr dinmiti. Parlak bir
gne altnda Beike liman geildi. Beike tarih bir ht
ray uyandrd: Krm muharebesinde mttefiklerin donan
malar, Karadenize kmadan evvel, bu gzel koyda toplan
mt.
Gne artk ufka yaklayordu. Fakat deniz kznn
snm ocam dalgalar arasnda yakmak iin, bu lemi
terketmeden nce, (Kalai Sultaniye) nin bu tatl koyunda,
Trk donanmasn en sevimli renklerde selmlad ve biraz
sonra batt. Bu srada bir tarafta ezanlar okunuyor, bir yan
dan da toplar atlyordu. ehir parlak surette donanmt.
Sultan Aziz geceyi vapurda geirdi. Ayn yirmi yedinci pa
zartesi gn de vapurda kald. Fakat o gn tam manasile bir
faaliyet gn idi. Seraskerin kayn olan anakkale mutasar
rf Hakk Paa ile mevki kumandan Haan Paa (sefinei h
mayun) a giderek, kaleyi ilgilendiren asker ve mlk i
lerin mzakeresinde hazr bulunmulard. Maiyyet gemile
rinden biri, sabahleyin erkenden kalkarak, Kumkaleden Seddlbahire, hatta Naraya kadar btn tabyalar gezdi: Btn
istihkmlarn iyi halde bulunmalar ve muhafzlarnn hibir
eyden mahrum kalmamalar padiahn iradesi iktizasndan
olduunu tebli etti. Sultan Aziz bununla da iktifa etmedi:
Mdafaa tertibatnn asr icad ve ihtiralara gre ikmalini de
irade eyledi.
Dier taraftan (sertabib) Marko Paay -Baaa ile bir
likte- hastahanenin teftiine gnderdi; Istanbuldan bir kor
vet; ile gelen ehzade Kemaleddin, Brhaneddin ve Nureddin
efendilere de ahane iltifatlarm gnderdi.
ehirde sabrszlk artyordu. 28 nisan sal gn Sultan
Aziz Feyzicihad terkile karaya kt. Top sesleri etrafa akse54

seyah atler!

diyordu. Halk deniz kysnda yn ynd. Evlerin pence

releri, balkonlar dopdolu idi. Bir ok sandallar, padiahn
bindii ve bizzat Kaptan Paann idare eyledii filikaya ka
dar sokulmaa alyordu. Hnkr her taraf selmlyarak
iskeleye kt ve konak ile kale arasnda birikmi olan aha
liye atfetkrane bakp ilerledi. Her taraftan alklar ykse
liyor, mekteplilerin terennmleri semay dolduruyordu.
Hkmet konanda sureti mahsusada bir daire hazr
lanmt. Sultan Aziz burada ksa bir tavakkuftan sonra k a
leye kt, (derununda bir adem oturacak surette cesim ve
kadim) olan toplar muayene etti. Bunlardan bir ktas
iine on yedi kye barut ve mermer glle vazolunduu halde
huzuru ahanede endaht olunmutur. Mevki kumandannn
da ikametghn dolatktan sonra hnkr, istirahatlar iin
hazrlanan adra girdi. Erkn ve memurlar, eraf, konso
loslar huzurlarna kabul ederek, anakkale ilerini bitirdi.
Saat ikide Feyzicihada -ayni alk ve dualar arasnda avdet etti. Hava sakin, deniz durgun, her yer bahar gzel
liklerde dolu idi.
Fuad Paa Kalai sultaiyyeyi terketmeden evvel, Bablye uzunca bir telgraf yazm, seyahat programnda vukua
gelen baz deiiklikleri bildirmekle beraber istikbal mera
siminin ne suretle yaplmas kararlatn izah eylemiti.
Telgraf aynen udur:
Burada bulunan kil ve asakiki ahaneyi ruyetle tal
tifleri ve etraf ahalisi sevahile gelmi olduklarndan gzer
gh hmayunda bulunan Gelibolu gibi mahaller ahalisi dahi
terifi hmayunu istida etmi olduklarndan bu yerlerin da
hi grlmesi Dersaadete muvasalat bir iki gn tehir eyliyecei cihetle teyemmnen cuma gn vakti zuhurda Dersaa
dete bilmuvasala doruca Tophanei mirede kin camii Nusratta eday salt-ile badehu vkel ve memurinden mretteb
alay ile saray hmayuna gidilmesi ve havass vkel beray
55

istikbal vapurla Byk ekmece nlerine doru azimet ey

lemesi hususlarna msaade Duyurulmutur.
anakkaleden alaturka saat sekizde (zevali: 3) hareket
olundu. ki saat sonra Geliboluya varld. Gelibolu donan
may, toplar atarak, selmlad. ehir, padiahn ziyaretile m
erref olaca midinde idi, uzaklardan bile fark edilen ha
zrlklar bunu anlatyordu.
Filvaki Gelibolu o gece hi uyumamtr: Hnkrn ehri
ziyaret ile ereflendirecei tahakkuk etmekle btn gece
iskelenin salamlatrlmasna, hallar ve ieklerle sslen
mesine, yollara kum dklmee, duvarlara bayraklar aslma
a, ocuklara mar belletmee, okunacak nutuklarn hazr
lanmasna allmtr.
aramba gn saat onbir olunca toplar atlmaa ve Pa
diahm ok yaa! avazeleri ykselmee balad. Hnkr*,
hkmet konana kadar, bu alk arasnda gitti. Memleke
tin durumu hakknda izahat almak ve gerek ehrin, gerek:
sancan ihtiyalarna kar ne yaplmak lzm geldiini irade
etmek zere, hkmet konanda bir mddet dinlendikten
sonra, maiyyetlerinde bulunanlara izin verdi ve kendisi yal
nz mabeyincileri ve yaverleri beraber olduu halde bir teferr yapt. Bulayra kadar gitti, Sleyman Paann tr
besini ziyaret etti.
Hnkr Bolayrda iken ehzadeler kasabay, ary*,
tekkeleri, trbeyi ve (Musall) y ziyaret eylemilerdir. A nadolu cihetinden Rumeli cihetine geen kahramanlar iptida.
Hamza Bey sahiline kmlar ve Musallda ilk sabah na
mazn klmlard... Mevlit sahibi Sleyman Dede memleket
fatihi Sleyman Paanm frtnal bir gecede krk kii ile b ir
sala binip, Rumeliye geilerini takdiren tebrik iin bilirticak
Keramet gsterip halka, suya seccade salmsn
Yakasn Rumelinin pencei himmetle almsn
Beytini sylemiti.
56

Osmanlln erefli tarihini bilenler bu avazei takdiri o

memleketin ufkundan iidir gibi olurlar. O yerlerde baka
bir hal vardr:
O yerlerde gne malmuri fikret bir peridir ki
Doar sevdal akamlar nigh vapesininden...
O yerlerde saba bir bestegn serseridir ki
Perian nameler perran olur gya emininden.
Bir trk airine cokun ve parlak bir dille bir tahassr
kasidesi terennm ettiren Gelibolu sahilinin fener civarnda
ki parasna namazgah derler. Sultan Aziz byk ceddinin
trbesinde le namazn kldktan sonra bu gaza etmi, e
hit olmu erlerin tekbir alarak en evvel yol atklar o mev
kie, Namazgaha dnd. Kendi iin hazrlanm olan adrda
biraz istirahat ettikten sonra huzuruna kacak kimseleri
-ltfen!- kabul etti. Memleket ilerini grt. Sonra Yazczadenin, bu gerekten lim ve mtebahhir trkn trbesi
ni ziyaret etti. Huzur ve sevin iinde konumalarna devam
ediyorken ehresi birden bire deiti: Meserretten kedere
geer gibi oldu: Rodos adasnn ve Rodos ehrinin pek iddetli
bir zelzeleden ok zarar grdn haber almt. Geliboluya ait iler zaten bitmi olduundan Rodos felketi hakknda
daha etrafl tedbirler almak zere Feyzicihada avdet etti.
lk ii, kabiliyetini bildii ve ok da itimad ettii yaveri
Rauf Beyi huzuruna arp talimat vermek ve (afetzedegn)
m en mbrem ihtiyalarna sarfolunmak zere
kendisine
bin kese ake vermek olmutur. Ayni zamanda mevcut a
drlarla yiyecek namna her ne bulunursa hepsinin Tuna va
purunda toplanmasn irade etmitir. ki saat sonra Rauf Bey,
Tuna vapuruna binerek, Rodosa hareket eylemitir.
Fuad Paa o gece Babliye bir telgraf daha ekmek l
zumunu grd. Bunda seyahatin ne suretle getiini anlat
yor, sonra yine merasim bahasna dnyordu. Bir falso ya57

plmamas iddetle mltezemdi. Seraskerin 11 zilkade 79 ta

rihli telgraf u idi:
Bugn Bolayrda Sleyman Paay gaz ve Gelibolu
da Yazczade trbeleri ziyaret buyurularak vapuru hma
yuna avdet olundu. Bimennihi taal yarnki perembe gn
alesseher buradan hareketle tahmin olunduuna gre akam
zeri Bykada nne varlp cuma gn tertibi sabk ve
hile vakti zuhurda stanbula vusul ile doruca Tophaneye
kmak zere o gece adalar arasnda kalnacaktr. Bu hale gre
vkely fiham hazaratmn cuma gn alesseher adalarda
vapuru hmayuna gelmeleri iktiza eder ve ayet perembe
gn vapuru hmayun grldkte stanbula terif buyuru
lacak zannile baz mahallerde izhar merasimi adman olu
nacak olursa karkl mcip olacandan perenbe gn bir
ey yaplmayp merasimi mczkrenin cuma gn vapura h
mayunun stanbula doru geliinde icra olunmas iktiza eden
lere tenbih buyurulmas manutu inayeti aliyyeleridir.
Seraskerin tahmini tahakkuk etti: Perenbe gn seher
vakti hareket eden donanma akam zeri Bykada nlerine
geldi. stanbuldan da Klali vapuru gelmiti. l, Kmil,
Mustafa, Savfet, mer, Edhem, Kni, Halil Paalar hep bu
vapurda idiler. Feyzicihada gidip tazimatlarn padiaha arzettiler; gaybubetlerinden dolay stanbulun tahassr! duy
duunu sylediler. Sultan Abdlziz de seyahatinin intiha
larn anlatt. Paalar geceyi Heybelideki bahriye mektebin
de geirdiler...
STANBULA VARI
Alemdamdan doan gne maysn ilk tatl sabahn se
lmlyordu. Her tarafta bir hazrlk tel vard. Feyzcihaddan baka Mecidiye, Taif ve Hayrddin vapurlar on buukta
Ada nnden hareket ettiler. Bahriye Nezaretinin kk
vapuru bir ok sandallar ekerek Fenerbahe nne getir58

inilerdi. Bunlar, yolu kapayacak gibi sralandlar. Feyzici

had yaklanca, muharebe oluyor hissini veren bir iddetle,
atee baladlar.
Feyzicihad Beikta istikametine deil, Zeytinbumuna
doru yol alnca herkeste bir tereddt hasl oldu. Bir ikinci
seyahata m klyordu? irketihayriyenin on bir tane va
puru, alay bayraklar ile donanm, padiah bekliyordu.
Karlayclar arasnda gayrimslim cemaatler epey yer igal
ediyorlard. ocuklarma beyaz elbiseler giydirmiler, gzel
manzumeler retmilerdi. Kumkap, Yenikap, Sanatya ta
raflar dolmutu.
Donanma Zeytinbumuna yaklanca sahilden toplar atlmaa balad.
Sarayburnu feneri ile Selimiye arasna gelince (Sefinei
hmayun ) iki ate
arasnda
kalmtr.
Sarayburnu
bir taraftan, Selimiye bir
taraftan, yar ederce
sine, top ve tfek atyorlard. Harbiye, Tbbiye, Erknharbiye mektepleri ile asker Rdiyeler talebesi Boazn sol sa
hilinde dizilmilerdi. ok yaa diye baran bu masum ses
leri bir dziye grleyen toplar bastramyordu. Topkap sa
ray ile Kzkulesi arasna gelindii vakit, tabiatin burada ya
ratt mstesna gzellie stanbul ahalisinin vcude getirdii
harikalar katlm, ei bulunmaz bir panorama meydana gel
miti. skdar, Galata, her yer -rhtmlar, pencereler, bal
konlar, atlar, damlar...-, denizin btn yzn kaplyan
yelkenliler, buharl vapurlar, kayklar halk ile dopdolu idi.
Bahriyeye mensup rmorkrler klavuzluk etmek zorunda
kaldlar.
Bohurdanlardan kan dumanlara barut bulutlar kar
yor ve Feyzicihad yava yava Boaza doru ilerliyordu.
Tam demirliyecei srada cuma ezan, okunuyordu.
Sultan Aziz sade bir niforma ile, Kaptan Paann idare
ettii filikaya bindi ve Dolmabahe sarayna gidecek yerde
59

doruca Tophane rhtmna yneldi. Orada ikinci bir alk

tufan koptu. Asker ve mlk btn Devlet erkn iskelede
padiah drt gzle bekliyorlard. Sultan Aziz iskeleye yak
lanca ayaa kalkarak, etrafa bir gz gezdirdi ve biraz te
de, saat kulesinin civarmda, muhakkak Halil Paann bir
srprizi olmak zere, yaplm ve her trl silhlarla bezen
mi olan muhteem zafer takma bakarak glmsedi. Tazim
saflar arasndan ilerliyerek:
Seyahatimden memnunum, sizden memnunum, yap
tnz karlama ile kalbimi sevinle dolduran milletime ka
vumaktan bahtiyarm
Dedi.
Valide Sultan olunu drt gzle bekliyordu. Bunu pek
iyi bilen Sultan Aziz, anasnn kkte bulunduunu anlaynca
hemen oraya yneldi, anasnn elini pt ve namazn klmak
zere (camii Nusrat) a girdi.
Camiden ktktan sonra mzikalarm aldklar mar
lar, toplardan akseden sesler, halk ktlelerinden ykselen
alklar arasnda, Sultan Aziz, karabulut namndaki atma
binip, Beikta sarayma gitti.
Sarayn etraf halk ile kuatlmt. Resm mekteplerden
baka rum, ermeni, yahudi mekteplerinin talebesi sra sra
dizilmilerdi; hi durmadan padiah alklyorlard.
Hnkr nihayet sarayma girdi. Mteakiben Devlet ri
calinin, mera ve erknn tazimlerini kabul etti. Sonra istasyonerleri saray nnde demirlemi olan dost devletlerin m
messilleri huzura ktlar. l Paa da hazr bulunuyordu.
ngiliz sefiri tebrik nutkunu syledi; padiahn cevabn Ha
riciye Nazr terceme etti.
Dier taraftan Valide Sultan da okadar ok zledii sev
gili oluna kavumaktan mahzuz ve bahtiyar, kendisine arzedilen tebrikleri kabul ediyordu.

Saat dokuza gelmiti. Boazii sakin ve asude. Hava ne

scak, ne souk. Ay, hafif bir yamak altnda. Top sesleri ke
silmi ,derin bir skt hkm sryor. Denizle gk arasnda
binlerce meale..Bayezd ve Galata kuleleri nur iinde. Hele
Bayezid kulesi nuran bir stun halinde. Geceleri, her vakit,
karanlk olan kpr bile faslasz bir parlt ile Galatay Istanbula balyor. Selimiye, K>zkulesi, skdar, Beikta,
Ortaky parl parl yanyor. Sultan Aziz, akamdan sonra,
Mecidiye klasn terif ve askeri taltif etti.
Maysn ikinci cumartesi gn saat onda (zevali: 4)' ehr
dolamaa kt. Pek byk tezahrata kar ok mtehassis
olduu halde, at stnde Bayazde gelerek, (Babserasker)
deki kke girdi. Biraz istirahattan sonra, Fuad Paann eni
rde talim meydanna gelmi olan ve Serasker Kaymakam
mer Paa tarafndan idare edilen baz asker ktalarm ate
talimlerini temaa etti. Askeri her eyden ziyade sevdiine
dair bir nutuk syledi.
Sonra kkn etrafndaki hareket ve heyecan gren, al
k seslerini ve trl trl arklar duyan hnkr, dnk
gn denizde dikkatini ekmi olan ermeni ocuklarn huzu
runa ard. Patrikm delletile, dn hep bir azdan teren
nm ettikleri manzumeyi, huzurda tekrarlaynca Sultan Aziz memnun oldu, onlar taltif etti, manzumenin trke bir
nshasn bile ald.
Akam yemeini (dairei hmayun) da yedi. Her taraf
kandiller ve mealelerle donanmt. Yangn kulesinin kaps
stnde de: Padiahmz ok yaa Serasker Fuad Paa
levhas okunuyordu. Sultan Aziz bu ehryini temaa ettik
ten sonra avdet arzusunu izhar etti. Bitpazarmdan, Kalpak
lardan geilerek Kapalarya girildi. Kapalar btn
kymetli eyasn yere sermiti. En gzel ve nadir hallardan
en mehur fabrika ve imalthanelerin trl trl eyasna
kadar her ey gzergha yaylmt.

arnn o gece ve ertesi gece ak braklmas bahis

mevzuu olunca baz kimseler, orann kudsiyeti bozulacak ve
bundan tr karklklar kacak vehmine dmlerdi.
ar ak durduu halde korkulan eylerin -bittabi- hi biri
vukubulmad. Kafile Mahmud Paa cihetindeki kapdan k
t. Hamam civarna varld zaman grlm ki Nafia ve
Maarif Nazr Edhem Paann konann kaps ardma kadar
ak. Edhem Paa ve oullan istikbal iin pek ok hazrlk
larda bulunmulard. Hnkr paay mahzun etmedi; kona
ziyaret etti ve bir Trk Dn diye oynanan ortaoyununu
seyretti. Sonra Aynaclar, Kavaflar ve rclerden geti,
Hasrclar yolu ile Msrars, Asmaalt, Zindankapsmdan
karak Balmumcular, Talar istikametile Balkpazarma
indi, kaykla sarayna dnd.
3 mays, pazar. leden sonra, Mecidiye klasna giden
yolun iki tarafna her snftan bir mikdar asker dizilmiti.
Hnkr akam yemeini bu klada yiyecekti. Bu gzel k
lann ziyaretinden sonra, padiahn Beyolu cihetinde bir
teferr yapaca ayias dolamaa balad. Bunun iin halk
bu yerlere hcum etmiti.
Alay grnp de yava yava ilerlemee balaynca ye
ri gk bir alk tufandr kaplad. Heyecan azck sknet
bulunca muzika balyordu...
Tenezzhn her safhasn mkemmel surette tertip ve
idare eden Fuad Paa ile Serasker kaymakam mer Paa
ve bir ok erkn ve mera kla kapsnda bekliyorlard. Hn
kr kendilerine hassaten iltifat etti, tezahrattan memnun
olduunu syledi, ve Fuad Paa ile konua konua dairesini
terif eyledi.
Gne batarken bir frtna koptu. Her ey alt st olacak
zannedildi ise de gece karanb basar basmaz rzgr dindi.
Bundan bilistifade hnkr, yats namazndan sonra, her za
manki maiyyetile Beyoluna doru kt...

Bundan sonra sz Journal de Constantinople muharri

rine brakyorum:
Avrupallarla meskn mahallerde padiahn en sonra
buralar ziyaret edecei haber alnd. lk iki gn iinde yap
lan hazrlklar, bunun zerine, kat kat arttrld.
Hnkrn yola kt kk Ihlamur vadisinden saraya
dnecei Galata cihetine kadar her yerde ard aras kesilmez
bir defne aac, kandiller, kt eritler, bayraklar ve iek
ler zincirinden gayr bir ey grmedik.
Akamn saat beinde (zevali) Dolmabahe bataryalar
Hnkrn) saraydan ktn bildiriyorlard.
Alayn nnde bir svari mfrezesi, Cezayirli piyade
uaklar, arkasndan da baz yaverler vard.
Akam yemeini yiyecei Mecidiye klasna kadar fas
lasz bir hat tekil eden ve blk blk toplanm, tabur ta
bur ayrlm olan her snf askerin nnden atnn yorga yryile geti.
Borazanlar uzaktan uzaa padiahn muvasalatn biri
birine haber veriyorlar, bir top bataryas da saray meydann
dan ate ediyordu.
Bu geni, dik ve krlara civar olan, etrafn temaasna pek
ziyade msait bulunan bayr, batmak zere olan gnee f~
sunkr bir manzara vermekte idi. Ufka bakhnca bu geni
yoku zerinde alayn, svari ve piyade ktalar ile zuhaf
askerlerinin nnden getii ve geerken her ktann parl
parl parlyan sngleriyle selmland grlyordu.
lk meydan j^erine gelince, zat ahane, kendilerini is
tikbal iin komu olan mahalleler ahalisine bir gz atmak
zere bir n durdu ve sonra ok gzel bir zafer tki ile be
zenmi olan Mecidiye klasna yle bir bakt.
Bu nda, yksek rtbeli zabitler, ellerinde rayihalar
saan bohurdanlar olduu halde, alayn iki tarafna dizil
diler.

Klann kaps nnde, byk niformalarn giymi

olduklar halde byk Serasker Fuad ve Serdarekrem mer Paalar ile dier baz livalar bulunuyordu. Zat ahane
askerin Padiahm ok yaa avazeleri arasnda ve at s
tnde klaya girdi.
Bunun zerine klann denize nazr cihetindeki tabya
sndan yz bir pare top atld. Ktalar Talimhanedeki istih
km seirdimi zerinde snf snf toplandlar ve hnkr ye
mek yerken (mzikai hmayun) klann havlusunda muh
telif havalar almakta devam ediyordu.
Bir saat sonra gne yava yava gurub ediyor, klalar
eit eit renklerle aydnlanyordu.
Saat sekiz buukta atlan toplar alayn tekrar harekete
baladn iln ediyor, mahallelerimizi ziyareti ahaneden
haberdar eyliyordu.
Hnkr, Belvden Pangalt kesine kadar, iki sra k
arasndan geti. Lkin atn Topu Meydanna ve ehrin
medhaline evirince hi beklenmedik bir manzara ile kar
lat:
Altnc Belediye Dairesinin himmetile yaplm ve et
raf ate ocaklar ile sarlm gayet yksek bir parlak stun
meydana hkim oluyor ve tepesinde muazzam bir hill ta
yordu.
Sada ve solda, mermere benziyen ve yeilliklerle ve
rengrenk fenerlerle kaplanm olan bir ok stunlar yk
seliyordu; meydann btn parmaklklar tenvir edilmiti.
Renk renk fenerler ve kandillerle sslenmi olan uzun bir
sra toplar karanlk iinde parlyordu. Topu klasnn nnde bir tki zafer satrlar ve binlerce deiiklikler gs
teren dnme bir gnei tayordu; kar tarafta ise yirmi
topu askeri, biribirinden uzak, ellerinde mealelerle du
ruyordu.
te zat ahane, at stnde, Taksime kadar bu kehkean
64

arasndan geip, allmam bir surette kendisini alklya

balk ltfkr ba emelerle selmlad.
Taksime gelince hnkr bir n durdu. Beyolu cadde
sinin bayraklar, flamalar ve atlan kaplyan timsallerle arzettii bu gzn alabildii kadar geni ve sonsuz parlak bu
lutu temaa etti.
Civardaki tenvirat stunu padiahn ba zerine tam
bir aydnlk serpiyordu. Muhteem simas gle ve mste
rihti. Btn tertibat ve tezyinat bozacak gibi esen rzgrn
son safhas siyah sakaln ve aln taraf hemen tamamile ak olan salarm okyordu. Zat ahane sade bir siyah el
bise giymi ve siyah uhadan kakuleteli bir avniyeye b
rnmt. Bakla kr donunda bir ata binmiti. Atn ze
rine yumuak kadifeden yaplm, yer yer inci ve prlanta
larla beneklenmi naklarla ilenmi bir haa rtlmt.
l-i Osman padiah bu suretle, sade yol amak iin n
den giden birka svarinin arkasndan, yalnz olarak iler
liyor, birka yaver tarafndan takip olunuyordu.
Yaptklar hazrlklarm fevkaldeliile temayz edem
evlerin burada bir cetvelini yapmak bizim iin mmkn de
ildir; nk bu hararetli ve asil msabakalarn heyeti mec
muas iinde hepsi biribirine karyordu. Bunun in belli
bal hatlar gstermekle ktifa ediyoruz:
Hnkrn at btn gzergha serpilmi olan kum. ze
rinde yzyordu. Halk her dakika ya bir haly yahut ipekli
bir kymetli kuma padiahn ayaklarna sermee kouyor
du. Hnkr glmseyerek geiyor, bazan halnn alnp ken
disi iin saklanmasn irade ediyordu. Zat ahanesi her an
ehniinlerden, pencerelerden ba zerine atlan yaprak
lar koparlm ieklerle rtl idi, yerler bunlarla dolu
idi.
Franszca, rumca, talyanca, hasl her dilde alklar du
yuluyordu. iaret ettiimiz tezyinatl yerlerin hepsine paSultan Aziz 5

cc

diah memnuniyetle bakyordu. Kendisine takdim edilmi,

olan iek demetini ltfen kabul ile yaverine vermitir.
Grlmedik tertibatta bulunmu olan muhtelif umum
binalarla kiliseler, sefarethaneler ve muhtelif mezheplere
mensup muteber kimselerin meskenleri nnde duran hn
kr onlara dikkat ve takdir ile bakyordu.
Her taraftan parlamakta olan sokan zerinde Galata
saray katolik kilisesinden geerken hnkr, yolunu halk
kapam olduu iin, yryn yavalatt ve her n ka
dife ve altm ilemeli kumalar zerinde yrmee mecbur
oldu.
Zat ahane, baz yerleri uzun bir mesafe dahilinde ko
lonyallarla, mina iei ve dier kokulu maddelerle haki
katen sulanm olan Beyolu caddesinin ortasndan iki de
fa geti. Altm ve diba kumalarndan yaplm rtler bir
ok yerlerde gkleri grmee engel oluyordu. Galatasaraym
muhteem kaps, etraf ziya elenkleriyle ilenmi kuma
larla rtl idi.
Hnkr kladan Drtyol azna kadar olan mesafeyi?
sratla geti. epkenli elbiseleriyle piyade muhafzlarn
zahmet ekerek takip ettikleri bu yry esnasnda heye
canl alklarla karlayorlard. Bir ok yerlerde hnkrbir n durdu. Polonya soka ile klar iinde bulunan Fran
sa sefareti arasmda kumalar, iekler, avizeler padiahnba zerinde bir ta tekil ediyordu.
Sefarethaneye yaklanca daha iddetli alklar duyul
du. Ajaksiyo istasyonerinin tayfalar ateler yakmlard.
Hnkr hiribirinin iine gemi olan flamalara memnuni
yetle bakt.
Sonra, birdenbire, Drtyola dnd, Amal Mescit so
kanda yaasn avazeleriyle karlat. Oradan bir ka
adm tede fevkalde bir takm tezyinat grlyordu ki hn
kr bunlar dikkatle temaa etmitir. Sonra dike bir yoku
tan (Pti an) a inmitir.
65

Burada ahali daha geni nefes alyordu. Burada alk

lar daha iddetli idi. Ptiandaki mezarlk binlerce kandil
lerle parlyordu. Parlak sema donuk bir mavilikte idi. Bu
sema zerinde soluk bir ay dolayor, ualarn bu anl
ziyaretinin sol tarafnda karanlk bir uurum arzeden bu
huzur ve istirahat vadisinin asrlk sei'vileri stne nere
diyordu. Bu vadiden, binlerce alk sadas ykseliyordu.
oluk ocuk, gen ihtiyar, herkes bir ate ats ile rtl
m olan geni mezarlk iinde kouyor; sihrmiz timsaller
cnnde hnkr memnuniyetle durdu. Bu srada bir muzika
(mar hmayun) u terennm ediyordu.
Sonra zat ahane Tepeba caddesini takip etti. Bah
esi t uzaklardan tenvir edilmi ve cmle kaps k selpalariyle ve mealelerle bezenmi olan ngiltere sefarethanem
sini temaa eyledi. Bu yerde alklar bir kat daha oald.
nk Kasmpaa ve Kalyoncukulluu mahalleleri ahali
sinin bir ksm zat ahaneyi grmek iin bu yeri semi
lerdi.
Sonra hakikaten azametli olan bu yry takiben
hnkr Beyolu caddesine geti. Mkemmel surette tenvir
edilmi olan spanya, Felemenk, Rusya, sve sefarethane
leri nnden geerek bir sra tki zaferlerin ssledii Mevlevihaneye kadar gitti.
Hnkr Mevlevihanede uzunca bir tevakkuftan sonra,
Galata kulesinin dibinde, binlerce mumlar ve bayraklarla
donatlm evlerin arasndan Tekkebaynna tevecch etti.
Tophaneye varnca zat ahane saraya girdi. Oraya ka
dar bir tek nokta yoktu ki karanlk kalm olsun; bir kecik
yoktu ki taflanlarla, kandillerle sslenmi olmasn.
slm ahali arasna girince alklar tekrar balad ve
Sultan Abdlziz bir memleket halknn hkmdarna arzedebilecei en parlak bir geceden sonra, bu seri ziyaret ile
saltanat zamannn en sabit ve en msmir sahifelerinde
67

birini izdikten sonra saraynn mermer merdivenlerine ayak bast!

Szmz bitirirken, hl, mparatorluun vekaymamesinde malm olmyan umum enliklerle parlak bir di
rilme ve terakki devrini talandran bu tarif ve tavsifi gay
r kabil destann tesiri altnda bulunuyoruz.
Trkiyenin binlerce halk sesile azametli ve ihtiaml bir
belatla hitab ettii medeniyet dnyas imdi arkta artk
hi bozulmyacak gibi grnen ve Devletin tarihinde par
lak harflerle yazlm bulunan bu byk kardelik dstu
runu natk ak kitab okumaa arlyor.
Bundan sonra, tamamile unutulmu ihtilflar ve artk
tamamile gayr mmkn bir hale gelmi ayrlmalar bahis
mevzuu olamaz.
Tohum mahsuldar bir topran t iine atlmtr. M ah
sul kemale erdirmek yeter: Padiahn maksad ve niyetle
rini havi iradelerini telkki eden Babli onlar fiil saha
sna isal etmek yolunu bilir.
Bu byk gnn neat ve meserretle dolu eserlerini
ikmal iin, hnkr bir de (hatt hmayun) neretmitir ki
suretini aaya aynen yazyoruz [*] :
;*) Journal de Constannoplei bu uzun yazs ile hatt hma
yunun te-cemesi renkli atlas zerine nefis bir surette baslarak padi
aha takdim edilmitir. Arivde mahfuzdur. Hatt hmayunun tercemesini de zeylediyoruz.
HATT MPEKAL
Mon Uusfre Vezir,
A u retour dans ma capitale, dun voyage que je viens de fjuire
dans une partie de mon Empire, j a i ete vivement touche des dem onstrations de fidelite et de sympathie de toutes les classes de ses habitants,
qui repondent parfaitement aux sentiments de bienvaillance et de sollicitude qui maniment leur egard.
l est superflu de repeter ici q u e l unique

objet de mes desirs

Veziri mealisemirim,
Bu ;kere memaliki mahrusamzm baz mahallerine vukubulan seyahat ve makarrmza avdetimizde her smf ahali tarafndan tarafmza ibraz olunan delili cedidei sada
kat ve taallku kalb kendulerine olan hsn nazar ve tevec
chn derecesine mukabil geldiinden ziyade memnun ol
dum. Tekrara hacet olmad zere nuhbei amal efkrm
cmle tebaamzn herhalde terakkii saadet ve refah olduun
dan olbabta masruf olan ikdamat mahsusamzn pey derpey
semerat hasenesi iktitaf olunaca derkrdr. Hasl kffei
tebaai Devleti Aliyemiz tarafmza olan musadakatlarmm
mkfatn bimennihi taal ikmali hsn hallerinde gre
cekleri misill onlar muhabbet ve memnunyeti kalbiyyelerinin kemalini grmek dahi mesaii masrufemize mkfat ad
dolunmaktadr. Maamafih vkel ve memurini Devleti A liyyemizin dahi vazifei sadakat ve istikametleri olduu ve
hile makdurlarn bu yola sarfetmelerini yni bilcmle sekenei memalikimizin honud ve istirahatlar hakknda o
lan arzumuzun hayyizi fiile gelmesine ikdam ve ihtimam
etmelerini ezserinev emr tavsiye eylerim ve Devleti Aliyemizin dostu olan Devletler tebaas taraflarndan dahi bu
cest de voir saugmenter de plus en plus la prosperite et le bien-etre de
tous mes sujets, et j espere que nous ne tarderons pas recueillir les fruits
des efforts tout particuliers que nous ne cessons de faire pour atteindre
ce but.
Enfin, de meme que tous les sujets de m on Empire trouveront la
compensation de leurs sentiments de fidelite ntre egard dans le d e veloppc-ment de leur bien-etre, de meme nous considererons comm e une
douce recom pence de nos efforts, les temoignages croissants de leur
sympathie et de leur reconnaissance.
Jordonne et je recommande de nouveau Mes Ministres et
Mes onctionnaires, ainsi quil est de leur plusstriete devoir, dappliquer
tous les soins possibles realiser M on v if desir que M on Empire solt
prospere et que tous ses habitants soient heureux.
Je demande aussi qu e lon fasse connaitre qu e j ai ete egalemecnt
satisfait de la demonstration de sympathie manifestee dans cette occasion
par les sujets des puissances amies M on egard.

srada mehudumuz olan riayetkarlk bakaca memnuniyyetimizi mucib olduundan bunun dahi ilm matlubumdur.
Bu hatt hmayun 16 zilkade 1277 (4 mays 1863) pa
zartesi gn Bablide okunmutur. O gn saat (alaturka)
onda Mabeyin Baktibi Mustafa Efendi Babliye gelerek
hatt hmayunu Sadrzama teslim etmi, sonra btn v
kel, btn memurlar, gayrimslim ruhan reisler hazr ol
duklar halde hatt hmayun mutad olan tazimlerle okun
mutur.
Bu mnasebetle Fatin Efendi hemen u tarihi syle
mitir:

Eyledi Msra seyahat ah skender haem

Her tarafta bendegn etti donanmay azm
Syledim krane tarihi gevherharm Fatin
Zib ferle Msra gitti geldi hakan kerim
1279

MATBUATTA HASIL OLAN AKSLER

Sultan Azizin Msra seyahati Avrupa matbuatnda de
rin akisler hasl etmitir. Post nam ngilizce gazete bu seya
hat mnasebetile yazd makalede:
klimi Msrn feyz bereketile ahalisinin saadeti halin
den Anadolu ve Rumelide vki memaliki mahrusaya zat a
hanece naklolunacak malmat cedide yoktur denilemez.
Nili mbarek kanallarnn ezminei sabkada olduu
misill Avrupa ile Asyann ticaretine memer ve ahrah ola
ca zamann avdet ettii itiraf olunursa da Sveyi kana
lnn almas faidesinin bahs beyanndan imdilik sarfna
zar ederiz... diyor [*]
P jT ak v im i Vekayi: 694 - Za. 1279.

Taymis gazetesi ise 22 nisan 1863 tarihli nshasnda un

lar yazyordu:
Elyevm Avrupann alvali karktr. Fakat politika
erbab Osmanl Devletinin ahvali hazrasma dikkat eder
lerse hi phe yok ki u bir ka hafta iinde vukubulan
mhim bir hadise greceklerdir. O da Sultan Abdlzizin
Msra gitmi olmasdr. Herkes bilir ki Osmanl padiah
lar, Msrn fethi tarihinden beri, oraya gitmemilerdir. Sul
tan Azizin seyahati ilk ziyaret oluyor.
Padiah bu seyahatinde Msr denilen kadim memleke
tin mufahham metbuu olduunu anlam, bu metrk mem
lekette maarif sayesinde, almak sayesinde ne byk de
iiklikler vukua geldiini gzleriyle grmtr. Hnkr,
tabi her trl servet menbalarma malik olduu halde fakir
dm, zarurete uram olan bir memleketten, yni gayr
mamur sahralara, insan ayann demedii vadilere bir
.gnlk mesafede bulunan stabuldan hareket etmitir. Bu
seyahatten maksatlar, geni memleketinin ne halde bulun
duunu anlamaktr. Bu hareketi, Sultan Azizin anm, ev
ketini ykseltecektir.
Gere Sultan Mecid de bir seyahat yapmt; fakat yal
nz Adalardenizindeki baz memleketlere gidebilmiti. By
le uzak bir memlekete gitmek ve irsen orann valisi olan
zat ile grmek, nihayet bir hayli senedenberi dier bir
familyann mstebidden icray hkmet eyledii bir mem
lekette hukukunu muhafaza etmek Sultan Azize nasip ol
mutur.
Mehmed Ali Paa familyas Msr valiliini ele alaldaberi Kahire ile stanbul arasnda bir rekabet hasl olmu
tur: Kahire Avrupa medeniyetini sratle kabul etmi, be
nimsemitir; stanbul ise teenni ile telkki eylemitir.
Msr valileri hakikatte kudret ve gayret erbabdrlar.
Avrupai Devletleri ile ve bahusus an ve eref peinde koan
Fransa ile dostluk peyda etmek istemilerdir. Bunda ne de71

rece muvaffak olduklar malmdur. Fransa yirmi be yldanberi Msra nmune olmutur. Birtakm serserileri gn
derip Msr hkmetinin tabi heyetini deitirmi, mslmanlarm yapmaa mecbur olduklar Avrupa slahatn M
srda tatbik mevkiine koymutur.
Sultan Mecid -kendi memleketinde grmee alt me
deniyetten stn olan- Msr medeniyetini grmekten e
kinmi ise de kardei bu medeniyeti grmekteki faideyi tak
dir eylemitir. Sabk Msr valisi geenlerde Avrupada bir
seyahat yapmt; her yerde iyi kabul grmt. te Sultan
Aziz de hkmetinin en gzel bir eyaletini terif etmi bu
lunuyor, bu suretle hretini arttryor, satvetini bir kat da
ha tezyid ediyor. Kendisi de bundan ok memnun grn
yor.
Gelen haberlere gre bu seyahat, Msr ahalisi iin hay
ret ve istirab mucib olmutur. nk Msr halk bir de
virden beri Mehmed Ali Paa familyasndan baka hkm
dar grmemitir, dnyada bu familya efradndan byk h
kmdar yoktur itikadma zahip olmutur ve madem ki h
kmet makamna, biribirini mteakip, hep Mehmed Ali Pa
ann oullar gemi, stanbulun yapt ey bunlar hasbelsul tasdikten ibaret olmutur, o halde asl hkmdar
brahim ve Said Paalardr zannediyorlard. Bunlarn stanbulda oturan asl hkmdarn vekili olduklarm unut
mulard. imdi Sultan Aziz bu zan ve zehaplar kknden
kaldryordu.
Vaka Sultan Aziz Msrda hi bir vehile icray hkmet:
etmek istemediini ve mcerred hukuk dairesi iinde, bulun
mak zere valiye misafir olarak gelmi bulunduunu syle
mitir; lkin bu seyahatin gerek Avrupallar indinde, gerek
Msrn yerlileri ezhanmda fevkalde iyi bir tesir yaptna
phe yoktur. nk Avrupallar padiaha o nazarla bak
yorlard ki istese de memleketin ilerine mdahale edemez
di. Msr ahalisi ise onu tevkri lzm gelen bir metbu adde72

diyorlard. te okadar. Halbuki zat ahane Msra geldii

vakit, babasnn byk rakibi bulunmu olan bir zatm ha
leflerini huzurunda el balamaa ve ayakta durmaa mec
bur etmitir. Bu suretle byk bir manev muzafferiyet ka
zanmtr. Bunun ark ahalisi indinde ehemmiyeti byk
tr.
Bu seyahatin Msrca tesirat ne olursa olsun, msrl akl ve hikmetle muttasf ise padiaha daha byk tesirler ya
pabilir. Hnkr, memleketin dier ksmlarnda mevcut olmyan bir ok eyleri Msrda grecekler, demiryolu ma
hede edecekler, memleketlerinin servetini arttrmak ve ma
mur klmak fikirlerini uyandrcaaktr. Gere Osmanl diya
rnn bir iki yerinde demiryollar yaplmaa balad, fakat
bunlar ok yava gidiyor, ki bu da sui idarenin tebaaya ilka
ettii rehavetten naidir. Hnkr Msrda balca ehirlerin
ahalisindeki gayreti ve igzarl grmekle iyi intibalar ala
caktr; sonra bir ok nafi teebbsleri mahede edecekler
dir. Bunlarm da Osmanl lkesinin slah fikrini zihni hma
yunlarnda teyid edecei derkrdr...

Ne gariptir ki Avrupada padiahn seyahatim -Berlin se

firinin dedii gibi- politika lemi dikkatle takip ettii halde
memleketimizde bir ferdin bile bu hdise ile megul olduu
iitilmemitir. stanbulda kan gazeteler de bu mevzu ze
rinde hi durmamlar, ktisad ve siyas tesir ve neticelerine
dair bir satr yaz yazmamlardr. Yalnz dalkavuka bir
hayli manzumeler, adeta hibir kymeti haiz olmyan medhiyeler neretmilerdir. Misal vermi olmak iin, her ne se
bepten dolay ise, Takvimi Vekayi (No: 694) ile neredilmi
olan iki tanesini yazyorum:

Takvimhanei mire Nazr sabk Lebib Efendinin in

ieyledii tarih:
Padiah bahr ber Abdiilziz
ehriyar dadveri zilli lh
Hmili din eriat cem gulm
ah skender tvan encm sipah
Afitab asuman madelet
Olduuna kimse etmez itibah
Bundan akdem Msr terif eyledi
Etmek iin milkie atf nigh
Msr ahalisin ferahnak eyleyip
Sayesin kld o iklime penah
Etti ihya Akdeniz sahillerin
Yakur rikeylese Bahrsiyah
Arzu eyler idi terifini
Gice gndz bendegn tahtgh
Gevherefan oldu tarihim Lebib
Akdenizden avdet etti padiah.
1279
zzetl Hayr efendinin manzumesi:
Mehdii devran han Abdl-Azzi dili
Hak bu milk millete bahi inayet eyledi
Devletin ihyasna ol ruhi emi kinat
Hasr evkat ile sarfi nakdi himmet eyledi
Buldu ahdmda cihan t olkadar feyzi cedid
Sanki bir pre ebab eyyam avdet eyledi
Mlki mevrusun temaa v tafahhus etmee
Kahire iklimine azm seyahat eyledi
Hini fethinden beru seltini selef
Gitmemiken zat lisi azimet eyledi
74

01 havalinin ahalisin btn taltif ile

Neri envan fiiyuzat adalet eyledi
Sahili Bahrisefidi ol ehi derya himem
Subesu mustarak emvac afkat eyledi
Makdemi oldu erefbahi vuku stanbula
Paytahti saltanat kesbi meserret eyledi
Gitti drt ile geldi evket cll ile
Hamdelillh halka arz ruyi behcet eyledi
Dideler ruen yine ol mah tbn grp
lemin gld yz d efi kesafet eyledi
Serteser bay geda icray ehryn edip
ktisab evk- izhar heaet eyledi
nbisat tam ile tezyin olundu her taraf
Bu neatm kang demde misli sebkat eyledi
ki tarih itti ina makdemin tebrik iin
akeri Hayri dahi ifay hizmet eyledi
Gezdi mlkn geldi han Abdl-Aziz ikbal ile
1279
Cma gn ah benam adlile avdet eyledi
1279
k
POLTKA

LEMNDE

Padiahn avdeti politika leminde bir takm tezahr

lere vesile olmutur:
Turin sefaretinden 7 mays 1863 tarihile Bnriciye Neza
retine gelen telgrafta sefir, padiahm stanbula avdetinden
ok memnun olduunu, tebriklerinin ve sadkane fikirlerinin
hakipaya arz ricasnda bulunduunu; Londra sefiri, halisane
tebriklerini arzeylediini; Atina sefiri Fotyades bey 7 ma
ys 1863 tarhli arizasmda padiahn avdetinden meserret
duyduunu bildiriyor.

