Ghatnachakra Data PDF

mece-meeceefeke Ievee ee, Deiemle- 2016
DevegeceefCekee
ece.
veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
MegYeebieer Megkeuee
cebieuesMe otyes
[e@. meblees<e GheeOeee
kegbJej efovesMe eleehe efmebn
DeefYe<eske kegceej efmebn
DeefYe<eske kegceej heeC[se
efJepee efmebn
eqoueerhe kegceej efeeoMeea
oerhebkej
jece vejsMe Mecee&
mebpee efmebn
Goe ekeeMe heemeJeeve
DeeMeglees<e menee hee"ke
DeefMJeve kegceej Jecee&
DeCe ceveespe eYeekej efleJeejer
jepesMe kegceej ieghlee
[e@. eYee efceee
ebsMe ef$ehee"er
[e@. ceveer<e kegceej efmebn Yeoewefjee
ceevOeelee eleehe efmebn
efveefleve kegceej yeepehesF&
Deevevo efJeece efmebn
jceekeeble ef$ehee"er
DeeMeer<e kegceej heeb[se
megjsMe kegceej eeoJe
Depeerle eerJeemleJe
efpeleW eleehe efmebn
efJeJeske otyes
ceveespe kegceej efleJeejer
Deefcele eewOejer
Depee Jecee&
DeefJeveeMe eb heeC[se
DeCe kegceej elegJexoer
peieoefcyekee efmebn
DeMeeske eb peesMeer
mebpee kegceej eeoJe
osJesMe kegceej efceee
megyeesOe kegceej efmebn
heo kee veece