Petersburg sefiri Halil bey avdet mnasebetile bir balo

vermi. Hariciye Nezaretine gnderdii 19 mays 1863 tarihli
mektubunda baloya dair ok dikkate ayan tafsilt vardr:
Avdet mnasebetile sefarethane salonlarnda byk bir
balo verdim. Rusya vkels, memurlar, ekbir, asilzadeler,
ecnebi eliler, hasl yze yakn seme adamlar nifor
malar ile baloya geldiler. Tam manasile elendiler. Sabah
layn saat ikide gayet mkemmel bir supe verdim. Tekrar
dans ettiler. Balo bee kadar devam etti. Prens Gorakof e
kadar oturdu. Hi bir baloda gece yarsna kadar bile otur
mak deti deilken bu gece e kadar oturuu bir fevkal
deliktir. Bana dedi ki; Bu baloda gece yarsndan sonra e
kadar kalm hakknda nazar dikkatinizi celbederim. Bu ne
zaketleri eserinden dolay teekkr eyledim...
Sefir bundan sonra ehemmiyeti birden bire gze arpan
u mtalay yazyor:
Bu baloya davet olunmak iin her taraftan arzu ve is
tical gsterilmitir. Bu da Rusyanm efkr ve maneviyatnda
byk tebeddl vukua geldiine dellet ediyor. Bu ziyafet
geen sene verilmi olsayd davetlilerin drtte biri bile, p
hesiz, gelmiyecekti.
Prens Gorakof, memleketini Krm muharebesinin ha
sarlarndan kurtarmak gayesile, daima Osmanl Devleti aleyhinde alm, 1871 Londra mukavelesile, Karadenizde
Rus hkimiyetini tahdid eden Paris muahedesinin ona m
teallik hkmlerini ilgaya muvaffak olacak, 1877-78 muha
rebesinde Ayastafanos muahedesinin artlarn mmkn ol
duu kadar alatrmak iin elinden geleni yapacak bir ma
ruf trk dman idi. Sefir btn temaslarnda onun bu vah
i ruhunu okumu, ona gre idare etmee almtr. imdi
ufak bir temayln grnce tabiatile sevinecekti.
Fakat zamann matbuat bu hadiseyi hi de lyk olduu
ehemmiyet bakmndan mtala etmemi, arkadalarna nisbetle havadisi bol olan Ruznamei Ceridei Havadis bile (No:
76

634) yalnz Peterburgda bir balo verildiini ve sekiz yz

{? !) kii hazr bulunduunu kay dile iktifa eylemitir.

Bu seyahatn politika zerinde yapmas tabi olan tesir

lerini arttrmak maksadile Babli, padiahn zmirde irad
ettii nutku sefirlere tebli etmi ve bundan ne suretle isti
fade edebleceklerine dair bir talimat da vermitir.
Paris, Londra ve Turin sefaretlerinden Hariciye Nezare
tine biri 16 ve ikisi 21 mays 1863 tarihile gelen mektubda
dikkat gzn ekecek mhim noktalar vardr.
Londra sefiri Kostaki bey padiahn nutkunu ngiltere
Hariciye Nazrna okumu ve bir suretini, talebine baen, vermi; Turin sefiri Rstem Bey de kezalik nutku (talya umuru ecnebiyesi) nazrna okumu, bu nutkun ken
disine tebli olunmasndan dolay nazrn teekkr etmekte
olduunu bildirmi ve bilhassa unlar ilve etmitir: Hariciye
Nazr ibu seyahati hmayunun hsn tesirini tasdik ve
hkmdaranm memaliklerinde seyahatlarmm faideden hal
olmayaca tikadmda bulunduunu ifade eylemitir.
Paris maslahatgzar Artin efendinin Hariciye Nezaretine
16 mays 1863 tarihile gnderdii mektup daha mhimdir.
Bunda, hulsa olarak, deniliyor ki:
Padiahn izmirde syledii nutku maysn 15 inde Ha
riciye Nazrna okudum. Gerek Osmanl tebaasnn ve gerek
dost devletler tebaasnn padiahmz hakknda gsterdikle
ri ihls padiahn mahzuziyetini mucip olmutur. stanbla
avdetleri zerine hkmdarm elilerle vki mlakatta ken
dilerine memnuniyetlerini izhar etmitir ve memleketin mamuriyetini ilerletmek ve istisnasz olarak bu tebaann refah
n ve saadeti halini temin eylemek hususunda himmetler sarfolunduunu bu nutuktan istidll eylersiniz dedim. Nazr,
cevap olarak, ok memnun olduunu syledi ve bu nutkun
pek ziyade hsn tesiri grleceinden derhal neir ve iln
77

ettirmekliimi ihtar etti. La France gazetesinin mdr

M. Solone hayrhahmzdr, gazetesinde memleketimiz le
hinde yazlar yazyor, nutku hemen ona yolladm. Hariciye
Nazr da 18 mays tarihli Moniteur gazetesinde resmen
nerettirmitir. Fakat Nazr bununla kalmam, kendi va
stas olan La Nation gazetesine de vermitir...
Anlalyor ki Fransa, Msrda siyas bir hezimete ura
mak korkusiyle, Osmanl padiahna mutaddan ziyade gler
yz gstermei lzumlu addetmitir.

ATIYYELER VE TEVCHAT
Sultan Aziz bu seyahat esnasnda bir hayli hediye ve atyyeler vermitir, tevcihatta bulunmutur:
Fransz konsolosunun raporuna gre, btn hayr cemi
yetleriyle tedris messeselerine sarfolunmak zere ihsan edi
len parann yeknu 500 bin kurutan fazladr. Hdivin anasiyle kars tahminen milyon frank deerinde mcev
herat almlardr. Bundan baka hdivin anasma, valide sul
tann hmil olduu murassa Osman nian ihda edilmitir ki
ondan baka -slleye mensup olmyan- hi bir kadn bu ilti
fata mazhar olmamtr.
anakkalede (baz lema ve meayh ve hutaba ve fu
kara) ya ve ilk mektep ocuklarma tevzi olunmak zere 70
kese aka ihsan edilmitir ki sancan 30 nisan 1279 tarihli
mazbatasna gre tevziat yle idi:
slm mekteplerine ve lema ve meayiha ve
fukarasna
30
Rum mekteplerine ve fukara ve hastahanesine
14
Ermeni

14
Yahu dilere

6
Yirmi kadar zabtye ve zabitan neferatna
6

Her cemaat paray aldna dair 12 zilkade 1279 tarihile birer sened vermitir ki hepsi ayni ibare ile yazlm ol
duu iin yalnz birini, nmune olmak zere, buraya dercediyoruz:
Ermeni mekteplerine ve fukaras ile hastahanesine
atyyei seniyyei hazreti padiah olmak zere ihsan ahane
buyurulan bervehi bal on drt kese mecidiye liras memnunen ve mesruren canibi hkmetten ahz kabzolunduunu mbeyyin ibu sened verildi.
Geliboluya aid atyyeler hakknda (Kaimmekami Livai Gelibolu Esseyyid Mehmed) mhr ile Babliye gelen
22 mays 1279 tarihli tahriratta deniliyor ki:
lema ve meayih ile drt milletin ilk mektep talebesi
ne ve fakirlerine, Bolayr kasabasnn da keza ilk mektep*
talebesine ve ahalisine datlmak zere bana seksen sekiz
bin kuru verilmitir. Ulemaya aid hisseleri mecliste ver
dim. Sonra azadan mnasip olanlar alarak tekkelere git
tim, eyhlerin hisselerini; daha sonra mekteplerin hissele
rini, papaslarmkilerini ve fukaraya ait hisseleri tekkelerde,
mekteplerde, kiliselerde ve mahallelerinde taksim edip ver
dim.
Bu tevziatm mfredat, Livadan gnderilen cetvelde
yle yazldr:
Tekya meayihile dervian ve lema ile cevamii
erife hidematma verilen
Mektebi rdiye akirdanile mektibi sairei islmiyyeye
Yazc zade Mehmed Efendi hazretlerinin trbedarna
Biraderleri Ahmed Bican
hazretlerinin
Konak hidematma verilen

11.520
9.910
5.000
2.000
5.000
33.400
79

Maa zabitan asakiri zaptiye neferatma birer aylk 5.650

15.132
Gelibolu fukarayi islmiyesine
Geliboluda sakin muhacirin fukarasna
3.900
Telgraf mdrne
2.000
Telgraf hademesine
3.000
63.412
Karantina hidematma
Liman Reisine

2.000
2.000

Geliboluda mtemekkin rum vq ermeni ve yahudi

mektibi sbyanile fukarasna
28.988
Mahkeme hademesine
6.000
Bolayrda vki Sleyman Paa hazretlerinin trbe
leriyle mektibi sbyamye ve fukaraya
10.000
106.000
Tevcihat defteri de udur:
muhasebecisi brahim Efendi
kullar

Karantina Mdr Feyzi Efendi

Biga mutasarrf bendelerinin divan
ktibi Ziya efendi kullar
Bayrami Mdr Ahmed Bey kul
la n
Mal refiki Mnib efendi kullan
Mal refiki Abdurrahman Bey kul
lan
Telgraf Mdr Hsn efendi kul
lan

Rtbei sali sesinin sa

niyeye terfiile beinci
rtbeden mecidiye nian
Beinci rtbeden Me
cidiye nian
Hacelik
Beinci rtbeden me
cidiye nian
Bu dahi
Bu dahi
Beinci rtbeden me
cidiye nisan

Gelibolu Takm
Tahrirat muavini Abdullah Efendi
Jkullar
Telgraf Mdr Hasib Efendi kul
lar
Mal ktibi refiki Neet efendi kul
lar
Meciis azasndan Ali Bey kullar
Zabtye yzbas Hseyin aa kullar
Vcuhdan Edhem aa kullar
Magnisa kaymakam Edhem Efendi
kullar
Aydn kaymakam Mehmed Bey

Beinci rtbeden mecidiye nian

Rtbei raba
Hacelik
Kapucubalk
Beinci rtbeden mecidiye nian
Kapucubalk
Rtbei saniye mtemayizi
Bu dahi

Maiyyeti hmayunu mlknede bulunan baz bendegn

Mektubi Bahriye Mehmed Ali Efen
di kullar
Hafz mer efendi kullan
med hulefasmdan erif Efendi
.kullar
Haremeyin terceman Hac Haan
Efendi kullar
Mektubi Hariciye
hulefasmdan
.Hakk bey kullar

Sultan A ziz 6

nc rtbeden me
cidiye nian
Bu dahi
Drdnc
rtbeden
mecidiye nian.
nc rtbeden me
cidiye nian
Drdnc
rtbeden
mecidiye nian

81

n
Krm muharebesinden on bir sene gemiti. Avrupann siyas durumu ok deimiti. Paris muahedesiyle te
min edilen haklara ramen, Osmanl Devletinin hali -Sr
bistan hdiselerinden baka, bilhassa matbuatn bir ok ya
zlar yazmasna sebep olan Girit isyannn devam ve tevess, hasl gark meselesinin yeniden alevlenmesi hasebile
- endie verecek bir ekil alm, l Paa hkmeti bir yandan var kuvvetini sarf ile gaileleri izaleye alrken, bir
yandan da -Rusyanm entrikalarna kar- eski mttefikle
rinin, Fransa ve ngilterenin, yardmn temin etmek are
lerini dnmee mecbur olmutu. III. Napoleonun -her ne
maksada mebni olursa olsun- Pariste at umum sergi, bu
gayeye gtrebilecek en mnasip yoldu. Bundan istifade
etmeliydi.
Zaten daha evvel kan, nisbetle daha ehemmiyetsiz,
frsatlardan da istifade olunmam myd? Prusya ile Avus
turya arasmda zuhur eden ve nihayet Sadova zaferile biten
muharebenin Prusyada yapm olduu tahribat, at ya
ralar tamir iin muhtelif tedbirler alnmtr. Bunlar ara
snda Prusya veliahdnn kars prenses tarafndan pazar
suretinde tertip olunan iane cemiyeti de vard. Babli bu
ianeye itirakin faydal olacam tahmin etti ve Berlin se
firine be bin frank tahsisat verdi. Sefir cemiyete gitmi ve
bin talere [*] bir deste iek satn alarak, padiahn ianesi

i
i

[*] Bir Taler, (3,75) frank kymetinde ve o zaman frank 5 kuru

deerinde idi.

s
jf

82

. S

olmak zere, Veliahdn karma vermi, parann geri kalan

ile de baka eyler almtr.
Herkese takdir olunan bu iane prensesi bilhassa m
tehassis etti. Prenses kranlarnn padiaha arzn sefirden
tekrar rica ile kalmam, ailesi azasmn resimlerini havi bir
zarf da, hnkra gnderilmek zere sefire vermi ve ertesi
gn kontes Hohentali sefarethaneye gndererek bir daha
teekkrlerini bildirmitir.
Gzler, bu suretle, Trkiyeye evrilmiti. Pazara ngil
tere kraliesi, Rusya ar ve ekser Almanya hkmdarlar
da baz nefis eya gndermilerdi. Fakat Padiahn hediyesi
hepsine tefevvuk etmiti. Hatta ngiltere sefiri Rusya el
isinin yannda Rusya Devleti saltanat seniyenin bu rt
be ftvvetkrl aleyhinde protesto etmelidir yolunda
bir ltife yapmt da Rusya elisi, hem alaya hem ciddiye
alnabilecek bir nkte savurmutu: Bu, ne sefahat! demiti.
imdi Paris gazeteleri, resm mahfilleri, Paris efkr u~
mumiyyesi padiahn sergiyi ziyaret edecei haberleri ile
hayliden hayliye megul oluyorlard. Bundan tabiatile isti
fade edilecekti.
Paris sefiri hi bir eyden haberdar deildi; sinirlen
miti: Hi durmadan Hariciye Nezaretine telgraflar yazyor
du. Husus ve mstacel iaretli bir telgrafnda: Zat aha
nenin seyahati, Fransann stanbul sefiri tarafndan resmen
i'ar olunduu zere, balam ise keyfiyeti mustacelen bil
dirmenizi rica ederim diye yalvaryor, padiahn hududda
istikbali, seyahatlarnn teshili iin tedbir almak istediini,
hnkrn ikametile alkadar eyleri saray ile tertip etmek
zaruri olduunu bildiriyordu.
Paris sefarethanesi kfi derece geni deildi. nndeki
byk caddeden bir miktar arazi mparator tarafndan ve
rildi, oras gayet gzel bir bahe haline kondu; Sicilyadan
aalar getirtilerek alaturka dikildi, oras Beikta sarayma
83

benzetildi. Cemil Paa bir taraftan da bunlarla urayordu.

Cemil Paa gn somaki mektubu ile tafsil edecei
18 mays 1867 tarihli telgrafnamesinde diyor ki: mparatoria hazretleri, son defa sarayda kabul buyurduklar esna
da, zat ahanenin Parise seyahat etmek hususundaki niyet
leri ve bu babdaki malmatm hakknda cizlerine uzun uzun sualler sormulardr. M. Marki d Mutiye [*] dahi son
mlakatmzda dedi ki Eer zat ahane Parise seyahat edecek olurlarsa huzuru hmayunlar ok iyi tesirler hasl
edecek ve mparatora da son derece meserreti bais olacak
tr. - Dn akam ngiltere sefirinin balosunda Hariciye Naz
r zat ahanenin Parise gelmek arzusunda bulunduuna dair
Fransa sefirinden bir telgraf alm olduunu syledi. Baloda
bulunan ve Hariciye Nazr tarafndan bu haber kendisine
arzedilen mparator, bu kararn kendi iin mucip olduu
mahzuziyeti defaatle sylemi ve mahzuziyetinin zat a
haneye arzn bana emreylemitir.
Sefir mteakiben sadarete gnderdii 21 mays 1867 ta
rihli mektubta, dier baz malmattan sonra, yukardaki
telgrafname mndericatn teyiden tafsilt vermitir.
Bunlara gre, li Paa stanbuldaki Fransa elisiyle g
rrken Sultan Azizin Parise seyahati meselesini dn
dnden bahsetmi ve icrasn, umum sergi mnasebetile
mparator tarafndan bir davet vukuuna talik gibi hem pa
diahn ahs gururunu okamak, hem Devletin haysiyetini
kurtarmak dirayetini gstermitir.
Paann, bu kombinezonda muvaffak olduunu 21 mays
1867 tarihile Paris sefiri Cemil Paaya ekilen u telgraftan
anlyoruz: Fransa sefiri bugn mparatorun davetnamesini
L*] Marquis de Moustie- (1817 - 1869), stanbulda sefirlik etmi,
3866 da Hariciye Nazr olmu, 1867 de Lksem burg mes elesini tesviyeye
memur edilmi, bir sene sonra yana gemitir. stanbulda yine Fransz
kadnlar le sefih bir hayat yaam olan d Mutiyenin Roz ve M argerit i mehurdur.
84

zat ahaneye takdim etti. Zat ahane bundan pek mtehas

sis oldular ve memnuniyetlerini mparatora ibl etmee
sizi memur buyurdular.
Vakanvis Ltfi Efendi (C, 11; S: 108) keyfiyeti u
suretle anlatyor:
Hususile Fransa mparatoru nc Napolyon cenah
lar bu sergi vesilesile kffei hkmdaran Parise davet et
lii srada padiah l-i Osman Sultan Abdlziz Han haz
retlerini dahi sergiimezkrn temaas zmnnda Parise te
rifleri iin Dersaadet Fransa sefiri vastasilfe mparatoru
marnileyhin davetnamei mahsusu muharremin on ye
dinci gn huzuru hmayuna [*] takdim klndn mteakib ngilterenin Dersaadet sefiri dahi Mabeyni hmayuna
azimetle Devleti tarafndan zat ahanenin Londraya davet
olunduunu arz ve tebli eyledi.
Bu aprak ibare Napolyonun davetini anlatrken ngiltereye seyahatin da sebep ve meneini gsteriyor ki Pa
ris sefiri Cemil Paann yukada bahsedilen 21 mays ta
rihli mektubunun dier bir fkras da bu mealdedir. Filha
kika sefir, Son cumartesi gn sarayda verilen baloda zat
ahanenin Parise gitmesinin byk bir sruru mcib oldu
unu mparatoria syledikten sonra ngiltere sefiri Lord
Kovley bu seyahatin ngilter ey e kadar temdidi halinde ayni
mesut neticenin hasl olacan kendisine sylediini ya
zyor.
Grlyor ki Cemil Paann bu szleriyle vakanvisin
ifadesi arasnda muvafakat yoktur: ngilterenin Dersaadet
sefiri de Lord Kovley gibi yalnz bir mtala ileri srm olabilir; daveti ancak hkmetinin emrini aldktan sonra ya
pabilecei phe gtrmez. Eldeki vesikalara gre davet
kralie tarafndan vki olmam, seyahat, yine l Paann
tertip ve teebbs ile vuku bulmutur. l Paa, sanat([*] LEVAN T
Kthane kasrnda.

HERALD A dl

ngilizce gazetesinin ifadesine gre

lar ve elenceler ehri, epikr diyar olan Paris ile ticaret

ve sanayiin, sy ve serbestinin cilvegh olan Londrann zi
yareti asrn medeniyeti hakknda bir fikir edinmek bak
mndan da ok faydal olacan dnd iin, bunu te
mine btn mevcudiyetile almtr.
Londra sefiri Mzrs B ey 22 mays 1867 tarihile Hari
ciye Nezaretine yazd telgrafta: Lord Stanley, zat aha
nenin ngiltere kraliesini ziyaret etmek arzusuna muttali
olmakla bahtiyardr. Zat ahane tarafmdan izhar olunan ar
zudan dolay kralie hazretlerinin pek mtehassis olacakla
rn ve bu ziyaretin gerek kendilerini, gerek ngiliz milletini
pek ziyade sevindireceini syledi. Taraf .devletlerinden yaz

lan mesaj kralie hazretlerine takdim edeceini ve alaca

cevab bildireceini ve payitahttan hangi gn mufarakat h
mayun vki olacan bilmek istediini ifade etti. demekle
meseleye tam bir vuzuh serpiyor.
Lkin Ingilterenin cevab gecikiyordu. Babli endieye
dmt. Lord Stanleyin (K on t Derbi) teminatna ramen,

kralienin muvafakat cevab ne iin gelmiyordu? Mzrs

bey, Hariciye Nazr Fuad Paaya ektii 26 mays tarihli telgrafnamesile hkmetin bu yzden geirmekte olduu buh
ran izaleye almtr. Diyor ki:
Zat ahanenin seyahatimi mteallik mesaj cevabnn
teahluru sebebini arzetmek istiyorum. Kralie hazretleri
skoyadia BalmoraTdedir. L ord Stanley kendilerime yazr
m, fakat cevabn gelmesi iin bir mddetin gemesi zaru
ri bulunmutur. Bunun msbet olacam ve Ingilterenin
zat ahaneye kar hissiyat dostanesini ibraza bunu vesile
ittihaz edeceini temin edebilirim.

Aradan bir iki gn gemeden Ingilterenin muvafakati

Babliye bildirildi ve zat ahane Londraya vki olacak seyahatlar arzusunun kralie hazretleri tarafndan memnuni
yetle karlanm olmasmdan mahzuz oldular. Kralie haz
retlerine ve hkmetlerine malzuziyeti ahaneyi tebli bu86

,yurunuz mealinde Mzrs beye cevap verilmekle beraber

hatt hareketi hakknda bir talimat daj verildi: Zat ahane
nin parlak surette istikbal edileceinden emin olduum ci
hetle bu hususta hi bir talebde bulunmamanz ve teebbs
tamamile ngiliz hkmetine brakmanz rica ederim. de
nildi.
Vakanvisi takip edelim:
Zat hazreti padiahinin ibu vuku bulacak seyahati e
fi iyeler i imdiye kadar misli grlmemi bir azimeti fevka
lde olarak, zamann icabettirdii hal ve tavra nazaran bu azimeti halisadan milk millete .fevaidi matlube husule gele
ceini erbab basiret istidlal eyliyebilir.
Bundan iki ey anlyoruz:
1) Padiahn seyahati bir fevkaldeliktir;
2) Bu seyahattan byk faydalar elde edilecei memuldr.
Hem yerli, hem ecnebi matbuat Ltfi Efendiyi teyid ediyorldu: Mesel stanbulda kan La Turquie gazete
si : Bu seyahat, mparatorluun mukadderatn dei
tirecektir; bu seyahat yalnz bir hkmdarn seyahati deil,
bir prensipm seyahatidir ve btn messeseler zerinde de
rin bir tesir hasl edecektir. Bu sehayat esnasnda bir ok
hayal ve kuruntular zeval bulacak, bir ok fikirler doacak,
bir ok projeler tasarlanacaktr. Vka padiahn dimanda
byk bir dadaa, vicdannda iddetli bir itial olacaktr; fa
kat ite srf bu hal ve sebeplere baklarak, Devletin mstakbel
mukadderatnda selmeti mucip bir buhran husule gelecei
stidll olunabilir; terakki emelleriyle mebu olan hnkr,
ahid olaca medeniyeti douran sebeplere kar lakayt kal
mayacak, grd usul ve nizam kendi lkesine idhal ve tatbika alarak, kat lzumunu tasdik edecei slahata teves
sl eyliyecektir. Kuvvetin hkim olduu zamanlarn getii
ni anlayp modern cemiyetlerde kudretin bilgiye ve alma87

a tevakkuf ettiini ve byle zamanda mparatorluun mu

kadderatn kr tesadfn eline brakmak tehlikeli olduunu:
anlyacaktr... Padiahn Avrupay ziyareti, cihan hdiseleri
arasnda yegnedir. Bu seyahat daima bir hatra olarak sak
lanacaktr. Ne neticeler hasl edeceini hi kimse tahmin ede
mez. Fakat iki ey kuvvetle memuldr:
Birincisi, dnyaca msellem olduu zere, ok zeki olan
Sultan Aziz Avrupadan kendi memleketine teceddd fikir
lerini gtrecek ve bu suretle (ark Meselesi) denilen kark
iin hallini kolaylatracaktr.
kincisi, Fransa ile Osmanl mparatorluu arasnda, ni
hayet, bir anlama husule gelecek, yni rk ve medeniyete
mevcud olan antipati ortadan kalkacaktr.
Etoil dOrient ise:
Bugnk Osmanl Devleti ahalisini ilgilendiren en m
him mesele, yaknda padiahn Parise gidecei meselesidir..
Evvelce de yazdmz gibi, padiah Pariste toplanacak h
kmdarlar ve ahali cemiyetinde bulunmak arzusunda idi. O
cemiyet herkesin mid etmedii neticeleri hemen kuvveden
fiile getirmese bile bo gururlarn unutulmasna, hkmet
lerin ittifakna, ahlinin hrriyetine ve terakkiyatma dair
dnyaya yle, kuvvetli bir tohum atacaktr ki nekadar frtna
karsa o kadar fazla semere verecektir.
Osmanl hkmdarlarndan birinci olarak Ab-dlziz han
Garb memleketlerini dost sfatile dolaacak ve kendi lke
sini Avrupanm dier memleketleriyle bir baka suretle ba
lyacaktr.
^
Gerek Fransada ve gerek Avrupanm dier yerlerindebyk bir tevkir ve tazim ile karlanacana phe yoktur...
Vka hi bir yerde stanbul gibi suyu ve havas ltif ve top
ra parlak bir yer grmiyecektir; fakat Avrupanm her ta
rafnda ahali bizden daha sk, daha malmatl ve daha zen
gin, ve ovalar daha iyi ekilip biilmi, ehirler daha gzel ya88

pilmi, ulm ve fnuna daha ziyade rabet olunarak maarifin

yerletii saraylar iinde ahalinin bana servet ve saadet
yadrlm olduunu grerek hayretler iinde kalacak ve bu
terakkiyatm sebebini elbette soracaktr. diyor.
Sonra, mesel, Pariste kan L Etendard gazetesi unlar
yazyordu:
Bu seyahat slm lemi iin, ei olmyan bir hdisedir.
Bir hristiyan memleketini ziyarete karar vermekle, bu se
yahate resm bir mahiyet ve pek byk bir ehemmiyet atfet
mekle padiah, hi phe yok ki, ehemmiyeti arkta ve Garp
ta kimsenin gznden kamyacak bir siyas harekette bulun
mu oluyor. - Bu karar ile btn halk snflarn hareketd ge
tiren, slm heyeti itimaiyesinin en yksek tabakalar ara
snda bile mrevvilerine tesadf olunan ve Trk mpara
torluunun tarihinde dikkati eken slahat fikirleri hiribirine
yaklatrlrsa padiahn seyahati, III c Napoiyona kar ah
san besledii devaml sempatinin eseri deil, sosyal terak
kiye, makul slahata, milletleri slah eden ve mparatorluk
lar ykselten medeniyete doru istiyerek atlm bir adm
dr.
Baz gazeteler ise bu seyahati, arn Fransaya seyahati
nin bir kontrpartisi suretinde telkki ederek ehemmiyetini
itiraf ediyorlard.
Vakanvisin iaret ettii ikinci fayday diplomatlar
mz da belirtiyorlard: Cemil Paa M. l baron d Btberg,
seyahati ahanenin takarrr ettiini anlar anlamaz mpara
tor Aleksandr ile de vki olacak bir mlkatn mevcut m
klt halle vesile olacan syledi: diyerek, iki hkmda
rn bir zamanda Pariste bulunacaklar tahminine gre ileri
srlen mtalaya itirak ediyor, Berlin sefiri Aristarki bey
de: Zat ahanenin Parisi ziyaret edecekleri haberi dman
larmz bribirinden ayrm (deconcerter), dostlarmz teci
etmi ve dnyay hayretlere drmtr diyordu.

Tarihi Ltfiyi okumaktan baka bir hakikat ta reni

yoruz. O da seyahatin yaplmamas iin allm olduu
keyfiyetidir. Baknz ne diyor. ... stanbulca dahilen ve ha
ricen bu babda sureti haktan grnerek bir takm mevani
serd ityan ile daveti mezkrenin geitirilmesine allm
ise de uzamay erkn Deyletn tevikat hayrhaneleri semeresile saliflbeyan seyahati seniyyeye azmi kavii padiah
ayan buyurulduundan istihzar levazmi seferiyeye teeb
bs olundu.
stanbulda seyahati geitirmek iin, kimlerin ne suret
le alm olduklarn, bunca aratrmalarma ramen re
nemedim: Resm evrak arasnda buna dellet edecek bir kayit yok; zamann gazeteleri tamamile sakit; imdiye kadar
bahsi kurcalyan da olmamtr. Paris sefiri Cemil Paann
himmeti olmasayd Avrupada ve bilhassa Fransadaki bu e
it teebbslerden de hi haberimiz olmayacakt. Cemil Paa
Fransanm ahvali umumiyesiyle Trkiyeye ve padiahn seyahatma dair bahisleri muhtevi baz maktualar Babliye
gndermi ve bu meyanda La Patrie gazetesinin yksek bir
makamdan ilham olunmu gibi grnen neriyatna dikkati
ekmitir.
La, Patrie u mtalalar yazyordu:
Bir ok prenslerle hkmdarlarn sergiyi grmek ve
bu meden bayrama itirak etmek arzusiyle Parise gelmeleri
efkr umumiyeyi memnun etrdtir. Bununla beraber, keyfi
yeti souk bir istihza, yahut pek pheli bir zevkin akisleri
suretinde telkki etmek istiyen baz gazetelere tesadf olu
nuyor. Avrupay temsil eden tacdarlarm Parise gelip sy ve
sanat bayran selamlamalarndaki isticalde, bu gazeteler,
her eyden nce Fransanm btn meden milletlere telkin
ettii umum sempatiyi nasl bulamyorlar? Efkr umumiye
buna kar mtehayyirdir, ve bu bozuk seslere mazinin ha
tratn ihtar etmekten geri kalmamaktadr. Hakikaten, taf*0

rihte memleketimizin (Fransanm) en vazi ve en sulhperver

hkmetlerde dahi hkmdarlara istihkara yakn bir lkaydiden baka bir ey telkin etmedii zamanlar bulmak iin,
ok geriye gitmee lzum yok. O zaman hi bir hkmdar
Parise gitmei hatrna getirmiyordu...
Cemil Paann gndermi olduu gazete maktualar arasmda 18 mays 1867 tarihli L Opinion Nationale gazetesi
nin gu bendi de dikkati ekmiti:
Osmanl hkmeti terbiye ve maarifi inkiaf ettirmek
gayesiyle, iki mhim tedbir ittihaz eylemitir:
1) Eskiden olduundan ziyade bir miktar talebe, hk
met tahsisatile', ngiltereye ve bilhassa Fransaya gnderili
yor. Bunlar orada idar ve sna (endstriel) tetebbatta bu
lunacaklardr.
2) Padiah, din ve mezheb tefrik etmeksizin, btn te
baa ocuklarnn tahsillerine mahsus olmak zere, stanbulda
bir byk mektep almasn emretmitir. Buradaki tedrisat
Avrupadaki mmasil messeseler tedrisatnn ayni olacaktr.
Osmanl hkmeti bu husuta Fransaya mracaat ederek, ieab
eden tedkikat ifa etmek zere, niversite profesrlerinden
birinin stanbula gnderilmesi ricasnda bulunmutur. Bu
taleb memnuniyetle kabul edilmitir ve niversite umum
mfettii M. Buduen (Boudouin) son gnlerde stanbula
hareket etmitir [*].
Hazr mnasebet gelmiken Valmynin La Turquie et
LEurope en 1867 adl eserinde, bu seyahat vesilesiyle be
yan ettii fikirleri icmal ediverelim:
En byk mparatorluklar mmessillerinin, umum sergi
mnasebetile, biribirini takiben Parise gitmeleri yle fev[*] Osman Nuri, Maarif Tarihi, C: 2, S: 400 ve mteakib. Maamafih ne bu eserde, ne Galatasaray Lisesinin Kuruluu unvanile BELLETENin 28 sayl nshasnda mufassal bir makale yazm olan hsan
ungunun tedkikatmda M. Buduenden hi bahis yoktur. Bu zatn
faaliyeti hakknda baka bir yerde de bir zerre malmata tesadf ede
medim.

kalde bir hdisedir ki ehemmyetini takdir etmemek mm

kn deildir. Bunun hakik ve en mhim manas, her ey
den nce, sanatn bedayiine, hakikat sahasna karlm
veya karlmak zere bulunmu terakki eserlerine, bun
dan milletlerin refah ve saadeti ve beer ailesi efradnn da
ha samim ve daha kolay bir surette biribirine yaklamalar
iin husul melhuz faydalara kar takdir beyanmdan iba
rettir. Hkmdarlarn seyahatm bu asil gayeye atfetmek,
politikann bazan biri birinden uzaklatrd o zatlara kar
hrmet ibraz eylemektir...
Bu dncenin parlak bir delili, phesiz, Sultan Abdlzizin Parise ve Avrupaya vki olan seyahatnda gr
lr. Hnkrm, tebaasnn saadeti hlini grmek ve o teba
ay Avrupa medeniyetine altrmak hsusundaki arzusu
kendisine - seleflerden hi birinin yapmam olduu bu
hareketi
telkin edebilirdi.
Emirl-muminin, mnevverlii
sayesinde, terakki
davasn
kendine he
def edinmi,
hristiyan
milletlerin
tefevvukunu te
min eden messeseleri gzleriyle grmek ve elleriyle
tutmak istemiti. Filhakika bu tasavvurunu Padiah mpa
ratoru ziyarete, slmiyet de seviyete hrmet ibrazna ge
liyor) szleriyle Napolyonu selmlad vakit ifa etmedi
mi?
mdi, imdiye kadar iki medeniyeti -ark ve Garb me
deniyetini- ayran uurum atlanmtr. Umum sergi bu yak
lamaya frsat vermitir... Padiaha bu hususta rehber olan -dier hkmdarlar da sevkeden- ey, tima ve nsan
byk bir menfaattir. Padiah dier hkmdarlara imtisal
etmi ise de, daha uzaklardan gelmi olduuna gre, daha
ok krana mstahaktr; hususile iktiham edecei daha,
ok manialar vard... Bu seyahat, sulhu ve medeniyetin te
rakkisini muhafaza iin, en mhim meselenin hallini kolay
latrmtr. ma yoluyla bahsettiimiz mesele, btn dn
yann megul olduu ark Meselesidir.
P2

Bununla beraber, istitraden kaydedelim ki o tarihten

sonra gerek Almanyada ve gerek arkta vukua gelen hdi
seler Paris mlakatlarnda hi bir eyin kararlatrlmam
olduunu, halli icabeden meselelerin ve hsusile Girit mes
elesinin eski halinde kaldn gstermitir!
Bu bahsi tamamlamak iin Milingenin -Avrupal m
elliflerin bize taallk eden meseleleri ne suretle mtala
eylediklerine pek didkate deer bir misal tekil e d en -L a
Turquie sous le reg'ne D Aziz adl kitabndan da bir iki sahife okuyalm:
Sultan Azizin Avrupa seyahati, li Paa hkmetinin
Osmanl imparatorluuna, eski mttefiklerinin yardmn
temin iin, ihtiyar etmi olduu bir tedbir oldu. nc
Napolyonun himmetile alan umum sergi en msait bir
frsatt ki Babli bundan istifadeye itab etmitir. mdi, Bahlinin o gne kadar musrran muhafaza ettii menfaatleri
feda etmee ve halifenin bir ecnebi memleketi ziyaret et
mesine ve binnetice islm muhitinden biraz dar kma
sna muvafakat eylemitir. Trkiyenin iinde bulnduu va
ziyet, baz fedakrlklar ihtiyarn istilzam ediyordu. Bina
enaleyh bu fedakrlklarn en k seildi. nk Sultan
Azizin, onbe gn mddetle Avrupada bir yalancnn vasi
lii altnda kalmas ile ok bir ey kaybedemezdi.
Hkmdarlarnn Garp saraylarnda yapaca seya
hatten Babli vkels byk menfaatler umuyorlard:
1) Ahrarane fikirlerle medeniyetin Trkiyede nekadar
ilerlediini Avrupa milletlerine gstermek;
2) Rusyann besledii emeller ve izdii korkun pro
jeler hakknda Avrupaya dehet salmak;
3) Hristiyan hkmdarlar karsmda padiahn haysi
yeti nekadar byk olduunu Trkiyedeki hristiyanlarla
gayr memnunlara gstererek onlar korkutmak;
4) Nakd bir yardm istemek.

Bununla beraber, alnan neticeler Osmanl vkels

ile mavirlerinin besledikleri mitlere uygun kmam
tr. nk evvel Avrupada hi kimse Sultan Azizi Fransa
ve ngiltereyi ziyarete sevkeden miller hakknda yanl bir
zanna dmemitir. Padiahn son saatta bize gelmesi ahrarane fikirlerinden ileri gelmedii, bilkis kendisini skn
tlardan kurtarabilecek bir takm ittifaklar temini rnaksadile
geldii maldmdu. Rusyann tasavvurlarmdan bahsetmek
suretile yapmak istedikleri mahirane korkutma bahsma ge
lince, bu tesvilt Fransada pek az bir tesir hasl etmi ve fa
kat ngilterede parlak bir muvaffakiyet kazanmtr. Tori
kabinesi Trkiyenin, Rusyann bedhahl yznden duar
olduu felketlerden ve bellardan dolay ok ziyade beyan
teessf etmitir. Giridliler padiah ile vkelsnn ittihaz et
tikleri tedbirlerden pek de endie etmiyerek, her nerede te
sadf ederlerse Trk askerine srat ve iddetle hcum et
mee devam etmilerdi.- Osmanl vkels para bulmak hu
susunda daha ok bahtiyar oldular. Kredi Mobiliye kum
panyas 53 milyon frank avans vermi ve bu da maksad te
mine kfi grlmt.
Fransa mparatoru, serginin tad parlaklkla, hane
danna mahsus hatralar ihya etmesinden hakkile mftehir
olarak, Avrupadaki hkmdar hanedannn en eskilerinden
birinin olunu, Fatihin ve Kanun Sleymamn torununu,
peygamberin halifesi olan Sultan Azizi Tuileri saraynda ka
bul etmek suretile devrei hkmetine yeni bir parlaklk ilve etmek istiyordu. nc Napolyonun gayesi, Krm
muharebesinden beri geen on iki senenin, Trkiyeyi mt
tefiklerine balyan rabtalar takviye etmi olduunu gs
termekten ibaret bulunmas muhtemeldi.
Mttefikile ayni fikirde bulunan ngiltere Sultan Azizi pek dostane bir suertte karlama ve pek hararetli
bir tarzda kabul etmei vazife bilmitir. Bununla beraber,
Sultan Azizin Pariste kabul keyfiyeti daima resm mahi94

yette kald. Doruluk hududunu gemekten korkmakszn,

denilebilir ki, Sultan Aziz Fransada milletten ziyade hk
metin misafiri olmutur. Paris ahalisi padiahn seyahat ala
yna, herhangi bir baka his ile deil, mutlaka merak saikasiyle gitmitir. Fakat ngilterede Site halknn padiaha yap
t karlama mal bir koku tayordu, bir sarraf damga
sn haizdi. Makul hududu amt. Osmanl eshamn h
mil olanlar, Trkiyenin bor faizi olarak dedii 7 milyon
liradan bir ey almak istiyenler bu menfaatlerinin istihsa
lini vcuduna baladklar zatn kudumunu alklamak im
tiyazn paylaamadlar...

Seyahat haberleri yayldka gazeteler yazlarn uzat

yorlar, ticaret miiesseseleri itihalarm kabartyorlard. Sul
tan Azizin donanmaya merakn bilen fransz kumpanyala
r, mesel Marsilyadaki Societt des Forges ile Chantiers de
la Mediterrannee. Paris sefiri, ve ngiliz kumpanyalar da
Mzrz Bey vastasiyle antiyelerinin ltfen ziyaret olun
mas ricasnda bulunuyorlard. . Sadaretten Cemil Paaya
verilen cevabda, padiahn Parise muvasalattan evvel yolda
tevakkuf etmiyecekleri ve avdette mhim messeseleri zi
yaret etmeleri muhtemel bulunduu, Mzrs Beye de Valais de Cristal kumpanyasnn mparator Napolyon ile mparatoriaya verdiinden daha parlak olaca temin edilen
ziyafetini padiahm kabul ettii bildirilmiti.
Sergi heyeti padiahm maiyetinde mzikai hmayun
un bulunaca yolunda ayi olan haberlerden de pek sevin
miti.
stanbulda da heyecan vard. nk seyahat gn bir
trl kararlatrlamyordu. mparator, padiaha lyk bir
misafirperverlik gstermek ve parlak bir surette karlamak
iin temmuz iptidasmda Pariste bulunmasn rica ediyor,
95

bunun da sebebi, Rusya ar ile Prusya kiralnn biribiri ar

dnca Parise gelecekleri ve padiahn ikametine en elveri
li olan Elize sarayn igal edecekleri keyfiyeti olduunu ve
seyahatin temmuz iptidasnda icrasmt teklif etmesi mahza
hnkrn istirahatn temin maksadna matuf bulunduunu
sefir Cemil Paa vastasile bildiriyordu.
Maamafih Padiah Pariste iken, dier hkmdarlarn
yapt gibi, hareket edilmesi tensip olunduundan Terifati Harciiye Kmil Bey mays sonlarnda Pairse hareket et
tirilmi ve mparator ile mparatoriann da hazr bulunma
lar fabi olan balo iin mumaileyh ile mzakere edilmesi
Paris elisine bildirilmiti. Aradan onbe gn kadar zaman
geince Hariciye Nezaretinden Cemil Paaya bir telgraf e
kilerek zat ahane 22 haziran cumartesi gn hareket ve
talya kylarn takiben doruca Tulona muvasalat buyu
racaklardr denilmiti.
ngiltere, padiahn Maltaya da uramas ihtimaline
binaen, kendilerini merasimle karlamak iin Malta valisine
emir vermiti. Babli, ite bu ihtimalin varid olmadn bu
telgrafla aa vuruyordu.
Padiahn talyay ziyaret edip etmiyeceini Floransadan
bir dziye sormakta olan Rstem Beye de zat ahanenin
Napoliye urayacaklarsa da asla dar kmayacaklarn natk bir telgraf ekilerek talya merasim nazrnn merakn
izale eylemiti.
Fakat, ne oldu bilinemez, bir haftadan az bir mddet
iinde efkr deiti ve hareket gn 21 haziran 1867 (18 se
fer 1284) cumaya brakld.
Hariciye Nezaretinin
telgrafnamesinde: Zat ahane
bugn leden sonra hareket buyuracaklardr. Hesabm
za gre nmzdeki aramba gn sabahleyin Napoliye
varacaz. Fransa sefirinin fikrine gre 28 de Tulonda bu
lunmaa alacaz denilmekte id.
k

Seyahat kat surette takarrr edince vkel perembe

gn mabeyne giderek tazimatlarn arz ve her . biri ilerine
mteallik iradeleri telkki ettikten sonra Tanrdan selmet
ler dilediler. Dost Devletlerin sefirleri huzura karak hn
kra iyi yolculuklar temennisinde bulundular. mparator
luk iinde yayan unsurlarn ruhan reisleri de mabeyne
gidip resmi selmet badiyi icra eylediler. Rum patrik bir
nutuk irad etmi, vki olacak ksa ayrln ahali iin tees
sr mucib olduunu, fakat herkesin bu seyahat sonunda
elde edilecek byk faydalar dnmekle teselli bulduu
nu ve ite byle keder ve srr iinde sadkane hissiyatm
arzeylediini sylemitir.
STANBULDAN

AYRILIRKEN

Ertesi cuma gn Ortaky bir maher nmunesi olmu

tu. Padiahn selmlk resmini Boaz kylarnn aheseri
olan camide [*] yapaca

anlald iin uzak yakn

s-

tanbulun her semtinden bir ok kimseler caddeyi, sokaklar,

cami civarndaki meydan doldurmulard.
Mutantan bir alayn ortasnda beyaz atnn zerinde,
emsalsiz bir ihtiam ile gelen Sultan Aziz iddetle alklan
mt. Namaz eda ettikten sonra ayni debdebe, ayni ihtiam
ile Dolmabahe sarayna avdet eylemiti. Rusya arnm o
lu Aleksi Aleksandriyevi bir gn evvel Olga vapuru ile
Odesadan stanbula gelmi idi. Padiah imdi onu ve refakatmda bulunan general gnatiyefle' rus sefareti erknm
kabul etti. Mlakat uzun srmt...
Saat drde geliyordu. Seyahat levazm tamamile hazr
lanmt. Hareket iin irade bekleniyordu. Nihayet bir top
sesi iitildi. Bunu Boazn iki sahilinden akseden velveleli
[*] V akanvis namazn Tophanede Nusratiye-* camiinde klndn
yazyor yanltr.
Sultan A ziz 7

gy

sesler takip etti. Dolmabahe nnde birer satvet ve me

habet eseri gibi duran firkateynlerden atlan toplar saltanat
kaynn saraydan ayrldn ve l-i Osman padiahnn.
stanbulu terketmek zere bulunduunu iln ediyordu.
Kafileyi tekil eden gemiler unlard:
1) Sultaniye - maiyeti ile birlikte hnkr hmil olan
yat,
2) Pertevniyale - hademelerle seyahat levazmn ta
yan yat,
3) Aziziye - uskurlu firkateyn,
4) Orhaniye - zrhl firkateyn,
5) Hkmetinin emri zerine padiaha refakat etmekte
olan Fransa byk elisi M. Burenin bindii Forben (Forbin) istasyoneri (ngiltere ba srktibi de galiba bu vapur
da id i).
Seyahat kararndan pek. bahtiyar olduunu ve (zat a
hane) yi Pariste grmekten fevkalde mahzuz olacam syliyen mparator (maiyeti seniye) hakknda Cemil Paadan
etrafl malmat istemiti. Paanm mtevali mracaatleri
zerine Bablice tertip ve Paris sefaretine tebli olunan lis
teye gre heyet elli alt kiiden terekkp ediyordu.
Liste franszca olarak, aynen u suretle tertip edilmitiZat ahane
ehzade Yusuf zzeddin Efendi,
ehzade Murad Efendi (Padiahn yeeni, veliahd)
ehzade Hamid Efendi (Padiahn yeeni)

Maiyeti ahane; mlkiye ksm:

Ba mabeyinci Cemil Bey
Baktip Emin Bey
kinci imam (Muallimi ehriyari Akehirli hoca Haan
Efendi)
Alt mabeyinci

Askeriye ksm:
Drt yaver
Alt yksek rtbeli zabit
On zabit
Alt silhor

Rical ve memurlar:
Hariciye Nazr Fuad Paa
Terifatii Hariciye Kmil Bey
Tercemn Divan Hmayun Arifi Bey
Hariciye Nezareti Husus ktibi Ali Fuad Bey
Hnkrn husus hizmetkrlar, 12 kii
ehzadelerin

6 kii

Seyahat takarrr ettikten sonra Sultan Azizi bir dn

cedir almt: Gaybubeti esnasnda Sultan Murad ne yapa
cakt? Istanbulda hkm sren kanaata gre, diman yont
mu ve Avrupal bir kafa sahibi olmu olan Sultan Murad
Devlet ilerini yoluyla idare edebilecek bir ehliyyette idi.
Tarafdarlar da oktu. Bunlar hnkrn gaybubetinden is' tifade ile Sultan Murad tahta geirmek istemiyecekler
miydi?
Padiahn bu endiesi karsnda li Paa derhal tes
kin edici bir cevap verdi: Meselenin halli gayet ko
laydr, dedi, Sultan Murad ve Abdlhamidi maiyeti aha
nenizde gtrrsnz.
Sultan Aziz:
Birincisi iin sizinle hemfikirim. Lkin Abdlhamidi
ne diye beraber gtrmeli? Ben burada yokken ilerimize
bakabilir dedi.

li Paa ban sallad. O insanlar ok iyi tanyor, Abdlhamidin hile ve desiselerini ok iyi biliyordu.
Seyahat genler in bir derstir diye lkonik bir cevap
vedri ve szlerinin ehemmiyetini artrmak maksadiyle bir
n skt ettikten sonra:
evketli sultanm, dedi, bo bir taht, hrscah sa
hihleri iin mthi bir arzudur, bunu unutmamaldr.
li Paa maiyyeti. seniyede bulunacak kimseleri intihabda ok titiz davranmt: O tarihte, sonradan dahiliye
nazr olan, Mnir Paa henz orta derecede bir memur iken
hastalna mebni bu vesile ile tedavi iin kendisinin bera
ber gitmesini bilvasta arzettirmi, Sultan Aziz bunun gel
mesine muvafakat ederek: Beraber gelsn, fakat evvelce
mirlerinden msaade alsun diye arta talik etmiti. li
Paa, demek oluyor ki, padiahn diledii gibi hareket et
mesine mani olabilecek bir mevkide idi.