ef[her keueskej
GheefpeueeefOekeejer
ef[her keueskej
efpeuee hetelf e& DeefOekeejer
keee& DeefOekeejer (hebeeeleer jepe)
meneeke Deeege (JeeefCepe kej)
DeefmemW keefceMvej (JeeefCepe kej)
meneeke Deeege (Geesie)
DeefmemW keefceMvej (Fv[mê)r
DeefmemW keefceMvej (Fv[mê)r
DeefmemW keefceMvej (Geesie)
(meye-jefpemêj)
DeefmemW keefceMvej (meye-jefpemêj)
Ghe-efveyebOeke (meye-jefpemêj)
(efpeuee efJekeueebie keueeCe DeefOekeejer)
veeeye lenmeerueoej
veeeye lenmeerueoej
JeeefCepe kej DeefOekeejer
kees<eeefOekeejer (TO)
meneeke DeefYeeespeve DeefOekeejer
yeeue efJekeeme heefjeespevee DeefOekeejer
Deeyekeejer efvejer#eke
Deeyekeejer efvejer#eke
mehueeF& Fbmheskej
hetefle& efvejer#eke
mehueeF& Fbmheskej
Deehetelf e& efvejer#eke
ceekexefbie Fbmheskej
ceekexefbie Fbmheskej (ne efvejer#eke)
DeefOeMeemeer DeefOekeejer (veiej hebeeele)
ceveesjpb eve kej efvejer#eke
Deefleefjeebke
he= mebKee
5-7
8
9-15
16-18
19-20
21-22
23-25
26-28
29-31
32-35
36
37-38
39-40
41-42
43-44
45-46
47-48
49-51
52-53
54
55-57
58
59-60
61-63
64
65-67
68
69-70
71-72
73
74
75-76
77-79
80
81-82
83-84
85-86
87
1
efeblee es[W, nesMe ceW efpeSb, eKeele hesj ke [sue keevexieer keer hegmleke Meer<e&ke efeblee es[ es megKe mes efpeDees kees
heefjJeefle&le kej yeveeF& ieF& wie ueeFve nw~ megKe mes efpeDees kees heefjJeefle&le kej nesMe ceW efpeSb kee celeueye en veneR
nw efke ogKe ceW efpeSb, ke ceW efpeSb, eelevee ceW efpeSb~ Fmekee efmehe& Flevee DeeMee nw efke ueehejJeen ve neW~ keg
ueesie ueehejJeen peerJeve kees megKecee peerJeve ceeveles nQ~ Deehe yeerceej nQ Deewj Fmeer yeele ceW megKe cenmetme kej jns
nQ efke [e@kej kes heeme peeves keer pencele keewve G"eS, Deejece mes he[s jnW~ efeblee es[ sb mes DeeMee nw- leveeJe ceW
ve jnW~ peerJeve pewmee eueeeceeve nw Jewmee eueves oW, GmeceW eeflejesOe kes eje yengle leveeJe ve hewoe nesves oW~ ncekees
Fmeer yeej hejer#ee ceW e@he kejvee nw, efkemeer Yeer keercele hej; pewmes efJeeej Ske ekeej kes eeflejesOe nQ, pees leveeJe
hewoe kejles nQ~ en leveeJe eefleefeee kej efJehejerle efoMee keer Deesj "sue eoeve kej mekelee nw~ Ie[er kee heW[guece
oesveeW ner Deesj eueeeceeve Deehe osKeles nQ~ keee Deeheves keYeer meesee nw efke peye Ske Deesj Jen oesueve kejlee nw,
lees meeLe ner otmejer Deesj peeves keer Meefe Yeer Deefpe&le kejlee nw~ efpelevee Ske Deesj oesueve kejsiee, otmejer Deesj oesueve
kejves keer Gleveer ner Meefe Deefpe&le kejsiee~ DeebOeer-letheeve ceW ye[s hes[ keeeW efiej peeles nQ Deewj eser IeemeW keeeW
eLeeJele jnleer nQ? ye[s hes[ eeflejesOe kejles nQ peyeefke IeemeW eeflejesOe veneR kejleer yeefuke Pegke kej letheeveeW kees
iegpej peeves osleer nQ~ letheeve Yeer IeemeeW kees vegkemeeve veneR hengbeeles yeefuke Gvekes eefle efce$eJele nes Gve hej peceer
Oetue-heebme kees Pee[-hees
b osles nQ~ eneR hej Deehekees nesMe ceW peervee nw~ leveeJe kes keejCe peerJeve hej he[ves Jeeues
efJehejerle eYeeJeeW mes yeeves kes efueS mepeie jnvee nw~ eneb Deveske eeefvele e$eeW ves meheuelee kes Deheves-Deheves
DevegYeJeeW kees meePee efkeee nw~ Fvekee ceveve kejW, esefjle neW, efkebleg efkemeer he ceW leveeJe ceW Yejkej Deheves kees
ieefleceeve ve kejW~ Deehekeer Deheveer leweejer keer efoMee Deehekes mJeeYeeefJeke eJeen ceW ner nesveer eeefnS~ eefo Demeheue
Yeer nesles neW, lees Fmes Kesue keer lejn ueW~ mJeeb kees leveeJe mes Yejkej peerJeve kes megKe mes Jebef ele nesves keer pejle
veneR nw~ efeblee cege Deewj nesMecee nesvee megKecee peerJeve keer ieejber nw~
2
Deefleefjeebke
oerJeej-ohe&Ce yeveeee nw~ eerveer efe$ekeej eefleeesefielee peerle ieee, keeeWekf e ohe&Ce ceW Peueke kej Jener F&jeveer efe$e
Flevee ienje nes ieee pewmee Jen Kego mJeeb ceW veneR Lee~ F&jeveer efe$e lees oerJeej hej Lee efkebleg ohe&Ce ceW Jen ienjeF& hee
ieee, peerJeble nes G"e~
mecee ves kene efke legceves henues keeeW veneR kene efke legce efmehe& ohe&Ce yeveevee peeveles nes~ eerveer efe$ekeej ves kene
ceQ keesF& efe$ekeej veneR ntbt, ceQves Deheves kees ohe&Ce yeveekej pees efe$e osKee peiele kee leye mes ceQ ohe&Ce ner yeveelee nbt~ pewmes
Fme oerJeej kees ceQves efIeme-efIeme kej ohe&Ce kej efoee nw Ssmes ner ceQves Deheves kees Yeer efIeme-efIeme kej ohe&Ce kej efueee
nw Deewj ceQves Fme peiele keer pees megboj eeflecee efhej Deheves ceW osKeer, Jewmeer yeenj keneR Yeer veneR nw~ efpeme efove ceQ ohe&Ce
yeve ieee Gme efove ceQves meejs peiele kees Deheves ceW meceeee ngDee osKee~
ceneve efJeeejke SJeb oeMe&efveke DeesMees kenles nQ ohe&Ce yeveevee kenvee "erke veneR nw, ohe&Ce nce nQ, uesefkeve Oetue mes
oyes ngS nQ~ meye Oetue Pee[veer-heeWveer Deewj meehe kej osveer nw~ Oetue pece peeves kee DeLe& en veneR nw efke ohe&Ce veneR nw
"erke Gme lejn pewmes yeeoue Dee peeves kee DeLe& en veneR nw efke metjpe veneR nw~ efmehe& oye ieee nw, Deeeefole nes ieee,
efhe ieee nw, Dee[ ceW nes ieee nw~ yeeoue n peeSbies metjpe eie nes peeSiee~
Deehekees Yeer Deheveer Oetue Pee[-heeW meehe ohe&Ce nes peevee nw efpememes meye-keg ienjeF& mes DeeefJe nes mekes~ Dehe&Ce
kee efJeeej Fmeer efmeueefmeues ceW heuueefJele ngDee nw~ Ske efJeeej en Yeer nw efke Deehekes YeceeW, Meke-MegyeneW keer ieo&-Oetue
kees Pee[ves-heeWves ceW Jes ceoo kejW pees Fme eefeee mes iegpej egkes nQ~ eeve kes yeeo Dehevee meye keg, mebhetCe& DevegYeJe
Deefhe&le kej oW, YeeJeer GcceeroJeejeW kes efueS, Dehe&Ce kes ceeOece mes~ cepes keer yeele en nw efke leceece eeefvele GcceeroJeejeW
ves mJeeb ner en emleeJe cesjs mece#e jKee~ G.e. heer.meer.Sme. 2014 kes e@hej efJeJeske kegceej eeoJe kenles nQ, leweejer
kes mecee Deelcemeceer#ee Deewj otmejeW kes DevegYeJeeW mes Yeer meerKeles jnves keer eJe=efe ve efmehe& Deehekeer leweejer kees yeefuke
Deehekes JeefelJe kees Yeer keF& iegvee efveKeej osleer nw~
lees mecee Dee ieee nw~ Deehe ohe&Ce nQ, Fmes Pee[-heeW kej meehe kej ueW, meYeer YeceeW kees otj kej ueW~ eeefvele
GcceeroJeej Kego ner Fme keece ceW Deehekeer ceoo kes efueS lelhej nQ~ Dehe&Ce kes Deeies kes mebmkejCeeW ceW en keee& peejer jnsiee~
YeefJe<e kes eeefvele GcceeroJeejeW mes Yeer cesjer eeLe&vee nw efke ye{-e{ kej, veS-veS efJeeejeW kes meeLe FmeceW efnmmee ueW~
YeeJeer eefleeesefieeeW kees ceeie& oMe&ve eoeve kejW, Ske ceneve e%e kee efnmmee yeveW~ lesje legPekees Dehe&Ce, ceesje keee ueeies~
hegveMe
Dehe&Ce ceW eeefvele eefleeesefieeeW kes megPeeJeeW kees nceves peeW kee leeW emlegle efkeee nw~ Yee<ee mebyebOeer keg mebMeesOeve,
heefjceepe&ve Yeues ner efkeS ieS neW uesefkeve cetue yeele Jener jner nw efpemes YeeJeer eefleeesefieeeW kes efueS Dee|hele efkeee ieee
nw~ hegmleke-eee& kes lenle yeleeeer ieF& hegmlekeeW keer meteer ceW nceves jbecee$e Yeer hesj-yeoue veneR efkeee nw~ GsMe en
nw efke eeefvele DeYeLeea eefo Deheves DevegYeJeeW kees meePee kejvee eenles nQ lees nce GmeceW efkemeer ekeej keer yeeOee ve yevesW~
Deefleefjeebke
efmeefJeue mesJee hejer#ee ceeie&oMe&ve
ef[her keueskej-13JeeR jQke (ceefnueeDeeW ceW

(G.e.heer.meer.Sme.
:
:
:
:
:
:
heefjece kejves keer pejle nesleer nw~

PCS keer
leweejer kes oewjeve ceQves cegKe
hejer#ee keer leweejer ceW oesveeW efJe<eeeW kes

veesdme Kego yeveeS leLee efJe<ee nsleg keneR
meyeue he#e
efeeeb
hej keesF& keesef ebie veneR keer~ Kego mes Mew#eefCeke eesielee
:
:
:
yeveeS ieS veesdme kee ner ueieeleej