Gerek Fransa, gerek ngiltere seyahatlarmm ne se

beple ve ne suretle kararlam olduu hakknda Sadaret
makamndan yazlan emirnamei sami yi Bablinin te
lkkisini gstermek itibariyle aynen naklediyorum [*].
Geende Takvim-i Vekayi nushasiyle iln olunduu
vehile Parisde kad olunmu ekspozisyonun seyr temaas
iin Avrupa hkmdaranmdan ekseri hametl Fransa m
paratoru hazretleri tarafndan davet edildii misill Zat-
evketsimat- cenab- Padiahnn terifi hmayunlar arzusu
izhar klnm olduundan ve ibu davet-i dostaneye icabet
beynettarafeyin derkr olan musafat ve.mvalt- hasene ica
bndan bulunmu idnden Veli nimet biminnetimiz Padiah-i kerimiyem efendimiz Hz. ibu cuma gn bade eday
[*] Bunu Salih Fuat K eeciye borluyum .

fialtilcma vapuri hmayuni ehriyarilerine rakiben tevfik- Cenab- Rabblmin bedrika-i ehrah-i selmet iktinah- melikdarileri olduu halde Parise talrik-i arh- icll
ve evket ve civar- hkmefcghma eref vuku olacak te
rif -i celil-i cenab cihanban bilistima u srada Londraya

dahi azimete rabet buyurulmas Hametl ngiltere Kraliesi Hz. tarafmdan bakaca arzu olunduuna ve bu arzunun
telkkisi de muvafik-i ime-i dositi ve msalemetkri olaca
na binaen oraya dahi tasmim-i azimet buyurdular. bu
seyahat- mteyemmenenin sebeb-i vukuu ve bunun bittabi
mucib olduu taab ve zahmetin ihtiyar mcerred Devlet-i
Aliyyenin dost ve mttefiki olan dvel-i fahime-i garbiyye
hkmdaran- fehametnian ile bizzat lfet ve unsiyet bu
yurularak Saltanat- Seniyyenin muamelt ve mnasebat-
hriciyesini bir kat daha tevsik etmek ve milletimizin ve mel
ce ve mlz- millet olan Devletimizin bu yzden dahi em
niyet ve refahn tahkim ve teyid eylemek niyet-i cihan ky
metine mebni olduundan ve bu dahi umur- Devletin kf"
fei usul- furuunda her gn ve her saat mehud- basra-
iftihar ve ubudiyetimiz olan ve asar- nafias meydanda bu
lunan himem-i mtevaliye ve ikdamat- celile-i hazret-i e*
hinah cmle-i cemilesinden bulunduundan inallal- teal millet ve Devlet ve her snf ahali-i sadakat siyretin pek
ok istifade edececeklerinde phe yoktur. Cenab- Feyyaz-
Mutlak Habib-i ekremi hrmetine Zat- evketsimat- Hz.
Hilfetpenahiyi ilelebed ziver-i erike-i evket sebike-i hil
fet ve saltanat ve vcud-i mesud-i hmayun-i ehinahilerin kemal-i shhat ve afiyette muhalled buyurmas duay-
mefruzunu tekrar ve biselmetihi teal kariben nail olaca
mz terif-i meali redif-i Hazret-i Mlknenin tebirine mu
vaffakiyete intizar ile beraber cmlemizin muhavvel-i uhde-i
sdkr istikmetimiz ilan u m u ri devleti hsn- tesviye ve
ruyete ve asayi ve istirahat- ahalinin muhafazasna. velhas I
vazaif-i mevklenin kemakn tamamii ifasma leyl- nehar
101

ikdam ve ihtimam olunmas hakknda olan emr ferman- a'

dalet beyan-i Cenab- Padiahnin dahi tebliine mbaderet
klnd beyanile ukka.
Fi

19. S. 84

Beikta nnde yatan donanma tam saat drtte Matmaraya alyordu. Bir ok kimseler, hatta pek ok ecnebiler
husus vapurlarla Adalar aklarna; btn vkel, erkn,
dost devletlerin elileri de vapurlar ve sefaretlere mahsus
stasyonerlerle Bykekmece nlerine kadar gitmiler, pa
diah teyi eylemilerdi. li Paa saltanat naibi olarak kal
yordu.
Drt gn sonra kan Takvimi Vekayi yukardaki tafsi
lt verdikten sonra, bu seyahatin ne maksatla yapldm,
sonralar sadrzam olan Said Beyin kalemile ve o devrin en
parlak slbu saylan, u szlerle izah ediyordu:
bu seyahati mteyemm enenin sebebi vukuu, Devleti
aliyyenin dost ve mttefiki olan hkmdaran fehamet nian
ile bizzat lfet ve nsiyet buyurularak esas dost ve ittihatkrinin ez eseri nev tahkimi niyyeti celilesine mntemi bu
lunduundan ve bu da umuru Devletin kffei usul ve furuunda mehudu basrai iftihar ve ubudiyyetimiz olan ve asan
nafias meydanda bulunan himemi mtevaliye ve ikdama ti
celilei ehinah cmlei cemilesinden olduundan...
Bu ayrltan mteessir olan ahalinin:

Kande azmeyler isen feyzi Huda yarn ola

Hazreti Hzr-i nebi kafilessalrm ola
Duasiyle teselli bulduunu da ilve ediyordu.

Grlyor ki hdise ile en ok megul olanlar, ecnebi

lerle memleketimizde franszca ve ngilizce olarak kan ya
banc gazetelerdir. Bizim gerek resm ve gerek husus matnuatmz - her ne sebebden dolay ise - pek muhteriz dav
ranmlar ve yalnz Hariciye Nazr tarafndan gelen etlgraflarm bir ksmn nerile iktifa etmilerdir. Seyahatta not
almak zere Mis/, gemilerinden Rahmaniye vapuru ile rum
21 maysta Parise doru Istanbuldan hareket eden Ruznamei
Ceridei Havadis sahibi ril dahi gazetesine pek fazla bir
ey yazmamtr. Mektuplarnda dikkate ayan olarak gr
dm hemen hemen iki fkradan ibarettir ki o devrin mat
buat hakknda bir fikir edinmee ve bir mukayese yrt
mee medar olur dncesile uraya yazyorum:
1) Rusya mparatoruna Buadbolonyiden dnerken bir
lehli tarafndan sui kasd vaki olmu ise de kurun isabet et
memitir. Hdise franszlar ok hiddetlendirmitir. Padia
hn Parisi ziyaret edecei haberi ise byk sevin uyandr
mtr.
2) Hdiv smail Paa 17 haziran 1867 pazartesi gn Pa
rise muvasalat etmi ve Maran kasrna inmitir.
Maamafih ril, sonra seyahat safahatn -aprak bir
lisanla da olsa- epey tafsiltl yazmtr.
*
O akam hava gzel ve mutedil di. Gitgide koyulaan
Marmaranm fsltsna -rzgra tutulmu bir bulut yn
gibi- kh biribirine yaklap kh yekdierinden uzaklaan
gemilerin arklarndan kan sesler karyor, nde, arkada
peyda olan yakamozlar deta bir ehryin vcude getiriyor
du. Yatsdan biraz sonra mehtap kmt. Drt yl nce hu
Trk gln yine yle bir debdebe ile ve yine ayni Keecizade ile gemi olan Sultan Aziz: cennet gibi irin lkenin k
ylarna ve mehtabn resmettii uzun, titrek, oynak ve nu103

ran izgiye bakarak, Avrupada geecek gnlerini dnr

ken Fuad Paa ile -neden bilinemez- Arifi beyin (Paa) riva
yetine gre, biraz dirice syletiler.
Murad Efendi bir kenara ekilmi dnyordu. Fakat
neyi? Saraym, cariyelerini, zevk ve tarabm m? Yoksa am
casnn durumunu mu? Herhalde bu kincisini. nk o se
yahat takarrr eder etmez Ressam Hazreti ehriyar A b
dullah Efendiye:
Aman, ne yapacaz? Yreime iniyor. Amcam n?
potlar kracak! Hele kollarn sayp bir kere yemee oturur
sa...
Diyerek endiesini izhar etmiti. imdi de amcasnn
phesiz bir sebebe dayanmyan gazabn grerek kederle
niyordu. Bu lk gecenin temiz havasn cierlerine doldurarak
biraz iir ve hayal ile avunmak isterken, kalbi burkuluyordu.
Bununla beraber Fuad Paa ii idare ederek, o gecey
Marmaranm fsunkr koynunda (huzur ve istirahat) ile g e
irdiler.
Cumartesi sabah anakkaleye varlmt. Sultan A zi
zin himmetile yaplm olan yeni ve metin tabyalarn nn
den geildike her birerlerinden toplar athyor, kalelerdeki
askerler nbet atei ile donanmay selmlyor, sahilleri dol
durmu olan halk ve mektep ocuklarnn nida ve dualar
afaki kaplyordu, imparator Akdeniz filosunu sureti mahsusada anakkaleye gndermiti. Osmanl donanmasn im
di fransz gemilerinin bordalarndan kopan tarraka tufan
karlyor, fransz bahriyeli]eri taraftndan (resmi alk) icra
olunuyordu. (Kaleisultanye) duman iinde kalmt. De
nizde ve karada bir byk srr ve adman hkm sr
mekte idi. Sultan Aziz asker ve ahaliyi taltif ettikten sonra
M. Burenin delletile fransz amirahn ve maiyetindeki b
tn zabitleri huzuruna kabul ve amirala ikinci rtbeden me104

cidi niamiu verdii gibi maiyyetindekilere de muhtelif rt

beden nianlar ihsan eylemiti.
Burada geen bir ka. saat iinde Fuad Paa bir taraftan
merasimi idare ederken bir yandan da Babliye bir tel
graf yazarak cereyam hali bildirmi ve aslan m pek zi
yade merak eden Valide Sultan endieden kurtarmak iin
hnkrn kemali afiyet zere olduunun (saray hma
yun) a arzn rica etmiti.
leden sonra vki olan mufarekatta da ayni top ve si
lh sesleriyle alklar tekerrr etmi ve bu sefer kafile
-fransz donanmasnn iltihak ile- ald fevkalde heybet
iinde Akdenize almt.
Btn gn ve btn bir gece gidildi. Ertesi sabah Mi
dillinin solda kald grlyordu. Sonra Sakz nnden
Siklad adalar arasndan ve Giridin imalinden geilerek,
sal sabah Sicilyann ark cihetinden ve Etna yanardann
nnden Mesinaya varld. Fuad Paa bu tevakkuftan da
istifade ederek 25 haziran tarihile Babliye bir telgraf yaz
m ve (kmr almak zere -Mesinada- tevakkuf) edildi
ini, (padiahn shhatta olduunu) bildirmitir.
Fransamn posta vapurlarndan Niyemene o gn yolda
tesadf olunmutu. Vapur stanbula gidiyordu. Yaverlerden
Fazl Bey, kendisine tevdi buyurulan baz evrak mstashiben o vapura binerek stanbula gitmi, sonra Varna yo
luyla, Pariste maiyeti ahaneye iltihak eylemitir.
Calazade Sinan Paann yz yetmi ksur sene evvel
iki defa sarm ve limanndaki kalyonlar alm olduu Mesina Ablziz han, kaleden atlan toplarla karlamt.
Fakat evvelce kararlatrld zere hnkr darya kmyarak gnn Sultaniye vapurunda geirmi, sonra -ne
iin bilmiyorum- Pertevniyale yatm terif ile orada yat
mtr.
Hariciye Nazr 26 Haziran sabah .Tulon) a mtevec105

cihen imdi hareket ediyoruz diye Babliyi yaplan yolcu

luktan haberdar ettikten sonra, Sultaniye bata olmak ze
re, btn gemiler Mesina limanndan kmt. Scak su
larnda Osmanl donanmasnn her vakit iin gurur ve ifti
har ile vade ayan hatralar uyumakta olan Akdenizin hu ks
mnda maziyi yadetmemek mmkn deildi Gedek Ahme.d
Paalar, t spanya sahillerine kadar uzanan Kemal Reis
ler, sonra Kapudan derya olur olmaz mevcut gemileri tamir
ve daha bir takmlarn yeniden ina ederek, Mesina boa
znn ark sahili zerinde Reggio kalesini harap eden, Sanlaluka kalesini hcum ile alan ve sahil boyunca ilerileyip
Citroro kalesini zabt ve ahalisini esir eyliyen Hayrddn
Paalar imdi hnkrn musahabelerinde geni bir mevki
tutuyorlar, hrmet ve rahmetle anlyorlard. Bu bahisler
Sultan Azizi atalarnn donanmalarna stn ve asr bir d o
nanmaya malik olmak arzusuna daha ziyade meylettirmiti.
Perenbe gn talya sularna girilmiti. 1848 denberi
yaplan ittihad teebbsleri -Kavurun btn gayretlerine,
nc Napolyonun btn yardmlarna ve Garibaldinirs
Sicilyadaki mtevali muvaffakiyetlerine ramen- henz ta
mamlanmamt. kinci Viktor Emanel hl Floransada otryor, zabtna alt Romay muhasara ile megul olu
yordu. Osmanl sefiri de Floransada idi. Bu postu igal eden
Rstem Bey 13 haziran tarihiyle Fuad, Paaya ektii tel
grafta kiraln bir ok erkn mlkiye ve askeriyeyi padi
ahn istikbaline memuren Napoliye gndermi olduunu
bildirmiti. Bu sitikbal meer engine kadar uzatlmt: talya donanmsamdan bir zrhl ile firkateyn saatlarca
uzaklardan trk donanmasn karlayarak Napoliye bera
berce girdiler. ki donanmann mtekabil selmlar, sahilin
alklar zihinlere hayret veren bir manzara hasl etmiti.
Napolide durulmamas mukarrerdi. Yalnz baz noksanla*
ikmal edilecek ve kiraln gnderdii heyete iltifat olunacakt.
Rstem Bey talya amiralim ve dier asker ve mlk

erkn alp Sultaniye yatma karm ve hepsi de padiahn

huzurunda msule nail olmutu. Hnkr hepsine ayr ayr
iltifatta bulunmu, nianlar vermi, sefir Rstem Beye de
ikinci rtbeden bir nian ihsan buyurulmutu [*].
Bu merasim bittikten sonra Trk donanmas Viktor
Emanelin dostane hissiyatn temsil eden gemileriyle bir
likte Napoliden ayrlmt. Rstem Bey hemen Babliye u
telgraf ekmiti:
Zat ahane yedi buukta gelip dokuzda hareket eyle
diler.
Napoli krfezinden klp imale doru biraz yol al
nnca Barbarosun Trk bayran diktii bir yer daha g
rnd: Fondi. Buras bir korsan yatayd. Barbaros mil
dn 1534 senesinde (H.: 941) Akdenize kt vakit bu ka
bil fu ayeleri ortadan kaldrmaa azmetmi ve bu niyetle
kaleyi basarak sekenesini esir eyledikten sonra Gaeta kr
fezine girmiti. Burada Spina Longa hisar vard ki Tireniyen denizi zerinde mstesna bir ehemmiyeti haizdi. Bar
baros buray basarak dman krm ve onbin esir almakla
beraber kaleyi toprakla bir etmiti.
[*] M aiyyeti ahanede bu lu n a n larn bazsna da talya devleti ni
anlar vermitir ki Floi-ansa eliliinden bilhare gelip, usul vehile
atebeey arzedilen deftere gre bu nianlar alanlar unlardr:
Serkurenayi hazreti ehriyar Cemil bey
Mabeyni hmayun baktibi Emin

Divan hmayun tercemam A rif

Yaveri harbi hazreti ehriyar Rauf paa

Kurenayi ehriyarden Halid bey

Gran ofisiye

M abeyni hmayun ikinci ktibi .Halimi efendi

Amed odas hulefasmdan A li Fuad beyefendi
Yaveri harbi ehriyar miralay Riza bey

kaymakam Salih bey

Gran kordon

Komandon

Kurenayi ehriyarden Mehmed bey

Yaveri harb M uzaffer bey

) . Ofisiye

Ofisiye

Maamafih tarihin bu ruh ve hayali okyan manzaralar

bitmiyordu. imal istikametinde Elbe ile Korsika arasn
dan geiliyorken btn bir devrin vukuatma hkim olmu
bir cihangirin hayatna ait haller safha safha gznne ge
liyordu: Napoiyo Bonapart Korsikada domu, Korsika ile
ok alkalanmt. Dier taraftan 4 may 1814 de o kk
adaya srlerek dokuz aydan ziyade bir mddet dalk ve
talk yerlerde ac gnler geirmiti. Bu velveleli tarih ok
heyecanl ve o nisbette ibret verici idi. Onu Sultan Azize
nakil ve hikye etmek muvafk grlmemiti. Yalnz Kor*
sika ile ilgili baz menkbeler anlatlm ve boaz sakin bir
hava iinde geilmiti.
Biraz daha imalde Barbarosun kat neticeler verme
mekle beraber, mehur bir enginin cereyan ettii saha var
d: Kotdazr ve bu masamvi gk ve masmavi denizin pr
lantas: N S.
arlken, Kanunnin mttefiki Birinci Fransuadan bu
ray zabtetmiti. stirdad spanya donanmasn imhaya m
tevakkft. Halbuki Fransa Devletinde o iktidar yoktu. O
nun iin I ci Fransua tekrar (Devleti aliyye) ye iltica etti..
Kanun de bu mracaat kabul ederek, koca Hayrddini
100 pare mkemmel kadrgadan ibaret bir azametli donan
ma ile Fransa Devletine muavenet iin Akdenize kar
mt.
Hayrddin Paa doruca arlin memalikinden madud
olan Sicilya adasnda kin Mesina ehri nie varp, aha
lisi evvelce firar etmi olduundan, bu ehri tahrip etti, Marsilyaya yneldi. Tulonda Fransa Devleti tarafmdan ihtiram
ve ihtiam ile kabul olunarak, fransz donanmas ile birlik
te, arlin istils altnda bulunan (N I S E) ehri aleyhine
sevkedildi. Fransz amirali dk Dangiyen Hayrddin Paa
nn kumandasn kabul eylemitir. Bu iki donanma birlikte
Nse limanna muvasalat edip, sahile kard kuvvetle
evvelemirde varou yakarak kaleyi muhasaraya ald. Fakat
108

fransz donanmasiyle ordusunda intizamszlk ar derecede

olduundan, Alfons Avalos kumandasnda byk bir kuv
vet Nise ehrinin imdadma geldiinden ve nihayet k hull
eylemi olduundan Barbaros ehri yakmakla iktifa etmi
ve Tulon limanna avdetle k orada geirmiti...
Bu menkbe etrafnda daha bir hayli izahat verilmekte
iken hava bozmu, iddetli bir imaligarb rzgr esmee
balamt. Deniz gitgide kabaryor, dalgalar byyor ve
Sultaniye yat bir ceviz kabuu gibi alkanyordu. Sular
lombar deliklerinden sefinenin salonuna girmee halayn
ca padiah tevahhu etmi, stanbula avdeti irade eylemiti.
Bu ocuka, mantkszca iradeye Fuad Paa uyar gibi dav
ranmakla beraber, svariye yoluna devam etmesi emrini
vermiti...
Nihayet cumartesi sabah (saat 5,30), gnlerden beri
fevkalde bir heyecan iinde bulunan Tulon limannn on
tabyalarmdan toplar atlmaa balamt: Osmanl donan
mas selmlanyordu. Demir atldktan sonra iki buharl a
tana Paris sefiri Cemal Paa ile Kmil Beyi, Marko ve H
seyin Paalar ve sefaret erknn Sultaniye yatma gtr
m ve bunlar dier alupalar takip eylemitir. Bunlarda
Tulon bahriye reisi amiral Kut d aban (Coutte de Chaban) ile padiaha arz tazimat iin gelmi olan saray zabit
leri grlyordu. Hnkr gelenlere iltifat etti. Rhtmda
general d Bevil (de Beville), dk d Tarant, marki d Ko
(Caux), padiahn Fransada ikameti esnasnda mihmandar
ln ifaya memur kumandan Verer d Refiye (Verchere
de Reffye) ve Murad Efendinin mihmandar yzba Dreyse
istikbale memuren bekliyorlard.
Napolyon tafrafurutu. Satvet ve evketini gstermek
in Tulonda eski, yeni yz para gemi toplam, azameti
pek seven Sultan Azizi yle mdebdeb surette karlamt.
Sultaniye limana girerken bu gemilerin yeri ge kar
tran selm toplar padiahn gemisini fevkalde sarst. Sul109

tan Aziz tekrar sinirlenmi ve Fransa toprana ayak bas

madan stanbula dnmek istemi.
Fuad Paa bu ikinci mantkszlk zerine yalvarm, ya
karm, fakat niyazn faydas olmadn grnce:
Efendimiz, demi, byk atalarnzn nekadar klfet
ve meakkatlar iinde ve nekadar zahmet ve tehlikeleri g
ze alarak Avrupa topraklarna girdiklerini bir kere tahattur buyuruunuz. Zat zahaneniz hi bir zahmet ekmeden
btn medeniyet cihannn tazimleriyle selmlanyorsunuz
ve zam bir muvaffakiyet kazanyorsunuz. Dn emrini,
kulunuzu geminin seren direine astrdktan sonra verebi
lirsiniz.
Bu kat cevap karsnda padiah sesini karmam;
lkin Fuad Paaya, huzurundan kmak iin izin verdikten
sonra, Bamabeyincisi Namk Paa zade Cemil Paaya:
Bunlar, demi, hep Fuadn mnasebetsizlikleridir.
Istanbulda ben ona gsteririm.
Hdise mevsuk mu, deil mi? Tahkikine muvaffak ola
madm. Her ne ise....
Bu esnada Sultaniye yat fransz gemileri arasmda ta
yin olunan yere gelerek demir att. Btn gemiler bayrak
larla donanm, btn tayfalar -ihtiram vaziyetinde- gver
telere dizilmilerdi. Bir dziye Hurra! diye alklyorlar
d.
Tersaneye kadar her yer tanzim ve tezyin edilmi, k y
metli hallarla!; deli bir sal denize doru uzatlm ve ucuna
kocaman bir Osmanl bayra aslmt. Her tarafta hah ve
iek grlyordu. Asker ktalar Bahriye Reislii daire
sine kadar iki tarafta selm duruyorlard. Kanaln iki tara
fndaki kanapelerde zarif tuvaletlerde madamlar oturu
yorlard.
Saat altda hnkr, kendisini almaa giden ve mkem
mel surette tezyin edilmi olan kk gemiye indi. Maiyeti
110

de ga'lupalara Bindiler. Sahile doru ynelince salvolar tekrar balad. Tayfalar da binlerce defa tekrar ettikleri Vive
le Sultan! avazeleriyle alklyorlard. Padiah hmil olan
gemi sahile yanamca Bahriye Reisi ve erkn harbiyesi
karladlar.
O zaman tarifi kabil olmyan bir heyecan koptu. . Hi
durmadan atlan toplar, mzika sesleri, avazelerini mzika
seslerine ve top sadalarma mezceden halkn barmalar
byk bir heyecan uyandryor, osmanl tebaas da metbularn alklyorlard.
Alay bir dziye Vive le Sultan, Vive lEmpereur
diye baran byk bir kalabalk tarafmdan takip olun
duu halde, Bahriye Reislii dairesine doru yneldi. Dai
reyi ereflendirdiini mteakip hnkr balkona kt, halk:
selmlad. Alklar tekrar balad ve bu kere Tersanedekinden daha iddetli ve daha srekli oldu.
Kont d aban asker ve mlk memurlar takdim etti..
Sonra husus ziyaretler vukua geldi. Bilhassa Msrl Mus
tafa Fazl Pagann ziyareti pek mhimdi. Bir gn evvel -ya
rnda bir hayli kimseler olduu halde- Tulona gelmi olan
Mustafa Fazl Paa Sultan Abdlziz tarafmdan tevecchkrane kabul buyuruldu. Bu suretle padiahn, Msrl
prense kar ibirar besledii v 1unda dolaan rivayetlerin
uydurma olduu anlalmt. Mteakiben osmanl tebaas
n kabul eden hnkr byk bir haz ve inirah duymutu.
Bunlarn banda beyazlar giymi bir alay gen kzlar vard.
Marsilya bakonsolosunun kz Havva hanm padiaha bir
demet iek takdim etti ve u szleri syledi:
Padiahm! Buraya ayak bastnz nda ahane huzu
runuza komak ve ho geldiniz demek vazifesi yine vatann
sadk evldlarma tevecch etmitir. Vatandan uzak yayan
bizler iin, zat ahanenize hrmetkrane ve ubudiyetkrane hissiyatmz arzetmee vesile olan bu frsat kadar
mukaddes bir ey yoktur.

Fransada oturan tebaa, seslerinin kalbi hmayununu*

za daha ziyade tesir edecei midile, ubudiyetkrane hisle
rini arzetmee beni ve hemirelerimi memur ettiler.
Bu szlerden ziyadesile mtehassis olan Abdlziz Han
u cevab vermitir:
Hissiyatnzdan pek ziyade mahzuz oldum. iekleri
nizi bir hatra olarak saklyacam.
M. aban bir le yemei tertip etmiti. Bunda Fran sann stanbul elisi M. Bure ile Tulon ehri erkn da ha
zr bulunmulardr. Fuad Paa mteaddid nutuklar irad etmitir. lk nutku mparator ve mparatoriaya aitti. Buna
general d Bevil cevap vermitir. Sonra orduya, Bahriyeye
ve. ehre hitab eden Hariciye Nazrna General kont d Klo*
nar ile kontramiral Geydon ve Tulon Belediye reisi muka
bele etmilerdir.
Asker mzika bahede hi durmadan alyor, belediye
meydannda ve civarnda biriken halk da bu enliklere i
tirak ediyordu.
Sultan Aziz mstesna vekar ve heybetile, Fuad Pas
levendlii ve zarafetile dikkati ektii gibi maiyeti ahanede
bulunan asker ve sivil memurlar ve btn bendegn se
yircileri igal etmekte idi. Bilhassa tepeden trnaa kadar
buz gibi srma ilemeli elbiseleri, priyol saatlar, gm
kstekler, ssl silhlar ve Trablus kuaklar ile saray a
lar ve dier hademeler -birer prens hissi vererek- frarszlar artmlard. Maamafih kendileri armam deil
lerdi. Karlayclar arasnda amiral abann refikas -az kal
sn- naho bir vakaya sebep olacakt:
Yaz ve tavrlar ile cazib bir hal gsteren Mm. aban,
her biri zendost kesilen bizim uaklarn sinirlerini gcklamt. Etrafn sarp byk bkmee balamlard. Madam, tabiatiyle skld. Bereket versin ki Fuad Paa iin farkna va
rarak aalar hemen uzaklatrm ve bir mnasebetini ge
tirerek madama:
112

ltan Aziz 8

Abdlzizin Tuionda karaya

(29 Haziran

1887)

 Geen sene kolerann istilsna uramtnz; bu yl

da Trklerin hcumuna uryorsunuz!
Ltifesini yaparak vaziyeti kurtarmt. Fuad Paann,
nktedanln madamn zarafeti karlamt:
Oh, fehametmeab, bu onu telfi eder, demiti.
Paris sefiri Cemil Paa, merasimden kurtulur kurtulmaz, Hariciye Nezaretine bir telgraf ektii gibi Fuad Paa
da Sadarete u telgraf gndermitir:
Donanmay hmayun bu sabah Tulon limanna duhul,
etmitir. Zat hazreti padiah kemali tendrst ve afiyet
zeredirler. Tabyalardan ve kalelerden ve Tulonda bulu
nan fransz donanmas tarafndan toplar endahtile resmi se
lm ifa ve memurini mlkiye ve askeriye gayet mkellef
surette merasimi istikbali icra eylemilerdir. Tulonda birka
saat istirahattan sonra bugn saat bei on dakika geerek
hareket buyurulacak ve yarn yni hazirann otuzunda saat
drd yirmi dakika geerek Parise muvasalat hmayun
eref vuku bulacaktr.
Gerek sefir ve gerek nazr paalar Babliyi haberdar
ederken aslan m merak eden Valide Sultan tatmin ey
lemilerdir.
'
O srada Pariste mhim bir hdise vuku buluyordu r
mparatorluk hkmeti, Pariste bulunan jn Trkleri, Na
mk Kemal ve Ziya Beylerle arkadalarm Fransadan ka
ryordu.
,
Dahiliye Nazr Lavalet hkmetin kararn tebli iin
jn Trkleri nezdine davet etmiti. Zihninde bir tefhim
ekli hazrlamakla, megul iken, franszcay ana dili kadar
gzel syliyen Ziya Bey ondan nce davranarak:
Nazr efendi, demi, arkadalarmla beraber Lon-

araya gitmek zere bulunduumuz bir srada bir davetna

menizle merref olduk. Ltfen davet sebebini izah buyu
rur musunuz? nk tireni karmamaa mecburuz.
Lavalet bu sorudan faydalanarak, cevaben:
Bu gidiinizdeki isabeti tasdik ederim. Ben de size
bunu ihtar edecektim. nk
mparatorluk hkmeti,
muhteem misafirini bihuzur edebilecek olan eyleri mm
kn olduu kadar azaltma mihmannvazlk lzmesi say
mtr. urasn ayrca sylemekle fahr kesbederim ki bu
tedbirde Nezaretin dahli yoktur. Benim vazifem yalnz ih
tardan ibarettir. nk seyahat hakknda Nezaret size emir
vermek iin makul bir sebeb tasavvur edemez. Bu, (orada
ki iki adam gstererek) u efendilerin lzum gsterdikleri
bir tedbirdir, demitir.
Ziya bey, bir gn evvel Marki d Mutiye ile grm
ve byle bir tebli vki olacan husus olarak haber alm
t; gidi plnm daha evvelden hazrlamt. Onun iin Da
hiliye Nazrna:
Fakat hkmdarmzn istirahatn temin bizce de
mltezemdir. mparatorluk hkmetinin bu hususda gs
terdii itinadan dolay teekkr ederiz, dedikten sonra na
zra veda ile imal garnda bekliyen arkadalarnn yanma
gitmitir.
Jn Trklerin Fransada bu suretle karlmalarnn
asl sebebi Leh delikanlsnn Rusya mparatoruna vki olan
kasd idi. Fransa hkmeti Jntrklerden byle bir hare
ketin vukua geleceine ihtimal vermiyordu. Ne are ki Ce~
mil Paa, Sadrzam li Paaya bir cemile gstermek iste
diinden, eliliin fevkalde tahsisat yeknunu haylice k a
bartmas muhakkak olan bu tedbiri, para kuvvetile fii
mevkiine getirmek istemi ve o zaman Parisde srler te
kil eden (hafiyye) memurlarna mracaat ederek Jntrkiyi, (masdar er) olabilmek ihtimalde aibeli gstermitir
115

Hatta ie, be on gn evvele gelinceye kadar, refaka

tinde bulunan Kni Paa zade Rifat bey merhumdan bala
mtr...
te Sultan Aziz Parise muvasalat ederken Foburg
Sentonore merkezinden 30 haziran 1867 tarihile ekilen
telgraf Jntrklerin Fransa dan ayrldklarm u suretle an
latyordu:
Ziya ve Kemal Beylerle Agh ve Suavi efendiler Lon
draya azimet eylediler. Read, Nuri ve Mehmed beyler
Jersey adasna gittiler. Rifat Bey Brksele ekildi...

PARSE DORU
leden sonra saat bede arabalar hazrlanm, hnkr
kont d aban ile birlikte imendfer garma gitmiti. Her
tarafta Trk bayraklar dalgalanyor, ehre allmam bir
manzara veriyordu. Zengin bir Tulonlu dindir zumuyla ye
il renkte ay-yldzl bir bayran bir yanma hazreti Meryemi, br yanna -elde kl- Sen Luiyi temsil eden birer
bayrak asm ve gya slmlkla hristiyanl itilf etmi
bir ekilde gstermek itsemiti.
Yollar pek kalabalkt. Evlerin pencereleri, balkonla
r, terasalar hasl btn yksek yerler halk ile dolmutu.
Gzergha iekler serpiliyor, her taraftan alk adalar:
ykseliyordu.
Bei on gee padiah tirene girmiti, imparator buraya
(ba kuriye) yi gndererek misafirperverlikte zerre kadar ku
sur vki olmamasn istemiti. Bununla beraber maiyeti a
haneyi yerletirmekte bakuriye baz mklta uramt.
Tulonu terketmeden evvel Sultn Aziz, ehirdeki hayr
messeseler ine ve fukaraya tevzi olunmak zere 20.000
frank vermiti...
116

Tiren alt buukta Marsilyada tevakkuf etti. Askeri

kumandanlar, sivil memurlar istasyonda padiaha muntazrdlar. Bir ihtiram ktas selm resmini ifa ediyor, mzika Osmanl marm alyor ve kesif bir halk ktlesi b
yk misafiri alklyordu. Mutad olan nutuklardan sonra
hnkr, kendileri iin tahsis edilmi olan salonda tek ba
na yemek yidi; maiyetleri, bu salonun karsnda hazrlan
m bulunan sofralarda yer aldlar.
Bu akam yemei -ksa srmekle beraber- ok neeli
gemiti.
7,30 da tiren Parise doru hareket etti. Liyonda ancak
birka dakika durdu, General Dayol ve imparatorun ahur
nazr M. Rembo (Raimbaut) ile birlikte gelmi olan Msr
hdivi smail Paa burada muntazrd.
imdiye kadar, btn uramalarna ramen, alamam
olduu ve izhar etmese de istikll almeti telkki ettii bu
unvana nail olduundan dolay [*] pek byk sevin iinde
bulunan smail Paa derhal huzura karak, Abdlziz han
ile birka dakika grt; sonra kardei Mustafa Fazl Paa,
ile birlikte kendi vagonuna girdi.
Tonere gelince hnkr kendi salonunda,
maiyetleri
bfede yemek yediler. Yolun en ziyade dikkata deer bir
hdisesi Mulro (Moulerau) da vki olan tevakkuftur. Bu
ras batan baa bir tuvalet yerine dnmt. Herkes yol
culuk neticesi husule gelen st ba intizamszln gider
mee alyordu: Kimi su istiyor, kimi berberi aryor,
kimi hizmetisine sesleniyordu.
Saat drtte her ey intizama girmiti. Sultan Aziz ile
nc Napolyon musafaha ediyorlard...
[*] 22 safer 1284 tarihli ve 884 No. TAKVM V E K A Y smail pa
aya H idiv- Msr unvannn verildiini resmen iln ediyordu.

PARSTE
Fuad Paadan Sadarete gelen 1 Temmz 1867 tarihli
telgraf mealen yle idi:
Zat ahane kemali phhatla Parise muvasalat buyur
dular. mparator btn maiyetleriyle stasyonda karlad
lar. Halk son derecede alklad. Zat ahane doruca Th
leri sarayna gittiler. Orada mparatoria tarafmdan kar
landlar. Takdim merasiminden sonra zat ahane ve m
parator Elize sarayna gittiler. mparator oradan ayrlm
tr.
Hariciye Nazrnn bu ksa iaun elbette kfi grmez
siniz. Trk hakannn nur beldesine muvasalat zerine ya
plan merasimi Paris gazetelerinde beraber takip edelim:
Sultan Abdfziz, veliaht Murad Efendi, ehzade Hamid ve Yusuf zzeddin Efendiler bugn leden sonra saat
drt buukta Parise geldiler... mparator,
maiyetleriyle
birlikte, Liyon garna gitmitir. Prens Yuvakim Mura, na
zrlar, birinci ordu kumandan ve erkn harbiyesi, Gardenr
periyai mareali vs. ile Sen prefesi, polis mdr, Trkiyenin Londra ve Petersburg' elileri ve bir ok trle ricali is
tikbalde hazr bulunmulardr.
Hibir hkmdarn Parise girii halk nezdinde Sultan
Azizin girii kadar heyecan uyandrmamtr. Alaym gee
cei yollarn kaldrmlar, pencereler, balkonlar seyircilerle
dolmutu; Paris ocuklar -mutadlar olduu zere- aa
lara trmanmlard! Garn ceblesi silh armalaryle, krmz
zemin zerinde beyaz ay yldzl osmanl bayraklariyle do
nanm; bekleme salonu en kymetli hallar ve eit eit
ieklerle pek parlak surette sslenmiti.
43 ve 49 c alaylar, bir muhafz ktas, Paris ehri mu
hafz ktas, Paris ehri bataryalarndan biri stasyonun
rnedhalinde duruyorlard. Garn iinde dier bir asker k118

ta -bata mzikasiyle- ihtiram ve inzibat vazifesini ifa edi

yor, byk kabul salonundaki kanapelerde yksek snf
memurlarnn refikalar (byk ve parlak tuvaletleriyle)
oturuyorlard.
Hnkr iddetli alklarla istikbal olundu. Tulonda ya
plan karlama buradakine nisbetle hi hkmnde kalyor
du denilebilir. Derhal hareket eden ve on aded saray arabasiyle iki kta asker mfrezeden mrekkep olan alay u
suretle tertip olunmutu:
ki araba ua (garons d'attelages) atl.
Bir mizrakl svari mfrezesi,
Atl bir uak,,
Padiah arabas inde Sultan Aziz ve nc Napolyon, karlarnda prens Napolyon ile Fuad
Paa; arabann sa kapsnda (San-Gard) ku
mandan, sol kapsnda mzrakl svari ktas
kumandan;
arabann arkasnda bir sangard
mfrezesi;
kinci araba inde veliahd Mehmed Murad Efendi,
ehzade Abdlhanid ve Yusuf zzeddin Efen
diler, M. prens Yuvakim Mura;
nc araba Paris sefiri Cemil Paa, stanbul Sefiri
M. Bure, general Flri, general Fave;
Drdnc araba Hariciye terifat mdr Kmil Bey,
mparatorun yaveri general Bevil;
Beinci araba ikinci mabeyinci Halid Bey, tabibi ehriyar Marko Paa, mparatorun mabeyincisi
dk d Tarente;
Bunlar dier be araba takip etmekte idi.
Alay Liyon caddesinden, Sentantuan, Rivoli ve Luvr
caddelerinden geip Sen - dermen meydanna, oradan da
Kolonad (Colonades) kajusmdan Luvr meydanna girmi,
119

A ljd lziz

Paristc

Lyon

garnda

N a p o le o n la

beraber

(30

Haziran

1867)

oradan da nc Napolyon ve Kaeusel meydanlar yoluy

la Tileri sarayna gitmitir.
Luvr saray kapsndan nc Napolyon ve Karusel
meydanlarna kadar iki dragon taburu ve Tileri meyda
nnda - saat kkne kadar - Gardemperiyalden iki hafif
piyade taburu (voltigeurs) ile bir ihtiram ktas vard.
Hkmdarlar zafer tki yoluyla Tileri sarayna girdi
ler ve asker ktalar tarafndan selm resmi ile karland
lar. Muzkalar Osmanl marn ve Marseyyez'i tesennm
ettiler.
Sarayn merdivenleriyle Sulh Koridoru iki sra San Gard askeri tarafndan tutulmutu. mparatorie Ojeni pa
diah byk merdiven banda karlamtr. mparatorienin nnde ve arkasnda byk bir maiyyet vard.
Hnkr, daima imparatorla birlikte, byk merdiven
yoluyla Apolon salonuna, Sulh salonuna ve Birinci konsl
salonuna gitmiler, Hariciye Nazr ile M. Bur e de kendi
lerini takip eylemilerdir.
Prensler de beraber olduklar halde Apolon salonunda
biraz ram ettikten sonra Birinci konsl salonuna geerek
evvel Sultan Abdl-aziz maiyyetlerini imparatora takdim
etmi, sonra imparator da kendi maiyyetini Trk bakanna
takdim eylemitir.
imparatorie de maiyyetlerini padiaha prezante etmi,
sonra imparator saray zabitlerini birer birer hnkra tak
dim ile bu rasimeyi bitirmi ve misafirlerini - padiah ile
ehzadeleri - kendilerini Til eriye getirmi olan alay ile,
renk ve hareketten ibaret bir kafile halinde ve Vive la
Turquie, Vive le Sultan avazeleri arasnda Elizeye gtr
mtr.
Madam Pumpadorun ivegh, Jozefinin haclesi, Na
polyon Bonapartm feragatnamesini imza resminin matem
yeri, ar Aleksandrm, Kiralia Viktoryann, Fransua Jo~
121

zef'in mihmanhanesi olan ve yz elli senedenberi daha pek

ok vukuat ve hdisata sahne olmu bulunan Elize imdi de,
ilk defa olarak, Trk hakanna salonlarn ayordu.
Tileri bahesinden kp Konkordiya, anzelize, Morinyi (Maurigny) caddelerinden geen ve her yerde id
detle alklanan alay sarayn bahesinde Cezayirlilerden
mrekkep bir mfreze karlamt. Oh! Zavall Cezayir,
ii yz yldanberi Trk olan Barbarosun vatan! Korsanlar
yeridir diye elimizden alnan geni ve bereketli lke! imdi
baka bir bayrak altnda, ellerinde yabanc bir silh, ocuk
lar eski metbularm - yabanc bir hkmdar diye! - selm
lyorlard...
Sultan Aziz biraz istirahat eder etmez Mabeyin ikinci
ktibi Hilmi Beyin, mhim evrak alp stanbula gtmesini
emretmitir. Hilmi Bey de ertesi gn Paristen hareket ede
rek Kstence yolu ile 8 temmuz pazartesi gn stanbula
gelmitir.
M KFAT TEVZ
nc Napolyon politika leminde urad muvaffakiyetsizlikeri rtmek ihtiyacnda idi. Memleketinin efkr
umumiyesini, bir mddetcik olsun, oyalamak iin byk ve
umum bir sergi tertibini dnm ve bu hususta milyon
lar sarfndan ekinmemitir.
Sergi anzelizede kurulmutu. 687 bin murabba metre
bir yer igal ediyordu. Temmuzun birinci gn sergi mk
fatlarnn tevzii kararlatrlm, (endstri) saraynn orta
ksm bir antiteatr ekline konmutu.. 20,000 numaral san
dalyelerde yer almlard. Sergi balca on grupa ayrlm
t, her birinin kendine mahsus bir almeti vard. Muhtelif
dehlizler yer yer srma ilemeli krmz kadife ile rtl
mt.
122

J
'
i

Taht (transept) in ortasnda idi. ki tarafnda davetli

prens ve prenseslere mahsus yerler vard. Tahtn (estrade)
nnde nazrlar, husus meclis azalan, parlmento reisi,
mareal ve amirallar, (lejiyon donr) niannn granansliyesi ve bunlarn nnde kadnlar, ilk sralarda da mparatorluk komisyonu azas vard.
Taht (estrade) mn sa ve solunda saray erkn, sena
to, mebusan, Devlet ras, Temyiz mahkemesi, Divan
Muhasebat, Maarif ras azas, Papaslar heyeti... grl
yordu.
Kor diplomatik tahtn karsndaki yerde idi.

j;

1.200 kiiden mrekkep muzka takm anfiteatrm ark

mntehasmda icray ahenk ediyor, dier mntehadaki
salonda byk mkfat kazananlar oturuyordu.
ngiltere ve Prusya veliahtlar ile Pariste bulunan di
er prensleri kabul ettikten sonra Sultan Aziz btn maiyetile Paledezendstriyi terif ettiler. Byk niformalarn
giymilerdi. Binmeleri iin, X IV cu Luinin Triyanon nmunehanesinde mevzui cayi itibar olan gayet mzeyyen
ve kymettar payronunu tahsis etmilerdi.
Byk niformalarn giymi olan ehzadeler de altar
at koulu arabalara binmilerdi. mparator ile mparatorie
saat biri krk be gee sekiz atl, veliaht prens Napolyon
ile zevcesi prenses Klotild altar at koulu arabalara bin
mi ve byk niformalarm giymi olduklar halde Ti
leri sarayndan ktlar, iki alay yol zerinde birleti nde
ve arkada birer tabur mzrakl svari bulunuyordu. Paledlendstriye vardklar zaman okadar iddetli bir surette

.!