DeYeeme efkeee Deewj Gmekee heefjCeece
cegPes eehle ngDee~
eejbefYeke hejer#ee
efJeMes<e GheueefyOe
NCERT keer hegmlekeeW kes DeOeeve
kes meeLe ner Ievee ee kes hetJee&Jeueeskeve
C-SAT kes efueS ieefCele SJeb
jerpeefvebie kee DeYeeme heeeoscebo nesiee~
heefjeeeve
veece
eelb eere ueeske mesJee Deeeesie (PCS) eje eeefvele heo
ceelee kee veece
Deeeesefpele keer peeleer nw~ PCS keer leweejer efhelee kee veece
cetue peveheo
kes oewjeve DeelceefJeMJeeme Deewj ueieeleej efpevekes DeeYeejer nQ
hetJe& eeve
ceW eeefvele)
ef Yeer DeleefOeke Gheeesieer nw~
efmeefJeue mesJee eens eebleere nes ee keWere Yeejle keer eefleefle leLee
mlej hej UPSC Deewj eebleere mlej hej
jQke)
Yetecf ekee efveYeelee nw~ meeLe ner kejW kes efueS ceeefmeke heef$ekee Ievee ee leLee
Deheveer yeele
mecceeefvele mesJee nw~ en hejer#ee keWere
2015
IInd
ef[her keueskej
eerceleer megveerlee Megkeuee
mJe. eer heer. Sve. Megkeuee
yeeboe (G.e.)
F&MJej, ceelee-efhelee, oeroer-peerpee peer, eeeeeeeer peer Je mecemle heefjJeej, iegpeve efJepee heeb[,s peer.Sme. efmebn, meleerMe efmebn,
megveerue Mecee&, [er.Sve efJesoer, efce$e vebeof lee efmebn, cebMee heeb[s, DeeMeer<e efmebn
Deewj efJeMes<e he mes cesjs cebieslej DeefYe<eske
efJesoer kee meJee&efOeke eesieoeve jne~
DeelceefJeMJeeme, DevegMeemeve leLee Oewe&Jeeve
nesvee~
ieerle ieevee, hee&ve~
neF&mketue (2002) - 70.3%
Fbjceeref[S (2004) - 72.8%
mveeleke (2007)- Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee, Fueeneyeeo - 70%
hejemveeleke (2009) - Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee, Fueeneyeeo - 72.8%
MeesOe (oMe&veMeem$e) - 2011 mes MeesOejled
(1) ves - pes.Deej.She., [er.efheue
(2) hejemveeleke ceW oMe&veMeem$e ceW ieesu[
ces[ue (Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee,
Fueeneyeeo)
(1) JeeefCepe kej DeefOekeejer (UPPCS2014)
meerjerpe (meYeer efJe<eeeW kee) Deleble cenJehetCe& hejer#ee ceeOece
Deefleefjeebke
English
cegKe hejer#ee
cegKe hejer#ee ceW cesjs efJe<ee oMe&veMeem$e
leLee meceepe keee& Les~ cegKe hejer#ee kes
efJe<ee keer leweejer ceW ceQves Kego Deheves veesmd e
leweej efkeS, pees efke meJee&efOeke cenJehetCe&
neslee nw~ efvejblej uesKeve DeYeeme leLee
veesmd e kes eje ner cegPes cegKe hejer#ee ceW
Des Debke eehle ngS~
mee#eelkeej
mee#eelkeej nsleg Deheves efJe<ee keer
peevekeejer, mece-meeceefeke cenJehetCe&
IeveeSb Deeefo kee mebe#f ehle veesmd e yeveevee
eeefnS~
mee#eelkeej ceW hets ieS eMve (1) Jele&ceeve keee&#es$e
(2) yeser yeeeDees, yeser he{eDees
(3) SDM keeeW yevevee eenleer nQ?
(4) MetveJeeo
(5) ceefnuee meeceeefpeke keee&kelee&
(6) NGOS kes veece Deeefo~
Q&A
Q.
A.
Q.
Charvaka metaphysics or the theory of reality

Metaphysics is the theory of Reality. The charvaka theory
cegKe hejer#ee ceW Jewkeefuheke efJe<ee?

oMe&veMeem$e Je meceepe keee&~
hejer#ee ceW heoeW keer Jejerelee ?
of reality follows from the epistemological conclusion just

discussed. If perception is the only reliable source of knowledge,
we can rationally assert only the reality of perceptible objects.
A. SDM, ACTT, TO, BDO
God, soul, heaven, life before birth or after death, and any
cegKe hejer#ee keer keee jCeveerefle yeveeF&?

A. mebhetCe& hee"deece keer leweejer kes meeLe Gej-uesKeve kee DeYeeme,
eghe-ef[mkemeve Deleble cenJehetCe& nw~
Q. meheuelee kee cetue ceb$e?
A. Oewe& kes meeLe leweejer kejvee, mekeejelceke efkeesCe, mener jCeveerefle
Je ceeie&oMe&ve~
Q. eefleeesefieeeW kees keee mebosMe osvee eenWieer?
A. keYeer Yeer otmejs men-eefleeesefieeeW mes kebheerMeve veneR kejvee eeefnS,
keeeWefke nce es veneR peeve mekeles efke otmejs ves ncemes efkelevee DeefOeke Dee
efueKee ee otmeje ncemes efkelevee DeefOeke %eeve jKelee nw~ ncesMee nceW Deheves Deehe
mes kebheerMeve jKevee eeefnS efpememes nce ncesMee Deheves efheues eoMe&ve mes
yesnlej eoefMe&le kejW~ Dele: Oewe&, ueieve mes ueies jnves hej meheuelee DeJeMe eehle
nesieer~
unperceived law (like adrasta) cant be believed in because
hegmleke eee&
(panchabhuto namely ether (akasha), air (vayu), fire (agni), water
Q.
they are all beyond perception. Material objects are the only
objects whose existence can be received and reality can be
asserted. The charvakas, thus come to establish materialism or
the theory that matter is the only reality. In this way, charvaka
philosophy is materialistic from metaphysical view point. The
given below facts are mentioned in their materialistic
metaphysics: (1) The world is made of four elements
(2) There is no soul
(3) There is no God
(1) The world is made of four elements (bhuta)
Regarding the nature of the material world meet other Indian
thinkers helds that it is composed of five kinds of elements
(ap) and earth (kshiti). But Charvakas reject ether (akasha),
meeceeve DeOeeve
because its existence cant be perceived; it has to be inferred.
(1) Ievee ee
Therefore, according to them, the material world held to be
- hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[)
(2) kejW - vetpe heshej,
Ievee ee ceeefmeke heef$ekee~
(3) mebefJeOeeve - ue#ceerkeeble
composed of four perceptible elements air, fire, water and

earth. Everything which exists, including mind, is due to a
particular combination of these four elements. It is the
(4) Fefleneme - efJeefheve ebe
assumption of Charvaka philosophy that the whole world is a
(5) Yetieesue - censMe JeCe&Jeeue
combined form of these four elements. These are the even
(Jewkeefuheke efJe<ee nsleg)
dimaut cause of this world. When these elements combined in
oMe&veMeem$e nsleg
different proportions, the outer world, physical body,
(1) Yeejleere oMe&ve - C.D. Sharma , jececetelf e& hee"ke~
consciousness, mind and sense organs etc. are produced. Taste,
(2) heeMeele oMe&ve - Frank Thilly, nefjMebkej GheeOeee~
colour, smell etc. qualities are also produced from the
(3) meeceeefpeke
combination of these bhutas. After destruction, the whole world
jepevewelf eke oMe&ve - jececetefle& hee"ke~
(4) Oece&oMe&ve - [e@. $e+ef<ekeeble heeb[s leLee Y.V. Masih
meceepe keee&
(1) Ist Paper - Nitesh Dhawan, K.S. Soodan
nd
(2) II paper - Wizard Social Issues
vanishes in these elements only.

In this way, matter combines according to their Nature
svabhava and with.... their self combination, the world original.
(2) There is no soul
But it may be asked, even if perception is the only source
Deefleefjeebke

of knowledge, do we not have.... a kind of perception, called
All the schools agreed regarding the soul as a product of
internal, which gives an immediate knowledge of our men..
matter. But the objection may be raised. We do not perceive
states? And do we not perceive in these consciousness which
consciousness in any of the four material elements. How can it
is nowhere to be perceived in the external material objects? If
come to quality their product, the body. In reply, the charvaka
so, does it not compel us to believe that there is some non-
points out that the qualities not present originally in any .the
material substance in us whose quality is consciousness the
component factors may emerge subsequently when the factors
substance which is called soul or spirit (atma)?
are combined together. For example, betel, leaf, lime and nut
The Charvakas negates the existence of soul as an eternal
none of which is originally red, come to acquire a reddish tinge
reality different from body. It should be noted that charvakas
when chewed together. Or, even the same thing placed under a
do not negates to existence of soul, But it only rejects the
different condition may develop qualities originally absent.
noumenal nature, immortality, unchangeability etc. of soul.
Similarly, it is possible to think that the material elements
According to them, no knowledge can be achieved about soul
combined in a particular way given rise to the conscious living
from immortality perception.
body. Conscious is an epi-phenomenon or bye-product of matter
The charvakas admits that the existence of consciousness
: there is no evidence of its existence independent of the body.
is proved by perception. But they deny that consciousness is
If the existence of a soul apart from the body is not proved,
the quality of any unperceived non-material as spiritual entity.
there is no possibility of proving its immortality. On the contrary,
As consciousness is perceived to exist in the perceptible living
the death of the body means the end of the individual. All
body composed of the material elements, it must be a quality of
questions about the previous life, after life, rebirth, enjoyment
this body itself. What people mean by a soul is nothing more
of the fruits of actions in heaven or hell, therefore become
than this conscious living body (chaitanya visistadehaeva
meaningless.
atma). On the contrary, the non-material soul is never perceived.
(3) There is no God
We have direct evidence of the identity of the self with the
The Charvaka philosophy negates the existence of God.
body in our daily experience and judegments like, I am fat, I am
God, whose existence cant be perceived fares not better than
lame, I am blind. If the I 'the self, were different from the
the soul. The material elements produce the world, and the
body, these would be meaningless.
supposition of a Creator is unnecessary.
Deelcee mes mebyebefOele eej efmeeble nwQ
The Charvaka states that the material elements themselves
Sadananda in his Vedantasara mentions four different
and laws inherent in them that they combine together to form
materialistic schools.
(1) Shariratmvada (MejerjDeelceJeeo) (meyemes DeefOeke meJe&ceeve nw)
It identifies the soul with the gross body.
this world. So, there is no necessity of God. There is no proof

that the objects of the world are the product of any design.
mLetueesnb leCees Je=es hetJeslheeefo efJeMes<eCes

efJeefMees osn SJeelcee ve leleesvees efJeue#eCe:~
(2) Indriyaatmvada (FefveelceJeeo) (Brhaspatyashutra)
They can be explained more reasonably as the fortuitous
It identifies the soul with the senses.
only by nature, it is sometimes called naturalism (svabhavavada).
heMeeefce e=Ceesceerleeefo eleerlee cejCe hee&vleb~

eeJevleerefeeefCe efleefvle leevesJeelcee~~ye=nmhelemet$e
(3) Atmanovada (DeelceveesJeeo)
products of the elements. The Charvaka, therefore, prefer