:
:|
i i

alklanmlar, Vive le Sultan, Vive L Empereur avazeleri

yle bir uultu hasl etmi idi ki, tarife smaz denilebilir.
Hazrlanm olan yerde hnkr mparator ve mparatorie
ile beraber oturmulardr. Sa tarafmda ngiliz veliahdi,
sonra Saksonya veliahdi, mparatorun veliahdi, Murat, Ab123

dlhamit, Yusuf zzeddin Efendiler, dkler, prensler ve

prensesler, Msr lidivi oturuyorlard. Muzka muallim Rosininin marn aldktan ve Dahiliye Nazr bir rapor oku
duktan sonra mparator u nutku iradetti [* ]:.'
L*] Nutkun resm tercemesidir: Arivden. Asl, terceme ile uraan
genlerimize hizmet iin zeyledilmitir.
Discours prononce par Sa Majeste
L Empereur la. distribution des
prix de lExposition niverselle
de 1 er Juillet 1867:
Messieurs,
Aptes un intervalle de douz ans, je viens pour la seconde fois
distribue- les recompenses a ceux qui se sont le pius distingues dans
ces travaux qui enrichissent, les nations; embelissent la vie et adoucisset
les moeurs.
Les poets de lantiquite celebraient avec eclat les jeu x solennels
o les differentes peuplades de la Grece venaient de disputer le prix
de la course. Que diraient-ils aujourdhuis, sils assistaient ces jeux
elympiques du monde entiers, o tous les peuples, luttant pour lintelligence, semblet selancer la fois dans la carriere infinie du progres,
ver un ideal dont on approche sans cesse, sans jamais pouvoir Iatteindre?
De tous les points de la terre les representants de la Science, des
arts et de lindustrie, sont accourus l envi, l on peut dire que peuples
et rois sont venus honorer les efforts du travail, et par leurs presence
les couronner dune idee de conciliation et de paix.
En effet, dans ces grandes reunions, qui paressent navoir pour
objet que des interets materiels, c est toujours urie pensee m orale qui
se degage du concours des intelligences, pensee de concorde et de civillisation. Les nations, en se rapprochant, apprennent se connatre et a
sestimer; les haines seteingent, et cette verite sacredite de plus en
plus, que la prosperite de chaque pays contribue la prosperite de tous.
L Exposition de 1867, peut, a juste titre, sappeler NVERSELLE:
Car elle reunit les elements d e . toutes les richesses du globe; cte
des derniers perfeetionnements de Tart m oderne apparaissent les p roduits des ges les plus recules, de sorte quelle represente la fois le
genie de tous les siecles et de toutes les nations. Elle est niverselle:
Car a cote des m erveilles que le lu xe enfante pour quelques uns, elle
s est precoupee; de ce que reelament les necessites du plus grand nombre.
Jamais les interets des classes laborieuses nont eveille une plus vive
sollicitude. Leurs besoins m oraux et materiels, Teducation, les conditions de l existence bon marche, les combinaisons les plus fecondes

On iki sene getikten sonra ikinci defa ekspozisyon

mkfatn ve mddeti hayatlarnn siai halile tezyini ahlk
beeriye ve rsumi zahirede etvar makbule ve mustahseneleri ile tahliyei zat edip serveti milele hizmet ileriyle
megul olanlarn karini tahsin ve ferin olan imalt ve muhde lassociation, ont ete lobjet de patinetes recherches et de serieuses
etudes.
Ainsi, toutes les ameliorations marchent de front. Si la selence, en
asservissant la matiere, afiranehit le travail, la
culture de lame, en
domptant les vices, les prejuges et les passions vulgaires,
affranehit
lhumanite.
Felicitons-nous, Messieurs, davoir reu parmi nous la plupart des
souverains et des princes de l Europe et tant de visiteurs empesses.
Soyons fiers aussi de leur avoir montre la France telle qu elle est, grande,
prospere et libre. II faut etre prive de toute fo i patriotique pour douter
de sa grarideur, ferm er les yeux levidence pour nier sa prosperite,
meconnatre ses institutions, qui parfois tolerent jusqu la Science, pour
ne pas y voir la liberte.
Les etrangers ont pu apprecier cette France, jadis si inquiete et
rejetent ses inquietudes au del de ses frontieres, aujourdhuis laborieuse
et calme, toujours feconde en idees genereuses, appropriant son genie
aux m erveilles les plus variees et ne se laissent jamais enerver par les
jouissances materielles.
Les esprits attentifs auront devine sans peine que, malgre le developpement de la richesse, malgre lentranement vers le bien-etre, la
fibre nationale y est toujours prete vibrer des quil sagit dhonneur
et de patrie; mais cette noble suscebtibilite ne saurait etre un sujet de
erainte pour le repos du monde.
Que ceux qui ont vecu quelques instants parmis nous rapportent
ehez eux une juste opinion de ntre pays; quils soient persusades des
sentiments d estime et de sympathie que nous
entretenons pour les
nations etrangeres et de ntre sincere desir de vivre en paix avec elle.
Je remercie la commission imperiale, les membres de Jury et les
differents comites, du zele in telli gent qu ils ont deploye dans laccom plissement de leur mission. Je les remercies aussi au nom du Prince m perial que j ai ete heureux dassocier, malgre son jeune ge, cette
grande entreprise dont il gardera le souvenir.
L Exposition de 1867 marquera, je lespere, une nouvelle
ere
dharmonie et de progres. Assure que la Providence benit les effo-ts
de tous ceux qui, comme nous, veulent le bien, je erois au triomphe
definitif des grands principes de m orale et de justice qui en satisfaisant
toutes les aspirations legitimes, peuvent seuls consolider les trnes, elever
les peuples1et embellir lhumanite.

tereatnm semeresini tevzie hazr bulunduumu huzzart

zevilihtiram hazeratna tebli ile iftihar ejderim.
Zaman kadime umumun hner ve maarifte olan de
rece! kemal ve ehliyetleri icra ve irae edilen olimpiyat tbir
olunur meydan imtihan umum ki ibraz ve icra edilen ey
ler msabaka ve idman ye talim ve emsali bulunanlardan
ibarettir, olvakit mevcut olan uara bunlarn medh sena
snda envai mbala ihtijurile yine
bihakkn temdihte
aciz ve ztraplarm beyan ederlerdi. te zamanmzda tertip
ve kadma muvaffak olduum ekspoizsyon emtiai lemin
bir mizan tecrbesi ve envai hiref ve sanayiin ehil ve er
babna ders verir birer bocas hkmndedir. uaray mtekaddiminin burasn seyir ve mahedesi mmkn olsa
ve hal~ ann naznen beyana kalksalard vasf- tarifte
mebhut. ll- hayran ve pr ztrap ve ashab hner ve ma
arifin sanat- nefise ve mmtazeierini grm olaydlar aya
ne yolda medh- tavsifine kudretyap olurlard? phe yok
tur ki her biri bahs- senada akk efe edemeyip ham ve
olimpiyad dedikleri meydan- imtihan daire-i vasa-i efkr
larndan klliyen feranu olurdu.
Sergii umum bir bazar- maariftir ki ashab- zek ve
maarif ikdam ve gajret ve ibraz-i ner ve marifet arzusu
ile orada metalarm tehire ve bizzat meydan- terakkiye
irae-i endarni meharet velhasl kre~i mamurenin her tara
fndan esatiz-i ilm- marifet ve murahhasan-, sanayi ve
hirfet burada akd-i cemiyet etmee itab eylemiler ve te
rakki-! saadet-i lal-i akvam ve milele ,s ve cmlesi makam- lii necat ve medeniyete di bulunan hkmdaran
.hazarat dahi kemal-i ltf ile burasn grmee ve bilip an
lamaa rabet ve bu cihetle erbab- hner ve maarifi kat
ender kat tevik ve taltife ne gzel mrvvet buydrmu1ardr!
Bu cemiyet-i celile-i suriye pek ok hasais-i makbulenin
runmay- husul olmasna nice efkr- maneviye meydana
126

kor ki cmlesinden biri arsa-i nefsande yatan mugaylan'i

arazm kkn krp bnyan- ittihad ve medeniyeti teyid
ve tahkim ve umum biribirini tanyp bir milletin nil ol
duu saadetten dierin hissemena olmasn reyelyn m
ahede ile telkin ve tefhim eder.
bu 1867 senesinin sergisine bihakkin sergii umum
demek enseb ve ahra ve zamanmzda mevcut olup ileride
daha terakkisini memul eylediinizi vesait-i servetin sanaat-
ezmine-i maziye ile beyinlerinde derkr olan nefaset ve
rchaniyyetinin tatbik ve muayenesile ashab- maarifin ma
lmu olmak iin emtia-i atik a dahi burada mevcud ve m
heyyadr.
Mukaddema emr-i smaata ulmun gerek fikdamndan
ve gerek umumun hahii olmamasndan nai olsun erbab-
hiref imal-i desti olan bir eyi iyi yapmaa bile alsa mu
vaffak olamazd. Ancak fnun- mtenevvianm ameliyyatna kesb-i vukuf olunduka sanayiin ne derece ile file dii
feramu ederek nail-i saadet ve vasl- semt~i maksud-u
meczumen malm olmasndan bu tarik-i mehainrefik zere
gidenlerin cmlesi zaman- mazide ekilen meak ve ztrab
mehasin-i adideyi mahede buyuran zevat- likadir ile
marurane tebrik ederiz. nk Fransanm himmet ve gay
reti muhibb-i vatan olanlar indinde mnker deildir ve
pr menfaat oldular.
te bu suretle Fransanm itily-i eref- an eyledii
Fransanm saadet-i hal ve nizamatma adem-i vukuf cihetile
karg diyenler mukaddema rahatsz grdkleri fransaly
imdi hem alkan hem de msterihlbal mahede eyledi
ler. Erbab- basirete hafi olmad vehile Fransada her
nekadar medeniyet ve esbab- servet ve saadet mevcud ise
de hubb-i vatan keyfiyeti meydana gelince damarlarna
aazan balayp ve lkin bu hareket ve iddet dnyann insilb- huzuruna bais olur bir eydir diye korkulamaz. Zira
bizim aramzda yayanlar bizi nasl grdlerse memleket127.

leri ahalisinin dahi ol vehile malmlar olacaktr. Fransal

milel-i ecnebiyenin hrmet ve riayetlerini vacib bilip cmlesile yekdil ve yekcihet olarak kemal-i sulh ve asayi ile
yaama iltizam ve bu sergi yesile-i hayriyesile halisane
izhar- meram etmitir.
Serginin gerek komisyon ve gerek azalarma bu babda
teekkr eder ve benim ve gerek veliahdmn namna olan
gayretine kemal-i mahzuziyyetimi beyan eylerim. Maamafih sergii umum bir asr- cedid meydana getirdiinde Cenabhak muin ve yaverlerini nail-i mkfat- celile edece
inde bhe yoktur.
Merasim bittikten sonra, yine ayni arabalar ve ayni alay
la Elizeye avdet olunmutur.
Fuad Pasa bu mnasebetle Babliye ektii 1 temmuz
1867 tarihli telgrafnamede hdiseyi u suretle hulsa et
miti:
Zat evketsimat cenabi padiah hametl mpara
tor ve mparatorie ile birlikte olarak sergiye eya vazedenlere mkfat tevzii resminin icrasnda bugn hazr bu
lunmulardr. ehinahi madeletiktinah efendimiz fevkalgaye hrmet ve tazim olunduundan zat ehriyari dahi ziyadesile malzuz olmulardr. Afiyeti padiahileri berkemal
olup saray humayune tebliine himmet buyurulmas.
Ayni gnde sergideki trk paviyonu komiseri Salheddin beye, mparator, bakaca bir cemile olmak zere, lejiyon donr niannn ofisiye ve azaden miralay Esad beye
valye rtbesini vermitir.
MAKSMLYEN'N VEFATI
Sarayn, daha dorusu valide sultann tesiri Fuad pa
ann kalbinden kmyor, yahud koca Keeci saray bu su
retle idare etmei memleket menafii icabndan sayyordu.
128

Her iarmda bu tesiri, yahud bu siyaseti greceiz. te,

mesel, 3 temmuz tarihli telgrafnamesinin ilk fkras:
Zat evketsimat hazreti padiahi bugn memurini
ecnebiyeyi ve Londradan mahsus gelmi olan ehreminini
kabul buyurduktan sonra buadbulonyi mesireghma te
rifi hmayun vuku bulmutur. Afiyeti ahaneleri berke-

maldir...
Fakat telgrafn ikinci ksm mhimdir, Meksika facia
sndan bhisdir.
Malm olduu zere Meksiko yan Meclisi 8 temmuz
1865 tarihinde, Fransua Jozefin kk kardei Ferdinand
Jozef Maksimiliyeni imparatorlua tayin etmiti. Maksimiliyen de kendisine teklif olunan bu tac -bir ok teredddlerden sonra- kabul etmi, Meksikoya gitmiti.
Fransz askerleri Meksika Cumhurreisi Jarezin ordu
sundan kalanlar takib ederken Maksimilyen liberallerle
anlamaa alt. Kars prenses arlot Avrupaya gitmi,
yani Avrupada baz teebbslerde bulunmu ise de bi bir
iaide elde edememiti. Bunun zerine fransz askeri Meksikadan ekilmiti.
Fransz ordusunun ekilmesi zerine Maksimiliyen mu
kavemete karar vermise de btn memleket ayakland.
"Maksimiliyen, korkarak, KERATARO ya kat. Jarezin
askerleri kendisini orada muhasara ettiler. Mahremlerinden
birisi, Kolonel Lupez, ehrin anahtar mesabesinde olan
KRUZ kaleinsi 14 mays gecesi dmana teslim etmekle,
Maksimiliyen esir dt. 13 haziranda bir harb divanna
sevk olunup oraca lme mahkm edilmekle 19 haziranda
kuruna dizildi.
te bu facia, vukuundan on iki, on gn sonra Pa
tiste ayi olmu, Napolyon bundan ziyadesile sklmt. Bu
ciheti bildii iin sultan Aziz, erefine yaplacak byk
enliklerin tehirini mparatordan rica etmiti. Fuad paa
Sultan Aziz 9
129

bahsettimiz telgrafn ikinci fkrasnda keyfiyeti u biim

de anlatyor:
mparator Maksimiliyenin vefat haberi mkedderl
fevkalgaye teessr cenab padiahiyi mucib olmu ve ken
dileri iin yaplan enliklerin tatilini hametl mparator
ve mparatoria hazaratndan rica buyurmulardr.
Filhakika bir gn sonraki alay ve padiah erefine ya
plmas mukarrer enlikler tehir edilmiti.

MLAKATLAR VE GEZNTLER
Sultan Aziz, Avusturya mparatoru Fransua Jozefi de
unutmam, kardei Maksimiliyenin lmnden mtehassl teessrlerini ona telgrafla bildirmiti. Ertesi gn Avusfuryann Paris sefiri prens Meternih Elize sarayna giderek
metbuunun teekkrlerini ve avdette Viyanaya da uraya
rak Fransua Jozefi ziyaret etmesinin pek ziyade mahzuzive mucib olacan arzetmltir: Fransua Jozef matem iinde
bulunmasna ramen, Osmanl hakanna mmkn oaln her
trl merasimi yapacakt. Sultan Aziz bu daveti kabul et
tgmi bildirerek Avusturya saraynda hakik bir meserret
indirmitir.
Eliler heyetinin ve Londra belediye reisinin kabuln
den sonra hnkr, her eye ramen Elizede yaplan geid
resminde hazr bulunarak ahali tarafndan VVE LE SUL
TAN avazeleriyle alklanmtr.
Ertesi gn hnkr evvel prens Napolyonu, bir md
det sonra da imparatoru kabul etmitir. Uzun sren bu m
lakatta acaba neler grlmt? Bu babta ne bir tebli
var, ne Fuad paadan Babliye bir iar. Fakat Girid mese
lesinin konuulmu olmas pek muhtemel grnyor. nk
Napolyon ark ilerine mtemadiyen karmak istiyor ve
bu meseleyi vesile ediniyordu. Nitekim mruf fkradan da
istidlal edilebilen budur:
Napolyon Giridi terketmenin belki Devlet menafiine
muvaf k olacan sylemi, ve:

Bu karikatr 1877 de, yani mevzulunuzu tekil eden seyahattan on

yl sonra, Pariste Charivari gazetesinde kmtr. Stop tarafndan ya
plmtr. O zaman Bulgaristan, Srbistan ve Karada Osmanl mpara
torluuna kar isyan etmilerdi. ark meselesi btn btn alevlen
miti.
Karikatrist ark meselesini, fitili yanmakta olan bir bombann
zerindeki sorgu iaretine benzetmektedir. Sultan, mparatorluu temsil
ediyor: Her an patlamas muhtemel olan bir volkan zerinde uyuyor.-

 Giridi kaa verirsiniz? diye sormutu.

Bu sual karsnda hnkrn duyaca azab ve gadah
tahmin eden Fuad paa, sz uzatmadan ve hi dnme
den u cevab vermitir:
Aldmz fiyata!
imparatorun, bundan baka koparmak emeline dt
bir takm siyas imtiyazlar iin de yine bu uzun mla
katta teebbste bulunmu olduuna hkmedilebilir. Maamafih Napolyonun bu teebbs ibret verici bir ders ile
neticelenmiti. Zira Sultan Ablziz misafirlik hukukuna
aykr olan bu gibi taleb ve iddialara mruz kalacam bil
mi olsaydm Parise ayak bile basmazdm cevabn ver
miti.
Bir gn sonra (5 Temmuz) Pariste bulunan Trkler
Elizeye giderek huzura girmiler ve tazimat mahsusalarm.
arzeylemilerdir. Vakti kat surette bilinmemekle beraber,
Karada Kenazi de -galiba- o gn, kendi memleketine mah
sus resm elbiseyi giymi olduu halde, huzura kmak m
saadesine ve iltifatna nailiyet erefine mazhar olmutur.
Bunu mteakiben hnkr Envalid klasn ve nebatat
bahesini gezmi, oradan da umum sergiye gidip ilknce
Trk paviyonunu ziyaret etmitir. Bu paviyonun ilk galrisini eit eit Trk silhlarndan yaplan arma sslemekte
idi. Sultan Aziz bu armay bilhassa tedkik etmi, her silh
hakkmda vkfane fikirler beyan eylemi, sonra makineler
dairesini gezmi, bunlarn nasl altna bakmtr. Sergide
bir Kahvehane-i Osman almt. Burada bk ve nar
gile iiliyordu. Kahvenin raklar ark usulnde ve pek
gzel bir surette giyinip kuanmlard. Gelen geenleri:
Buyurun bir kahve imez misiniz?
Diyerek davet ediyorlard. Sultan Aziz buraya uzaktan
bakm ve makinelerin kuvvetleri, kullan tarzlar v.s. hak
kmda kendisine verilen izahattan pek memnun olmu ve
nefis sanatlar galrisinde uzun bir mddet durmutur.

Sergide Trk hal ve seccadeleri, kahve takmlar ve

sayfiye kklerinde amdan iskemlelerini rtp tezyin et
mee mahsus beyaz yahut kiraz renkli ipek veya al uha
zerine altn ve gm oyalar ve naklarla megul rtler.
Ehramlar ve buna benzer eyler tehir edilmiti. Seccade,
hal, kalie, ehram... hepsini imparator hanedanndan pren
ses Matild satn almt. Sultan Aziz de sergide grlen baz
efs eya ile, sarayda kullanlmak zere, gayet ince ve zarif
bir tarzda ilenmi fafur sofra takmlar ve daha pek ok
malzeme satn almtr. Daha sonra camii ziyaret etmi, in
aat takdir eylemitir.
O gn leden sonra imam Hayrulah efendi de, Esad
paa ile birlikte, Paris arevekini ve Papann Paris sefirini
ziyaret etmitir. Nons, padiahn stanbula dnmeden ev
vel Romay da ziyaret etmesi temennisinde bulunmu ve
ilveten:
Vka ok fakiriz, demitir, lkin Papa hazretleri, bu
na ramen, zat ahaneyi her trl merasimle kabul edecek
lerdir.
Hayrulah efendinin hu ziyareti, Illustrated London
News 'gazetesinin 13 temmuz tsjribli nshasndaki yazya
gre, Trkiyede tesamuk = toldrence devrinin bir ia
reti gibi telkki olunmutu.
Fakat gnn en mhim hdisesi Operada yaplan kabul
resmidir. O gece hnkr mtenekkiren Operaya gitmitir.
Fakat, her trl tedbirlere ramen, keyfiyet Pariste duyul
mutu Tiyatro kumpanyas bu vesileden istifade ederek en
di yerleri bile yksek fiyatla satmt. Parisin kibar ve
yksek snf tiyatronun localarn, mutena yerlerini doldur
mutu. Daha saat yedi buukken o kadar kalabalk peyda
olmutu ki (Buvardezitaliyen) den gemek kabil deildi.
Saray arabalar (Bulvar dekapusin) den ilerliyor ve halk
padiah iddetle alklyordu. Binlerce gsten kan VVE
134

LE SULTAN! sesleri ortal nlatmt. Avdet esnasnda

da hemen ayni parlaklkta merasim yaplmt.
Fuad paa, yukarda bahsettiimiz 3 Temmuz tarihli tel
grafndan baka bir ey yazmad iin stanbul merakta
kalmt. Sadrazam 6 Temmuz tarihinde Fuad paaya, tel.graf almadn ve haber beklemekte bulunduunu bildirin
ce Keecizade hemen o gn zat ahane bugn istirahat
ettiler ve yalnz akam st mutad teferrlerini yapmak
zere ktlar mealinde bir tel ile cevap vermiti.
Temmuzun 7 inci pazar gn Fuad paadan Babliye
gelen telgraf pek muhtasard: yalnz zat ahanenin mpa
rator! s. Senkluda ve ormanda olduunu ve tenezzhn
iki saat srdn bildiriyordu. Halbuki o gn Sultan Aziz
Saks kiralnn, Mareal Kanroberin, mebusan meclisi rei
sinin ziyaretlerini kabulden sonra, saat drtte Elizeye gelen
imparatorla uzun bir mlakat yapm ve mlakatta sefir
Cemil paay hazr bulundurmutur.
Ne yazk ki bu mlkatta nenin bahse mevzu olduuna
dair ne bir yaz var, ne bir rivayet. Mlakattan sonra iki
hkmdar, maiyetlerinde Cemal paa olduu halde, ak
bir araba ile, Versaydan 9 kilometre uzakta ve Sen nehri
kenarnda en gzel villlarla bezenmi Senklu parkna git
milerdir. Napolyon Parislilerin bu mehur mesiresini te
maa ettirirken evketli misafirine parkn iindeki asrdide
atonun tarih menkibelerini de anlatmt... Bolonyi or
manndan geerlerken iddetle alklanmlard.
O akam Marki d Mutiye Fuad paa erefine Hariciye
Nezaretinde bir ziyafet vermi ve bilhassa o gece trkler
lehindeki messir szlerde gerek Fuad paann gerek Ce
mil paann teekkrlerni kazanmt. Marki -anlalyor kistanbulda kayk salalaryla iktifa etmemi, hakikt da gr
mee alnm ve Hariciye Nezaretine geince hakkmzda
-bedhahlarn propagansla-husuie gelen fena fikirleri izale
ye gayret eylemiti.

Sultan Aziz, Osmanl hanedanna ait hir husus mesele

de de megul olmu, Sultan Mahmudun validesi Nakidil
sultann akrabasn tanmak arzusuna dmt.
Birinci Napolyonun ilk karsnn akrabasndan. Aimee
de Rivery isminde bir kzn kinci Sultan Mahmudun vali
desi olduu rivayet ediliyordu. Bu rirvayet ilk defa Ulucininin 1855 de Parisde baslm olan (La Turquie actuelle)
adl eserinde grlmt.
kinci Ahdlhamid devrinde senelerce
Parts byk;
eliliinde bulunmu olan Mnir paa, bu rivayete temas,
ile, esbalc stanbul valisi Sleyman Kni Bey stadmza
unlar anlatm;
Pariste Nakidil valide sultann akrabas olduklarn
iddia edenlerden Baron d Gransey ile grmtm. Bu
zat bana Nakidil sultann Fransadaki akrabasna hediyeler
gndermi olduunu sylemi ve bu hediyelerden- kendisin
de olanlar da gstermiti. nc Napolyonun ikinci mameyincii de sultan Aziz ile mparatorun mlkatlarmda
iki hanedan arasndaki karabetten bahsolunduunu iittiini bana teyid etmiti.

Aimee de Riverynin ailesi Dubuc namn tayordu.,

Bu aile ile karabeti bulunanlar son zamanlarda unu hi~
kye ediyorlard.

j
j
|

Abdlziz, Fransa seyahatmda Dubuc ailesini tanmak

istedi. nc Napolyon da bu aileden hayatta bulunanlar
aratrd. Bunlardan bazlar Orleanda oturuyorlard. Fa
kat aileleri efradndan birinin mslman olmu bulunmasn- : i
dan kalben mteezzi bulunan bu mteassp adamlar padiah,
ile grmek istemediler. .Sultan Aziz bunlara Aimeenin. 3
bir minyatrn

gnderdi.

Aimeenin

mahfuz resmine <

- biraz yal olarak - benziyen bu minyatr ailece saklan- i

d i...
1
136
' i
:7? .
.1

Napoleon un

Abdlzizi EIysee

saraynda

ziyareti.

Kni Bey Sultan Abdlzizin teebbsn biraz p

heli gryor.
BYK GED RESM
! '.b
Maksimiliyenin vefat haberi zerine, hnkrn ricas
n tervi ile, enlikler gibi geid resmini de tehir etmi olan
Napolyon, Fransanm hamet ve kudretini gstermek .iin
sabrszlanyordu. Artk teessr brakmak ve Osmanl pa
diahn elendirip sevindirmek, bir taraftan da iinmek
lzm geliyordu.
Resm bir kay de tesadf edilmemise de, rivayete gre,
Fransanm en byk nian olan Lejiyon dnr Napolyon,
bir gn evvel sultan Azize takdim etmi, geid resminde
.gsnde onun parladn grmek istemiti.
Bu niann takdimi mnasebetile azlarda dolaan bir
fkra var. Mevsukyeti -bence- malm deil. Bununla be
raber kaydediyorum:
Fuad paa mparator tarafndan sultan Azize ilda oluna Lejiyon donr nianm padiahn gsne takmak iin
yemek salondna (!?) gitmiti. Fakat epey gecikmiti. Bu
nun zerine mparator:
i uzattnz, dedi, zat ahaneyi rahatsz ediyorsu
nuz!..
Evet, hametmeab, dedi, Fuad paa, biraz uzattm;
lkin iki byk hkmdar arasndaki musafat balarn o
derece tahkim ettim ki bundan sonra zlmesi mmkn
olamaz.
te sultan Aziz temmuzun sekizinci gn byk ni
formasnn stne bu nian da takarak geit resmine git
miti.
Alay u suretle tertib edilmiti:
Asker maiyeti ile nc Napolyon, Harbiye Nazr
Mareal Ney ve Mareal Bazen ile sultan Abdl-Aziz,
138

Veliahd Murad efendi,

Abdlhamid efendi,
Grandk d Saks-Vaymar, Prens dOranj,
Prens Napolyon,
Dk dAvust,
Dk d Lhtenberg,
Prens Herman d Saks-Vaymar,
Karada prensi.
mparatoru mareal Kanrober, mareal kont Renyo
(Regnaud) ve erkn harbiyesi karlam, asker ktalar
.selm resmini ifa etmitir. Padiahn maiyetinde yaverleri
ve onlardan baka mparatorun yaveri general d Bevil,
ahur nazr marki d Ko bulunuyordu.
Hkmdarlar grnnce ktalar selm resmini, ifa e t
tiler: Bayraklar eildi, trampetler alnd ve muzkalar ta
rafndan mill marlar terennm olundu.
Hnkra mparator ve maiyetleri anzelize caddesine
girip mteakiben btn ktalar gzden geirdiler. Sonra
Paledlendstrinin orta salonuna geldiler. mparatorun so
lunda (askerin bulunduu taraf) sultan Aziz ve sanda
Saks-Vaymar dukas olduu halde geit resmi balad. Ev
vel piyade ktalar, sonra batarya batarya topular ve
nihayet svariler getiler.
Hava gayet maid ve seyirciler ok kalabalkt. Sul
tan Aziz bu rasineden ok memnun olmutu. Fuad paa
bu hdiseyi Babliye, resm tercemesi aada yazd bir
telgrafla bildirmiti:
Konkord meydanndan Maylot kapma kadar elli bin
kadar asker safbestei kyam olduu halde bu gn huzuru
mealimevfuru hazreti padiahide byk bir resmi geit icra
klnmtr. Zat evketsimat hazreti padiah ile hametl
mparator hazretleri askerin nnden getikten sonra En~
139

dstri saraynn pighnda tevakkuf buyurup asakiri merkume resmi geidi icra etmi ve bu dahi iki saat miimted
olmutur. Zat evketsimat hazreti padiah asakirin in
tizam halinden dolay bir ka defa imparator hazretlerini
tebrik buyurmulardr. Resmi mezkrun hitamnda hametl imparator hazretlerde Elize sarayna avdeti hma
yun vukubulmutur. Bu akam Sen dairesi prefesine ve
Dairei Belediyeye resmi vizite icrasna rabet buyurulaiaktr.
BELEDYE ZYAFET
Filvaki o akam, maiyetlerinde btn saray mensuplar
ve Paris sefiri Cemil paa olduu halde, Belediye dairesinde
verilen ziyafeti ereflendirmitir. Arabadan inerlerken Sen
valisi, polis mdr, belediye meclisi reisi, taraflarndan ve
merdiven banda da - Paris ehrinin simasn deitirecek
kadar byk bir faaliyet gstermekle n alm Sen prefesinin kars Madam Husman tarafndan istikbal olunmu
tur.
Orada bulunan belediye azalan ile madamlar padiaha
takdim olundular. Mzka sultann marn terennm ediyor
du. Hnkr salonlar dolatktan sonra tahtn konmu ol
duu merasim galerisinde bir mddeteik tevakkuf ettiler.
Sonra muhtelif salonlar gezdiler ve nihayet taht salonu
(SALE DE TRONE) na gelince bir aralk terasa kp be
lediye meydann ve civarn temaa eylediler.
Yemek salonunda istirahat ederlerken kendilerine so
uk uruplar ikram olundu. Saat onda avdet buyurmular
dr.
Cenab ehabeddinin yazlarna kadar giren mehur fk
ra, seyahatin cereyan tarzna gre, bu ziyafet esnasnda vu~
kubulan bir mklemenin ifadesi olsa gerektir:
stanbul ehremini muavini mer Faiz efendi, malm
140

S
olduu zere, maiyeti ahanede bulunuyordu. Gzel sz sy
ler, latifeler yapar, bulunduu meclisi, enlendirir bir adam,
hsl tam mnasiyle bir nedim idi. Lkrd arasmda Paris
ehremini stanbul sokaklarnn ne kadar masrafla sulan
makta olduunu sorunca, mer Faiz efendi.*
Bizde sokaklar sulamaa hi ihtiya yoktur, dedi.
Mkleme Fuad paann huzurunda cereyan ediyordu.
Paa bu cevaba hayret ettii gibi Paris belediye reisi de:
Neden? diye sormaktan kendini alamad. mer Faiz
efendi, mizac icabnca hareketten ekinmeksizin, su tafsilt
verdi:
Btn sokaklarmz ve caddelerimiz iki keeli kahve,
berber, bakkal, a dkknlariyle doludur. Bakkal, mesel,
peynir ykad fnn, a tencerelerinin yah ve kahveci
kahve mlekleriyle nargilelerinin kirli, beraber leenleririnin sabunlu sularn hep sokaa dkerler; bizim ayrca su
lamamza hacet brakmazlar...
O tarihlerde stanbul sokaklar hi sulanmad iin, be
lediyecimizin zarafetle dolu bu mizah cevab doru idi. Fakat
Fuad paa -diyorlar ki- onu ancak tevil suretile terceme et
mi ve ve bahsi tatllkla kapamtr.
9 Temmuz tarihile Paristen Sadarete gelen telgrafta:
Zat ahane bu gn Sensir asker mektebini ziyaret
ettiler. Avdetlerinde de Versay sarayn ve su oyunlarm
yaptklar park gezdiler. Yollarda halk tarafndan samim
surette alklanarak Elizeye avdet buyurdular deniliyor
du.
Ziyaretten ve gezintiden hsl olan intihalara dair bir
ey sylenmiyordu. Halbuki hnkrn terif edeceini haber
alnca mekteb mfettii General d Martenpre ile mektep
nazr general d Konderkur, maiyetlerinde bir blk s
vari olduu halde, Versay ehrine kadar gitmiler ve hn
kr istikbal etmiler, byk tazim ve hrmet ile mektebe
141

isal eylemilerdi. Sultan Aziz bu hareketten ok mtehas

sis olmutu. Her ikisini huzuruna celb ve taltif etmi, sonra
erknharp zabitleriyle ve mektep hocalaryla grerek
hepsine iltifatta bulunmutu.
Mektep talebesi padiahn erefine piyade ve svari
talimleri ve bilhassa ineli tfekle nian alma talimi yap
mlard. Bu talim sultan Azizin ok houna gitmiti. Talim
hakknda zabitlerden izahat alm, mektebin tedris usulle
rine ve sairesine dair onlarla iki saat konumutu.
Yaveran hazreti ehriyariden biri vaktile Sensirde
okumutu. Talimleri grnie, talebeliini hatrlam ve gay
r ihtiyar meydana koarak talebe ile birlikte talimler yap
mt. Hnkr bundan da ok memnun kalarak yaverini,
taltif etmiti.
Program mucebince seyahatin son gnlerine gelinmiti.
Temmuzun onuncu gnyd. O sabah Prusya kraliesi Pa
rise vasl olmutu. Sultan Aziz kendisini ziyaret ettikten
sonra Vurtemberg kralna iadei ziyaret eylemitir. Sonra
markiz d Mutiyeyi, des d Valmiyi, M. d Mutiyeyi, Pa
pann Nonsunu kabul buyurmu ve nihayet sergiye giderek,,
sanat eserlerini tetkik ile vakit geirmi, biraz dinlenmitir.
Seryaver miralay Halil beyi alkadar eden bir hdise
-galiba- burada cereyan etmitir:
Serginin bir tarafnda adale kuvvetini lmee mahsus:
bir let konulmutu. let, st krmz uha ile rtl ve bir
yaya bal bir yuvarlak ile aar taksimata ayrlm ve letin
arka tarafna amuden konulmu numaral bir tahtadan iba
ret. Yuvarlaa yumrukla vuruluyor ve numaral tahta ze
rinde katettii mesafenin azlna, okluuna gre vurann
kuvveti llyordu. Frenkler -her nedense- Tete Turque
adm vermilerdi. Sultan Azz bunu duyunca ve baz herif
lerin krmz uhal yuvarlaa vurup gldklerini grnce
kzm, dnp seryaverine:
Halil, greyim seni!
142

Demiti. Halil bey; pehlivan yapl ve zaten ok kuvvetli,

idi. letin tad hakaretmiz isim de gadabm ve bina
enaleyh -bir kat daha- kuvvetini arttrmt. Omuzundan
avniyesini syrarak dinamometre ye bir yumruk indir
mi, tuzla buz etmi; sonra ilve etmi;

Trkn kafasna vurulmaz. Buna (Tete Europeenne).

demeli!
Fuad paa 10 temmuz tarihile Sadarete ektii telgraf
ta bu ziyaret ve tenezzh keyfiyetlerini bildirdikten sonra
zat ahanenin akam yemeini Tileri saraynda yedik
lerini ve shhatlar berkemal olduunu yazm, yani bil
hassa valide sultan unutmamak vazifesini yerine getirmiti.
Akam yemei, hi phe yoktur ki, alelade gememi
tir. Bir suare, bir kabul resmi yaplm olmas pek muhte
mel. Fakat bu hususta ne bir resm kayt bulabildim, ne
husus bir yaz. Sultan Azizin mizacn, hususiyetini gster
mee yarayabilecek, Fuad paann -o gece phesiz ibzal
etmi olmas tabi- esprilerini, tereddt aibesinden zadeolarak, allfa nakleyliyebilecek bir vesikann bulunmamas
tarih ve itimaiyatmz bakmndan ziyadesile teessf olu
nacak bir noksandr!
u son zamanda kan bir kitapta Versay saraynda
resm bir balo verilmi, dans bilmiyen sultan Azizin bir
kede mzeyyen bir koltua gmlerek parlak tuvaletle
riyle gzler kamatran gzel kadmlar temaa etmekle va
kit geirmi, dans eden Murad efendiye kzarak Fuad paa
ile Kaptan derya Mehmed paaya:

Bakn u olann haline! Bizleri rezil ve kepaze etti.

Geri frenklerce dettir, ama bize byle haller yakr m?
Bahusus huzurumuzda byle kstahla nasl cret eder?'
Varn unu o hatundan ayrn..
Demi olduu hikye edilmektedir.
Yukardanberi resm vesikalara ve zamann matbua143:

tndaki kaytlara gre verdiimiz izahat hnkrn Parise

ayak bast ndan itibaren hayatm nasl geirmi olduu
nu tafsiltiyle gsteriyor. Bu tafsilt arasnda Abdl-Aziz
hann Versay sarayna gitmi olduu hakknda hi kir ia
ret yoktur. Esasen Versay saray o zaman imparatorun ve
ya familyasndan birinin ikametgh deildi ve orada padi
ah erefine bir rsime yaplmam, sarayda cereyan eden
mehur vakalar veya dikkati calib hdiseler arasmda sul
tan Azize mteallik hi bir ey kaydolunmamtr. Meh
med paaya gelince: Kapudanlk unvan 1867 de Bahriye
Nezaretine tahvil olunduundan Mehmed Ali paa Kapudanlktan infisal etmi ve bir ay akta kaldktan sonra Mecalisi Aliyeye memur olmutu, Parise gitmemiti.
ehzade Muradn dans bilip bilmedii ve bilse bile amca
snn sarih veya zmn msaadesini dorudan doruya ya
hut bilvasta istihsal etmeksizin dansa kalkp kalkmayaca
keyfiyetleri de ayrca dnlecek noktalardr. Bu iiibarla
balo hikyesine ancak bir masal nazarile baklabilir.
Sultan Murad ilgilendirdii cihetle, tesadfen okudu
um, u fkray de buraya kaydetmei mnasip grdm:
mparatoria, hnkr ile ehzadeler kendisine takdim
olunduu zaman misafirlerde ancak bir terceman delletile
grmek mecburiyetinde kalacandan endieye dm
t. Fakat sultan Murad ilerileyerek:
Hametpenah, ben franszca biliyorum. Sizinle franszca konumaktan bahtiyar olurum.
Deyince, Jozefin pek ziyade sevindi, sultan Muradn
koluna girerek onunla Trkiye ve trk detleri hakknda
uzun bir muhavereye giriti.

Abdiziz

ve Napoleon

Sergide

bir

merasim

esnasnda.