atheism.
In so far, as this Charvaka theory tries to explain the world
It is also called mechanism (yadrccha-vada), because it denies
the existence of conscious purpose behind the world and
explains it as a mere mechanical or fortuitous combination of
It identifies the soul with the mental organ (manas).
elements. On the whole, the Charvaka theory may also be called
(4) Pranatmavada (eeCeelceJeeo)
positivism, because it believes only in positive facts or
It identifies the soul with vital breaths (prana).
have got each its fixed nature (svabhava). It is by the natures
observable phenomena.
Deefleefjeebke
cebieuesMe otyes
(GheefpeueeefOekeejer)
(G.e.heer.meer.Sme.,
Deheveer yeele
2015
ceW efleere mLeeve hej eeefvele)
efueS DeYeeme efkeee, cegPes efveyebOe ceW 94100 Debke eehle ngS nQ~ efveyebOe efueKeles
mecee en Oeeve jKeW efke Deehekeer Yee<ee Deewj Meyo mejue neW~ Deewj efJeeej Skeebieer
nesves kes yepeee meceelee efueS ngS nebs~
mee#eelkeej kes efueS leweejer cegKe hejer#ee Je eejbeYf eke hejer#ee kes meeLe ner
Meg kej osvee eeefnS~ ceQves Deheves oesmleeW kes meeLe keF& cee@ke FbjJet efoS Je
efJeefYevve cegeW hej ef[mkemeve Yeer efkeee~ mee#eelkeej ceW cegPes kes.heer. efJesoer mej
mes efJeMes<e meneelee efceueer, efpevekee ceQ efJeMes<e he mes DeeYeejer ntb~
ceQ Deheves eefleeesieer efce$eeW mes kenvee eentbiee efke Jes hejer#ee kes Jele&ceeve hewve&
ceW Fbjves Je meesMeue vesJeefkeie meeF kee pej Fmlesceeue kejW~ nceves leweejer
mes peg[s keg ueesieeW kee JnedmeShe ieghe yeveeee efpemekee cegPes efJeMes<e ueeYe ngDee~
nce Jeneb leweejer mes peg[er yeeleW Ske-otmejs mes ef[mkemeve kejles Les Deewj pejer
cewme& Mesej kejles Les~
efmeefJeue mesJee ceW meheue nesvee cesje ecegKe ue#e Lee keeeWekf e efmeefJeue mesJee ceW
heo, eeflee Deewj mecceeve kes meeLe iejeryeeW kes efueS keg Dee kej mekeves kee
DeJemej DeefOeke jnlee nw~ jner yeele efmeefJeue mesJee keer leweejer keer lees eefo mener he"ve
meeceeer, meerke jCeveerefle, Gefele ceeie&oMe&ve, hetCe& DeelceefJeMJeeme kes meeLe meleled
eeeme efkeee peeS lees Ske mes [s{ Je<e& ceW meheuelee eehle keer pee mekeleer nw~
efmeefJeue mesJee kee eLece meesheeve eejbeYf eke hejer#ee nw, efkebleg cegPes veneR ueielee keer
eejbefYeke hejer#ee kes efueS keesF& Deueie mes leweejer keer DeeJeMekelee nesleer nw eefo ceWme
keer leweejer Des mes keer peee lees eejbeYf eke hejer#ee kee 80 eefleMele Yeeie mJeeb leweej
nes peelee nw~ ceQves meeceeve-DeOeeve keer leweejer DeueceeFer mes Meg keer peneb cegPes
kes.heer. mej mes ner en esjCee efceueer efke ceWme henues he{e peeS lees eejbefYeke hejer#ee
Q&A
keer leweejer Deheves-Deehe nes peeSieer~
cegKe hejer#ee ceW Deehekees oes Jewkeefuheke efJe<eeeW kes meeLe-meeLe DeefveJeee& efJe<ee
eMve - Deehekee mee#eelkeej efkemekes yees[& ceW Lee?
efnob er, efveyebOe Je meeceeve DeOeeve keer Yeer leweejer kejveer nesleer nw~ Jewkeefuheke efJe<ee
Gej - meweo hejceeve Deueer peer kes yees[& ceW~
eeve ceW Ssmes efJe<ee kee eeve kejW efpemeceW Deehekeer efe nes, Debke eehle kejves ceW
eMve -mee#eelkeej ceW keneb mes eMve hets ieS?
meyemes cenJehetCe& nw efke efJe<ee keer mecePe Deehekees efkeleveer nw Deewj Gmekee epeWsMeve
Gej - peeoelej meJeeue Jewkeefuheke efJe<ee Yet ieesue Je oMe&veMeem$e
Deehe kewmes kejles nQ? ceWme ceW Debke
mes hets ieS~
eehle kejves kes efueS uesKeve Mewueer
eMve - Deheveer leweejer kee ese efkemes
kees Glke=< nesvee eeefnS efpemes
osvee eenWies?
ueieeleej uesKeve keee& kejkes eehle
Gej - meJe&eLece ceQ Deheveer meheuelee
: cebieuesMe otyes
keer pee mekeleer nw~ ceQves Fmekes efueS veece
kee ese F&MJej, ceelee-efhelee Je iegpeveeW
: GheefpeueeefOekeejer (S.D.M.)
efJeMes<e eeeme efkeee Lee efpemekee eeefvele heo
kees osvee eenlee ntb~ efpevekes DeeMeerJee&o SJeb
: eerceleer osJeer otyes
veleerpee nw efke ceQves efpeleveer Yeer ceWme ceelee kee veece
mvesn mes cegPes meheuelee efceueer~ ess YeeF&
keer hejer#ee oer nw keJeeueerheeF& ngDee efhelee kee veece
: eer vejW kegceej otyes
ebove otyes leerve yenveW Je peerpee cegPes ncesMee
ntb~ Deehekes Gej kee emlegleerkejCe pevce efleefLe
: 15/04/1985
esefjle kejles jns~ Fmekes DeueeJee ceQ Deheves
jeseke nesvee eeefnS, Gej ncesMee cetue peveheo
keg oesmleeW kee veece uesvee eentib ee efpeveceW
: eleeheie{
t efo hJee@Fb Deewj meblegeuf ele lejerkes efpevekes DeeYeejer nQ
: F&MJej, ceelee-efhelee, YeeF&-evove otyes SJeb melece efceee, efJeJeske efmebn, Deevebo efJeece
mes efueKeW~ pewmes meiegCe F&MJej kes
efmebn, megveerlee, jengue efmebn, Deeefole efleJeejer,
peerpee eer esceevo Megkeuee peer~
DeefmlelJe hej hets ieS Ske meJeeue meyeue he#e
efMeJe efleJeejer, megyeesOe efmebn, nsceble GheeOeee
: meowJe mekeejelceke jnvee~
kes peJeeye ceW ceQves JeeJeneefjkelee kes efeeeb
Deewj cesjs Deve meYeer ye[s Je ess DeefYevve
: efekes Kesuevee, ieeves ieevee~
efce$e~ ceQ Fve meYeer kee Megeiegpeej ntb efke
Oejeleue hej meceLe&ve efkeee peyeefke
: neF&mketue - efnob t Fbj kee@uespe, yeeoMeenhegj, leweejer kes ece ceW nj heue cegPes Glmeeefnle
yeewe
f kelee Je leeefke&kelee kes DeeOeej Mew#eefCeke eesielee
peewvehegj (62.8%)
Je esefjle kejles jns~
hej Yeer F&MJej keer efYevve ceeveleeDeeW
Fbjceeref[S - kesheer efnbot Fbj kee@uespe,
keer eee& keer~ ceQves leweejer kes oewjeve
mece-meeceefeke Ievee ee
eleeheie{ (59.6%)
efJe<eeeW kee veesmd e yeveeee Je Gmekees
kes yeejs ceW
mecee-mecee hej Dehe[s kejlee
mveeleke - yeveejme efnbot efJeMJeefJeeeuee,
mece-meeceefeke Ievee ee kes meYeer
jne~
Debke hejer#ee kes meYeer meesheeveeW ceW eefleeeseif elee
Yetieesue (Dee@veme&- 68.4% )
DeefveJeee& eMve-he$e ceW cewvb es efveyebOe
hejemveeleke - keeMeer efJeeeheer", oMe&veMeem$e kee mener ceeie&oMe&ve kejles nwb~ Fmekes eje
GheueyOe kejeS ieS meYeer leLe efJeMJemeveere
uesKeve kee efvejblej DeYeeme efkeee~
(69%)
ceQves leweejer kes oewjeve ueieeleej Fmekes
SJeb cenJehetCe& nesles nQ~
heefjeeeve
Deefleefjeebke

Deheveer yeele
[e@. meblees<e GheeOeee

eq[her keueskej (Sme.[er.Sce.)
2015
ceW eeefvele)
efhej ener mesJee keeeW?
keeeWefke Fme mesJee kee keesF& peJeeye veneR~ DeefOekeejeW, kee&JeeW, eeflee kes
Jele&ceeve ceW ke@efjej kes efueS {sj meejs efJekeuhe nQ uesefkeve efmeefJeue mesJee
egJeeDeeW keer henueer hemebo nw~ Fmekee keejCe mhe nw~ efmeefJeue mesJee, meceepe efkeesCe mes Fme mesJee kee keesF& efJekeuhe veneR~
mesJee SJeb ke@efjej kee yesnlejerve
eejbefYeke hejer#ee
efceeCe nw~ Fme mesJee ceW DeefOekeej
kewmes kejW leweejer?
nw, veerefle efvecee&Ce ceW Yeeieeroejer nw,
: [e@. meblees<e GheeOeee
Deye en yeele mhe nw efke
kee&Je nw, oeefelJe nw~ meceepe ceW veece
(SDM)
heo
ef
p
eme
hej
eeef
v
ele
nQ
:
ef
[
her
keues
k
e
j
eefleeesieer e$eeW keer henueer hemebo efmeefJeue
eeflee kes meeLe peerves nsleg Yeer Fme
ceelee kee veece
: eerceleer meeefJe$eer osJeer GheeOeee
mesJee nw~ Fme hejer#ee ceW meheuelee eehle
mesJee kee cenJehetCe& eesieoeve nw~
efhelee kee veece
: mJe. eer jepeW emeeo GheeOeee
kejvee Glevee ner mejue nw efpeleveer en
uesekf eve Fme mesJee ceW meheuelee
helveer kee veece
: eerceleer Decyegpe GheeOeee
hejer#ee keef"ve nw~ leelhee& en nw efke eefo
heevee Flevee Deemeeve Yeer veneR nw~ cetue peveheo
: peewvehegj (Gej eosMe)
mener efoMee Je oMee mes Fme hejer#ee keer
Fme mesJee keer meheuelee keer
Jele&ceeve ceW ueKeveT ceW efveJeeme
efvecveefueefKele egveewelf eeeb nQ
efpevekes DeeYeejer nQ
: F&MJej, Deheves ceelee-efhelee Deewj helveer, heg$e leweejer keer peeS lees meheuelee megevf eefMele
l Fme mesJee kee hee"deece Deleble
efjlesMe, heg$eer DebeMf ekee, Deheves iegDeeW ees.veoerce nw DeveLee Demeheuelee megefveefMele nw~
cesjs Devegmeej, eefleeesieer e$e
nmevewve, ees.Goe eleehe efm ebn, ees.
efJemle=le nw~ Fefleneme, Yetieesue,
yeer
.
Deej.kes
.Meg
k
e
u
ee
efvecveefueefKele ejCeeW ceW Fme hejer#ee keer
DeLe&Meem$e, jepeveerefleMeem$e,
meyeue
he#e
:
melele
eeeme,
Deelceef
J
eMJeeme,
keYeer
nej
ve
leweejer kej Deheveer meheuelee megefveefMele
ieefCele, efJe%eeve, eEnoer, Debespeer
ceevevee,
ef
J
ehejer
l
e
heef
j
ef
m
Leef
l
eeeW
ceW
Yeer
Oew
e&
J
eeve~
kej mekeles nQFleeefo efJe<eeeW ceW heejbielelee
efveye&ue he#e
: mJeemLe kes eefle Oeeve kece osvee, YeeJegke leweejer kee eejbeYf eke ejCe
DeeJeMeke nw~
Jeefe ntb~
meyemes henues FosJe kee veece
l hejer#ee ceW yew"ves Jeeues SJeb
efeeeb
: mebieerle megvevee, ieerle ieevee
Debelf ece meheue hejer#eeefLe&eeW kes Mew#eefCeke eesielee
: Ph.D. (ceeveJeMeem$e), UGC-JRF ueskej ceeveefmeke he mes { eefle%e nes
eefleMele ceW Yeejer Deblej nw~
(ceeveJeMeem$e), UGC-NET (ceeveJeMeem$e), peeSb efke Deehe leweejer kes YeJemeeiej ceW
l hejer#ee keer leweejer ceW uebyee
LLB, B.Ed, MA (ceeveJeMeem$e,
ketoves pee jns nQ~ Fme yeele keer eefle%ee
mecee ueielee nw~
meceepeMeem$e, Fefleneme, efMe#eeMeem$e) kej ueW efke Deehe peye leke meheue veneR
l hejer#ee ceW meheuelee leYeer
UGC-NET Gheeg&e eejeW efJe<eeeW ceW~
nes peeSbies Meeble veneR yew"Wies~ ceeveefmeke
efceueleer nw, peye hetCe&efvee Je efJeMes<e GheueefyOe
: 1. Je<e& 2003-2008 leke ueKeveT efJe.efJe.ceW he mes en YeeJevee yew"e ueW efke Deehe
F&ceeveoejer mes eeeme efkeS
ceeveJeMeem$e efJeYeeie ceW JRF/SRF
DeLeke heefjece kejWies Deewj DebleleesielJee
peeSb~
2. Je<e& 2008-2015 ueKeveT efJe.efJe. kes
Deehekees meheuelee efceuesieer ner~
l Fmekeer leweejer Deheves-Deehe ceW
ceeveJeMeem$e efJeYeeie ceW DeefleefLe eJekelee~
lelheMeele hetJe& ceW meheue e$eeW
Ske hetCe& keee& nw~ Fmekeer leweejer
3. hetJe& ceW veJeesoe efJeeeuee ceW efMe#eke kes
kes hejeceMe& mes, Jeefj meneeseif eeeW kes hejeceMe&
kejles mecee Deehe Deve keesF&
he ceW Yeer keee&jle jne~
keee& veneR kej mekeles nQ~
4. hetJe& ceW veJeesoe efJeeeuee peewvehegj kee
mes ee efkemeer Deer keesefebie kes meeefveOe ceW
e$e Yeer jne Lee (ke#ee-6-12)~
l Fmekeer leweejer kejles mecee
Deekej, efmeefJeue mesJee hejer#ee nsleg DeeJeMeke
W keefceMvej (JeeefCepe hee"deece Je hegmlekeeW keer meteer yevee ueW,
5. Jele&ceeve ceW Deefmems
meeceeefpeke ef mes DeueieeJe
kej) kes heo hej keee&jle~
mee nes peelee nw Fleeefo~
DeeJeMeke hegmlekeW Kejero ueW~
heefjeeeve
Deefleefjeebke
cegKe hejer#ee nsleg