A Y R I L I

Fuad paa 8 temmuz tarihile Sadarete gnderdii tel"

grafnamede:
nmzdeki perenbe gn Londraya hareket ediyoi u z . Cuma gn oraya varacaz. Bize tebli edilen progra
ma gre orada 22 temmuza kadar kalacaz...
Demiti. Bittabi perenbe gn. (11 temmuz) o program
tatbika balanmt. Hnkr akama kadar istirahat etmi
ler, maiyetleri de sefer tedariktile megul olmular, yalnz:
bu esnada mparatorienin yanma giderek veda eylemiler
dir. Akam st tirenine binerek Paristen. ayrlmlardr.
mparator, pek sevdii yaveri prens Yuvakim M -ra ile
birlikte, saat altda, Fze sarayma gidip, sultan Abd l-AzizJe eyrek saat beraber kalmtr.
Bu esnada nelerden bahsolunduuna dair hi bir mal
mat alamadm. Fransz Hariciye Nazr M. d Mutiyerin Istanbuldaki Fransa maslahatgzarna gnderdii 29 austos
1867 tarihli tahriratnda hnkra mparatorun verdii dosta
nasihatlar dan bahsettiine baklrsa ve bususile Fransa
hkmetinin, dier meselelerden sarfnazar, Trkiyede tah
silin tamimi meselesile iddetli ve devaml surette alkadar
bulunduu gznne getirilirse bu makatta yine konuu
lan eylerin bu bahislerden ibaret olduuna hkmedilebilir.
u kadar ki tercemanl yapan Fuad paa, her nedense,.
Babliye bir ey yazmam olduundan keyfiyet mbhemiyetten kurtulamamtr.
146

Sarayn avlusunda bir tabur asker ihtiram zere bekli

yordu.
Gidi alay padiahn muvasalatnda olduu gibi tertib
edilmiti. Zat ahane ile imparator - karlarnda Fuad paile ile prens Yuvakim olduu halde - ilk arabaya binmi
lerdi. kinci arabada veliahd Murad efendi, ehzade Abdlhamid ve Yusuf zzeddin Efendiler, ahr nazr; nc ara
bada Paris elisi Cemil Paa, Hariciye terifat mdr K
mil bey, mparatorun yaverlerinden General Bevil ve Pajo.
Dier arabalarda maiyeti seniyede. bulunmu olan zevat
ve mparatorun maiyeti erkn.
Alay Marinyi caddesinden, anzelizeden, Rivoli soka
ndan, bulvarlardan geerek Majanta bulvar istikametin
den imal istasyonuna vsl olmutur. Birinci ordu kuman
dan. gardemperiyal mareali, Sen prefesi, polis mdr,
imal demiryollar idare heyeti ve bir ok Osmanl tebaas
teriflerine muntazrdlar.
stasyonun i ve dnda takdire deer bir intizam temin
edilmiti. Saat yedi olunca tren alklar arasnda hareket
etti.
Pariste devam eden ikametleri esnasnda padiaha ve
veliahde hizmet etmi olan Fransz zabitleri Bulonyi ehrine
kadar misafirleri takib ve izaz eylemilerdir.
MUSTAFA 'FAZIL PAA VE NAS
Maliye nazrlndan uzaklatrlm olan Mustafa Fazl
paa stanbulun hasretini bir trl yenemiyordu. Hnkrn
kendisine husus bir garaz ve husumeti yoktu, amma jntrklere yardmda bulunmas ho grlmyordu. Ali paa
dan kukulanyor ve herhangi bir suretle onun mmanaatna
uramamak iin padiaha daha ziyade sokulmaa, mar
nileyhe kar daima muhafaza ettii hakik rabtay kuv147

vetlendirmee alyordu. Buna u vaka delil olarak gs

teriliyor:
... Mustafa Fazl paa kendi resmini havi olmak zere
bilhassa yaptrm olduu bir Goblen halsn hnkrn otu
raca mahallin nne yaydrm. Bu tazim ve tekrim ese
rini gren Sultan Aziz resme ayak basmam ve mteessir
olarak Fazl paay iltifata bomutur...
Mingene gre, Mustafa Faizl paa Parisde iken Bablinin ve Hidiv smail paann kendisinden nezetmek istedik
leri mallarna, Fransa hkmetlinin mdahalesiyle, sahip
olmu ve gerek bu hal, gerek dier teebbsleri - Ali paa
gibi - Fuad paay skmt. Maamafih Fuad paa cesaretini
kaybetmemi, tasavvurlarn iyi neticeye isal iin hi bir
gayretten geri durmamt. Her eyden nce Mustafa Fazl
paay Tileri kabinesile mnasebetlerinde mklta u
ratmak yolunu aram, fakat bir taraftan da Fazl paa ile
iyi mnasebet tesisine ve kendisinin stanbula avdetini te
mine alyor gibi davranmt. Gerek hkmetin ve gerek
milletin kendisinden mhim hizmetler beklediini ve ma
liye ilerinin kendi eline verileceini sylemiti. li paa
nn reyince Yeni Osmanllarn azlarn kapayabilmek iin
Fazl paay ele almak iktiza ettiinden Fuad paa -zaten
baz hayrhahlarnm delletile ve rivayete gre imparatori
e Ojeninin efaatile kuvve i karibeye gelmi olan- af keyfi
yetini zat ahaneye arz ve iradesini istihsal eylemiti.
Fazl paa hnkrn maiyetinde Viyanaya kadar gel
miti. Artk stanbula gelmesi umulurdu. Orada her ne
dense fikrini deitirmi, ocuunun rahatszln ileri s
rerek tekrar Parise dnmtr. Fakat aradan bir iki ay
getikten sonra Tuna tariki'e stanbula avdet eylemiti.
O tarihte inasi de Parsite bulunuyordu. Bu, ikinci
defa Parise gidii idi. kameti uzadka kars, stanbulda,
zlyordu. Fuad paa ile karlkl biribirine sayg ve. sevgi
beslediklerini bildii iin, Fuad paaya bir ariza takdim
148

ederek kocasnn avdeti iin delletini istirham etti. Fuad

paa bu istirham iyi karlad. Kadmcaza acd. Parisde
grt zaman, stanbula dnmesi iin, inasiye bir ok
tavsiyelerde bulundu; bu hususta mhim gayretler sarf etti.
Hatt tekil edilmek zere olan vilyetlerden zmir valili
ini bile teklif eyledi. inasi, bu srarn kars tarafmdan
vki istirham neticesi olduunu renince, tekliflerin hep
sini reddile beraber stanbul'a gelmei vd etti. Dima
yeni fikirlerle dolu, ruhu yeni hamlelerle cokun stanbula
geldi. ok yazk ki be gn iinde o vefakr ve fedakr ka
rsn boayarak tekrar Parise gitti...
Vakanvis Ltfi efendi zat ahane Pariste bulun
duka Parisin btn kadnlar riayeten yeil giymilerdir
diye baka hi bir yerde grlmiyen ve tevsikine de vasta
bulunamyan bir fkra nakletmektedir.
Napolyonun, padiah memnun etmek iin, yapm ol
duu fevkaldeliklerden biri de kudsiyeti haiz olduu zehabile, Nil-i mbarek ten su getirip abdest iin hnkra
takdim etmi olduu rivayet olunuyor.
Bu rivayetin ne dereceye kadar doru olduu biline
miyor. Lkin mskirat kullanmyan padiah iin stanbul
dan haylice iyi su alnd muhakkaktr. Avrupada bulun
duu mddete Abdlziz stanbul suyu imitir.
Padiahm Fransada bulunduu mddet zarfnda yap
t ihsanlar da -frank hesabile- u suretle kaydediyor:
Tulona vusul-i hmayunda vapur-i padiahden sahi
le isal hizmetinde bulunan filikalarn tayfasna
Liman memurlarna
Tulon eshab ihtiyacna taksim olunmak zere
mparatorienin rahiplerine
,
Faris fukarasma
Elize saray hademesine

2.000
8.000
20.000

75.000
75.000
100.000

180.000

Paris seyahatini ikmal iin bu seyahatla alkadar ve

Fuad paaya mteallik bir iki fkray da uraya geiriveriyorum:
Bir gn Fransa vkelsmdan biri, sigortann hizmet ve
faydalarndan bahsile stanbulda sigorta kumpanyas var
m? diye sormu. Fuad paa: Sigorta kumpanyalarnn en
by stanbuldadr. O kumpanyann mterisi olmadk
hi bir mlk sahibi yoktur cevabn vermi. teki zat taaccble:
Bu kumpanyann ad ne?
Deyince, Fuad paa:
Ne olursa olsun kumpanyas! demi [*].
Napolyonu Svey kanaln atrmak, Giridi de Yunanistana vermek istediini bilen fransz vkelsndan biri,
bir gn Keeci zadeye:
Neye beyhude israrediyorsunuz? Hangi kuvvetinize
gveniyorsunuz? Osmanl hkmetinin ne derece zfa d
tn grmyor musunuz? dedi.
Fuad paa derhal mukabele etti:
Hayr, msy, hayr!.. Trkiye hi bir zfa dme
mitir; btn kuvvetini muhafaza ediyor ve edecektir. Tr
kiye en dayankl, en kuvvetli Devletlerden biridir. Baksa
nza; yz senedir, siz dardan, biz ierden ykmaa a
ltmz halde bir trl yerinden sarsamadk.
Fransz ister istemez kahkahay koyverdi ve koca Girit
meselesi bir nkte ile g'eitiriliverdi.
Bu muhaverenin kont d Palikao unvanm alm olan
general Montoban ile yaplm ve generalin o tarihte ba
veklet makamnda bulunmu olduunu syliyenler yanl
mlardr: Montoban 1870 tarihinde bavekil olmu, Fuad
paa ise 1868/1285 de vefat eylemiti. Beyan edilen sfatla
konumalarna imkn yoktu.
(*) Fuad paann bu cevabn arrive ce qui peut m ukabili ola
rak heri bad abad suretinde nakledenler var. Ya Hafz diyenler de
var. Bu kincisi ne kadar gzel!

150

Napolyonm padiah ziyaret etmesi zaman geliyormu.

Fuad paa yatak odasna uram, padiahn henz giyinme
diini grnce tellanm:
evketmeab, mparatorun ziyaret saati geldi, ancak
hazrlanabilirsiniz, demi.
Padiah sknetle:
Gelirse intizar odasnda biraz bekliyebilir, cevabn
vermi.
Fuad paa bunun pek ayp olacan srarla ifade et
mesi zerine:
Verin esvabm, anlald, hazrlanmak lzm gele
cek. Sen beni buralara bana padiahlk etmek iin getirdin,
demi.
Bu fkray u yolda nakledenler de var:
Napolyon Fuad paann irfann takdir ettii gibi hazr
cevaplndan da holanmt. Bir gn sultan Azizin hazr
olduunu arzeden mabeyincisine, itiyad sevkile:
Ey, pekl, beklesin!
Dedi. O srada Fuad paa mparatorun yannda idi, ve
Napolyon bu llibali szlerin ho kamadn anlad. He
men Fuad paaya dnerek:
Ama hnkra bir ey sylemeyin, ha!
Dedi. Keeeizade frsat karr m ya:
Hayr, bametpenah, diye cevap verdi. Size sz ve
riyorum ki bir ey sylemiyeceim. imdiye kadar zat a
hanenin dediklerini size syledim mi?
Bu pek manal cevap Napolyonun ok houna gitmiti,
Lkin bu iki fkra biribirine ne kadar benziyor! Bun
lar doruluklarna tamamile inandm iin kaydetmi de
ilim. Bu seyahat mnasebetile azlarda dolatklar ve da
ha msait bir zamanda tevsik edilmeleri mmkn olabile
cei mlhazasile, zayi olmaktan kurtarmak iin yazyorum.
Himmet ahlfmdr!...
Bir gn mparator Napolyon padiah ziyarete geldi.
151

ki hkmdar kar karya oturdular. Fuad paa tercm anlk etti.

\
Sadrzam li paadan bu dakikada Giridde Arkadi ma- |
nastrmn zaptna dair gelen bir telgraf Abdlzize takdim,
olundu. Mndericat mparatora tebir edildi. mparator*
muvaffakiyeti tebrikten sonra u szleri syledi:
Girid meselesi pek ziyade srd. Byk Devletler
bundan bizar olmaktadr. u muzafferiyet zerine Girid! j
Yunanistana terkedilmi olsa mesele bertaraf olurdu!
;
Bu teklif zerine Abdlziz bir topland; kkreyerek i|
u cevab verdi:
i
Ben bugn zat mparatorlerinin misafiri bulunu-
yorum. Misafire ise ikram gerek! Binaenaleyh madem ki:
zat hkmranleri bu mutena mesele hakknda bu suretle* i
bir ihtarda bulunuyorlar, ben de son fikrimi beyan: eylemek
mecburiyetinde kaldm. Semi insaf ile dinlemelerini temen- j
ni ederim:
i
Atalarm yirmi yedi sene kan dkerek bu aday ilhak
eylemi, Giridin topra Osmanl kanile yourulmutur.. )
Sureti hayrhahanede bir ihtar olan, fakat manen Devleti
min betbahtisine bais olacak bulunan u teklif beni meys
etti. Dveli muazzama ittifak ederek Giridin Yunanistana-.
terkini notalarla teklif etseler bile reddedeceim. Askerimin,
son neferine varncaya kadar cezireye sevk, donanmamdan:
bir sandal kalncaya kadar sebat eyliyeceim.
Girid i ancak aresiz kalnca terkederm!
Napolyon bu tecelld karsnda baka sz bulamayarak: :
Mademki efkr ahaneleri bu merkezdedir, Girid
meselesi bertaraf olmutur! Msterih olunuz!
1
tizarile tekliflerinden vazgemi grnd.
Ancak imparator iyice ve ak ak anlatmak istemitir \
Memleket ve tebeanz hakknda mevcud slahat ve
tanzimatm bir n evvel icras lzmdr. Osmanl Devleti
Krm muharebesinde Rusya hcumundan Garb Devletle152

.
5
:

rinin yardmile kurtuldu; mlk tamamiyeti Avrupa Devlet

lerinin zaman ve kefaleti altna alnd... Ancak Osmanl
diyarmdaki halkn hrriyetine, hususile gayr mslim tebeanm mslmanlarla msavatna, hallerinde refah husu
lne dair teklif ve taahhdlef ifa olunmayacak olursa Rislar bunu bihakkn vesile tutacak, bu halde Osmanl Devleti
Avrupadan muayyen muin ve zahr bulamayacak, yalnz
kalacaktr.
Abdlziz baka bir defa bu yolda dier bir taleb kar
snda kald:
mparator ve mparatorie ile husus bir mlkat es
nasnda mparatorie Ojeni Karadallara efaat etmek is
tedi. Arada tercemanlk vazifesini yapan Fuad paa nparatorienin szlerini padiaha terceme etti.
Abdlziz bu defa da meknetle u cevab verdi:
Mlknden bir kar toprak vermek bir hkmdar
iin ne kadar g olduunu mparatorie hazretleri bilme
seler d Napolyon hazretleri pek gzel anlarlar!
Fuad paa Padiahn szlerini Napolyonla karma ter
ceme edince Napolyon tasvib eyiedi; imparatorie de sy
lediine ndim oldu.
Sleyman Kni rdem stadmz bu hikyeleri yazdk
tan sonra sultan Aziz hakkndaki fikir ve mtalasn u
ar cmle ile ifade etmitir:
Byle frsatlarda Abdlziz muhatab zerinde tesir
uyandracak isabetli cevablar bulsa bile siyasette szden
ziyade tedbirli icraata lzum olduunu takdirde kasr kal
mtr... [*].
(*) AKAM , 4 Temmuz 1933. Ancak ok uratm halde Arkad
manastrnn zsbt hakknda hi bir kayd bulamadm. Y alnz Arkad
vapurunun zzddin gemisinden atlan bir glle ile ar surette yara
landn ve byle kk bir vapurun harp silh ile tehizi, hakknda
korsan muamelesi yaplmasn hakl kldna dair ngiltere parlmen
tosunda sz getiini 1867 de kan gazetelerde okudum.

NGLTEREYE DORU
Bulonyi ehrine, gece yars varlmt. Bittabi fazla bir
hareket, tezahrat yaplmamt. Hnkrn -hatt btn
maiyetlerinin- istirahate ihtiyac vard. Tahsis olunan yer
lere gittiler, geceyi oralarda geirdiler.
Sabah olunca her tarafta faaliyet ba gsterdi. Bulonyi
liman, Kale boaznn Britanya sahillerine en yakn olan
hu mehur ticaret liman transz ve ngiliz donanmalarnn
irili, ufakl eit eit gemilerde dolmutu. Hnkrn bine
cei Reine Hortense zrhls da bunlar arasnda idi.
Teyi merasimi pek parlak olmutu. Lkin Man yine
hrnlam ve denize tahamml olmyan sultan Aziz en
dieye dmt. O derece korkmutu ki, yere bir minder
serdirerek oturmu, karsnda divan duranlara eliyle Otu
run, oturun! iaretini verip durmutu. Bir aralk Ingiltereye gidilmekten vazgeilmesini, dnm, hatt Fuad paa
ya bu yolda bir irade bile yapmt.
Lkin bu, Tireniyen aklarnda vki hdiseye benze
miyordu. imdi durum ok nazikti. Geri dnmek deil,
programdan zerre kadar inhiraf etmek bile caiz olamazd.
F'uad paa bahriye erknndan Rasim paay ararak hn
kr teskin etmesini rica etti. Rasim paa Man denizinde
ok defa seyrsefer eylediini, frtna denilen eyin bir
mkdar rpntdan ibaret bulunduunu, pens d Galin
bizzat karya gelmi olduunu, Ingilterede milyonlarca
halkn beklemekte bulunduunu, buraya kadar gelmiken
dnlmesi politikaca dahi fena tesir yapacan syliyerek
padiah kandrd.
Man ufak bir rpnt deil, kuvvetli bir sallant ile
154

Abdlziz

Londrada

Buckingham

sarayma

girerken.

(13 Temmuz

1867).

btn yolcular bir diiziye sarsmt, sultan Aziz de epeyce

rahatsz olmutu. Fakat sonra Londrada yaplan harikulde
ve mutantan kabul resminden pek ziyade memnun kalm
ve Rasim paaya:
Paa, demiti, iyi ettik de geldik; gelmemezlik olanyacakm.
Duvr limannda yaplan karlama merasimi de pek
muhteem olmutu. Zengin ve kuvvetli bir millet hametli
bir misafiri arlamak iin ne yapabilirse Byk Britanya
sultan Azizi istikbal iin onlar yapmtr. Kralia, veliahd
prens d Gal cenahlarn, sureti mahsusada gnderdii gibi
dk d Kembri, lord Sidney, dk d Sterland da prens
ile beraberlerdi. Kale zabitleri, Duvr belediye reisi, Msr
hidivi, Osmanl ve ran sefirleri... hepsi de byk nifor
malar ile iskelede bekliyorlard. skele krmz uha ile r
tlmt. Limann br taraflar da fevkalde tezyin edil
miti. Fakat denizde pek ok med vard ve imalden id
detli bir rzgr esiyordu. Reine Hortens sahile yanamak
hususunda ok zahmetler ekmitir.
Nihayet her taraftan atlan toplarn kulak zarlarn,
patlatan sesleri arasnda iskeleye yaklar yaklamaz prens,
d Gal ile dk d Kembri hnkr istikbal ettiler ve osmanl usul ve merasimine tebaan el skmyarak, apkala
rm karmakla iktifa eylediler.
Toplar bir aziye atlyordu. Hkmdar karlamalar
na daima sahne olan bu liman o zamana kadar hi byle bir'
selm bombardman grmemiti:. Her taraf barut duman
kaplamt.
Hnkr karaya kar kmaz fevkalde surette donan
m olan Lord Warden Hotele gitmiler, hazrlanm bulu
nan sofrada eref mevkiini igal eylemilerdir. Yemek bir
saat srmtr. Fuad paa burada hep hnkrn memnuni
yetini terceme eden szler syliyerek, kralianm zat aha156

ne hakknda ibraz eyledikleri husus alkadan dolay teek

krlerde bulunmutur.
Yemek bittikten biraz sonra tiren Duvrdan hareket etti.
Yolda sal sollu her taraf bir feyz ve bereket kayna idi.
Bu bereket ve mamuriyet hnkr pek megul etti. Saat
te Londraya, bu sanayi ve ticaret beldesine, bu dnyann
antreposu olan ehre, havas kmr bulutlaryle rtl o~
lan, iinde binlerce fabrika bacas ykselen payitahta gir
mi, Cmaring-Cross istasyonuna vasl olmutur.
Orada bir ihtiram ktas beklemekte idi. Zat ahane
ye Bukingam saray tahsis edilmiti. 1855 de Fransa mpara
toruna da bu saray tahsis olunmutu. htiram ktas hn
kr doruca bu saraya gtrmtr.
Alay pek mdebdebdi. Padiahn arabasmda prens d
Gal, dk d Kembri ve Fuad paa vard. ehzadelerle mai
yeti ahanede bulunan zatlar baka baka arabalarla ve mu
tantan bir kafile halinde iierileyerek t Bukingam palasa
kadar halk tarafndan iddetle alklanmtr.
Fuad paa biribirini mteakip, Sadarete 12 Temmuz
tarihi ile iki telgraf ekerek birinde Duvra geldik. Bura
da ve Fransada alklandk dedii gibi kincisini de u
suretle kaleme almt:
Zat ahane Londraya muvasalat buyurmulardr.
Duvrda prens d Gal hazretlerde dk d Kembri tarafn
dan istikbal olunmulardr. Kendilerine Bukingam sarayna
kadar refakat etmilerdir. Duvrdan Londraya kadar: olan
seyahati hmayun ile ngiliz payitahtna kudumi ahaneleri
fevkalde tezahrata vesile olmutur.
Her trl istirahat sebepleri temin edilmi olmasna
ramen, herkeste bir yorgunluk vard, herkes dinlenmee
muhtat. Onun iin istikbal merasimi burada hitam bul
mutu.
Jntrkler istikbale gitmemilerdi. Hatt Ziya bey
(Brayton) kasabasna ekilmiti. nk Ziya bey mabeyin157

de. ktip iken AbdPAziz hann has nedimi denecek kadar

karini olmu, hatt cls esnasnda fevkalde memuriyetle
Sriyede bulunan Fuad paa merhumun sadaret makamna
gelmesine dellet etmiti. Fakat kr talih onu mabeyinden
uzaklatrm, 1279 ylndan beri Abdl-Azizin yzn:,
grmemiti. imdi kendisine tesadf etmek ihtimalde Lon
drada kalmak istememiti.
L O N B R A B A
13 temmuz, cumartesi. Program mucebince bugn kralia Viktorya Abdl-Aziz ran Vindsor saraynda kabul
edecekti. Zat ahane btn maiyetlerde Bukingamdan ara
balara binerek, alklana alklana istasyona ve oradan:
(kara vapuruna rakiben) Vindsor sarayna gitmi, Viktor*
vay ziyaret etmitir.
Dokuz ocuk dourmu ve vaktinden nce km olan Viktorya, prens Alberin lmnden beri, inziva iinde
yaamakta, hi bir merasime itirak etmemekte, Londraya
nadiren gelmekte ve yalnz bir ka saat in prens ve pren
ses d Gali grmek yahut parlmentoyu amak, eliler heytini ve baz ngiliz byklerini kabul etmek zere gelmekte,,
br zamann Vindsor atosunda ve Iskoyada Balmoralda
geirmekte idi.
Hnkr muhterem kraliay atosunda ziyaretten daha
ziyade memnun olacakt. Saraya vsullerinde evvel prens
Artr, prens Lui d Hes, lord Alfred Paje, saray erknn
dan bir ou, Vindsor belediye reisi tarafndan karlan
mtr.
atoya girince, btn maiyeti etrafnda olduu halde,,
kralia zat ahaneyi merdiven banda karlayp (WhiteDraming-Room) a gtrmtr. Hnkr orada ehzadeleri,
Fuad paa ile Mustafa Fazl ve Halim paalar ve maiyeti
ahanelerinin belli bal erknm Viktoryaya takdim et158

mitir. Takdimden sonra bir luncheon -souk yemek- ve

rilmitir. Daha sonra ne yapldn Fuad paann Sadarete
ektii 14 temmuz tarihli telgrafnamede okuyoruz:
Badehu zat ahane, kollarnda kralie hazretleri ol
duu halde, Tillee gitmiler, ehzadeler de prenseslerle kol
larn takdim etmilerdir. Akam yemeini zat ahane prens
d Gal nezdinde yemilerdir. Bu ziyafette btn, maiyeti
ahane ve ngiliz krallk ekbiri ve ecnebi eliler hazr
bulunmulardr. Hnkr kraliaya hitaben bir nutuk irad
etmitir ki, prens d Gal tarafndan kendilerine irad olu
nan nutka cevaptr.
Ertesi pazar gn (14 temmuz) hidiv ile dier, zevat
kabul etmitir. (Her yerler tatil ve herkes kendi hanesinde
sakin bulunduundan) leden sonra prens d Gal ile ak
arabada gezmee kp Teddingtcnda saray kayklarna bi
nerek Taymis zerinde eski bir sarayn bakayasn tayan
mehur Richmond mesiresine gitmiler, yatla bir tenezzh
icra ve sonra yine Taymis zerindeki villsnda dk d
Bucclenchi ziyaret etmiler ve akam st ge vakit Bukingam sarayna dnmlerdir.
Temmuzun on beinci gn Association de Maehester
idare heyeti, pamuk ziraatinin inkiaf hususunda alman
tedbirlerden dolay tebrik ye irket ile beraber almak
hususundaki teebbsten dolay teekkr etmek zere Bukingam sarayna gitmitir.
Avam kamaras da bu irketin murahhaslaryla alka
dar olmu ve manifatura ile megul eyaletlerden gelen mu
rahhaslar da Manchester heyetine katlmtr. Reis M.
Chectham heyeti evvel Fuad paaya takdim etmi, paa
teekkrden sonra onlar ve M. Hyde Clarke zat ahane
ye takdim ile bunun stanbulda ve zmirde iken zat a
hanelerine ok hizmetler ifa etmi olduunu sylemitir.
Hnkr trke bir ka kelime ile Clarkea teekkr
etmi ve onun irad eyledii nutka u cevab vermitir:
159

Heyete verdii teeklcrnameden ve bu ziyaretinden

dolay teekkr ederim. irket namna sylenen szlerden
ve ibraz edilen hissiyattan mtehassis oldum. Ingiltereye
seyahattan iki maksadm vardr. Evvel bu memlekete kar
duyduum muhabbeti gstermek ve Trkiyeye yapt hiz
metlerden dolay teekkr etmek; saniyen servet ve terak
kisinin sebep ve vastalar hakknda bir fikir edinmek. ngiliz milletile hkmetinin beni istikbal iin yaptklar licenabane hareketten pek mtehasssim. Pamuk ziraatinin
her iki memleketin servetine ne dereceye kadar tesir etmi
olduunu biliyorum. Bundan naidir ki sanata o derece
lzm olan bu ziraat ubesinin inkiafna hkmetimce ehem
miyet verilmesini istiyorum. Hkmetime yapt yardm
dan tr irkete teekkr ederim ve buna devam edece
ini umarm.
Sonra Woolwich tersanesini temaa etmilerdir. Hn
kr donanmaya pek merakl idi. Emeli Avrupa Devletleri
nin donanmalar eklinde bir donanma- vcuda getirmekti.
Bu hususta hi bir fedakrlktan, ekinmiyecekti. Onun iin
tersaneyi gezerken teferruata varncaya kadar malmat al
maktan geri kalmamlard. Dk d Kembri. hnkrn b
tn arzularn yerine getirerek her ey hakknda izahat, ver
miti.
O akam sere saray (Kristal Palas) da byk bir kon
ser verilmitir. 2 bin antz nam hmayuna tertip edilmi
olan manzumeyi bir azdan terennm ediyorlard. Bu
.ahenk harikulade bir cokunlukla saatlerce devam etti. Ser
e sarayda bir yl nce bir yangn vuku bulmutu. Padiah
o musiki ziyafeti esnasnda bu haberi duyunca - ngiltere
iin o yangnn .bir musibet olamayacan dnmee l
zum grmiyerek - tamirat m 1.000 lira hediye etmitir.
Namk Kemal, Suavi ve Agh beyler de o akam, seyir
ciler arasnda, suareye gitmilerdi. Sultan Aziz bunlar g
rnce Fuad paaya:
160

 Bunlar kimlerdir?
Diye sormu. Fuad paa da - aralarndaki mnafese
henz bertaraf olmam olmasndan dolay
. Mustafa paa kulunuzun tekil eyledii muhalif fr
ka mensuplarndan bazlar, cevabm vermitir.

Sal gn elileri ve dier murahhas heyetlerini ve bu

arada osmanl tebaasndan bir ermeni heyetini kabul et
mitir. Bu heyet Londray ziyaretleri mnasebetile, padi
aha ermeni milletinin teekkrlerini tayan bir varaka
takdim eylemitir.
O akam talyan operas fevkalde bir manzara gste
riyordu. 40.000 aa dal operay bir yeil orman haline koy
mutu. Bu kadar ss hi grlmemiti. 12 loca tek bir ga
leri. haline konarak padiaha tahsis olunmutu. Mir ni
formasn giymi olan hnkr prens d Gal ile dk d Kembriin arasnda oturuyordu. Oyunun banda ve sonunda
mill marlar terennm edilmiti. Prezantasyon zat abane
namna tertip edilmi bir (Ode) ile mehur fransz kompo
zitr AUBERin ASANELLOsundan mrekkepti. Hnkr
defaatla mahzuziyetini ifade etmitir.

17 temmuz, Abdl-Aziz ban namna ngilterede yaplar

enliklerin son parlaklk haddine vard gndr. Hnkr
o gn Portsmuta gidip, alkalarna binaen yaplacan Lord
Stanleyin Mzrs paaya sylemi olduu deniz geid
resmini temaa edecekti.
Fakat pazartesindenberi rzgr esiyor ve geid resmi
nin fena bir havada yaplaca korkusunu veriyordu. Sal
akam Avam kamarasnda, okadar ihtimam ile tertip edil
mi olan programn tamamiie tatbiki mmkn olamyaca
'Sultan Aziz 11

1fi1

ihtimalile endie ediliyordu. aramba sabah cenubu gar

biden esmee balyan ve gitgide iddetlenen bir rzgr her
eyi bozuyordu.
Sabahn altsndan itibaren byk bir kalabalk sahile
ve imendifer garna birikmiti. Hkmdarlarn karlan
masnda ve yaplacak byk merasimde bulunmak zere
davet edilmi olan zevat tayan trenler Londradan biribiri
ardnca geliyorlard.
Kara cihetinden temaa edilince iskelenin - saat dokuz,
oluncaya kadar - pek ok halk ile dolduu ve herkesin pek
ziyade heyecan iinde bulunduu grlyordu.
ki sra tekil eden donanma orta yerde bulunuyordu.
Ahap gemiler karaya daha yakndlar ve zarif kyafetle
riyle zrhl gemilerin koyu renkleriyle tezad tekil etmekte
'diler.
Saat on birde hava fenalamaa ve daha ziyade korku
vermee balad. Portsnratun anlar ve ilk top sesleri pa
diahn geldiini haber verdii vakit iddetli bir saanan
ufku kaplad grlyordu. Kaleler selmlamaa devam,
ettiler ve iskelenin kara ciheti bir duman bulutu ile kap
land.
Nihayet Abdl-Aziz ham hamil olan OSBORN gemisi
grnd. Denizciler Emirlmminini Hurralarla selmla
dlar. Sahilde bulunanlar, top dumanlar arasnda, bir ey
gremiyorlard. leyin korkun bir frtna seyircilerin g
znden limanda bulunan gemileri tamamile rtt ve orada
kalmak cesaretini gsterenler t iliklerine kadar slandlar.
Padiahn muvasalatndan eyrek saat sonra tayfa
lar tekrar sraya dizildiler: Kralieyi selmlyacaklard. Tam
le vakti, toplarn tarrakalar arasnda, OSBORN ve HELCON yatlar donanmaya doru yneldiler.
Viktoryadan atlan ikinci top zerine btn gemilerden
bir ate boand ve bir kaim duman tabakas, ki bunun ara162

smdan mtevli top gmbrtlerinin alevleri grnyor

du, gemileri, t direklerine kadar, kaplad.
Padiah VCTORA AND ALBERT gemisine gitti. Kra
lie de o gemiye geti ve iki hkmdar askerin tekil ettii
iki sra arasndan mrur eyledi.
Hava o kadar fenalamt ki, kararlam olan manev
ralarn icrasndan vazgeildi ve gemiler demir zerinde dur
mak mecburiyetini grdler. Bunun zerine iki sra ara
snda bir harp oyunu yaplmas kararlat ve korkun bir
top atei balad. Zrhl gemilerin mcehhez bulunduklar
ar toplarn korkun ve bouk tarrakalar ahap gemilerden
atlan toplara cevap veriyordu.
:
Royal Sovercign en takdire ayan bir kolaylkla ateg
etmiti. kiyi krk be gee muharebeye son verilmesi ia
reti zerine yat arka doru ilerledi ve yine alkland. Bu
suretle bulutlar dalp gne km ve bu sihirli sahneyi
aydnlatmaa balamt.
Bunun zerine iki filo Gospor tabyalarna doru yr
yerek, kaide vehile, onlara ate atlar. Bu yeni usul mu
harebe faslasz olarak bir saat devam etti. Nihayet verilen
iaret zerine kralienin Trk hakanna arzeyledii manza
ra bitti ve padiah bu harikalar grmekten mahzuz olarak
ayrld.
Ayrlmadan evvel kralie, Britanya donanmasnn top
lar arasnda ve Victoria and Alberd yatnn muhteem sa
lonunda, dizba nianm, kendi eliyle, padiaha talik eyle
miti. Bu, sultan Azizin fevkalde houna gitmiti. Nitekim
yatnn grandi direinde bir mddet yalnz olarak Trk bay
rann ekilmesinden de yle holanmt.
Sultan Aziz dizba niannn menelerini ve Avrupanm
en kuvvetli hkmdarlarnn buna nailiyetle mftehir ol
malar sebebini bilmiyordu. Mavi kurdel zerinde nakedil
mi olan:

HONN SOT QU M AL Y PENSE

Szn Fuad paaya izah ettirmitir. Paa bundan pek
muztarip olmu olsa gerektir. nk niann menei ve
ihdas sebebi hakknda fikirler mttehid deildir: Bunu As
lan yrekli Riara kadar karanlar olduu gibi CKECY
muharebesinden sonra Prens Noir in ihdas etmik oldu
unu syliyenler de vardr. Fakat daha ziyade III c Eduar
tarafndan ihdas olunduuna inamhyor.
nc Eduar 1348 tarihlerine doru, gzdesi Kontes
Salisburinin erefine, sarayda bir balo vermiti. Kontes dans
ederken, mavi renkte olan sol dizban yere drd. Kral
bunu yerden kaldrmaa ve Kontese vermee istical etti ve
dilber Kontesi bu vehile huzzarm mstehzi tebessmlerine
ve tamlarna hedef kld. Bunu zerine Eduar: Efendiler,
suizan edenler merdud olsunlar! Bu dakikada gneneler bir
gn ona benzer bir ba tamakla mftehir olacaklar. Zira
bu ba yle yksek bir dereceye karlacaktr ki, bizzat
mstehziler dahi onu almaa can atacaklardr diye bard
ve ertesi gn - Senjorjun himayesine mevdu - dizba ni
ann ihdas eyledi.
Bu nian, mavi kadifeden yaplm bir dizba olup, altn
bir halka ile sol dizin altna takbr. Halkann zerinde
Honni soit qui mal y pense - Suizan edenler merdud ol
sunlar! ibaresi yazldr. Kralie bu nian koluna takar.
Bu nian yalnz prensler yahud fevkalde asil lngilizler alabilirler. Birincilerin miktar mahdud deildir; lkin
kincilerin adedi yirmi alty geemez. ngilizcede buna
(Garter) diyorlar. Husus bir nizamnamesi vardr.
Vindsor sarayndaki Senjorj kilisesinde bir sandalyas
bulunan nian hmillerinden her biri husus bir kostm ta
r. Bu kostm mavi kadifeden beyaz astarl sol tarafnda
bir ka ilenmi, yine koyu krmz kadifeden kokoletay ha
vi uzun bir mantodan, devekuu ve balkl kuu tyleriyle
164

bezenmi yeil kadifeden yuvarlak bir apkadan ve sol di

zin altna balanan jartiyerden ibarettir. Bu jartiyer mavi
kadifeden kenar ilenmi bir kurdeldr. Nian hamilleri
bunlardan baka gsn sol tarafnda bir gm plk yahut
Senjorj han temsil eden ve dizba ile sarl olan sekiz
ual bir yldz ve jartiye eklinde yirmi alt paradan m
rekkep bir kallde tarlar. Nihayet koyu mavi bir kurdel
- earp gibi - sadan sola doru takarlar ki, bunun ucunda
yine ayni mehur sz zerinde meku olan bir altn mcev
her vardr.
Sultan Aziz eski teamle gre yaplmas lznn gelen
merasmi yapmamtr, o da Rusya imparatoru, yahut III c
Napolyon gibi gm renginde bir elbise giyip kiliseye git
memi ve klm papasa teslim etmemitir...
Bu ziyaret esnasnda idi ki kralie, kulaklarndaki k
peleri gstererek, bunlar vaktile sultan Abdl-Meeidin ihda ettii bir bron elmaslarndan, kendi saray kuyumcusu
nun tensibi zerine, imal ettirmi olduunu syledi ve padi
ahn buna gcenip gcenmiyeceklerini sordu.
Fuad paa, padiahn sylediklerini - neydi, kim bilir? u ekle koyarak arzetti:
Bilkis, Hametmeab, Trkiyeden gelen eylere dai
ma kulak vermekte olduunuzu isbat ettii iin mufahham
metbuum buna pek ziyade memnun olmulardr.
Viktorya bu zarif cevaptan pek memnun kalmt.
Kralie sultan Azizi hristiyan tebaasna kar gster
dii iyi niyetlerden dolay yine burada tebrik etmiti. Pa
diahn, bunun zerine, verdii cevap kayde ayandr:
Hristiyan tebaam sade mslmanlarm bulunduu
hal ve surete koyma ye onlar gerek Allah, gerek kanun
huzurund msavi tutma vazife addetmekle kalmyo
rum; bundan baka o suretle harekette hanedan saltanatm
165

iin bir de faide gryorum. nk 36 milyon tebaa ze

rinde, ancak onlar yekdierinden ayran (din farklar ha
ri) btn manialar devirmekle saltanat srebilirim.
Merasimden sonra hnkr, Bukingam sarayma avdet
buyurmular ve halk tarafndan iddetle alklanmlardr.
*
Padiahn seyahati uzadka li paa merak ediyor ve
ne vakit, hangi yoldan dnleceini Fuad paadan telgrafla
soruyor, istikbal iin hazrlandm ve byke bir heyetle
zat ahaneyi Rusuktan karlamak fikrinde bulunduunu
bildiriyordu.
Fuad paa sadrzamm iarma iptida cevap vermemiti.
nk sultan Aziz fikrinde sebat etmiyor ve hatt hi olmyacak eyler sylyordu. Nihayet 19 temmuz tarihli tel-/
grafla u cevab vermiti:
Rusua kadar gidip kendilerini istikbal etmek arzu
sunda bulunduunuzu zat ahaneye arzettim. Mahzuziyetle muvafakat buyurdular. Fakat Rusuktan Edirne ta-ikile stanbula avdet etmek arzusunu izhar buyurduklar ci
hetle zat lilerini stanbuldan ok zaman uzaklamaa
mecbur edecek olan bu seyahatin eraiti hazraya gre pek
de muvafk olamyacan dnerek ve zat ahaneyi Var
na tarikini ihtiyara ikna edebileceimi umarak ilk telgraf
nza cevap vermemitim. Varnaya geldiimizde zat aha
nenin kara tarikile avdeti kat olarak kararlatrdn an
ladmda arzu buyurduunuz yere kadar gidip istikbalde
bulunmanz iin telgrafla arz malmat edeceim.
Dier taraftan sultan Aziz de saraya mteallik havadis
bekliyordu. Fuad paa sadrzamdan istenilen malmatn
da telgrafla verilmesini rica etmiti. li paa hemen b
tn ailei ahanenin shhat ve afiyet zere olduunu bildi
rerek, hnkr meraktan kurtarmt.
166

Bunlardan bir gn evvel (18 temmuz) hnkr husus

merasimle Site yi ziyaret etmiti. Belediye pek parlak bir
misafirperverlik gstermitir. Belediye dairesi Guildhall nndeki bo saha zerinde, yaplacak merasim iin, geni bir
salon ina edilmiti. Taymis gazetesi bu salonun mimar tar
z ve tezyinat hakknda stunluk bir makale neretmiti. Btn resm kibar lemine mensup ahsiyetler, hnkr
gelmeden evvel, Belediye dairesine gelmilerdi. Hepsi de,
ifa eyledikleri vazifelere gre, en parlak resm elbiselerini
giymilerdi. Kabine azas: Dizrae'li, lord Derbi, lord Stan
ley, sonra dk d Vellington, lord Romilli, rlanda lordu
vs. hep bir arada idiler. Bunlardan sonra byk niforma
larn gyimi olan eliler vard.
Rivayete gre belediye dairesinin o davetini kabul eden
hnkr bu toplantda birok ngiliz kadnlarnn ve memle
ket ieklerinin bulunmas arzusunu gstermitir. Hakika
ten ikisi de mebzulen mevcuttu. ngilizler arasnda byk
bir hsn kabule mazhar olmu olan Belika zabitlerinden
bazlar da hazr bulunmulard.
Terifat usul iktizasmca 40 komiser tayin olunmutu.
Sol kollar zerine - almeti frika olarak - ortasnda etraf
zmrtle murassa Londra ehrinin armas ve ay, setreleri
nin iliklerinde Mecid niannn kurdels renginde bir kr
mz kurdel vard.
Saat alt buukta dk d Kembri ile dier baz dk
ler ve prenses Mari Adelayit gelip Lord Mer tarafndan
karlandlar. Biraz sonra muzka sesleri prens d Galin
ve prens Lui d Hes ile refikasnn geldiini haber verdi.
Saat yedide Abdl-Aziz han olu ve iki yeende geldi.
Lord Mer (ho geldiniz) makamnda bir nutuk irad etmi
ti, ki udur:
Biz Londra ehri Belediye Reisi, Belediye azalan ve
Mavirleri muvafakati hmayunlar, ile meclis suretinde
toplanm bulunduumuz halde zat ahanelerine en sami167

m hrmet hislerimizin arzn arzu etmekteyiz. ngiliz mil

letinin uzun zamanlardan beri mttefiki olan ve saadeti
menfaatimiz iktizasndan bulunan byk bir Devletin h
kmdarna bu memleketin ahaliile beraber ho geldiniz:
deriz. Zat ahanelerini, kanaatine sk surette bal, btn,
tebaasna, dinlerinin emrettii yin ve resimleri kemali ser
besti ile icra etmek imknm vermek istiyen mnevver bir
hkmdar olarak grmekle bahtiyarz.
Byk selefleriniz zamanmdan beri Garp Devletleri
ni ilk defa ziyaret etmi bulunuyorsunuz. ehrimizin ziya
reti hmayunlar vesilesile iktisap ettii eref ve mefhareti:
kalben takdir ederiz. Bu ziyaretin memleketimiz ile Osmanl imparatorluu arasnda, uzun zamanlardan beri, cari m
nasebetleri tezyid ve takviyeye hizmet edeceine eminiz.
Bu nutuk bir altn mahfaza iine konularak, Lord Mer
tarafmdan zat ahaneye takdim olunmutur. Hnkr buna
ksa, lkin zl bir karlk vermi ve Mzrs paa aynen.'
ngilizceye evirmitir. te resm tercemesi:
Bild cesimei mamureden olan Londra ehrinin Emi
nine ve Muavin ve Mavirlerine kemali mahzuziyeti hma
yunumu beyan ederim. Mttefiki mufahhammz olan hametl Kralie hazretleri ile asaletl prens d Gal hazretle
rinden ve umum ngiltere ahalisi taraflarndan vuku bulan
hsn kabuk ve hbbi samimden dolay hissettiim memnu
niyeti sruri azm ile ityana mbaderet eylerim.
Avrupanm gerek bu ktasma ve gerek ktaat sairei
mamuresine vukuu sevahattan muradmz menvii zamiri
hmayunum olan iki maksada mebni olup, birincisi, memaliki mahrusamda olan ruen era medeniyyeti buralarda
mahede olunan envar medeniyetle bir kat daha tenvir ey
lemek ve kincisi, her asrm iftihar ve terakkii fyuzat be~
eriyenin esas hkmnde olan hsn muaeretin husuln
kffei tebaai sadkan ile Avrupa ahalisi meyanelerinde tah168

Abdlziz

erefine

Guidhallda yaplan

merasim.

kim arzusundan ve bu suret cmlenin saadeti halini temen

nadan ibarettir.
Bundan sonra konser balad. Fakat Gildhallin byk
salonu sesi pek az aksettirdii ve muzka az tesir hasl ettii
cihetle, rivayete gre hem bestekr, hem musikiinas olan
zat ahaneyi pek cezbedememitir (*). Padiah orada kald
mddete hep - Fuad paann tercemanl ile - prens d Gal
ile grmtr.
Konseri bir supe takip etti. Burada bin kii bulun
mutur. Her yerde yemekler ve ikiler mebzuld, ikinci
derecedeki salonlarda dahi sofralar vard.
Bu suare bir balo ile hitam bulmutur. lknce prens
d Gal Lord Merin karsile bir kadril yaparak dans am
ve iftler onu takip eylemitir.
Saat on birden sonra padiah ve ehzadeler giderken
Lord Mer ile btn maiyeti tarafmdan arabalarna kadar
teyi olunmulardr.
(Beinci Muradn Hayat) adl kitapta, bu seyahate
mteallik baz fkralar var. Bunlardan biri, Veliah Murad
efendinin sultan Aziz tarafndan, Bukingam saraynda, ze
hirlenmek istenildiine dairdir. Gerek mahiyyeti, gerek tas
vir olunan vuku ekli itibarile inamlamyacak eylerden olan bu vakay nakletmei mnasip grmedim. Fakat bir
evlenme hikyesi var ki Ebuzziya Tevfik merhumun (GEN
OSMANLILAR TARH) ne de girmi. Onun nakli bana
daha ho, daha tabi, - imknszl aikr olmasna ramendaha akla yakn grnd. Bu sebeple TASFIRI EFKRm
115 - 118 numaral nshalarndan u satrlar alyorum:
ehzade Murad efendi prens d Galin hrmet ve mu
habbetine mazhar olmu, ftratan halk ve son derecede ter
biyeli olduundan, ngiltere hkmdar hanedanna kend(*) Sultan Azizin m usikiyi ok sevdii rivayeti kuvvetlidir. K en
dine mahsus besteleri olduu syleniyor. Elde etmee m uvaffak olama
dm.