meJe&eLece cegKe hejer#ee nsleg DevegMebefmele hegmlekeeW kee ienve DeOeeve kejW~
meYeer hegmlekeeW kees oes yeej hetCe&hesCe he{~W
lelheMeele leermejer yeej he{les mecee cenJehetCe& eEyeogDeeW kees jsKeebekf ele kej
ueW~
Deye efheues Je<eeX kes eMve-he$eeW kees osKeW~ Gve eMveeW kees nue kejves kee
eeeme kejW~ DeeJeMekeleevegmeej hegmlekeeW kee meneje ues ueW~
Deye hetjs hee"deece kee Ske veesdme yevee ueW~ eefo efkemeer meneesieer ee
Deer keesefebie mebmLeeve kee veesdme efceue peelee nw lees Jen Gheeesieer nesiee SJeb
mecee keer Yeer yeele nesieer~
Fefleneme nsleg jnerme efmebn, ceefCekeeble efmebn SJeb jpeveerMe jepe kes veesdme
Gheeesieer nes mekeles nQ~ DeefKeue cetefle& keer hegmlekeW meyemes yesnlej nQ~
Fmeer lejerkes mes ceeveJeMeem$e kes veesdme yevee ueW~ DeeJeMekeleevegmeej
hegmlekeeW mes heesesms kejJeekej Ske peien meeceeer kees Skeef$ele efkeee pee
mekelee nw~
eEnoer kes efueS Yeer efJeefYevve eesleeW mes heesesms kej DeeJeMeke meeceeer kees
Ske mLeeve hej Skeef$ele kej ueW~
Deye eEnoer kees Gve veesdme keer meneelee mes eeo kejW~ cegneJejs, efJeueesce,
Deveske MeyoeW kes efueS Ske Meyo Fleeefo kees keb"mLe kej ueW~
Ssmes ner, he$e uesKeve, meejebMe Fleeefo kes uesKeve kees meg{ kej ueW~
efveyebOe kes efueS keg cenJehetCe& efJe<eeeW kees egvekej Gve hej GheueyOe
meeceefeeeW kees Skeef$ele kej ueW~ Ske efJe<ee mes mebyebefOele meYeer meeceefeeeW kees Ske
meeLe kej ueW~ Gvekees msheue kej ueW~ meeLe ceW meeos heshej pees[ ueW efpeme hej
Deheves ceewefueke efJeeej efueKeles eueW~
Deye efheues Je<eeX kes eMve-he$eeW kees DeeOeej yeveekej jespeevee efueKeves kee
DeYeeme kejW~ efveeefcele uesKeve mes Deehekeer Yee<ee hej heke[ cepeyetle nesieer, Meyo
Yeb[ej ceW Je=ef nesieer~ meeLe ner efJe<ee kees eeo kejves ceW Yeer Deemeeveer nesieer~
vees-1.G.e. ueeske mesJee Deeeesie ves Je<e& 2014 mes Dehevee hewve& yeoue efoee nw~
Deye eMve ess-ess DeeSbies~ Fme efnmeeye mes Deye hetjs hee"deece kee ienve
DeOeeve DeeJeMeke nw~
2. efveyebOe nsleg DeeJeMeke nw efke cenJehetCe& efJe<eeeW hej mJeeb kee efueKee
efveyebOe yevee ueW~ Deheves MeyoeW ceW efveyebOe efueKeves hej Gmes eeo kejves Je hejer#ee ceW
emlegle kejves ceW Deemeeveer nesieer~
mee#eelkeej
mee#eelkeej nsleg cesje en megPeeJe nw efke Fmekeer leweejer Yeer eejbefYeke hejer#ee
kes meeLe ner Meg kej oW~ Fmekes efueS Deueie mes kee@heer yevee ueW~
Deye mebYeeefJele eMveeW kees leueeMeW~ eefleeesefieeeW kes FbjJet mes efueS ieS
eMve ueeYeoeeke nes mekeles nQ~
mee#eelkeej nsleg keg ecegKe efJe<ee nes mekeles nQ1.Jele&ceeve ceW Deehekee JeJemeee~
2.Deehekeer Mew#eefCeke he=Yetefce~
3.Deehekes Jewkeefuheke efJe<ee~
4.efmeefJeue mesJee ceW Deeves kee keejCe~
5.efmeefJeue mesJee ceW heoeW keer Jejerelee~
6.ueeske mesJekeeW kes DeefOekeej Je kee&Je~
7.mece-meeceefeke IeveeSb~
8.G.e. mes mebyebefOele peevekeeefjeeb pewmes-G.e. keer mecemeeSb, efJekeeme
keee&ece,
eMeemeve Fleeefo~
9. Deehekeer kecepeesefjeeb, DeeFeeb Fleeefo~
G.e. ueeske mesJee Deeeesie kes mee#eelkeej ceW Deehekes cetue peveheo, efveJeeme
mLeeve, eehleebke, peeefle, Oece&, Fleeefo kes yeejs ceW eee: veneR hete peelee nw~
mee#eelkeej kes 10 efove henues mes mebYeeefJele eMveeW kes GejeW kees efueKekej
Gvekees yeesueves kee DeYeeme kejW~
mee#eelkeej nsleg Yee<ee kee ceeOece keesF& yeeOee veneR nw~ Deehekees efpeme Yee<ee
ceW mee#eelkeej osvee nw, os mekeles nQ~ eehleebke hej Fmekee keesF& eYeeJe veneR he[lee
nw~
mee#eelkeej kes efove-mebece yeveeS jKeW~ IeyejeSb efyeukegue veneR~ eeo jKeWDeehekes heeme Keesves kes efueS keg veneR nw, heeves kes efueS meeje peneb~ Deheves
Deehekees Meeble jKeW~
mee#eelkeej kes mecee Yee<ee Je eJeen hej mebece jKeW~ eMveeW kees henues
Oeeve mes megvesb efhej Gej oW~ Gej ve Deeves hej ceeheer ceebieves ceW mebkeese ve kejW~
ieuele Gej osves mes yeeW~ yees[& mes ue[s veneR~ Gvekes meeLe Demenceefle nesves hej
mJeeb ner ceeheer ceebie ueW~
keg Debeflece mebosMe