170

sini pek sevdirmiti. Bu cihetle sultan Abdl-Aziz hakkn

da ifa edilen ihtiaml terifat ve ihtiramata bedel Murad
efendiye husus surette muhabbet ve samimiyyet eseri gs
teriliyordu. Prensler, prensesler Murad efendiyi kendi mah
remiyet dairelerinde bulunduruyorlard. Asl garibi, bu samimiyyette Abdlhamidin bigne tutulmas idi...
Deveran eden ayia ise Kralie Viktoryanm kerimele
rinden birini Murad efendiye tezvi etmek maddesiydi. Bu
nu prens d Gal arzu ve iltizam ediyor diyorlard, ve gya
Fuad paaya gayr resm bir surette sorulmu da paann
cevab bu arzuyu kuvvetlendirmee medar olmutu.
ehzade Murad efendinin ngiltere hkmdar haneda
nna shriyyet peyda etmesi rivayeti, sultan Abdl-Azize,
Abdlhamid efendi tarafndan mahrem surette bildirilmi
ve padiahn vehmini uyandracak baz szler daha sylen
miti. Veliahd olan bir ehzade, denizdeki azamet ve miknetile Avrupada - ledelhace - her istediini yapmaa muk
tedir olan bir Devletin msaheretini kazannca, her trl
mzaheretine nail olabileceini ve binaenaleyh gnn bi
rinde maksadna ermek iin o kuvvetten istiane ve istifade
etmesi ihtimalden uzak olmadn, padiahn zihnine koy
makta kusur etmediler. Hususile Fuad paaya muhalif olan baz kurena, bunu srf Fuad paann mahsus maksad
olmak zere tefsir eylediler.
Garaz ve nifaka let olmak ktl, hakikaten temiz
ahlkl, licenap kimseler indinde, herhangi bir gayzin ya
ttrmak ve calmak maksadile de olsa, kabl yeri bula
maz. Nitekim bu kaziye, bu meselede de kendini btn
bykl ile gstermitir. nk Sultan Abdl-Aziz, ara
larndaki muaraza ve mnafeseden istifade etmek istemi
ve Fazl Mustafa paaya rivayeti hikye ile beraber, m
cerret kendisine kar Fuad paa tarafndan intikam fikrile
vukua gelmi bir teebbs olduunu syleyip, deta Mus171

iala paa merhumun tasdikini beklemiken, memul ve in

tizarn hilfna paadan:
Padiahm! Vezirleriniz iinde belki pek ok harisicah ve infirade mail adamlar bulunabilir. Fakat bunlarn
mnakaa ve muhasedeleri yalnz birikirlerine mnhasr
kalr. timat buyurulsun ki vezirler arasnda hibir fert
yoktur ki padiahna kar bir intikam fikri beslesin. Hususile Fad paa gibi fetarfeti inkr edilemiyen bir saltanat
kulunun byle bir ktlkle mnasebetine kimse ihtimal
vermez. Msterih olun padiahm. Fuad paa benim hasmimdir. Fakat bu, srf kulunuzla onun itihatlarmz ara
sndaki ihtilftan doma bir husumettir. Fuad paaya byle
bir ktl isnat edenler, efendimizin en gizli dmanlar
olduuna phe yoktur. nk zihni hmayununuza bu.
fenal sokmakla efendimizi bihuzur edenler phesiz bir
takm alaklardr.
Bu sui zannm zail olmaa yz tuttuunu padiahn
simasndaki tahavvlden istidll eden Fal paa bu defa,
da:
Padiahm! Kulunuzun Devleti hmayunlarna ve
zat ahanelerine sadakatime eminim ki itimad hmayun
lar vardr. te ona. istinaden arzederim ki eer bu shriyet,
meselesinin husul mmkn olsa imkn sahasma gelmesi
ne ve hatt ehzadeleri Yusuf zzeddin efendi hazretleriyle
de baka bir prensesin namzetliini hasl etmee bendeniz,
alrdm. Zira politikada msaheretlerin pek byk dahl.
tesiri vadr. Fakat Avrupa hkmdarlar ark padiahla
rna bugn kz vermezler. nk zevcelerin teaddd mad
desi buna mnidir. Vaktile ikinci Murad ve Fatih hazretleri
birer prenses ile evlenmilerse de malmu hmayunlardr
ki o zaman byle yzlerle erkes cariyeler hile yok idi.
Demi, ve bununla meselenin aslsz ve esassz oldu
una padiahta kanaat hasl ettirmitir.
Fazl Mustafa paann harikulde bir cretle serdet172

tii mtalalar, padiahn nezdinde sadakatine bakaca de

lil tekil etti. Sultan Aziz Londradan kaca gn birlik
te stanbul'a gelmesi arzusunu gsterdi. Fazl paa da
bu tevecch iltifatkraneye teekkrle beraber, zat ilerini
tesviye iin iki ay msaade aldktan ve Peteye kadar padi
ahn maiyetinde bulunduktan sonra Parise dnmtr (*) .
Bu macera Bukingam saraynda vukua gelmitir. P a
diah ile Mustafa Fazl paanm bulunduklar salonun ka
psnda nbeti olan miralay Rauf bey (Hassa miri iken
vefat eden Rauf paa) cereyan eden szleri tamamile iit
mi ve Fuad paaya harfiyyen yetitirmiti.
Fuad paa Mustafa Fazl paay grnce boynuna sar
larak pm ve... alamtr.

19 temmuz cuma gn NDA OFFCEde (Hindistan

ark Ecnebiye Nezareti Dairesinde) parlak bir ziyafet ve
rilmi ve bunu ok muhteem bir balo takip eylemitir.
Avizelerin nurdan elleleri altnda, iekler ve rayihalar
iinde ve gayet ltif bir musiki arasnda btn ngiliz kibar
snf' (high life), btn ingikz genleri, btn gzel kadn
lar ve btn sanatkrlar hazr bulunuyorlard.
Fakat en ziyade dikkat gzn zerinde toplyan, bu
ziyafetin o derece parlak, o derece mkemmel, o derece
mutantan .olmasna son mertebede gayret etmi olan, Lon
dra sefiri ,Mzrs paann refikasyd. Zavall!.. Evet, za
vall Madam Mzrs okadar itinalarla ssleyip bezedii
salonun kendisine medfen olacan bilir miydi? evk ve
heyecan ortal kaplam olduu srada birdenbire sararp
oldu ve dee yatrld. Ne ihtimamlar, ne tedaviler ya
(*) Aada dier bir fkrada Mustafa Fazl paanm Peteten Parise
dnnn sebebi, baka bir vesikaya dayanlarak, baka trl anlatl
maktadr.

plmad!... Fakat hibiri fayda vermemi, zavall Mm. Mzrs sabaha kar lmtr.
Bu beklenilmiyen hdise derin teessrler husule getir
miti...
Ferdas cumartesi gn Bukingam saray mahere dn
mt. Srasile nazrlar, parlmento azalan, ngilterenin
btn erkn zat ahane tarafndan kabul olundular. Ka
bul resmi pek parlak ve mdebbeb olmutur. Hnkr Mm.
Mzrsn apansz lm ile husul bulan umum hzn
mateme itirak ve kymetli elisini teselli etmitir.
Ayni gnde Wimbledom"a gitmek icabediyordu. Orada
ngilterenin gnll askerlerinin geit resmi yaplacakt..
Teessrne ramen hnkr (Londra civarnda bir vsi sah
raya tecemm eden) askerin geit resmini temaa ve gr
d fevkalde intizamdan dolay takdirlerini beyan etti
ler. Geit resmine itirak eden ktalar piyade, topu ve s
variden mrekkep olmak zere 25 bin er raddesinde ve
seyirciler de aa yukar o mertebede idi. Herkes hnkr
grmek istiyor ve, vakit vakit, bir alk tufan, byk bir
ihtiram velvelesi ykseliyordu.
O gn Kembri dukas nezdinde tertb olunan fevka
lde ziyafette bulunduktan sonra Bukingam sarayna av
det etmi ve pazar gn Vndsor sarayn, ikinci defa ola
rak, ziyaretleri mukarrerken Mm. Mzrsn anszn l
m bu program tatbika engel olmutur. Hnkr, bu sebeble, o gn sarayda istirahat edip, yalnz olu tenezzhe
kmtr.
Artk Londra seyahatinin son gnne gelinmiti. IngiIizler padiahn efkrnda derin bir tesir ve tahavvl hsl
edecei mlhazas ile parlmentoyu da gstermek istemi
lerdi. Devlet ilerinin ne suretle mzakere olunduunu,
halkn hkmete ne suretle itirk. ettiini grmek Osmanl
174

hkmdar iin elbette ehemmiyeti ok byk bir keyfi

yetti.
Filhakika parlmento tam itima ve mzakere halinde
iken zat ahane Vestminester sarayn terif etmi ve mil
letle hkmetin ne mkemmel bi vifak ve henk iinde
vatan ilerini grtklerini (mahede) eylemitir.
Bu vaziyet hakknda ikinci ktib Hilmi efendinin TA
RH OSMAN ENCMEN MECMU ASIndaki muhtasar
seyahatnamesinde mevcud esnayi mzakeratta parlmen
toyu teri file sureti mzakere mahede olunarak... ve
RUZNAME CERDE HAVADSte de: ... leden son
ra palmento dairesini terif... kaydndan baka tafsilt
bulmak benim iin mmkn olamamtr. Bundan ok m
teessirim. Bu noksan ikmal edebilirsem - ki ok yere ba
vurmu olduum cihetle muvaffak olabileceim memuldr ayrca neremeceim.
Sultan Azzi Londrada, kralienin ve ngiltere hk
metinin izaz ve ikramna mazhar ve Osmanl politikas takip
ettii yolda muzaffer olurken Rusya, avn karan bir mfteris meyusiyetiyle homurdanyordu.
Gazette de Moscou, hkmetin terceman olarak, un
lar yazyordu:
Padiahn Paris ve Londra seyahati ok mhimdir.
Hnkr bu seyahati pek buhranl bir zamanda, mparator
luun hayat bile bahse mevzu olduu bir srada yapmtr.
Bu seyahata kt vakit slm halifesi, onun ne trl pln
lara zemin tekil ettiini, ihtimal ki, bilmiyordu.
Bu sehayatin balca gayesi padiahn nfuzunu ve
kaybetmi olduu haysiyetini, kendisini Avrupa devletle
rine balyan tesand gstermek suretile, hristiyan teba
as nezdinde iade etmektir. Bundan baka, arkta Rusyamn ebed dmanlar olan bu devletler nezdinde bir istinadgh aramaktr.
Garb Devletlerinin ve hususile Fransanm ark mes1175

LcuU-ada

Abdlziz

erefine

verilen

balo.

SEYAHATLER

!
selesinde vaziyetleri pek ziyade dikkate ayandr. Bir taraf
tan Fransa politikas Rusya ile her trl ihtilf bertaraf
etmee ve hatt Rusyaya baz tavizler verir gibi davran
maa ahyor, dier taraftan stanbulda - eskiden olduu
gibi - el altnda rusj menfaatleri aleyhine yryor.
Rusya artk una inanmaa mecburdur ki arktaki
menfaatleri Fransanmkilere benzemiyor.
Fransaya gre
ark ileri belki ikinci derecede bir ehemmiyeti haizdir ;
iakat Rusya iin yle deildir: ark Rusya indinde birinci
derecede mhimdir; ark meselesi karsmda btn A v
rupa meseleleri tal mertebede kalr...
Rusya arka verdii bu ehemmiyeti, ondan sonra her
mnasebetle gstermi, her frsattan istifade ile Osmanl m
paratorluunun hayat ulesini sndrmee almtr: Ne za
man, ne medeniyet, ne rejim inklblar... hibir ey rus
diplomasisini .ezel fikrinden vazgeirmemitir!..

Sultan Aziz 12

177

D N
23 temmuz sal gn Londradan mfarakat buyurul
mutur. O gn Osmanl Bankas direktr tarafndan veri
len ziyafette Fuad paa mhim bir nutuk sylemiti. Mak
sad, siyaset lemine Trk politikasnn zaferini iln etmek
ti. Nutkunda Osmanl - Ingiliz ittifakndan hararetle bah
setti ve bunun muhafazas lzumunda musir kalarak, ke
relerle alkland.
Bu nutkun tercemesini aaya naklediyoruz:
Trkler baz istikrazlar akdetmilerdir, bunlar ileride
tediye edeceklerdir. Fakat ngiltereyi ziyaret ettikten son
ra, zat ahane byle bir kran borcu altnda kalmtr ki.
avdetlerinde bunu kfi derecede eda edemiyeceklerdi*.
imdiye kadar, ark, misafirperverlii kendine hs bir fazi
let gibi telkki ediyordu. Bugn teslim etmee mecburdur
ki Garb o babta kendisine tefevvuk etmitir.
M. Layardm bahsettii ticar mnasebetler itibarile
Trkler kendilerini ngiliz fabrikalarna ham madde yeti
tirmekle ve ngiliz mamulatnn en iyi mterisi olmakla
mkellef addediyorlard. ark meselesi siyas olmaktan zi
yade ktisaddir; Raiwayslar, ticar faaliyet ve terakki pek
az bir zaman iinde ark ilerinin bulank havasna bam
baka bir manzara vereceklerdir.
Zat ahane Britanyada mazhar olduu samim kabul
den dolay pek duygulandlar ve bunu hayatlarnn en
mesud bir zaman gibi htralarnda ebediyyen yaatacak
lardr. Zat ahane her ferdi Devletin yapt ilerde ve
178

vazifelerde messir bir mil olduuna kanaat getirmi bir

millet tarafndan istikbal olunduklarm grmler ve kra
lie ile milletini takdir eylemilerdir.
Bu ziyafetten sonra alay arabalar ile saraydan hareket
olundu. Hnkr Londra fukarasna datlmak zere Lord
Mere 2.500 lira brakmak suretile son bir ftvvet eseri
gsterdi.
ngilizler aralarnda on bir gn yaam olan Trk ha
kanna yaplabilecek uurlama merasiminin en parlan
tertip etmilerdi. Resm ahs ve heyetler gibi halk da pa
diah imendifer istasyonuna kadar alka bomutu. Tren
hareket eder etmez Londra elisi, Hariciye Nezaretine ms
tacel iaretli bir telgraf ekerek, zat hazreti padiahnin
Duvra mteveccihen Londradan ayrlm olduklarn ve
Ingiliz bahriyesinin en mkemmel bir vapuru ile Kaleye
hareket edeceklerini bildirmitir.
Kralie o gn Osborneda idi. Sultan Azize selmetle
avdet ve shhat ve saadet temennisine dair bir telgraf e
kerek, son mihmannvazlm yapm, hnkr da Bukingam sarayndan teekkre ve shhat temennisine dair tel
grafla cevap vermitir (*).
Duvrda tevakkuf olunmad. Tantanal bir donanma ile
saat ikide hareket olunarak ayni gnde, ancak akam vak
ti, fakat birok zahmetler ekilerek - Kaleye klm ve
orada da tevakkuf edilmeksizin, Belika toprana geilmi
tir.

i
j

L Y E J DE
|

Padiahm Liyejden geerek, Prusya tarikile, Viyanaya

I
I

(*) Bu telgraflarn asllar ile resm tercemelerini aaya naklediyoruz: Osborne, 23.
j
Je presente au Sultan mes meilleurs voeux pour un bon retour, et
i . mes meilleurs voeux pour son bien-etre et son bonheur.

i
j

V i c t o r i a

179

girecei haberi, bilhassa Liyejde herkesin merakn uyan

drmtr. Akam vakti halk garn civarnda - daima gara
girebilmek midile - dolam ve jandarma kuvveti ok de
fa ahalinin izdihamn menetmekte zorluk ekmiti.
Belika kral, general niformasn giymi olduu ve
maiyetinde general Suden bulunduu halde Berverlo ka
rarghna, Flander kontu ise, padiah selmlamak iin, Liy eje gitmiti. Hkmdarlar Liyeje beraber gelmiler, ml
kiye ve askeriye erkniyle ahali tarafndan istikbal olun
mulardr.
Zat ahane birinci snf yolculara mahsus salona gir
milerdir. Bu salon pek mkemmel surette tezyin edilmi,
bir ziyafet salonu haline konmutu. Medhali trk bayrakBoukingham, 23 Juillet.
Je remercie V otre Majeste de cette nouvelle marque de bienveillance
que je reois dElle au moment de mon depart. Je reste jamais reconnaissant de lacceuil co rd ia lq u Elle a bien voulu me aire, ainsi que sa
R oyale fam ille et son peupie.
Je fais des voeux sinceres pour la eonservation des preeieux jours
de V otre Majeste, et je garderal un eternel souvenir des jours agreables
que j ai passe sur le sol lospitaliere de l Angleterre.
A bdl-A ziz
Tercemeleri
Zat hazreti tacidarilerine olan huls ve hususiyetimi beyan ile ba
kem al- shhat ve afiyet sitane- saadet iyanelerine teriflerini Cenabhaktan istirham etmekte olduum gibi efkr- cizanem daima saadet-i
h a l-i mlknelerini temenni ve arzu eylemektir.
Vikto-ya
Londradan azimetim esnasnda zat- li-i hkmdarilerinin hak
km da derkr olan m uhabbet-i daimelerlnin beyanna mtedair olan
lelgrafnamelerini aldm. Gerek zat- fahimaneleriyle familyalarnn ve
gerek ngiltere ahalisinin hakkmda ibraz eyledikleri ihtiram'at- faika dan auri mertebe memnun olduumu beyan ve beynehmada lmi olan
m ihr-i m valtm daimllemean olmasn maattemenni mzdad mr
ikbal-i fahimaneleri arzusuyle Londrada bulunduum mddette olan
istirahat ve safay-a halin hibir vakitta hatrdan kmyacan ifade ve
tyan eylerim.
A bdl-A ziz

laryla donanmt; ierisi ieklerle ve mumlarla bezenmi,

sihramiz bir manzara gsteriyordu.
On drt arabadan mrekkep olan tren byk bir deb
debe ile gara girmitir. Sultan Aziz, arkasnda Fuad paa
olduu hlde, vagon kapsnda ayakta durarak, halkn ve
askerin alklarna eliyle selm verip mukabele etti. Binme
sine tahsis olunan lando salonun kaps karsmda duruyor
du, etrafnda asker bekliyordu. II ci Leopold padiaha do
ru ilerileyip vagondan inmesi iin elini uzatm ve iki h
kmdar pek samim grmtr,
Salona giderlerken gerek sultan Azizin koyu mavi ve
srma ilemeli zarif elbisesi, gerek maiyeti ahanelerinin
rengrenk ve mkellef elbiseleri herkesin dikkat gzn
ekmiti. Bu zibzinet Avrupallar iin alacak eyler
dendi.
Ziyafet esnasnda muzka gzel paralar terennm et
mi ve sonunda hnkr maiyetini krala takdim etmitir.
Leopold bunlar arasnda, stanbulu ziyaret ettii zaman
tanm olduu baz kimseleri grmekle pek memnun olmu
ve fakat trenin gecikmesi sebebile Belikanm hibir yeri
grlemediinden ok mteessir olduunu defaatla syle
mitir. Sofrada irad olunan nutuklara sultan Aziz ayr ayr
cevaplar vermi, Fuad paa da terceme etmitir.
Hnkr saat ikide Liyejden ayrlm ve azimetleri 101
pare top atlmak suretile iln, ayrca ihtiram merasimi de
ifa olunmutur.
Tuhaftr: Fuad paa Liyejdeki bu istikbal Ve tevakkuf
hakknda Babliye hibir ey yazmam, yalnz Kaleye
muvasalatlarn ve, phesiz valide sultann malm olan
merakn gidermek iin, shhatlarnn berkemal olduunu
bildirirken Coblenz yoluyla Viyanaya hareket ediyorlar
diye 25 temmuz tarihi ile bir telgraf gndermitir.

K O B L E N TE
Avrupa seyahati balamadan evvel, hnkrn nereleri
ziyaret edecei hkmetlerce konuuluyorken, Berlin sefiri
Aristarki hey Babliye bir telgraf ekerek, Prusya kra
lnn zat ahaneyi sureti mahsusada davet etmek arzusun
da olduunu ve Berlinde zat ahaneyi grmekle bahtiyar
olacan; lkin shh sebeplere binaen kraln Ems kaplca
larna gittii ve bu shh tavsiyeyi ihmal eyliyemedii cihet
le bunu yapamadklarn ve fena havadan mteessir oldu
unu, Hariciye Nezareti Mstearnn matremane beyana
tna dayanarak, bildirmiti.
Bu, phesiz bir bahane idi. imdi Viyanaya gidi mnasebetile Prusya iinden gemek zarureti hsl olunca po litika deimiti: Padiahm fevkalde surette karlanmas
muvafk grlmt. Bundan dolaydr ki Koblen fevkal
de hazrlklar yapmt. Buradaki mehur ato Alman milmanperverliinin bykl hakknda bir fikir verebilecek
hale ifra edilmiti. imendifer istasyonu mkemmel su
rette tezyin edilmiti. En kk evlere varncaya kadar her
yer Trk bayraklar ile donanmt. Selm resmini ifa iin,
yer yer top bataryalar yerletirilmiti. Ren nehri kenarn
da (elb nariye) hazrlanmt. Nehirde bayraklarla do
nanm bir filotill bekliyordu.
aramba (24 temmuz) gn idi. leden sonra saat
ikide mkellef bir katar Koblen garna giriyordu. Muzkalar alyor, her taraftan, alk sadalar ykseliyordu. Prus
ya kral hnkra muntazrd. Tren durur durmaz, vagona
kadar giderek sultan Azizi karlam ve elini skmtr.
Saray arabalar hazrd. ki hkmdar, istasyonda te
vakkuf edilmemesi mukarrer olduu cihetle, derhal araba
larna bindiler. Hnkrn solunda Prusya kral ve mvacehelerinde veliaht ile Fuad paa oturuyorlard. Arkalarnda
maiyeti hmil otuzdan fazla araba vard.
182

Alay, debdebe iinde, doruca atoya gitmi ve takdim

merasimi orada yaplmtr. Hnkr kralie ile prens arlir
elini skm ve her ikisini pek ziyade memnun etmitir. Bu
srada atonun bahesinde ve aalar arasnda asker ktalar nizam ve tertibe girmilerdi. Hkmdarlarn nnden
geerek parlak bir geit resmi yapmlar ve Fuad paann
terce man l ile, padiahn krala ifade edilen takdirlerini
kazanmlardr.
Geit resminden sonra takdim merasimi ifa ve ikmal
edilmi ve mteakiben sofralara geilmitir. 150 kiilik bir
ziyafet tertip olunmutu. Drtten alt buua kadar sren
bu ziyafette sultan Aziz eref mevkiini igal ediyor, iki ya
nnda kral ve kralie bulunuyor, krahn sanda oturan Fuad
paa vastasile gryordu. Karlarnda Osmanl elisi
oturuyordu.
Ziyafeti mteakip hkmdarlar mteferrik bataryalar
dan ve Ehrenbreit stein kalesinden atlan toplar ortal du
mana boar ve anlar durmakszn alarken krala mahsus
gemiye bindiler. Arkalarndan birka vapur geldii halde,
nehirde uzunca bir tenezzh yaptlar. Bu srada sahile yer
letirilmi bataryalar bir muharebe oyununa girimilerdi.
Sahiller halk ile dolmutu ve btn bu seyirciler Trk ha
kann alklyorlard. Karanlk basnca Ren kylar ve
ehrin her taraf (envai gaz ve kanadil ve meail ikad) ile
gndze evrildi.
Binbir gece masallarn andran bir ehrayi: Sulara
rengrenk ziyalar aksediyor, her tpPBn- azndan binlerce
kvlcmlar sryor, yaa sesleri ortal nlatyordu. Sul
tan Aziz bu fevkalde nmayilerden pek mtehassis oldu
u halde atoya dnd ve tekrar yemek yenildi.
Ertesi gn kral saat onda hnkrla birlikte istasyona
giderek teyide bulunmutur. ki, .bu^|tn^apft..|nH^ah^.
pek samim olmu ve bu mlkattan her iki taraf memnun
183

kaldklarn biribirine sylemitir. Kral Fuad paaya Egle

Noire niannn birinci rtbesini ve maiyeti ahanede bulu
nan zatlarn bazsna da Egle Rouge niann vermitir,
Sultan Azizi sevmiyenler her frsattan istifade ile onu
ktlemee almlardr. Abdlhamid hakknda olduka
mufassal bir eser yazan Gilles R oyda byle yapmtr: Koblente Ren nehrini temaa ederken sultan Aziz bu gzel
su havuzunu kendi houna gitsin diye mi yapm olduklarn
sormak cretinde bulunmumu. Mellif bu sadedillii Osmanii ehzadelerinin yaadklar hayatn ve grdkleri ter
biyenin mahsul addediyor ve akl sra iddiasn doru bir
esasa istinat ettiriyor. Bu okadar baya bir iftiradr ki, tet
kik ve tenkidine tenezzl bile etmiyorum.
Fuad paa avdet mnasebetile hazrlk yaplmasnn
gzergh zerindeki vilyetlere tebliini Sadaretten rica
etmiti. li paa 25 temmuz 67 tarihli cevabnda: Kobneten dn ektiiniz telgraf aldm. Teekkr ederim. Mealini',
derhal valilere tebli' ettim. Her gn telgrafnz beklerimdiyerek Hariciye Nazrn tatmin ve seyahat ile alkasnn,
derecesini ifade eylemiti.
Ali paann tebliat zerine Vidinde, Rusukta, Fili
bede, Edirnede byk tedarikt yaplmt. Bu bapta ya
zlm olan mektuplar zamanm efkrma ve ruh haletine
t.ercemandr. Hepsinden bahsetmek uzun srer. Misal kabi
linden Filibe mutasarrf Ahmed Ata beyin 2 austos 83 ta
rihli mektubundan baz fkralar aynen alyorum:
Rusuktan Dersaadete avdet-i meserret gayet-i hazet-i velinimet ipka' ve Kazanlk ve Zara tarikleriyle Edirne zerinden olmas karin-i ihtimal olduuna dair Ba~
bli canib-i samisinden sadr olan emir zerine irade-i m irilerine imtisalen ipka balkanndan balyarak Filbesancamm hududu iinde bulunan emakin ve turukun tez
yinat ve tesviyat- mefruzasma mbaeretle reside-i haddi
184

Abdlzizin Viyanada Mzeyi

ziyareti,

hitam- makbuliyet olduu gibi mebit-i hazret-i ahane iin

Kazanlk ve Zara-i atik kasabalarnda Karafereli damatlar
mekremetl Mustafa efendi ve hamiyyetl Yusuf bey ve
izzetl Emin bey konaklar imknn msait olduu mer
tebe tezyin ve tefri ve tehiye olunmutur.
Sultan Aziz be gnden beri devam eden yolculuktan epey
yorulmutu. Halbuki Viyanaya kadar daha bir hayli yol var
d. Bu uzun mesafenin iki konaa taksimi muvafk g
rlmt. Onun iin Koblenten sonra Nurenbergde ka
lnmas kararlatrlmt. Filhakika 25 temmuz perembe
gecesi, ok ge, Orta adan beri sanaat ve ticaret yeri olmala Baviyerada husus bir hreti haiz olan Nurenberge
varlnca ihzar edilmi olan atoda istirahat edilmiti.
Son konak da (Passav) oldu. Baviyera - Avusturya
hududu zerinde bycek bir ehir. Ttn, kt, porselei
fabrikalaryle mehur. Ogsburg muahedesinin mukaddemat
burada imza edilmiti. te sultan Aziz cuma gn buraya
gelmiti. Fuad paann resm iafma gre, haklarnda ta
zimat mahsusa ibraz olunmutur.. Keeci zade her tel
grafnda olduu gibi, Passavdan Babliye ektii 26 tem
muz tarihli telde de padiahn (kemali shhat zere) oldu
unu kaydetmi ve. yine valide sultan meraktan kurtar
mak lzumunu unutmamtr.

27 temmuz cumartesi. Viyana valisi kont Korinski, ku

mandan general Harting, polis mdr valye Strobah,
bata doktor Zelinka olmak zere Viyana Belediye Meclisi
'heyeti, Garb imendiferleri dare Meclisi mmessilleri ga
ra .gelmilerdi. Garn havlusu iekler ve duvarlar iki Dev
letin silhlarndan yaplm armalarla bezenmiti.
Osmanl sefareti mstear Sadk efendi, Osmanl ba
konsolosu M. Dumba, Viyanada oturan bir hayli Osmanl
tebaas, arasnda pek ok kadnlarn bulunduu gzide bir
halk ktlesi... Padiahn gelmesini bekliyorlard. Garn nnde bir piyade taburu, iinde de muhafzlar sra zere
dizilri duruyorlard. Garn peronunda bir tazim ktas ile
muzka vard.
Yediye eyrek kala hametl mparator, mareal for
masn giymi olduu ve Osmanl nianlarn hmil bulun
duu halde, maiyeti yaverleriyle gara terif ediyordu. Y e
diyi birka dakika gee, letme dare mdr ve bam
fetti tarafndan sevk ve idare edilen tren gara giriyordu.
Asker kta selm resmini ifa ve muzka mill mar
terennm etti. Tren durunca Fransua Jozef hnkrn vago
nuna doru ileriledi,' sonra- vagonun kapsnda - elini uzat
mak suretile - zat ahaneyi selmlad. Franszca birka
:szle (ho geldi) rasimesini ifa, Fuad paa da bu szleri
terceme etti.
ki hkmdar ihtiram ktasnn nnden getiler. Son
ra mparator muhteem misafirine Viyana Belediye Reisini
187

ve istikbal iin gelmi olan vali ile dier heyetleri takdim,

etti. Kendilerini karlamak zere gelmi olan tebaai aha
nelerini de kabul ettikten sonra, sultan Aziz ile mparator,,
jokeyler tarafndan sevk ve idare olunan, alt at koulu
saray arabasna bindiler ve, mparatorun daveti zerine,
Yusuf zzeddin efendi ile Fuad paa da bu arabaya girdiler.
En parlak niformalar ve pek ssl mill elbiseleriyle'
dikkati eken maiyeti ahane zabitleri ve aalar, saraydan
tahsis edilmi olan, dier arabalara yerletiler. Maiyeti a
hane arasnda Osmanl sefiri ve maiyeti, sonra general Hoslab v.s. vard.
Garn nnde byk bir halk ktlesi hkmdarlarn
muvasalatn bekliyordu. Hkmdarlar gardan knca id
detli surette alklanmlardr, imparator, muhterem misa
firine nbrn sarayn tahsis etmi olduundan, alay do
ruca oraya gitmitir.
Fuad paa bu tarih hdiseyi derhal Babliye bildir
mitir:
Zat hazreti padiah maiyeti ahaneleriyle ve kemali
afiyetle bu sabah (saat: 7) Viyanaya terif buyurmulardr.
stasyonda bizzat imparator hazretleri tarafmdan istikbal,
olunmulardr. Zat hazreti padiah maiyeti seniyeleriyle
nbrn sarayna misafir edilmilerdir.
Saat bete nbrn saraymda, zat hmayun erefine
byk bir ziyafet verilmitir. Bu ziyafette mparator ile b
tn aridkler ve maiyeti ahane erkn hazr bulunmular
ve yediye kadar ho vakit geirmilerdir. Yedi buukta sa
rayn byk ve ferahl parknda bir tenezzh yaplmtr.
Zat ahane ve maiyeti iin 18 araba hazrlanmt. Bata,
mirahur kont Grn tarafmdan takip olunmak zere, saray
bahvan, sonra drt atl bir araba. Bu muhteem gerdnenin iinde Osman nian kurdelsm ve kendi namna
muzaf Uhlan alaynn formasn hmil olan mparator ile
siyah uzunca sakal, heybetli simas ve - hibir nian tak188

mam olduu halde - sade siyah elbisesiyle Abdlziz han,

karlarnda da - mutad vehile - Yusuf zzeddin efendi ve
Fuad paa. Dier arabalarda mparator ailesine mensup zat
larla maiyeti ahane bulunuyordu.
Parkta ve ormanda ge vakte kadar dolatlar. Kayk
yar ve buna benzer daha baka elenceler de yaplacakt;
fakat hava bozdu, yamur iselemee balad: Oyunlarn ic
rasndan vazgeildi.
nbrn sarayna dndkleri vakit karanlk basmt.
Ertesi gn pazard. Zat ahane Viyana ehri belediyesi
namna bir heyeti o gn saat birde kabul edebilecekti. m
parator bunu belediye reisine tebli etmiti. O gn Beledi
ye Reisi, intihap olunan heyetin banda, muayyen saatte
nbrn sarayna gitti. Hariciye Terifat Mdr Kmil
bey ile baron Hammer heyeti karlayarak bekleme salo
nuna gtrdler.
Heyecanlar, Trk hakann yakndan grmek ve onun
la konumak itiyaklar ok srmedi: Zat ahane, arkala
rnda olu' ve gzide nazr Fuad paa olduu halde, salona
girdiler.
Doktor Zelinka, Haizim ile eilerek, Abdlt-Aziz ham
selmladktan sonra dedi ki:
Zat hametanelerini Viyanada, Belediye Meclisi ve
btn ahali namna selmlamakla ve en derin tazimatmz
arzedebilmekle bahtiyarm. Zat ahanelerinin Viyanay zi
yaret eden ilk Osmanl padiah olmalar ve asrmzda hususile son Fransz muharebesinde Devleti aliyenin Avus
turya ile -dostluk ve komuluk mnasebetlerini muhafaza
etmesi sebebile b hdiseye byk bir ehemmiyet atfet
mekteyim.
stanbul ile ticar mnasebetlerde bulunan birok Vyanallarm Osmanl hkmeti tarafndan her gn grdk
leri himayeye ve dostane kabule mazhar olduklarndan do
lay zat ahanelerine teekkr etmek borcumdur.

Ayn himayenin bundan sonra dahi Viyanaliara ibzal

buyurulmasm zat mlknelerinden rica ederim.
Belediye Reisi, phesiz, Avusturyanm lm dirim
keyfiyetinin teraziye konulmu olduu Sadova muharebe
sini kasdediyordu. Sultan Aziz gerek o vakada takip olu
nan politikadan, gerek ktisad ve ticar mnasebetlere ait
siyasetten bahsetmeksizin, u mukabelede bulunmutur:
Avusturya hududuna girdiim ndan Viyanaya geldi
im gne kadar her yerde ve hususile Viyanada gerek m
parator hazretleri ve gerek ahali tarafndan izaz ve ikram
ile karlandm ve okadar ok sempati eserlerine ahit ol
dum, ki, Reis efendi, size teekkr lzmeden sayarm.
Bundan sonra hnkr Doktor Zelinkaya baz sualler
sormu, ald cevaplardan memnun kalarak heyete izin
vermitir.
Yine o gn dost devletler elilerini kabul, sonra ari
dk Albreht tarafndan takdim olunan asker erknn tal
tif ve daha sonra ndrn saraynn civarndaki Hietzing
maliknesinde Hanovra kral Jorju ziyaret etmi ve mpa
rator ile birlikte Lksemburg sayfiyesine gitmitir. rbrn'e ge vakit avdet etmilerdir.
Temmuzun 29 cii gn, leden evvel, Belveder galrisindeki tablolar temaa etmitir. 1698 tarihinde ina edil
mi olan bu saray o tarihte resim mzesiydi. Nitekim nn
nehri kenarnda mebni olan Ambre atosu da eski silh
lar ve sanat eserleri mzesi olarak kuHamlyordu. Hnkr
buray da ziyaret etmiti. Sonra Viyana kalesinin duvarla
rn. gezmiti.
Bunlar, bu yosunlanm talar, kara kayalar ne velveleli bir mazinin medfeni idiler! buuk asr evvel Kanu
n Sleyman, Macaristam teshir .ettikten sonra bu surlarn
altna kadar gelmemi miydi? 1532 de Viyana yine Trk
ordusunun muhasarasna dmemi miydi? Trk ordular
IV c Mehmed zamannda, bir kere daha Viyana sahrala190

nnda grnmemi miydi? Btn bu hatralar, imdi o skit

duvarlarn sathnda hzn keder uyandran birer levha gibi,
teressm ediyordu. Adedi bilinmiyen ehitlerin masum ruh
lar Hnkrn kulana matemengiz bir enin dolduruyordu...
Abdl-Aziz Han imdi topraa karm o anl mazi
nin, o erefli tarihin huzurunda fazla durmad. i szlaya
rak ve, hi phe yok ki alamamak iin, nefsini cebrede
rek, di bahanelerle oradan uzaklat. Btn genel kurmay
larn takip ettikleri topu manevralarn ve daha sonra ya
plan geit resmini seyretti.
mparator Hnkrn ata merakn biliyordu. Karabu
lut un en sevdii at olduunu da ona sylemilerdi. Ayni,
zevki tattrmak maksadie husus ahrlarndan beyaz bir at
getirttirerek Padiahn binmesine tahsis etmi ve Sultan.
Aziz manevralar bu gheyln stnden temaa eylemiti.
Saat bete nbrn saraynn yazlk ksmnda byk,
bir ziyafet verilmiti.
Hnkra bir de tiyatro seyrettirmek istenilmiti. O ak
am An der Wien tiyatrosunda Mm. Onuamn, ekseriya ma
sal seklinde gzel piyesler yazan bu ince, bu mehur kad
nn La Biche au Bois adi baleti oynanyordu.
Bu, gayet klfetli ve .musanna bir operadr: Bir avc
dada gezerken bir Karaca vurmu. Bu karaca peri kz imi
meer. Babas avcya musallat olmu. Fakat dier bir peri
zavall avcya acyarak karacamn babasnn elinden kurtul
mas iin ona bir yzk vermi. Bedbaht avc yzn
kadr kymetini bilememi, denize drm. Ne felket!
Yz denizden nasl karacak? Iztrab artm, bsbtn
meyus bir hale gelmiti. O srada periler cemiyetine tesadf
etmi. Bunlar trl trl balklar ve sedefler eklinde g
rnyorlard. Avcya hal hatr sormular. Cemiyetin reisi
avcya ikram etmek kaydna dm. Onu alp denizin di
bine indirmi. Orada rakkaseler vard: Yars balk, yars
insan kyafetinde birer mahlk. Dne dne dansediyorlard.
191

Derken periler cemiyeti reisi kaybolan yz vermi ve

onu urad beldan bsbtn kurtarm...
Tam padiahn hounu gidecek bir mevzu!
Tiyatronun medhali, vestibiil, merdivenler iekler ve
bayraklarla donatlm, burada bir bfe ve birka eme ya
plmt.

A b d lziz

V i y a n a da

gardan

karken

(27

Tiyatroya resmen davetli olan ve parasile giren me

murlar resm elbiselerini giydikleri gibi halk da ziyafete
mahsus elbise ile gitmiti. Duhuliye 40 kuru idi. Bu paray
verebilen be on kiiden ibaretti. Padiahn vcudu, ala
turka musiki, alaturka oyunlar yaplaca ayias... tiyatro
ya rabeti o derece arttrmt ki... Halk hcum ediyordu.
Biletler mzayede ile satlmaa balam, bir tanesi 1.500
kurua kadar satlm, hatt birok kimseler - yersizlikten tiyatroya girememitir...
Saat sekiz olunca sultan Aziz maiyeti ile birlikte tiyat
roya geliyordu, imparatora mahsus locaya girdii vakit,
pek parlak surette tenvir edilmi olan salonu dolduran
halk ayaa kalkarak padiah alklarla karlamtr. Or
kestra da, bi-rj taraftan, mill mar almakta idi.
kinci perdede Boaziini tasvir eden bir tablo gste
rilmiti. Bu tablo mkerrer tezahrlere vesile olmu, zat
ahane de her defasnda halka nazikne teekkrlerde bu
lunmutur; oyunu sonuna kadar takip etmi ve sonra
memnun ve handan - nbrne dnmtr.
Viyanada son gn. Halim efendi mlke ve millete
hayrl ve menfaatl olan yerleri gezip muayene ettiini
ylemek suretile bugnn vukuatn hulsa ediyor. Avus
turya gazetelerine gre, zat ahane o gn tophaneyi gezmi,
muhtelif nevi silhlar imalt hakknda izahat almtr. M
teakiben imparatorun hzinesini ziyaret etmitir. Harunurreide ait kl bu hzinede idi. Hnkr bunun karsnda
Sultan Aziz 13

19 3

biraz teessrle durmu, sonra fildiinden

megul olmutur.

mamul eya ile

Kprc takmnn manevralar da pek mhimdi. Tu

na zerinde trl manevralar yapan bu takmlar hnkr
Fransua Jozefle birlikte seyretmi, koca nehrin zerinde
on be dakikada kurulan kprden gemi ve maiyetinin
de alkasn uyandrmas tabi olan bu fenn nmayiten
pek mahzuz olmutu. (*).

(*) Fransua
J ozefin Sultan
Abdlzizi pek ziyade be
enmi ve takdir etmi olduunu, bunu da kars Elizabet e yazm ol
duu mektuplarda - padiahn m eziyetlerinden uzun uzadya bahsetmek
suretile - tebarz ettirmi bulunduunu deerli arkadam byk eli
T evfik K m il sylemiti. M teveffa mparatorun mektuplarn elde etmek
ve yle kym etli br ehadeti tarihimize m al eylemek iin ok emekler
sarfejttim. Yazk ki devam etmekte olan harp, her eyde olduu gibi, bun
da da hail oldu.

VYAN AD AN AYRILIRKEN
Seyahatin Avrupaya taallk eden ksmnn son merha
lesinde iken, valide sultan artk sabrszlanmaa balamt.
Bir n evvel arslan m grmee, hasretine kavumaa
can atyordu. Saffet paa valide sultann avdeti ahaneye
sabrszlkla intizar ettiini (kemali afiyetleri) haberine
ilveten Keecizadeye telgrafla bildiriyordu.
Fakat artk meraka hacet yoktu: Zat ahanenin seya
hati sona ermi, dnyordu. Ve dn haberi - takip edile
cek yolu da gsterdii cihetle - Babliyi kararszlk ve hu
zursuzluktan kurtarmt. Bunun iin Saffet paa 80 temmuz
tarihile Fuad paaya ektii telgrafnamede Serasker paa
ile birlikte yarnki aramba gn Rusua mteveccihen
hareket ediyoruz. Tazimatmz hakipay -ahaneye arzediniz diyor ve istikbale - gidecei zaten bilinen sadrzamdan
baka - Serasker Mehmed Rd paann da itirak edece
ini anlatyordu.
Sultan Aziz 31 temmuz sabah Viyanadan ayrlmtr.
Aridk Giyyom ve Leopold, bavekil baron d Bst,
saray erkn ve subaylar gidi esnasnda nbrn sarayn
da toplanmlard. mparator mareal formasn giymi, Osman nianm takm, Sentetiyen niann tayan sultan
Azize gemiye binecekleri yere, Prei iskelesine kadar refa
kat eylemitir.
mparatorun arabasnda Yusuf zzeddin efendi ile Fuad
paa dahi vard. Veliaht Murad efendi ile iki hkmdarn!
195

maiyetleri dier arabalarda ve o zaman Viyanaya gelmi

olan prens Mustafa Fazl paa da baka bir arabada idi.
Baron sten, Osmanl elilii erkn, vali kont Horniski, polis mdr, belediye reisi doktor Zelinka ve belediye
meclisi azalar, Tuna vapurlar kumpanyasnn dare heyeti - bu mnasebetle pek mkemmel surette donatlm olan iskelede idiler. Hkmdarlar gelince bir asker mfreze se
lm resmini ifa etmitir. Padiah doruca - alay bayrakla
ryla ssl - Zeenyi vapuruna girmi, mparator ve mai
yetleri kendilerini takip eylemitir.
Azimet iareti verilince iki hkmdar pek samim su
rette ayrldlar. ehzadeleri Rodolf vapuru tayor, Matyas
gemisi de klavuzluk yapyordu. mparator, padiahn bin
dii vapur gzden kayboluncaya kadar, iskelede kalmtr.
Haydar bey hemen o sabah Hariciye Nezaretine tercemesi aada yazl teli ekmiti:
Zat ahane maiyetlerinde ehzadeler olduu halde bu
sabah saat dokuzda Viyanadan ayrlmlardr. Shhatleri
berkemaldir. Zat ahane Tuna kumpanyasnn bic gemisile
seyahat etmekte ve bu akam Petede beklenmektedirler.
Tuna nehrinin sular bu mevsimde az olduundan akn
t ziyadedir. Vapurlar saatte yirmi mil ile seyrediyorlard.
ki buuk saatte Presburg ehrine varld. Fabrikalar, ima
lthaneleri, niversitesile mehur olan bu byk ehir, Osterli muharebesinden sonra Napolyon ile Avusturya ara
snda (1805) akdedilmi olan bir muahedeye de lem ol
mutu. Bu ksack tarih zihinleri dolarken kpr alarak
kafile - iki tarafl asker arasndan - geti. Yine iki buuk
saat sonra Komorn kalesi nne varlmt. Bu kale gayet
muntazam, gayet metin ve temaaya ziyadesile ayan idi.
Akam saat dokuzda Peteye varlmt. Fuad paa der
hal sadarete u telgraf ekmiti:
imdi Peteye geldik. Zat ahane geceyi burada, ge
irecek ve austosun birinci yarnki perembe gn akam
196

saat bete hareket eyliyecektir. Zat ahane ile btn mai

yetlerinin shhatleri berkemaldir. Keyfiyet saray hmayu
na arzediniz.
Buda ehri padiah istikbal iin pek ok hazrlklar
yapm, husus bir heyet tekil ve mehur msterik Vamberyi bu heyete terfik eylemiti. Tuna vahi Midhat paa
da hnkr karlamak zere Peteye gelmiti.
Balarnda sorgulu kalpak, boyunlarmda altndan
masnu ar kordon, omuzlarnda dolman, bellerinde Trk
biimi kl ve sk pantalon, dizlerine kadar da izme ol
duu halde Macar asilzadeleri hnkr saraya davet iin
vapura gelmilerdi. Bunlara ayr ayr iltifatlarn ibzal et
tikten sonra sultan Aziz sandalla iskeleye km ve oradan
gayet mkellef bir arabaya binmitir. Ahali o gn bayram
hkmne koymu, sokaklara dklm, Macar diliyle bir
dzye ok yaa diye baryordu. Hnkr Budit mevkiin:
de tahsis klnm olan eski atoya girmi ve mteakiben
Macar asilzadelerini huzuru ahanelerine s kabul etmi ve
sonra yemek yemitir. Biraz da istirahat ettikten sonra, Ma
car kberas ve muteberan maiyeti ahanede olduklar
halde Kayzerbad civarnda ve Glbaba trbesi zerinde
mebni camii erifi ziyaret eylemitir. Buda ehri, padiahn
buray ziyaret edecei muhakkak olduu cihetle, orada kr
mz. kadifeden bir adr kurmutu.
Glbabanm bizce bir ehemmiyeti yoktur. Galip bir ri
vayete nazaran Fatih sultan Mehmed, kinci sultan Byezid, Yavuz ve Kanun Sleyman devirlerini idrak etmi,
muharebelerde bulunmu, nihayet Budin seferinde lm
bir bektai babasdr. Trbesi de bir ky evine benziyor.
inde bir iki yaz levhas var ki birinde ufak bir manzume
yazldr. lk beyti udur:
Bunda medfun (Glbaba) hazretleridir daima
Blblsa zairidir ruhi paki etkiya.

Hepsi bu.
Fakat frenkler bizi daima trbe ve makberelerden is
tiane ile melf tandklar iin ve Glbabaya bilmem nasl
bir kuds ahsiyet gz ile bakp, Trklerce de muteber bir
veli olduuna inandklar iin trbesinden bir avu toprak
almlar, hnkra takdim etmilerdi. Hlsa Macarlar 1849
tarihinde saltanat seniye ye iltica ettikleri vakit grdk
leri licenabane muameleye mukabele etmek istemilerdi.
O gn Talia vapuru Varnaya gelmiti. Sadrzam, ser
asker, valide sultann baaas Cevher aa, ferik brahim
ve Hsn paalar, Babli terifat memurlarndan Abdullah
efendi, birka subay, hassa silhorlar takm sabahleyin
Varnaya ktlar.
,

TUNA ZERNDE
Sultan Aziz Rusua mteveccihen Peteye veda etti-"
ler.
Yine mutantan bir surette uurlanan hnkrn maiye
tinde Msrl Fazl" Mustafa paa da vard. stanbula avdet
edecei mit edilirken, o gn olunun rahatsz olduuna
dair Paristen bir telgraf alm, bu vesile ile zat ahaneden
msaade istiyerek Fransaya avdet eylemitir.
Hnkr yoluna devam ediyor. Bazyazdan aa Tuna
adalarla doludur ve kylarnda birok deirmenler vardr;
lkin temaaya deer bir hususiyetleri yoktur. Yalnz yk
sek kayalara tesadf edilir ki, Debrenkova denilen yerden
sonra hakikaten korkun bir manzara arzederler.
Vaktile, iki bin sene evvel Yunanllar bu cesim kaya
lar zerinden kar tarafa gemek iin asma bir yol yap
mlard. imdi bundan eser yoktu. Yalnz kazk ve hatl
koymak iin kayalar zerinde alm byk delikler, bir
de sanat bakmndan kymeti olmya baz rnelke resim
leri grlyordu.
198

le vakti Harovaya varlmt. Memleketeyinden bir

ok kimse istikbal iin oraya gelmitiler. Padiaha ubudi
yetlerini arzedip dndler.
kisi drder pervaneli, boylar uzun, az su eker gemi
de gelmi bulunuyordu. Tuna sularma gre, burada o gemi
lere nakletmek icabediyordu. Bittabi bu lzuma riayet olun
du ve bir buuk saat tevakkuftan sonra Aclakaleye varld.
Buras tarih bir yerdi. Atalarmzn bu ada zerinde
bina ettikleri kale uzun zamanlar Neme ordularnn arpp
arpp krldklar bir elik duvar olmutu. imdi memaliki saltanat seniye dendi. Sahilde Osmanl askeri bekli
yor, ayyldzl gzel bayrak Osmanl hakimiyetini iln edi
yordu. Askerler padiahm ok yaa diye baryorlard.
Fethlislm nnden geildikten sonra yine vapur dei
tirmek icabetti...
Nihayet Vidin grnd. Aa yukan be yz senedir
Trk topra olan, gm ve altn evani imalt ile hret
bulan Vidin, 1853 de mer paann karargh olan ve Rus
enginin balang noktasn tekil eden Vidin... Buras bir
durakt. Gecenin burada geirilmesi mukarrerdi. ehir tez
yin edilmi, hnkrn istirahat ve maiyeti ahanelerinin
beytuteti iin yerler hazrlanmt. Sultan Abdl-Aziz deb
debe ile ehre karken, toplar atlarak, gelii kutlanm,
geceleyin de kandiller yaklarak, fiekler ve silhlar atla
rak enlikler yaplmt.
Sabah olunca hnkr Vidin hakknda Midhat paadan
izahat alm ve mektep ocuklar ile ahaliden muhta olan
lara tevzi olunmak zere yz bin kuru vermitir. (Bu a
hane ihsann ne suretle tevzi edildii drt ay sonra Tuna
vilyetinden Sadarete bir teekkr arizas ile bildirilmitir).
le vakti, halkn alklar arasnda Vidine veda edil
di. Lum, Rahova, Niebolu, Zituvi nnden geilerek ak
am Rusuka varld.

Tuna yolculuu burada bitiyordu. Tuna ki XIII c asrdanberi Trklerin amac olmu, Osmanl tarihini efsanev
hdiseler ve kahramanlklarla doldurmutu, Belgrad gibi
bir darlcihad kylarnda yzlerce sene Trk olarak
beslemi, Sigizmondun ve ona yardm iin koan on bin
lerce frenk ovenlerinin, ilk arpmada, kaarak Yldrm
Bayezid adn esatir hikyelerindeki kahramanlar mertebe
sine karan Niebolu (melhame) sini grm, Sitvatorok
muahedesinin yapld ay sinesine alm. Osmanl tarihi
nin birok betbahtlklarn Zitovi (1791) de kanl sular
ile ykamt. Osmanl hkimiyetinin timsalini imdi bura
da, kimbilir nekadar derin bir teessr iinde brakarak, sa
kin ve lkayd akp gidiyordu...
Sefinei hmayun yaklanca Ali paa, kendisile beraber
gelmi olan dier devlet erknn da alarak, istikbale ko
tular, vapura girerek huzura ktlar, tazimat mahsusalar:n sundular. Sonra mahall memurlar beraber olduklar
halde istikbal yapld, asker selm durdu, toplar atld. Ge
rek ahali, gerek Ulah Beylikleri yakasndan - padiah gr
mek dileile - beri tarafa gemi olan birka bin kii dua
lar ettiler.
Hnkr alay ile vali konana gitmi, geceyi orada ge
irmitir. _
stanbulda yaplacak merasim hkmet iin pek ehem
miyetli bir iti. li paa bunu daima gz nnde tutma l
zumlu gryordu. Fakat stanbul padiahn hangi yoldan
dneteini katiyetle .bilpiyordu. ipka - Kazanlk - Edime
istikameti hi hatrdan kmyordu. Hnkr ya bu yolu
irade ederse?!!..
Fakat Fuad paa ne yapp yapm, yolculuu ksaltma
a muvaffak olmutu. Onun iin Sdrzam 5 austos tarihi
ile Rusuktan (Hariciye Nezareti Vekletine) u telgraf
ekmiti:
200

Zat hazreti padiahnin yarn Varna tarikile hareket

ve aramba sabah stanbula muvasalat buyuracaklarn
arzeylerim.
Bu telgraf tereddt bulutlarn datm, salam bir
program izilmesi imknn stanbula bahetmiti. - Hn
kr da o gn Rusuk memurlarn, eski tabiriyle, vcuhu
belde yi, dost Devletler konsoloslarn ve Memleketeyn
beyi asaletl prens arli huzuru hmayunlarna kabul bu
yurdular. Hepsini taltif ve tesrir ettiler ve o geceyi de Rus
ukta geirdiler.
6 austos sal sabah Sadrzamn, dier vezir ve na
zrlarla btn maiyeti ahanenin tekil ettikleri byk ka
file vagonlara yerleti. Rusuk - Varra imendiferi hi byle
bir tantana grmemiti. Tren mutedil bir sratla ilerler
ken sal sollu ekinleri seyreden hnkr bir yandan da se
yahati ahaneleri esnasnda grlen ilerin yksek saltanat
makamn ilgilendiren taraflarna dair lala srun verdii,
izahat:ve nihayet Vamann mazisi hakknda sylenen sz
leri dinliyordu: Buras t eski alardan heri bir ticaret
benderi idi. Vatann snrlarn Tunanm tesine gtrmek
istiyen atalarmz 1391 tarihinde
buray zaptetmiler ve
yarm asr gemeden, III c Murad zamannda, Lehleri ve
Macarlar hu civarda malp eylemilerdi... Edime mua
hedesinden beri elimizde idi... Nekadar gzel bir liman
vard!
Varnada, Rusukta olduu gibi, baka bak konaklar
hazrlanmt. Sultan Aziz kendileri iin hazrlanan kona
a inip istirahat ettiler. Akama yakmd, Sultaniye yat ile
Pertevpiyale vapuru Varna limanna geldikleri srada ba
tan baa fenerler, kandiller ve bayraklarla donanm olan
ehirde gnagn fieklerle bir ehryindir balad. Sultan
Aziz drt atl bir arabaya binerek, bir dziye Padiahm
ok yaa diye baran ve alk^lyap halk selmlyarak
201

iskeleye ve ahane bir sandal ile de Sultaniye vapuruna

.gittiler.
ehzadelere Talia vapuru tahsis olunmutu. Hava ga
yet msaitti. Karadeniz belki ilk ve son defa olarak kuca
nda gezdirdii Trk hakanna btn seyahat yorgunluk
larn unutturacak asude bir dek olmutu...

STANBULA GR
aramba sabah (7 austos) Karadeniz Boaz nne
gelinmiti. Filotill yaklar yaklamaz kalelerden toplar
atlmaa halam, stanbula da terifi hmayun haberi tel
grafla verilmiti.
Uzun bir seyahattan dnen halife, geni bir mahede
ve tetkik leminden ald feyizli intibalarla yurduna gelen
padiah osmanyan btn millet tarafmdan karlanm
tr: Oullan tarafndan karlanan bir baba sammiyetile.
Dkknlar kapanm, resm mesai tatil olunmu, evler kr.ilen bayraklarla sslenmiti. Btn vkel, btn memur
lar, hademeler, bendeler, dost devlet sefirleri, ruhan reis
ler, kz ve erkek mektep ocuklar, bendegn ve daiyan
ile tarikat eyh ve dervileri... vapurlara binerek istikbale
kotular.
Rum patriki ile maiyeti ve yeknasak elbise giymi yz
ocuk ve kilise mugannileri hkmete tahsis olunan (Fevaidi osmaniye) irketinin (Kadky), Ermeni patriki ile
maiyeti ve Ermeni cemaatinin ileri gelenleri de yine hk
mete tahsis edilen (irketi Hayriye) nin 1 numaral va
puruna binmilerdi.
Elliden fazla vapurun, geni ve uzun bir mevkip halin
de, seyri Boaza ok azametli "bir manzara vermekte idi.
Karadeniz Boazndan skdara kadar her iki sahil ahali
ile dolmutu. Yer yer asker ikme edilmiti. Ecnebi sefa
retlere memur isyasyo-nerler de hincahindi.
202

oktanberi yamur yamamt, her taraf kurumu, her

ey kavrulmutu. O gece sabaha kar rahmet yam, son
ra hava ap doyulmaz bir letafet peyda olmutu. te (se
fine! hmayun) Karadeniz Boazndan ieriye doru bu
inirah veren muhiti yava yava geerek ilerilemiti.
Filotilla ileriledike ok yaa dualar sk sk tekrar
lanyor, askerlerin nbet atelerine Trk gemilerde ecnebi
istasyonerlerinden atlan toplarn dumanlar karyor, mah
er bir sahne teressm ediyordu. Yeknesak elbise giydiril
mi btn ocuklar bir azdan manzumeler okuyor, padi
ahn terifini kutluyorlard. Tam bu srada Cenab hak
kn inayeti ile bir kazann n alnmt: Ermeni patrikini
ve cemaat erknile ocuklar hmil olan vapur Yenima
halle nnde kayalara arparak karaya oturmutu. Ayuka
kan feryat zerine etraftan yetiilerek yolcularn bir ks
m karaya karlm, bir ksm da baka vapurlara naklolunmutu.
Sultaniye vapuru, velvele arasnda ilerliyordu. Artk
stanbul tamamile grnmt: Her taraf glmsiyen, g
neli, her taraf yeil, gzel minareleri, zarif yallar, mavi
sular ve daha mavi semasile stanbul. Hnkr her mille
tin airlerini meftun etmi olan bu iir ve fsun cihan nnde, renk, k ve iek panoramasnn bu emsalsiz teza
hrleri nnde, btn tahassrlerini gideren bu bayltc
vatan kokusuyla ruhu mebu olarak, hayran ve adan, arasra - yannda daima tazimkr duran, fakat yorgunluunu
saklyamyan - Fuad paaya bir iki sz syliyerek, Boaz
temaa ederken yat Beikta nne geldi.
Yedi ifte bir saray kay hnkr doruca Dolmabaheye karrken btn devlet erkn, mera, bend'egn ka
yklara binerek zat ahaneyi uurladlar. Rhtm, btn
inzibat tedbirlere ramen, bir maher gibi idi. Btn sa
ray, btn Beikta, btn stanbul Dolmabaheye smaya
alyordu. Staif sm^f askerler, bakm t^km muzkalar,
203

hareket, ses ve ahenk dalgalan makdemi hmayun u al

klyordu. Bir air:
Avdeti ahane pr nur eyledi stanbulu
Diye cevherli bir tarih syledi.
Babli hnkrn dn mnasebetile gn gece
enlik yaplmasn tensip ve vilyetlere de tebli etmiti.
Bu sebeple stanbul aramba sabahndan itibaren elen
mee balad.
Gndzn yaplan oyun ve elencelere nisbetle gece
enlikleri fevkalde idi denilebilir: Her ev, her dkkn, herbucak donanm, ehir ve Boaz nurlara boulmutu; m
balasz gneli bir gece denilebilirdi.
Zaman idrak etmi olan muharririn biri diyor ki:
Hepimiz hayatta bir kere olsun,, bin bir gece hikye
lerini tahayyl etmiizdir; hele ocukluumuzda onlar,
grmek, o inci ve zmrtler iinde parlyan saraylar te
maa etmek istemiiz, binlerce renklerle sslenmi o sihirli
baheleri seyreylemek arzusunu duymuuzdur. Sonra m
fekkiremiz, bunlar tahayyl edemiyerek, hepsinin bu leme
ait olmadn, hepsinin birer hayal olduunu bize ihtar
etti. B izde tabi inandk. Fakat aldanmz: O hayal dedi
imiz eyler - diyebiliriz ki - tamamiyle tahakkuk etmi,
bugnk stanbul ekline girmitir...
Fuad paa ile Saffet paann Kanlcada, Msr hidivi
ile ran sefirinin. Mirgnde, Mustafa Fazl paann Kandil
lide, Ali ve Kmil paalarn Bebekteki yallar birer m
cessem k halini almt. Hidivin sahilhanesi nnde ve
deniz stnde altm, zira uzunluunda, krk zira genili
inde bir ehram yaplmt, tamamile nur iinde idi.
Beylerbeyi ve Dolmabahe saraylar, en cra yerlerine
varncaya kadar, tenvir edilmiti. Aalarn dallarna kan
diller aslm, aralarna lmbalar konulmutu. Sanki na~
204

nmteahi ate bcekleri ormana dalm, bir dzye uuu

yorlard.
Beyolu cihetinde Galatasaray, Galata kulesi, btn
Taksim klalar; stanbul cihetinde Serasker kaps, Babli, Bahzahtiye, Fevaidi Osmaniye acentesi, Valide han
(acem tccarlar nekadar nadide hah varsa hepsini tezy1nata tahsis etmilerdi), Msr ars, stanbul surlar
ve hususile Sarayhurnu ta'svire smyacak bir tarzda do
natlmt.
Husus evlerdeki tezyinat ve tenvirat daha ok dikkati
ekiyordu...
Taksim civarnda mkemmel bir tki zafer yaplmt.
Bu tk zerinde binlerce kandil ve trl trl ieklerden
yaplm demetler, takn t tepesinde de kocaman bir ayyldtz vard.
Fransz sefareti karsnda bir fotoraf sultan Azizin
resmini tehir etmiti. Bu ok gzel bir fotoraft. Sanatkr
muvaffak olmutu. Geenler hep durup seyrediyorlar ve hep
seyahat etrafnda konuuyorlard.
Bunlardan baka hnkrn pastacs Valori,'terzisi Vartaliti tarafndan ok byk masraflarla vcuda getirilmi
tenvirat dikkati ekmekte idi. Lksemburg gazinosu emsali
messeselere her suretle stnd. Rum ve Ermeni kilise
leri de mkemmel surette bayraklar ve kandillerle dona
tlmt.
Birok evlerde ekilen bayraklarda dualar, beyitler,
hal ve zamana uygun ayetler, ecnebi evlerindeki bayrak
lar zerinde de (yaasn sultan Aziz) szleri yazl idi.
Tarih-i Ltfi enlikleri u suretle tasvir eder:
Yevmi mezkr akamndan bed ile tamam gn
gece misli grlmedik enlikler icra -olundu. Hatt stan
bulun byk ars, ki 1 hibir vakitte geceleri almas
mesbuk deildi. O gece arnn her taraf kade ve Y o r
ganclar ars ve sair ar dkknlarnn her biri birer
1
205

odas gibi mzeyyen ve amade idi. Sabahlara kadar

azan, oluk ocuk kemali asayi ve emniyet ile seyril
a ve kesbi tenezzh eylediler. Valide han, Msr ar
s. Asmaalt, Hasrclar taraf ve Beyolu caddesindeki
dkknlar fevkalde tezyin olundu...
te austosun 7, 8, ve 9 cu geceleri bu trl bir fev
kalde dekor ve grlmemi enlikler iinde geti. Bu
gece zarfnda sarfolunan para sekiz milyon frank tahmin
edilmiti.
Her sene (rum) hazirann 13 gnne tesadf eden
cls gecesi sadnzamm sahilhanesinde byk bir ziyafet
tertibi mutat idi. Bu sene o gn seyahate tesadf etmiti.
Ziyafet verilememi, avdette iki enlii birletirmek, daha
mnasip grlmt. Onun iin perembe gecesi Ali paa
Bebekteki konanda pek mkemmel bir ziyafet vermiti..
Ayni' ziyafet cuma gecesi tekrar edilmiti.
Akam saat onda irketi Hayriye vapurlar misafirleri
rhtma karyorlard. Yalnn medhalinde gen yaverler
kollarn madamlara takdim ediyorlar, onlar salonlara g
tryorlard. li paa resm elbisesini giymi, btn nian
larn takmt. Misafirlerini t kapdan karlyor ve hep
sini iltifatkr bir tebessmle selmlyordu. Takdim mera
simi bittikten sonra davetliler salonlara daldlar. Bu g
zel geceden istifade iin serlere, bahelere girdiler. Byk
salonda, t sabaha kadar, dansedildi. Saray hmayun m uzakas en gzel havalar almakta idi.
Boaza hkim olan dan tepesine kadar uzayan ten
virat hakknda tafsilt vermek zaiddir.
Yar geceye doru davetlilere parlak bir bfe ald.
Evvel madamlar oturdular, sonra erkekler geldiler. Supeden sonra davetliler kendilerini muayyen iskelelere g
trecek vapurlara bindiler. Btn tenvirata ramen gece
karanlkt, Boazda ve.Halite kesif bir sis ortal kapla
mt. Vapurlar kprye ancak sabahn drdnde varabil206
x

inilerdi. ok tuhaf olmu, kpr akt: Balo elbiseleriyle

yzlerce kii kprnn kapanmasn bekliyorud...

air Leyl Hanm da Sultan Abdlziz han hazretle

rinin Avrupa seyahatinden avdetlerinde grdklerim ba
lyla Tasviri Efkr da kan hatratnda diyor ki:
Avrupadan avdeti ahane vuku bulaca zaman bir ak
am babam: Kzm, valide efendimiz emir buyurdular, sa
ray hmayuna gideceksin, hazr ol dedi. Bu mjde beni
pek sevindirdi. O sevinle koca kz yerimde duramyordum.
Babam giyecein entari ile beraber bir de manzume
hazrla dedi. Sandma kotum. Ortas ak filizi, kenar.
bir kar geniliinde beyaz zerine renkli leylkl gayet
gzel bir kuma kardm, hemen bitim, diktim, bam iin
de beyaz, hafif hir serpu yaptm. Kenarm ensiz iyi dan
telle ssledim, bir tarafna .kk bir dal leylk kodum,
uzun beyaz eldivenimi, pabucumu hazrladm, yazdm
manzumeyi beenmedim, padiaha takdime lyk grmedim,
verdim.
Terifat ahanenin, denizdeki merasimine Gms yunda Rasim paanm konandan baktm, nde klavuz, iki
tarafta istikbale giden donanm byk, kk vapurlar,
ortada padiaha mahsus gneli sancak ekilmi zat aha
nenin rakip olduu byk zrhl, arkada maiyeti seniye va
purlar grnd. Padiahlarm istikbal iin ahalinin isticar
ettikleri irket vapurlar, rmorkrler, atanalar Boazdan
kp selma dizildiler. P eb ou geemeyip limanda kald
lar. Denizin o ciheti hemen rtlmt desem caizdi. Bay
raklarla donatlm deniz vastalarnn hareketleri, reng
renk dalgalarile baka hir letafet kesbetmi olan deniz
kfezara benzemiti. Btn halk ayakta bekliyordu. Pa
diah geerken sahilden ve denizden aksendaz olan (padi
ahm ok yaa) avaz, muzkalarm selm havalar gz207

gelin odas gibi mzeyyen ve amade idi. Sabahlara kadar

kar kzan, oluk ocuk kemali asayi ve emniyet ile seyrii
temaa ve kesbi tenezzh eylediler. Valide han, Msr ar
s, Asmaalt, Hasrclar taraf ve Beyolu caddesindeki
dkknlar fevkalde tezyin olundu...
ite austosun 7, 8, ve 9 cu geceleri bu trl bir fev
kalde dekor ve grlmemi enlikler iinde geti. Bu
gece zarfnda sarf olunan para sekiz milyon frank tahmin
edilmiti.
Her sene (rum) hazirann 13 gnne tesadf eden
cls gecesi sadrzamn sahilhanesinde byk bir ziyafet
tertibi mutat idi. Bu sene o gn seyahate tesadf etmiti.
Ziyafet verilememi, avdette iki enlii birletirmek, daha
mnasip grlmt. Onun iin perembe gecesi Ali paa
Bebekteki konanda pek mkemmel bir ziyafet vermiti..
Ayni' ziyafet cuma gecesi tekrar edilmiti.
Akam saat onda irketi Hayriye vapurlar misafirleri
rhtma karyorlard. Yalnn medhalinde gen yaverler
kollarn madamlara takdim ediyorlar, onlar salonlara g
tryorlard. Ali paa resm elbisesini giymi, btn nian
larm takmt. Misafirlerini t kapdan karlyor ve hep
sini iltifatkr bir tebessmle selmlyordu. Takdim mera
simi bittikten sonra davetliler salonlara daldlar. Bu g
zel geceden istifade iin serlere, bahelere girdiler. Byk
salonda, t sabaha kadar, dansedildi. Saray hmayun m uzkas en gzel havalar almakta idi.
Boaza hkim olan dan tepesine kadar uzayan ten
virat hakknda tafsilt vermek zaddir.
Yar geceye doru davetlilere parlak bir bfe ald.
Evvel madamlar oturdular, sonra erkekler geldiler. Supeden sonra davetliler kendilerini muayyen iskelelere g
trecek vapurlara bindiler. Btn tenvirata ramen gece
karanlkt, Boazda ve.Halite kesif bir sis ortal kapla
mt. Vapurlar kprye ancak sabahn drdnde varabil206
x

inilerdi. ok tuhaf olmu, kpr akt: Balo elbiseleriyle

yzlerce kii kprnn kapanmasn bekliyorud...

air Leyl Hanm da Sultan Abdlziz han hazretle

rinin Avrupa seyahatinden avdetlerinde grdklerim ba
lyla Tasviri Efkr da kan hatratnda diyor ki:
Avrupadan avdeti ahane vuku bulaca zaman bir ak
am babam: Kzm, valide efendimiz emir buyurdular, sa
ray hmayuna gideceksin, hazr ol dedi. Bu mjde beni
pek sevindirdi. O sevinle koca kz yerimde duramyordum.
Babam giyecein entari ile beraber bir de manzume
hazrla dedi. Sandma kotum. Ortas ak filizi, kenar,
bir kar geniliinde beyaz zerine renkli leylkl gayet
gzel bir kuma kardm, hemen bitim, diktim, bam iin
de beyaz, hafif bir serpu yaptm. Kenarn ensiz iyi dan
telle ssledim, bir tarafna kk bir dal leylk kodum,
uzun beyaz eldivenimi, pabucumu hazrladm, yazdm,
manzumeyi beenmedim, padiaha takdime lyk grmedim,
verdim.
Terifat ahanenin denizdeki merasimine Gmsuyunda Rasim paann konandan baktm. nde klavuz, iki.
tarafta istikbale giden donanm byk, kk vapurlar,
ortada padiaha mahsus gneli sancak ekilmi zat aha
nenin rakip olduu byk zrhl, arkada maiyeti seniye va
purlar grnd. Padiahlarm istikbal iin ahalinin isticar
ettikleri irket vapurlar, rmorkrler, atanalar Boazdan
kp selma dizildiler. Peki ou geemeyip limanda kald
lar. Denizin o ciheti hemen rtlmt desem caizdi. Bay
raklarla donatlm deniz vastalarnn hareketleri, reng
renk dalgalarile baka bir letafet kesbetmi olan deniz
kfezara benzemiti. Btn halk ayakta bekliyordu. Pa
diah geerken sahilden ve denizden aksendaz olan (padi
ahm ok yaa) avaz, muzkalarm selm havalar gz207

ferimizi sevin yalarile doldurdu. Ben padiahn liman

terif ettiini grnce arabam hemen saraya koturttum.
Haremi hmayundaki istikbal merasimine yetiemedim. Va
lide sultann ve padiahn huzurlarma sonra kabul buyu
ruldum, ayrca iltifata mazhar oldum.
O gn aliyetan hazeratmn ve btn saray halknn
kyafetleri pek ho idi. Yeil rengin maksada ermek ve se
vin almeti olduunu biliyordum, ama o gn yeiller gi
yecekleri hatrma gelmemiti. Tesadfen entarimin yeilli
olmas beni msterih ve memnun etti.
Aliyetan hazerat pek ak yeil renkler zerine ky
mettar beyaz dantel geirilmi uzun etekli giyimlerle ba
larna ta gibi mcevher balklar, gerdanlarna ktaca
kk, kymete byk gerdanlklar takmlard. htiyar
kalfalar dz, yollu, benekli yeiller, orta yallar beyazla
kark aka yeiller giymilerdi. Genlerin ou beyaz
muslinden entarilerinin mnasip yerlerini sun kk y e
il yapraklarla, imenlerle tezyin etmi, bellerine ensiz yeil
kordel balamlard.
Artk etekli entarilere .ve alvarlara genler rabet
etmiyorlard. Entarilerin modas bir etekli idi. Bir ucu bele
iliitrilen etek uzun i etekliinin stne serpilip srkle
nildi. Kyafetlerine uygun serpularn, taranmalarn da
kendilerine yaktrmlar, moda salknal prlanta kpe
leri, taraklar, madalyonlar ile ziynetlerini ikmal etmiler
di...
O gnk sevinle ehrelerinde grnen saadet glm
semesi, iltizam! olarak danka taranp rengin yanak ve
alm zerine tel tel dklm zerrin sal balar, sevimli
hayal gibi ince muslinin altndan grnen omuzlar, kollar
yaz gnlerinin rakit havasnda cabeca grnen ince hafif
beyaz bulut iinden kan, fakat nazarlar incitmiyen gne
.ualar kadar ltif hir manzara tekil ediyordu.
O levhay temaa ederken ondan evvelki devirde giyi- .
208

len srmal, pullu entarilerle byk byk mcevherler g

zmn nne geldi... Her ey zamann detine . bal; ev
velki devirde bu kyafetle meydana klmazd. imdi o
evvelki kyafetle klsa gzlere ho grnmiyecektir. Ben
ce her ikisi de gzel.
Akam st Kanlcaya, yalmza dndm.
Yemekten sonra sahile indik. Sultan efendi terif etti,
gndzk giyimi ile idi. Rhtma yrdk. Kayk, daima
kulland beyaza yakn gayet ak renk cilalanm, kena
rnn ve iinin oyma tahtalarnn baz yerleri ince yaldz
lanm, kayn renginde uha demeli, ayni kumatan
trtl saakl ehraml, ifte idi...
Yenikye kadar ktk, sahile yakn aknt ile Ortakye
inip avdette Bebekten Anadoluya getik. Saraylar, b
yk yallar avizelerle, fanuslarla, binlerce fenerlerle, pek
maa donatlmt. Dalardaki aalara, zemine o kadar
ok fener ve kandil konmutu ki, mzehhep levha zannolunuyordu. Aralardaki aylar, yldzlar, renkli yazl man
zumeler pek hotu. Ezcmle Msrl Zeynep Hanmefendinin
Bebekteki da nazarrba idi. Yksekte o akamn lesabile
yaplm bir ay, karsnda bir yldz, daha uzaklarda takm
takm yldzlar, kk fenerlerle tekil olunmu (saman
orusu (voie lactee) dedikleri kme yldzlar, hasl kar
mzda gayet mahirane taklit ve tersim edilmi bir sema
gryorduk...
Kanlcaya kadar kp aldk. zerimize birdenbire
kuvvetli beyaz bir ziya aksettk Dnp baknca bizim sa
raydan geldiini grdk. Dorusu aaladm, meer seyri
miz esnasnda yer yer grp de mehtap fiengi sandm
aydnlk bizim donanmaya ilve edilen byk elektrik zi
yas (projektr) imi.
Denizin yarsn getik. Kayn ba yukar evrilip
biraz daha yakn duruldu. Fsunsaz ziya ayana ektii
binlerce kayklar, sandallar iindeki halk gya simin
Sultan Aziz 14

209

elile okuyordu. Herkes lem projektre, hem donanmaya

hayran olmu, kalm duruyordu.
O levhaya hayli yaklatk, teferrat da grnd:
Zemine sra byk fanus dizilmi, tahminen drt
metre kadar irtfan aaki rubu gayet kk sisli fanus
larla dz kaplanp mtebakisine zarif bir ekil verilerek
aralardaki boluklara zmrt, yakut, inci renklerinde b
ycek fanuslar yerletirilmi, elmastra kesme billrdan
prlanta gibi paralar konmu, st kenarn oymalarnn te
peleri de ayni renklerde tek tek krelerle tezyin edilmiti.
Rhtm boyunca uzanan o nur, musanna duvarn ortasna
yaplan tkm iinde geride lo braklm mahal yeil fe
nerleri, turuncu kredikleri ile uzakta bir portakal bahesi
gibi grnyordu.
O bi misal donanmann tarif ve tavsifi beenildii gibi
kolay deil; hayali gzmde kalan ruhefza letafetinden
bu kadar beyan edebildim.
Tenvirat takmnn, hatt mumlarn da Avrupadan
mahsus smarlanp getirildiini, hatt tertip eden ustann
da oradan celbedildiini nedimelerden iittim. Yedi bin li
raya geldiini de onlar sylediler...

Perembe gn vkel, muhtelif milletler patrikleri,

eit eit klhlar ve rengrenk libaslar ile husus bir
dekor vcude getiren ruhaniler... Dolmabahe sarayma gi
derek huzura ktlar ve padiahn iltifatna nail oldular.
Rum patriki kendi ve dier ruhan reisler namna rumca
bir nutuk irad etti ki resm tercemesi udur:
evketl padiahmz efendimiz,
Bilcmle tebaai ahaneleri erefi didan mlknele<rinden mahrum olduklar mddete egeri vkely fiham
bendelerinin dikkat ve gayretleriyle kemali emn rahatta
210

bulunmular1ve milel ve mlki mtehabbei garbiye canibinden ibraz olunan merasimi faikai tazim ve tekrimin
istimaile kesbi mefharet ve meserret etmiler ise de firkati
ahanelerinin mstelzim olduu gam ve keder tarif olunmaz mertebede idi. imdi zat evketsimat hmayunlar
m n iifk eref ve kdlden sahai memaliki saltanat seniyelerine gne gibi pertevefan olmasile yed-i meyyedlerine vediai rabbaniye olup hsn hal ve istirahat halleri
kaziyesine her gna mesaii celile ve measiri hayriyei mlkneleri ayan buyurulan milel ve akvam cmleten yeniden dnyaya gelmi gibi ad handan olarak selmetle
azimet ve kemali afiyetle avdeti hmayunlar vukuunu
myesser buvuran Rabblmteal hazretlerine hamd sena ederler. Bunu resas bulunduumuz milletler tarafndan hakipay ahanelerine arz ile beraber akerleri dahi
evketl efendimizin taht li bahti osmanide meyyed ve
mebbed olmalar ve herhalde refeti Davud ve hikmeti
Sleyman delili harekt ahaneleri olarak zami arnalli
ehriyarileri olan tezayd an evketi devlet ve terakkii
saadeti hal-i tebaa ve raiyet hususunda mazham hsn
muvaffakiyet olmalar ve bununla nam namii tebaa perverilerinin ilelebed ziveri sahaifi tevarih olmasn eltaf
bi nihayei ilhiyeden niyaz ederiz. (*).
(*) Bu nutkun fransza tercemesi zeyledilmitir:
Sire!
Les fideles sujets de Votve Empire, qui grce la sagesse et la
prevoyance de Vos Ministres, ont joui, pendant labsence de Votre M a
jeste m periale de la paix et de la protection des lois, applaudisaient
vivement aux demonstrations sympathiques dont Votre Majeste m p riale etait lobjet de la part des princes et des peuples amis de l Occident,
et des honneurs qui Lui etaient rendus.
Les sujets de Votre Majeste nen eprouvaient moins la pus vive
affectien pour leur Souverain absent et le retour heureux de V otre
Majeste a rependu, linstar du soleil levant, la joie et le bonheur sur
tous Ses sujets. heureux de saleur, dans la Personne Auguste de Votne

211

Bu nutku Kastaki Adosides efendi terceme etmi,

sultan. Aziz de ltfen u cevab vermitir:
Tebaam
namna
beyan
eylediiniz
tebrikttan
dolay
pek
mtehassis
oldum.
Tebaamn
menafiini
temin
iin
hi
durmadan
alma
daima bir vazife addettim. Fakat bugn, avdetim mnasebetil-e gsterdikleri sevinten ziyadesile mahzuz ve m
tehassis olduum halde, anlyorum ki tebaam saadeti hale
mazhar klabilecek mesaiyi bir kat daha artrmak lzm
geliyor. Daima temenni edeceim ey, tebaam hakm ve
mnevver bir idareden istifade ettirmektir.
Bundan sonra patrik ile dier ruhan reisler tarafndan
takdim olunan teekkrnameleri ellerinden bizzat alm
ve: Mille telalarnza selmlarm syleyiniz demitir. Bu
mnasebetle kiliselerde ruhan yinler, padiahn mr ve
afiyeti iin dualar edilmitir.
Saffet paa, elilerin en kdemlisi olmak itibarile, Rus
ya sefiri general Inatiyefe resmen tezkere yazarak, kordiplomatikin de, avdeti teakip, Dolmabahe saraynda
huzura kabul buyurulacam bildirmiti. Buna binaen ayn
gnde eliler de msl erefine nail olmulard.
Sultan Aziz halkn candan tezahrlerine bir kran
mukabelesi olmak zere o gece yatma binerek Boaziinde
Majeste le Souverain cheri qui n a jamais cess6 de se preoccuper de
leur bien-etre, pour la gloire et la grandeur de Son nom.
Ainsi anime de joie et plein d enthousiasme, V os fideles sujets adressent des actions de grce au Souverain des Souverains qui ei pendant
sa main, puissante sur celui qu il a appele regner sur cet Empire, k
Arasotd Ses jours precieux et la rendu de nouveau Ses Etats. entoure
d une gioire nouvelle.
Sire!
En venant deposer aux pieds de V otre Trne m perial le juste tribut de ces sentimeits de Vos sujets, Vos fideles serviteurs, moi-meme,
V otre fidele sujet serviteur, j adresse au Tout - Puissant lhumble et
fervente priere de V ous conserver glorieusement sur le Trone d Osman,
avec la bonte de David et la sagesse de Salomon, pour le plus grand
bonheu- de tous les peuples dont il Vous a confie le gouvem ement.

212

bir tenezzh yapm ve stanbul ahalisini - tpk Msrdan

dnnde olduu gibi - coturmutur.
9 austos cuma gn Ayasofya meydan, Sultan Ahmed
civar, Divanyolu ine atlsa yere dmez szne uygun
bir halk kalabal ile, asker ve polisler ile dolmutu. nk
sultan Azizin selmlk resmi lisi ni orada yapaca, yani
cuma namazn Ayasofyada klaca anlalm idi...
Hnkr bu gece de stanbul, Galata v.s. yerlerde yap
lan enlikleri seyir ve temaa etmi ve hepsini takdir eder
ken halkn iddetli ve srekli alklarna iltifatkr muka
belelerde bulunmutur.
Tarada da, Bablinin tebligat vehile, gn ge
ce enlikler yaplm, hafif cnha ile mahbus olanlar koyverilmitir. (Memuriyeti mahsusa) ile Pizren tarafnda
bulunan Afif bey o havalide yapdan mkemmel ehraym
v.s. hakknda Sadarete telgrafla malmat vermiti.
Trabzon, Edirne, Hdavendigr, Cezairi Bahrisefit,
Bosna, Tekirda, Ankara, Konya vilyetleri ile Filibe, Sa
kz, Yenipazar, Hersek, Cebeli Lbnan mutasarrflklarn
dan ve dier yerlerden kezalik Sadarete arizalar gnderi
lerek, avdet mnasebetile yaplan elenceler hakknda iza
hat arzolunmutu.
Btn hu mektuplarn karakteri birdir. Yalnz baz
larnda grlen tabirler daha ziyade dikkati ekecek ma
hiyettedir. O azmann idare memurlarndaki zihniyet ve
kabiliyeti gstermee yarayacam sandm hu tabirlerden
birka nmune vermek faydasz olmasa gerek:
Cebel mutasarrf Davud efendi 18 austos 1283 tarihli
arizasmda ...hibir gna teklif ve ilhaha mstenit olmak
szn mcerret kemali evku muhabbetlerinden ai umum
ahali meskenlerini ve da tepelerindeki kyller de mevki
ve evlerini kandiller ve ulelerle donatp o gnn gecesin
den balyarak bir geceye dier gecenin ve beri' keeye
br keenin msabakat artile gece enlikler ve sahile
213

yakn yerlerin bu halini gren mahaller ahalisi dahi gelip

onlarla birlikte ruenlikler eylemilerdir. Cebel halknn
kalblerine d!ik[den nasihatiliar aaca iyi yjemilbr verimi,
hepsi itaati ve inkyad gstermekte bulunmutur. Bunu
arz vesilesiyle ubudiyet davasn isbat eylerim diyor.
Erzurum valisi Mehmed Reid paa: Padiahm mufarekati cmleyi ruhsuz bir kalp mesabesine koymu idi;
avdet haberinden tebaann (kffesi ta'ze hayat ve fevkal
de memnuniyet ve mbahat iktisab) etmitir;
Ankara valisi Seyid Ali paa: Padiahn saltanat mer
kezine dn nevidi mefharet bedidi hakka ki hilmum
ahali ve reaya kullarna ve hassatan heyeti umumiyei bendegnemize mucibi meserret ve adman ve mstevcbi huburi cavidan olmutur;
Edijre vialisi Hurjid Mjehmed paa: Farizf zimmeti
ubudiyet ve tabiiyetten olduu vehile... maaliftihar elden
geldii mertebede tanzifat ve tanzimati lzme ve tesviyei
turuk maddelerine itina olundu;
Dier mektubunda hulsatan: padiahn Edirne tairikile dnecei haberi zerine hazrlklar yaplm ise de
Varna yolu ile avdet olunmasndan dolay herkese mahzu
raiy et tari olmutur (!);
Trabzon valisi Esad Muhlis paa ve Cezairi Bahrisefid
valisi Esseyid Ahmed paa: Memleketin, her canibi nice ni
ce ekli mahsusada mretteb kanadil ile donatlm ol
duu misl... sayei ahanede mkemmelen tertib ve davet
olunan su Varey e madjamalariyle berpber bilcmle dveli
mutahabbe konsoloslar ve memurini mevcude ve mtehayyizam sunufi ahali ve eraf elbisei. Tesmiyeleriyle gelip
fevkalmutad icra klnan sanayii nariye ve tertib edilen
levazm meariyeden iktibas envar olunduu...
Konya valisi Tevfik paa: Padiahn avdeti beareti
cihan kymeti vasl mesar iftihar ohcak bilcmle ahali
taraf taraf icrajy ehrayin ve admanye mebl iktidar214

: larm sarfettikleri gibi hkmete dahi readetl elebi

; efendi hazretleri ile sair elebiyan ve vcuh ve ayan ve
i memurini daiyane mkemmel ziyafet keide edilmitir;
;
Sakz mutasarrf Mustafa Necib bey: Padiahn bu
! kere biddevleti velikbal Derisaadetlerine bast bisat iz;z
; icll buyurduklar havadisi kalibi biruh mesabesinde olan
cismi esdikaneme hayat taze bahetti;

Bosna valisi erit osman paa: Vilyet kap keth; dalmdan 25 temmuz 83 tarihli aldm mjdei telgrafide
; padiahmz efendimiz hazretlerinin kemali devlet ve sal
tanatla temmuzun yirmi altnc gn m akam saltanat
; evketyeti mlknelerini terif buyuracaklar istibar
; olundukta Cenabhalkkn bu ltf celili lhisine diltenei
) tahassr ve intizar olan kullar kemali adi ve iftihar,ile
gn gece icray ehryini sruru adimaniye ibtidar
ile... diyor ve Travnik mutasarrf Esseyyid Mustafa Hu
lusi dahi ayni nakarat tekrar ediyordu.
Konya elebisi Mahmud Sadreddin, Edirne metropolid
: Kirilos tarafmdan da dorudan doruya Sadprete birer
mektup gelmiti. Bunlarn ikisi de dua ve senadan ibaret tir ve mustalh olmakla berabe sarf ve nahiv hatalar ile
; doludur. Nitekim erif Abdullah paann mektubu ile
Mekke ahalisi tarafndan tanzim olunan arapa mahzarda
dahi dikkate deer bir ey yoktur. Vilyetlerdeki azlklar
namna mahall valilerine verilmi olan tebrik ve teekkr
: mektuplar hemen bir mealdedir ve lftan ibarettir.
Hibir faydas olmad iin, bunlardain misal vermek
ten vazgetim.

imdi airlerin ne dediklerine bakalm. Fakat, padi

ahn memlekete dnmesi mnasebetile, evvel coanlar
kimlerdir? Onlar grelim. Bu isimleri gazetelerde hular
mazsmz. Manzumelerini matbuata gnderenler unlardr:
215

1) Yenikap mevlevihanesi hcereniinlerinden Mehmed

zzet dede,
2) Divan Muhasebat azasndan hac Emin hey,
3) Burdur kaymakam esbak Raid efendi,
4) ldr sanca kaymakam sabk Galib paa,
5) med hulefasmdan Memduh bey( sonra Dahiliye
Nazr),
6) Rsumat Emaneti Muavini kir efendi,
7) Babli mtercimi sanisi Halis efendi,
8) Trabzon hanedanndan Emin Hilmi efendi,
9) Meclisi Val Baktibi Mahmud Cell bey,
10) Beyrutta Hadikatlhbar muharriri Halil Huri
efendi.
Bunlardan bazlar manzumelerini kh bir arzuhale
leffederek, kh tandklar bir zat delletile Sadaret maka
mna takdim etmler ve hi phesiz caize beklemilerdir.
Galata mektebi Rdisi muallimi evveli Rstem Vasfi de
bu kabildendir. Sadrzam ald manzumeleri, ki phe
siz hi okumamtr, Mabeyne takdim, her biri iin bir atiye
ihsan olunmasn arzetmitir.
Sadrzamn tensibi dikkati ekecek mahiyettedir:
Emin hey, Galib paa ve Tahir beye yalnz padiahn mahzuziyetiinn tebiri, Hakk beyin hmil olduu beinci rt
beden niann drdncye tebdil klnmas; Said efendiye
iki bin be yz, air Hayri efendiye - sabiki misill -
bin; Babli duacs hoca Hayri efendiye ve Burdur kay
makam Raid efendiye hin beer yz; Takvimhanei mire
bamusahhihi Necmeddin ve Evkaf mektubi odas telhisat
mmeyyizi Siret efendilere biner, Hoca brahim Refet efen
diye yedi yz elli, zzet dedeye be yz ve sair tarihler es
babna dahi - terifat marifetile ve mnasibi vehile tak
sim olunmak zere - bin iki yz elli kuru, yani topyekn 150 lira.
Garibi u ki dier bir tezkere ile Hadikatlhbar nu216

harririiin manzumesi Rstem Vasfi efendinin tanzim ey

ledii tarihle birlikte huzuru hmayuna arz ve Halil Huri
efendiye be bin iki yz kuru atiye verilmesi teklif olun
duu halde zavall Vasfi efendi hi kale alnmamtr. Bun
da bir kasd m, bir zuhul m var? bilinemiyor. Mabeyn
Baktiblii de tezk- re hamiinde yalnz evvelkine ait tek
lifin iradeye iktiran ettiini beyan ediyor ve Vasfi efendi
den asla bahsetmiyor.
Ufak bir atiyeye dahi nail olamyan ve aslnda gayet
gzel bir talik ile yazlm bulunan manzumenin baz be
yitlerini ve tarih beytini aaya yazyorum:
Padiah bahr her sultam skender sefer
Hzr rehber sayei eltaf Rabbllemin
Buldu terifi hmayunu ile sergi eref
Bu eref kim grmeye Paris nazirin badezir
Bir mverrih geldi Vasfi syledi tarihi tam
Avrupa mlkn seyahat eyledi ah gzin (1284)
Memduh paann kasidesi
demez, ite bir iki beyti:

ok' uzundur, fakat nakle

Hayr makdem ey ehi pr satveti kitisitan

Avdetinle adiman oldu kulubu bendegn
Nev benev buldu cihan feyzi kudumundan eref
Eyledin kiver bekiver ltf ihdan neri an
Meclisi Vl Baktibi Mahmud Cell beyin kasidesi
her nedense Takvimi Vekayi ile de nerolunmutur. Ona
binaen buraya tamamn yazyorum:
Meclisi Vl Babtibi saadetl Mahmud Cell bey
efendi hazretlerinin avdet mnasebetile tanzim ettii be
yitler:

Hamd ola ltf hu daya kim hu mlk millete

ehriyar madeletkr oldu han Abdlziz
Niyet fikri imar mlke masruf olman
Vazu bnyam sar oldu han Abdlziz
Zat bir huridi rahandr ki arktan garbedek
Sayesaz arh devvar oldu han Abdlziz
Avrupay an terifile adan eyledi
Baisi tenviri enzar oldu han Abdlziz
Hasreti mamum u meyus eylemiti cmleyi
Avdetile nuri didar oldu han Abdlziz
Bu tevarihimle tebir eylerim mlke Cell
Nazm ahval . her kr oldu han Abdlziz
mparator etti davet mlkne ha ihtiram 1284
Mecd ltf ile icabet kld han Abdlziz 1284
Eyledi terif Paris ehrini ikballe 1284
Makdemine cmleyi celbetti han Abdlziz 1284
Londra ehrin temaa eyleyip ba avni hak 1284
zz ikbal ile andan geldi han Abdlziz 1284
Kld stanbula avdet ehriyari pr himem 1284
Ola mjde Avrupadan geldi han Abdlziz 1274
Trk lkabile maruf divan sahibi Galib paa da,
kendine hs slp ile, u ktay yazmtr:
elebe ok kr olsun ulu sultan geldi
Gzmzn bebei ah felekan geldi
Gitduundan beru cansuz gala gahnduk hep
Gelmesnle yeniden godemze can geldi
Rum patriki Grigoriyos dorudan doruya sultan Azize sunduu teekkr arizas ve kendi irad ettii nutuk
ile iktifa, etmiyerek, Adadaki Papaslar Mektebi retmen
lerinden lliya Pandelides tarafndan yazlan ve Yuvanaki
Zorafos t/arafmdan bestelenip, Bizans kilise musikisine
gre, notaya alnm ve padiah karlarlarken Rum o
cuklarna okutturulmu olan manzume ile tercemesini ve
218


j
:

j
i

|
I

Nasli kazas ile kyleri tarafndan gelen iki tane mahzar

da Sadarete takdim eylemitir. Bundan dolay Patrik Grigdriyosa hnkrn mahzuzjiyeti tebir olunmu, nanjzumeyi yazanla besteieyere beer bin kuru atiye insan edilnitir.
Sinod meclisini tekil eden metropolitlerin, ve Rum
cema,ati muteberlerinin mhrleri ile mhrlenmi olan ve
altn varakla yazlm bulunan bu teekkr arizas aynen
udur:
evketl, kudreti, mehabetl, azametl velinimetimiz
padiahmz efendimiz hazretleri,
Dersaadette mtenekkin Rum ahalisi bu kere bievketi velicll darssaltanat seniyyelerine eref vukubulan
avdeti hmayun-i evket makrun-i cenab-i tacidarilerinden
dolay vecibe-i tebrik ve tehniyet vesilesile sdde-i seniyye-i haziret-i padiahulerine ara- measir-i sdk--- ihlsa
mcaseret ederler. Esnay- gyab- ahanelerinde zimam-
umur-i memleket mevdu-i yed-i istihalleri buyurulan vkely- izam- saltanat- seniyyelerinin rd-i reviyyetleri
semeresi olarak umum ahali bervefk- matlb- l mtemetti-i nimet-i emn asayi olup eref-i didar- cenab- ehriyarilerinden mahrumiyetleri mucib-i mahzuniyetleri ol
mu ise de zat- evketsimat- hazret-i padiahi hakknda
Avrupanm her tarafnda ibraz olunan kemal- tevkir ve
izaz gzed-i mbahatlar olduka mteselli olmulardr.
Tevarih-i Osmaniyede misli namesbuk olan ibu seyahat-
pr mesadette zat- muallsmat- ehriyarileri hem mesaii memduha-i ahikalarnn ecr-i cemiline nail ve hem de
ittihaz buyurulan tarik-i selmetrefik-i terakkide bir kat
daha sebat kadem gsterilmesi iin tevika't- azimeye
mazhar olmulardr. Bundan byle enzar- lem taraf- eref-i hazreti padiahilerine bir kat daha mteveccih oldu
undan tebaa-i sadka-i ahaneleri temenniyat- halisas
dergh-i ilahide karin-i kabul ve umumen Avrupa halk
219

indinde rehin-i sitayi ve tahsin olan evsaf-i celie-i mlkneleri ahalinin saadet-i hali ve Devletin evKet ve ik
tidar ve lemin sulh- salhna vasta-i hsn husul ol
masn Cenab Rabblleminden niyaz ederiz olbabda ve
herhalde emr- ferman ve ltf bi payan hazret-i menlellemrindir.
Rebilhir 1284
Ermeni ve Protestan milletleri namna Ermeni patriki
tarafndan bir takrir ve protestan milleti tarafndan bir
arzuhal ile bir manzume verilmitir. (Patrikhanei Ermeniyan) takririnde, avdet mnasebetile cmlemiz yeni batan,
kesbi hayat taze ve istihsali sruru namtenahiye ettik,
mstarak olduumuz? bahri, sruru cizanemizden bir
katra olmak zere arzediyoruz deniliyordu.
Arzuhale bal manzume udur:
. Padiahm daim olsun evketin
lemi doldurdu an hretin
Cane kr etmiti nar firkatin
Etti stanbulu bad avdetin.
Grnce nuru cemalin ey ehinah
Keder mahvoldu bizden hamdlillh
Vcudun hfzede ekdardan Allah
ekerken hasretin tam bir buuk mah
Etti stanbul'u bad avdetin.
Ey adalet menba kn ereb
Buldular feyzi kudumun ark u Garb
Grse skender buna eyler aceb
ekmede iken firakn ruzu eb
Etti stanbul'u, bad avdetin.
Bu seyahat leme bahetti can
Dikti hem dnyaya bir li nian
evket annla bin yaa heman
D efolup gitti dem-i serd-i hazan
Etti stanbulu bad avdetin.

Ey adalet km vey nuru basar

Tuttu eltafm cihan serteser
Rahmedip nazmmza eyle nazar
Msra- hami nisar eyler gher
Etti stanbulu bad avdetin
1284
Rum ocuklarn okuduu manzumenin tercemesile - Ka
dky metrepolidi Bay Maksimosun gayret ve himmeti eseri
olarak elde edilen asl da, bir vesika olmak itibarile,
aaya dercedilmitir:
Padiahmz efendimiz hazretlerinin Avrupadan avdeti m
nasebeti ile tanzim olunup Yani Zarafos Geyveli tarafn
dan (Mahur) makam zerine bestelenmi lhidir.
Ey ehirlerin hkimesi, kalk, an ve erefini istikbal etmek
iin kalk
te garptan kahraman

imperatorun, anl olarak, avdet

ediyor.

Azimeti byk muvaffakiyet, muvasalat byk mzafferiyettir.

Ey ehir halk, Cenah Hakka kret ki kader, byle m
him bir mcizenin bu asrda vukuunu emretmitir. u
vehile ki, arkta tl eden gne garpta tl etsn. Ve
milletleri ve dost devletleri teshir etsin.
Koca arkn mitlerinin yldzm muhtelif lisanlar ile
konuan milletlerin halk ve Hkmdar grdler, ev
ketliler Hkmdar Hkmnarlar, Hristiyanlar Osmamn
silhdarn saffeti kalb ile grdler.
Ey ehir sevin. Ey mesud milletler churua geliniz?
Hasret ektiiniz Hkmdarnz geldi, Sevdiiniz Padiah
nz ite geldi.
Ho geldiniz ey Trkiyenin Milliyetperver Padiah. Yaa!
Milletlere hayat ve Hkmete ruh veren Padiah Yaa!
221

X MA

I i t B II
EK TRX EYFBUHS ETIAN040 S

THX ft*.

METAAEIOTHTOS TOY SOYATANOY

Bs\OTtoiTj8dv napd 'li v v o o ZiYpdpou Kd"ipEXh
^X<

im S v a v o (Jta x o 6 p )e i xp6>' 0*XoO

By-epou c c 6ko 5 ox<v afc ;

qov

t r e if * * ,

lO v tAeuv t) (3r>o X . * IGod da e<ppov>

6 rjpwc A'toxptfat1>p 000 oaop vo
ou b xcanXQu Spiappo 6 da&tAooc

v xt).

id 6 d |av,t6 X c,vQ ^e<J,nao ,c ,5 v6 Xt)Xuxoiov

npo&eoto te p d o 'lto v ti< ; t6 v a S v a .a o O o v i
t vtjc'Eae: ^ X o c ,e i< *60 tv dvave X a ,

<poXrf<; x a e rtfc e 00 t o? P o o A e a c p iA a c-

R ov dXX6flpoo X f lo l,x a xogcpv-ftae * e o v ,

"1-6 ffoapov vCSv aljs; yr)pa S 'A voto A^ xniO w v,
xa xpa.ao' t v xpa-to 6 v,axT p rto X o j *s6v
oxtyt'ioOXov>
K p a t a v o ' a6v vo'Oopdv fjydpav'io <>o0xv

" 0 ,x a 1 P * 6 X c xa Xoo rfeo apo ve o x i(r tB te t

d t'e o ar & ^oeope v o .' io v tamS'ie .
"O Ttdpeoo. X6Xpfi^ Mavdpya afj< T*upxja<;

a t !?81 %v XOv j*>f},*uXfj "Vfic pao 1X5

(*) Bay Maksimosun himmet ve inayetile elde edilmi olan bu man

zume Bay Mirmrolu tarafmdan terceme edilmitir.

Yahudi cemaati de 7 rebissani 1284 taiihli bir k

ran arizasm doruca Sultan Abdlzize takdim etmilerdi.
Hahambadk makamnn resm mhrn ve yzlerce im
zay tayan bu ariza da trke yazlm, kenar altm varak
la ve ieklerle ssl, arkas yeil bez kapldr. te metni:
Cenab mukallibledvar teal anhu an idraktilalkl
velefkr hazretleri evketl mehabetl kudretl kerametl azametl padiah lem zillullah fillem efendimiz haz
retlerinin vcud kimya nmudi seniyei hmayunun her
saatini feyzi cedid ve mcelly tevfik ve teyid ederek an
hean inirah derun ve inbisat mlknelerini mzdad ve
cemi ekdar kevniyeden masun ve envai srr ve sefaya
makrun ve zveri efzay erfikei evket tadarileri klffei
mefarik enam zere, sayehatn rnumun buyursun min
smme min. Bilcmle milel ve akvam muhtelife hakla
rnda mahza hayr olup eref efzay vuku olan seyahati seniyeleri mddette cmlemizin hayat ve zindegrumz selb
olur, derecede meyus kalm olduumuz halde bu kere
mesadet bah vuku olan avdeti meali menkabeti hmayun
cenab padiahilerile memaliki muazzamei saltanat seniyelerinde mte vattn bulunan mileli muhtelifenin emi
nabinalar dnyay grm vakur didar lmiiilsarlarile
tenvir buyurulmu olduundan her snf tebaai saltanat
seniyeleri ve alelhusus milleti cizanemiz fevkalde gariki lccei mesar olmu ve memnuniyeti azime ile malmal
bulunmu olduumuzdan seyahati seniyei padiahilerinin
ve asitanei evket aiyanei mlkneleri makdemi feyzi
cenab cihandarile olduunun min gayri haddin tebrik ve
ihraz teekkrde yini ubudiyetimiz zere vecibei duay
bilhayr afiyeti vcud hmayunlar yad ve residei kubbei
asuman klnd karini ilmi lemmuli cenab cihanbanileri buyurulmak zere mahzan umumi bendegnemizin
terkim ve takdimine ictisar olundu. Olbabta ve herhalde
223

ve katbei ahvalde emr ferman ve ltf ihsan evketl

mehabetl kudretl azametl padiahmz efendimizi hazretlerinindir.

Gariptir: Bu avdet stanbulda oturan bir Italyan ai

rine de ilham vesilesi olmu. Asl pek ahenkli olan bu man
zumenin harfiyen tercemesi udur;
Selm sana, ey mehib ve byk hakan
Selm sana aziz sultan!
Bugn huzurunda herkes tazim ile eiliyor.
Avdet ederken ayan bize evir!
Seni tebcil eden bu nameler
man ve sadakatin hakik nianeleridir,
Biz srr iinde sana doru kouyoruz
Bu da sdku muhabbetimizin delilidir.
Taht hmayununu Cenabhak esirgesin
Bugn her yrekten bir dua
Ara doru ykseliyor
Senin iin saadet dileyor.
Selm sana, ey vatana dnen hakan
Herkes tazim ve tevkir iin seni bekliyor
Yola in ve gel, acele gel
Gel milletini tesliye et.
Seni seven hu millet
K i seni avazelerle karlyor
Yaa ve ok yaa sesleriyle selmlyor
Ltfen onu tahattur et!
A. Manzoni adn tayan bu yabanc bizim btn a224

rlerimizden dalla gzel, daha sade ve daha manal hir ka

side yazmam mdr? Bunda caize kasd yok; resm ma
kamlara da sunulmam. Samim ve emsaline - bence - faik!

SYAS TEZAHRLER
Seyahatin akisleri devam ediyordu. Lord Derbi, tatil
mnasebetile, ngiltere parlmentosunda syledii nutukta,
hnkrn seyahatma temas ederek, ezcmle demitir ki:
li Osman padiah gibi anl bir hkmdarn ziyare
tin den dolay vatan tebrik ederim. nk marnileyh
ehinah hazretlerinin bu seyahati iki Devlet arasnda cari
meveddet ve msalemetin istikbalde de teyidini mucib olarak, mlkmzn trl trl terakkilerini ve Devletimizin ittihaz eyledii serbest meslekten dolay hasl olan iyi
netceleri, ki muhtelif ahali snflan arasnda mevcud olan
itilf ve muvaneset balarn ve insaniyet ve medeniyet
eserlerini grp, Ingiltere ile eitli mnasebetlerde bulunmaktan dolay kendi mlknde byk tesirler olmu
olacanda itibah edemem.
Mzr paann 8 austos tarihile Hariciye Nezare
tine gndermi olduu mektuptaki izahata gre, Derbi, bir
gn evvel Lord Mayor tarafndan nazrlar erefine veril
mi olan ziyafette dahi padiahn seyahatndan sitayile
bahsetmiti. Bundan dolay Hariciye Nazr. Fuad paa Lon
dra sefaretine yazd cevapta lord Derbiye teekkr edil
mesini bildirmiti.
Daha baka tezahrat da Vard. Matbuatta Trkiye
lehinde yazlar intiar edip duruyordu. The Morning Post,
Daily News, Wekly Dispatch, The Daily Telegraf gibi bir
ok gazetelerde kan yazlar umumiyetle u mealde idi:
Sultan Azizin ziyaretine alelde hir hdise nazarile
baklamaz. ark imparatorluumuzu tekil eden muhtelit
Sultan Aziz 15

225

ahalinin byk bir ksmnn manev efini bu memleket

lerin hakik hkmdarnn byk bir ihtiamla kabul edii
Britanya Hindistan mslmanlar ile .onlar uzaktan idare
eden kralieyi rapteden balar kuvvetlendirmee hizmet
edecektir. Onlar Emirlmminin olan sultann, dinine mer
but kald halde, Garbin kfirlerde daha serbest surette
karm olma gayr kabili telif bulmadm anlyacaklardr...
.
Hibir hkmdarn Osmanl tarihinden n ve geici
vakalar bertaraf edecei farzedilemez. slmiyet kendi
kendini birok tarikatlara ayryor; nk Afrika, Hindis
tan ve Arabistan mslmanlar artk stanbuldan nazar
bir otorite beklemiyorlar. Tk mparatorluunun mntehalar felce uram, merkezi de phtlamtr. Bu l uz
va hayat vermek iin hir mucize lzmdr. yle ise AbdlAziz han ark olduu gibi Garb da grdkten sonra Babliyi yeniden tensik edebileceine ve onu gelecek nesil
lerin cerey^niairna balayabileceine kani olabilirse mu-
cizeyi meydana getirecek iman kendinde bulmu olacak
tr...
(Unita Caotlica) adl gazetenin bir yazs hristiyan dn
yasnda byk tesir yapmt. Bu yazy ksmen iktibas
ediyorum:
Rivayet ederler ki ark rahiblerinden biri (Sen Piyer) in yznc yl dnm mnasebetile Romaya gelerek
Papaya u vehile hitab etmitir: Muhterem Peder, dn
yada katolik kilisesine, onun kanunlarna ve kaidelerine
riayet eden hir kimse daha vardr, o da Trk sultandr.
Bu nutuk hakikaten irad olunmu mu? bilmiyoruz.
Bildiimiz bir ey varsa o da u ki Trk padiah kilise
nin takdirine lyktr. Filhakika Romada yeniden basl
m bir berat vardr ki mndericat btn hkmdarlar
iin imtisal nmunesi olmaa lyktr.
226

Bahse mevzu olan berat tamamile mzehlebtir ve

sultan Aziz tarafndan Suriye katoMkleri patjrik nas Filip - Herkse verilmitir.
Berat 29 cemaziyelevvel 1283 yani 8 terinievvel 1,866
tarihlidir.
Zat ahane beratta Antuan Samhirinin vefat zerine
Plerksn kilise ilerini tedvire ehil olduuna hkme dil
diini beyan ediyor. Elverir ki - diyor - Herksn ehli
yeti Papa tarafndan tasdik olunsun... Berat, bir rahibin
idaresi altna giren katoliklerin ona tbi olmalarn emir
ve hkmet memurlarndan herhangi birinin. Antakya Pat
rikhanesine aid kilise veya manajstrlara herhangi bir su
retle mdahale etmesini veya herhangi bir suretle engel
olmasn nebyeylemektedir...
Bu yazdan bahseden gazetenin birisi diyor k:
Unita yanlyor. Osmanl hkmetinin Antakya' Patr ikine kar yapt muamele istisna deil, umum bir kai
dedir. Ayn himaye biltefrik btn mezheplere bahedil
mitir. Bu cihetle Trkiye, imendiferlerle Avrupaya ba
land vakit, serbest fikrin penah olalaktr.
Kuran tetkik olunursa u kanaata vanlr ki dnya
da hlen mer olan semav kitaplar iinde modern mede
niyetin icaplar ile, din ve siyas hrriyet ile ondan daha
ziyade telifi mmkn hibir kitap yoktur.
Msavat ve adalet prensiplerine de o devir hkme
tince, huSusile bizzat sultan Azizce riayet olunduu bahse
mevzu olmu ve Abdl-Aziz han hakknda yle bir riva
yet kmt:
Eer bir mslman ile bir hristiyan suya dselerdi
her birine birer el uzatrdm,
Bu sz hnkr belki sylememi, fakat clsundan
beri ad msavat filen tatbik etmiti.
Bu yazlar seyahatin Avrupada yapt tesirlerin de
vam ve bakasna yardm ediyordu.

AVDETTEN SONKA..
Sultan Aziz, avdetini mteakip, bir hatt; hmayun
neretti. Seyahatta iken bilhassa nafia, maarif, ordu ve
maliye ilerini inkiaf ettirmek bir zaruret olduu kanaa
tini hasl etmiti. te bu hatt hmayunda bahsettiimiz
kanaatini tamamen ve sarahaten gsterdi. Bu hat, Lord
Derbinin yuka'rya naklettiimiz nutkuna da cevap say
labilir. Metni udur:
Bu defaki seyahatmda Avrupanm mileli sairesi ve
hkmdaran fehamet unvan taraflarndan grdm deli/li hayirhah ve muhabbet hibir vaktta unutulur su
rette deildir. Bundan dolay hasl olan memnuniyetimi
payitahtmza avdetle beraber btn tebaai sadkanemize
iln ile onlan dahi hissemend etmei arzu ederim. Cmle
nin malmu olduu vehile akdemi ahass amalimiz memalikimizin mamuriyet ve asayiinin gnden gne tezayd
ve kffei tebaann her yzden refah ve saadeti hallerinin
ikmali kaziyeleridir. Bu makasd hayriyemizin gerek bil
cmle tebaai devleti aliyemiz taraflarndan ve gerek mazhar mihmannevaz olduumuz dvel ve mileli fahime canihlerinden kemahiyehakktha takdir olunduunu grdk
e mahzuziyeti kalbiyemiz artmaktadr. Hkmdaranca en
tatl mkfat terakkii asayi ve serveti umum iin masruf
olan mesailerine tebaalar taraflarndan kemali muhabbet
ve sadakat ile mukabele grmek maddesidir. Binaenaleyh
bu kere dahi btn ahali canibinden mehudumuz olan
aelili aleniyei huls ve musadakat indimizde pek ziyade
makbul ve kymettar olduundan bilcmle tebaamzn ez
ber cihet himayet ve syanetleri ve tezyidi mamuriyet ve
rahatlan vazifesi indimde b ir kat daha teekkd etti ve
deyni vaciblkaza hkmne girdi. Beyandan mstani ol
duu ve her tarafta grld vehile medan kvam d
vel olan esbab zahiriye ki beynelhali ulm ve maarifi
228

nafiann intiar ve turuku maabirin tekessr ve kuvvei

berriye ve bahriyenin intizam ve umuru mliyenin temini
itibar hususlarndan ibarettir, bunlarn bir yandan terakki
ve tevessne tarafmzdan kemakn himmet ve ikdam
olunaca gibi kffei vkel ve memurin caniplerinden dahi
dairei vatzifeleri dahilinde olarak betzli mesai olunmas
katiyyen matlbum idi ve her snf ahali taraflarndan
gsterilen huls ve sadakat ve msafirimiz bulunan tebaai
ecnebiye caniblerinden grlen sar memnuniyetin m
tekimi kemali mahzuziyetimiz olduu cmleye iln olun
sun.
Hnkr, pajyitiahta dndkten sonra misafirperverlik
lerini grm olduu hkmdarlarla samim mnasebetler
tesisine yahut mevcud olan mnasebetlerin idamesine a
lmtr. Mesel, Paris sefiri Cemil paa vastasile mpa
rator Napolyona hir name gndermi ve iki at ihda eyle
mitir. Yaver Muzaffer bey Hariciye Nazrnn mektubunu
da hmil olduu halde hu atlan Parise gtrp sefir Ce
mil paaya teslim etmiti.
Paa metbuunun bu cemilesini hemen Hariciye Na
zr M. d Mutiyeye bildirmi ve padiahn namesi suretile
tercemesini vermi, mparatordan da mlkat istemitir.
Eylln birinci gn mlkat vukbuldu. Napolyon
Osmanl sefirini byk bir nezaketle karlad. Sefir sultan
Azizin mektubunu teslim edince Napoyon bu mektupta
kendisine dair olan gzel ve okayc szlerden dolay te
ekkr etti. Sonra padiahn sa ve salim stanbula dn
m olduu haberinden ve bele avdeti mteakip slhat
yapmak tasavvurlaryle padiahn itial eyledii yolundaki
istihbarndan pek ziyade sevindiini sylemi, bunlar hn
kra arzetmesini eliye tenbih eylemiti.
Cemil paa hnkr hakknda doru, yanh peyda oan fikirleri tashih etmek iin u tarzda lisan kullanm229

tr: Hametmeab, metbuum zaten lkesinin mamuriyetini

arttrmak ve tebaasnn huzur ve refahn geniletmek
kasdmda idi; bu kere Avrupaya vaki olan sehayat hma
yunlar mnasebetile o hususta besledii fikir ve emelleri
bir kat daha kuvvetlendirdi. stanbula avdetlerinden beri
yaplacak slhat bir n nce mzakere etmek iin bir ko
misyon tekil buyurdular ve birka defa bizzat riyaset
ettiler...
Sefir szlerine devam etmekte iken Napolyon baka
bahsa gemi, kendisinde sabit fikir tesirini yapan Girid
meselesini am, oraya aid ne havadisler var? demitir.
Sonra bu isyan hareketinin hibir vaktta shhati zere
tahkik edilmemi olduunu, Fransa konsolosunun mslmaniar ile hristiyanlar arasnda yine mukateleler vukua
geldiini bildirdiini ima suretile sylemitir.
Sefir buna kar, hakikata uygun olarak, izahat vermi:
Hametmeab, demi, dmjanlarnzj Girid hdise
lerini daima tayir ve tahrif ediyorlar. Bu cihetle hakika
tin Avrupaca bilinmesi mkl oluyor. Ancak iin ve v u
kuatn dorusu udur:
Serdar ekrem mer paa tarafndan daha Arkadi va
puru tahrip olunmadan evvel isyan bastrlmtr. Yunan
ekiyais.ndan birka kii 'kalmtr, yaknda onlarn da
haydutluklarna son verildii habrini alacamzda phe
yoktur. Hkmetim Girid adasnn ileride nasl idare
edilmesi lzm gelir ve ahalisinin iyi surette geinmeleri
iin ne yapmak icabeder yolunda bir slhat ile meguldr.
Katil meselesine gelince: bu ayia da yalandr. Hakikat
udur ki asiler tarafndan verilen sebebiyet zerine haizi
mslman kyller tarafndan mukabil calmak zoru ile
ve meru mdafaa kabilinden olmak zere vukua gelmi
bir eydir. Bunu yapanlar derhal cezalandrlmlardr.
Gasbedilen eyler de sahiplerine geri verilmitir.
230

 Fakat, dedi mparator, bu meseleden nasl iklaram bilemiyorum.

Cemil paa u mukabelede bulundu:
Bu meselede ittihaz elem grnen yol, Girid adas
ahalisinin ihtiyalarna muvafk surette bir idare tekilini
padiahn ve Devleti adiyenin iyi niyetine brakmaktan
ibarettir. nannz ki byle yjapiltrsa Osmanl Devletlinin
tebaasna kar besledii efkatin yeni bir delilini gster
mesine vesile verilmi olacaktr.
Napolyon artk bu bahisde daha fazla durmam, sz
Fuad paann Krma gidiine evirerek:
Rusya an, demi, Hariciye Nazrnn ziyaretini iyi
telkki etmi diye haber aldm?
Cemil paa Osmanl Hariciye Narzmm seyahati tafsi
ltn sefaretlere bildirecek kadar vaktlar olmadn ve
fakat Livadya seyahatinin, srf komuluk hasebile, Devleti
Aliye \ile Rusya Devleti arasnda baya det hkmne
girmi olan' ve arn Krma geliini tebrikten ibaret bulunan
bir ziyaretten baka bir ey olmadn sylemitir. Sonra
yzba Muzaffer beyin hnkr namna getirmi olduu at
lar gstermitir.
Napolyon bu hediyeyi ok deerli bulmu, bundan ok
memnun olmutur. Sarayn havlsna inerek atlar byk
bir dikkatle muayene ettikten sonra demitir ki:
Padiahnzn Paristen hareket ederlerken ihsan
ettikleri atlarla bunlar ok kymetli birer yadigrdr. n
dimde dnyalar deer. Teekkrlerimi Padiaha arzediniz.
Dier taraftan, Berlin sefiri Aristarki bey de Hariciye
Nezaretine, seyahati hmayun un tesirleri hakknda dik
kate ayan baz malmat vermitir. Sefaretin 27 austos
1867 tarihini havi olao bu mektubunu - lisann biraz de
itirmek suretile - aaya yazyorum:
Pasavda zat lilerinden ayrldktan sonra, seyahat
mnasebetile buraca yaplan masraflarn hesaplarn gr231

dm ve sonra doruca Koblense ve Emse gittim. Orada

hametl Kral ve Kralie ile grtm. Hnkr namna
yaptm tebligattan Kral ve Kralie mahzuz olduklarn
sylediler. Padiahmzla grmekten hasl eyledikleri e
ref ve mesadetin tesiri altnda iken bir de hu suretle ra
bete nail olduklarndan dolay hassaten teekkr eyledi
ler. Sizden (Hariciye Nazrndan) o derece memnuniyet
beyan ettiler ki haiz olduunuz evsaftan bir nebzecik bah
setmek mecburiyetinde kaldm.
Kral hazretleri, Padiahn hareketi esnasnda sizin
vastanzla kendisine vaki olan tebirleri tekrar etti ve
bunlarn husul sahasna kmalarn itimatla beklediini
iyma eyledi.
Kralie ehzade Yusuf zzeddin efendinin gzelliine
"e nezaketine meftun olmutur. Gerek Kralie ve gerek
kz kardei prenses arl, Hnkrn Koblens saraynda ika
metlerinin yadigr olmak zere, ayr ayr ktlar zerin
de birka kelimeyi havi bir yaz istiyorlar. Bunu Padia
hn yadigr olarak, Koblens saraynda Hnkrn oturduk
lar dairede muhafaza edeceklerdir. Yusuf zzeddin efendi
ile maiyeti ahanede bulunmu olan baz zabitlerin ve si
lhorlarn fotorafya ile alnm resimleri gnderilecek
olursa Kralienin auri derecede mahzuz olacaklar derkrdr.
Koblensde maiyeti ahaneye tayin olunmu olan ze
vatn familyalaryle Kralie hazretleri birinci musahibesine ihsan buyurulmu olan hediyeler teslim olundu. ok
ziyade iyi tesiri grld. Bundan dolay teekkr etmekte
dirler.
Berline avdetimde Prens arle verilen murassa Os~
manl niamn, Kraldan msaade alarak, teslim tetim., Bu
teslim yle olmutur: Prens hazretleri beni ve Aziz beyi
fevkalde olarak Potsdam saraynda yemee davet etti.
Nian alr almaz Egl Nuar niannn aslara yere takt
232

ve kranlarnn Padiaha arz ve tebli edilmesini rica etti.

Yemek esnasnda da Padiahn afiyeti temennisiyle bir nu
tuk syledi.
Koblens ehri fakirlerine ihsan buyurulmu olan 15
hin frank atiyyenin teslimi keyfiyeti garip bir hdiseye
bais olmutur. yle ki: Koblens ehremini ile aramzda
teati olunup suretleri gnderilen evraktan da anlaca
zere, Hnkrn bu atiyyesine hibir vaktta dokunulmayp, yalnz iliyecek faizinden her sene hasl olacak mikdarn Koblense terifi hmayun gn olan alafranga tem
muzun 24 de fakirlere tevzi ve ita olunmasna ehremanetince karar verilmitir...
Yukarda sefir Cemil paa vastasile imparator Napolyona bir namei hmayun gnderilmi olduunu yazm
tm. Ayni mektup Ingiltere Kraliesine, Prusya Kralna
ve Avusturya imparatoruna da yazlmtr. Vaka ok a
daldr. Fakat mna ve nktelerle doludur. Tahlili ile uramyacam. slbunu da deitirmee kyamyorum. Bu
vesikay aynen buraya geirmekle iktifa ediyorum:
Memleketimize muvasalatla beraber mlkat behet
ay at hkmranilerine nail olduum zamanda gerek zat
hamet simat imparatorileri ve gerek hanedan fehamet
nitim hkmranileri canibinden ve alelmum ahalileri
tarafndan grm oldutum sar mihmannvazi ve hatirsaziden dolay betekrar teekkr etmek ihtiyacn hisseyledim. Nezdi hamet vefdi hkmdarilerinde geirmi ol
duum gnleri en mesud zaman addederek kemali mem
nuniyet ile tahattur ve evsaf mehasin ittisaflarm hiam
hayrendianm yannda tezekkr eylemekte ve cenah b~
lend elkab imparatorilerile bizzat tahsil etmi olduum
lfet ve devle teyn beyninde tyemmnen mevcud olan mnasebat halisai vifakiyyeye medar kuvvet olduunu izhar
233

ettikleri asar adman ile ahalimizin dahi his ve ta'kdir.

eylediklerini kemali memnuniyetle grmekteyim. Savbi
bamet evbi hkmranilerine derkr olan ihls deruni
vefa mehunumuzun asarn hemie ibrazdan hali olmyacam misill duay bekay mr ikballerde mdavini ol
duum bimennihilmevl rehini ilmi fehamet karini imparatorileri buyuruldukta her halde savbi bekahani devam
vedd muhadeneterile mbahi klnmak mltemesi mah
sustur.
13 Rebissani 1284

Bu seyahat vesilesile nianlar ve hediyeler verilmitir.

Bunlarn tam hir listesini tertip etmee imkn bulamadm.
Elde edebildiim malmat - sraya riayet etmeksizin - aa
ya yazyorum.
Maiyeti ahanede Fransaya seyahatlarm muhtir ol
mak zere, Napolyon tarafndan malm evveli hazreti
ehriyar sabk semahatl Hayrullah efendi hazretlerde Ma
beyni hmayun ikinci ktibi Hilmi efendiye murassa bi
rer enfiye mahfazas ve Tersanei mire miralaylarndan
Mehmed beye bir kronometre saat gnderilmitir.
Sultan Aziz tarafndan Viyana da saray memurlarna
ve huzuru mlknede yaplan talimde bulunmu olan ze
vat ile zabitlere verilen hediyeler unlardr:
S. A. le Prince de Hohenlohe
S. E. le Conte Grennville
\
S. E. le

Griinne ^
,jy[urassa enfiye mah_
S. E. le

Belleyarde
'
S. A. le Prince Ed. Schevarzenberg 1 iazas
Mr. le Colonel Mondel
!
Mr. le Capt. Baron de Teufenbach
Mr. Raimond
murassa bir yzk,
. Schohs
murassa bir ine,
. Mrans
'

234

Saray mparator! Nazr Prens d Hohenlhe tarafn

dan 18 birinci terin 1867 tarihile Viyana
teekkr mektubu

gnderilerek, kendi

sefaretine bir

ve sarayn dier

memurlar namna teekkrlerinin hakipayi

ahaneye ar

zn ica etmi, mparatorun yaveri tarafndan da sefir Hay

dar efendiye. 16 birinciterin 1867 tarihile gnderilen teekkrname takdim olunmutur.
Sultan Azizi. stanbul'a avdetinden sonra Tulon vali
sinin madamasma elmas ile mzeyyen ve zikymet bir kta
gerdanlk ihsan buyurmutur.

Sultan Azizin Avrupa seyahati iki byk ve mehur

veziri, kendisine sadk olduklar nisbette mnevver olan,
slahat emrindeki teebbslerinde metbularma byk hiz
metler ifa eden, devletin siyasetini meharetle tedvir et
mee muvaffak olan Ali Paa ile onun gibi ilerince mu
vaffak, fakat onun tamamile aksi bir tabiatta, Avrupa merepli, ltifeg, zarif, lzumunda gayet cidd, fakat mbaltsz grnd zamanlarda bile slm usul ve kaidelerine
son derece riayetkar Fuad Paay ok yormutu.
Fuad Paa bu seyahatin iras eyledii meakkattan
ve dier baz sebeplerden

vcuda vehin hasl etmee

balyarak stanbula avdet ettii vakit li Paaya:

te Efendimizi salimen getirip lalasna teslim ediyo
rum; fakat ben de bittim... demiti.
, Bu szler 47 gn devam eden seyahat esnasnda h
kmdar ile vezir arasnda ne etin bir yaay tarznn h235

km srm olduunu btn belatile anlatyor, ve hatt

Sultan Azizin bu seyahat esnasnda Fuad Paaya - deta
canndan bezdirecek mertebede - hakaretler
paann haddi zatnda mptel olduu
iddetlenmesine sebep

yapm ve

kalb hastalnn

olmutur yolunda dolaan ayiay,

teyid ediyor.
3 ilkterin 1943 - Kadky

SON

H A T M E
Bu risaleyi iki ylda yazabildim. Resm vesikalar elde
etmek, mevzuu ilgilendiren tafsilt bulmak, kontrol etmek
ve tamamlamak iin sarfettiim emekler ve ektiim zah
metler tarif edilemez.
Bununla beraber, sevgili okuyucularm, sizi memnun
ettiime hi kani deilim: Marmarann gzel kylar gei
lir, kopardklar alklarn gulgulesi iitilen adalara uzaktan
baklr, okadar sevilen sofralarda eit eit yemekler ye
nilip uruplar iilirken; sonra Akdenizin Trk hamasetle
rini semalara haykran beyaz kpkl dalgalar stnde do
lalr ve Avrupa ile Atlas denizi hkimesinin bizce bilinmiyen mamureleri gezilir ve harikalar grlrken, eminim
ki, siz padiahn ne konutuunu, mcessem fetanet olan
nazn ile neler grtn, mehudatmdan ne intibalar
aldn, hislerini nasl ifade ve tebli ettiini bu sahifelerde
ak ak grmek isterdiniz; sarahattn mahrum szler y e
rine, ima yolu ile anlatlm vakalar yerine siz mizaci
ahane yi bir objektif gibi tesbit eden konumalar ve sy
lemeler bulmak, btn resm ve kuru muameleler arasn
da samim mektuplara (*), kalb ve ruha aid menkabelere,
biraz heyecan veren hikyelere rastlamak arzu ederdiniz,
herhalde bir fevkaldelik beklerdiniz.
Ben de bunu ok istiyordum ve bunun iin pek ok
(*) Sultam Azizin Aprupada iken validesine gndermi oldua*
Topkap Saray Ktphanesine aid katalogda gsterilen mektuplar, bu
gnk hal ve artlara binaen ktphaneden alnamamtr.

uratm. Fakat ne arivde bir ey var, ne kitap ve gaze

telerde. Mevzuun deta ruhu mesabesinde olan Fuad paa
merhum yazl bir hatra brakmad gibi her iki seyahata
itirak etmi olan dier zatlarn yaamakta bulunan uzak
yakn akrabalar elinde de bir ey yoktur. Her mracaat
ettiim yerden menfi cevap aldm. Onun iin sizi o ahane
kafile ile gezdirirken,, kuvvetle sezdiim dileklerinizi ye
rine getiremedim. Maamafih ne duydum, ne iittimse - incecelemee lzum grmeksizin - risaleme geirdim ve ge
lecek nesillere malzeme hazrlamaa gayret ederken sizi
tatmine altm.
Sabk Londra Byk Elisi B. Rauf Orbay ltfen ok
yardmda bulundu. Memuriyetinden ayrlmasayd, p
hem yok ki, daha birok muavenetlerim esirgemiyecekti.
Bundan dolay kendilerine hassaten kranlarm arzederim.
Viideki sefirimiz B. evki ile Paris bakonsolosumu
zun dahi ellerinden geldii kadar yardm ettiklerini;
Harp halinde bulunan iki byk Devletin Ankaradaki
elileri Sir Hugh Kanbul Hugeson ile Von Papenin llustrated London Nevre mecmuasnn baz neriyatna ve
mteveffa Fransua Jozefin imparatorie Elizabete yazd
mektuplara mteallik ricalarm ltfen kabul ve imkn
dairesinde isaf etmek nezaketini gstermi olduklarn k
ranla kaydetmek isterim.
Macaristana taallk eden baz hdiseleri tahkik edip
bildirmesini bilhassa ve mkerreren istirham ettiim ve
Keeci ailesine nisbeti hasebile kendisinden ok umutland
m Pete elici evket Fuad da, gsterdii alkaszlk ile
anlmaa lyktr!
Kusurlarmn balanmasn, aziz okuyucularm, he
pinizden dilerim.
27. VII. 1944
Ali Kemali Akst

BALICA MEHAZLAR
1
2
3
4
5
(i
7
8
9
1.0
11
12
13
14
H
16
17
18
19
20
21
22
23
24

Baveklet ariv dosyalar,

Tarihi Osman Encmeni Mecmuas 49 - 62,
Tanzimat Maliye Nazrlar, Zeki Pakalm,
Son Sadrzamlar, Mahmud Kemal inal,
Teceddd Edebiyat Tarihi, smail, Habib,
Tarihi Edebiyat Dersleri, brahim Necmi,
Tanzimat (Maarif Vekleti neri),
Belleten (T. T. K. mteaddid nshalar),
Tarihi Ata,
lemi slm (Mismerden mtercem),
Tarihi Ltfi (El yazmas, Pakalmm husus ktp
hanesi) ,
Esfar Bahriyei Osmaniye,
Tarihi Eblfaruk,
lk Byk
Muharrirler, Ahmed Rasim,
Galib Paa
divan,
Takvimi Vekayi kolleksiyonu,
1863 - 1867 devresinde kan yerli ve yabanc gaze
telerden ele geirilehilenler,
Tuna Vilyeti Salnamesi,
Ncumuzzahire Fi Ahvali Msrlkahire,
Voyage duSultan Abdul-Aziz au Caire, Gardey,
. Histoire du
Regne du Khedive smail, T,1.
Abdulhamid - le Sultan Rouge,
La Porte Ottomane, B. Testa,
La Turquie et lEurope - 1867,

25 La Turquie en 1864, Collas,

26 La Turquie sos le Regne dAbdul-Aziz, Milingen,
27 Coup dceil sur la Turquie et ses besoins Financiers,
1863, Maugery,
28 La Turquie depuis 1850, Nicaise, Auguste,
129 La Turquie et lEurope, 1866 Balensi Ernest,
30 La Turquie et lEurope, 1867, Valmy.