efveefMele mecee ceW eMve-he$e nue kejves keer ewefkeme Iej hej kejW~ hejer#ee
kes oewjeve Meeble yeves jnW~ Ieyejen ve nesves oW~ eejbefYeke hejer#ee kes hetjs eMve-he$e
kees nue kejW~ pees eMve ve DeeS Gmes es[kej legjlb e Deeies ye{W~
cegKe hejer#ee ceW efkemeer Yeer eMve kees es[W veneR~ eMve Gmeer neuele ceW
es[s peeves eeefnS peye efyeukegue ve Deelee nes~
mebhetCe& leweejer kes oewjeve efpelevee Yeer mecee nes Gmekee Ske-Ske heue
leweejer ceW eeesie kejW~ meceepe mes Lees[er otjer yeveekej jnvee heeeoscebo nw~
meeLe ner, ceeveefmeke leveeJe ve nesves oW~ hejer#ee keer leweejer ee hejer#ee kes
oewjeve mebece yejleW SJeb ef[hesM eve ceW keYeer Yeer ve peeSb~ ncesMee DeeMeeefvJele jnW~
meheuelee pej efceuesieer~
Q&A
A.
cesje mee#eelkeej cespej mebpee eeoJe peer kes yees[& ceW Lee~ mee#eelkeej 2530 efceve leke euee Lee~
mee#eelkeej kes oewjeve DeOe#e SJeb Deve eejeW meomeeW ves cegPemes eMve
het~s ueieYeie 25-30 eMve hets ieS Les~ hets ieS keg ecegKe eMve
efvecveefueefKele nwb1. Jele&ceeve ceW Deehe keee kejles nQ?
2. efmeefJeue mesJee ceW heoeW keer Jejerelee~
3. Deehe henues mes ner DeefmemsW keefceMvej (JeeefCepe kej) nQ, lees
S.D.M. keeeW yevevee eenles nQ?
4. S.D.M. kes DeefOekeej, kele&Je SJeb keee&~
5. jyeer, Kejerhe keer hemeueeW kes veece~
6. Advocate pevejue kes yeejs ceW~
7. Fefleneme keee nw, Gmekee cenJe keee nw?
8. Deefjkeeces[t keneb nw, Jen keeeW eefme nw?
9. DebkeesjJee cebefoj keneb nw, Jen keeeW eefme nw?
10. eJeCeyesueieesuee keneb nw SJeb Jen keeeW eefme nw?
Deefleefjeebke

11. cevemeyeoejer eLee, cevemeyeoejeW keer keesefeeb~
12. eLece efJeMJe eg kes keg mLeeveeW kes veece~
13. Oegjer je^ keewve Les, GvnW Oegjer je^ keeeW kenles nQ?
14. Deehekeer efJeMes<eleeSb SJeb kecepeesefjeeb~
15. Deehekeer ne@yeer~
16. veJeesoe efJeeeuee kes yeejs ceW eMve~
17. ceeveJe efJe%eeve keee nw, Gmekee cenJe keee nw?
18. pevepeeefleeeW mes mebyebefOele keg eMve~
19. eefo Deehe efkemeer efJeYeeie kes DeefOekeejer nwb SJeb keesF& keee& Deefle
DeeJeMeke he mes kejvee nw, meebe 5 yepe jns nwb SJeb Dee@efheme yebo
A.
nesves Jeeuee nw, kece&eejer Iej peeves Jeeues nQ, Ssmes ceW Deehe Gme keee&
kees kewmes kejJeeSbies?
20. Deehe ceW Ssmeer keee Keeefmeele nw efke nce Deehekees ner SDM yeveeSb?
Deheves ue#e kes eefle F&ceeveoejer Je efvee kes meeLe mecehe&Ce~ Gmekes efueS
melele eeeme kejvee eeefnS~ Deebke[eW keer efJeMJemeveerelee SJeb Deeleve
Deebke[eW hej yeue efoee peevee eeefnS~ Deer meheuelee mecee Devegmeej ner
efceuesieer~ meye kee heue ceer"e neslee nw~ meheuelee kes efueS DeOeerj veneR nesvee
eeefnS~ Ske yeele Deewj - kece&CexJeeefOekeejmleg cee heues<eg keoeeve:~
cesjer YetueW
Fefleneme kes efueS-Pee & eerceeueer, efJeefheve eb, eesJej & eMeheeue, efkejve
kebheerefMeve eFcme Fleeefo~
(5) Yetieesue kes efueS-censMe JeCe&Jeeue, ceeefpeo ngmewve ee Keguuej keer hegmleke~
(6) DeLe&JeJemLee nsleg-DeCesMe efmebn, oe SJeb megbojce, efceee SJeb hegjer,
eefleeesefielee ohe&Ce kee Deefleefjeebke Fleeefo~
(7) Yeejleere jepeJeJemLee nsleg-TMH, megYee<e keMehe, [er.[er.yemeg Fleeefo~
(8) NCERT keer hegmlekeW-ke#ee 6 mes 10 leke Fefleneme, Yetieesue, DeLe&Meem$e,
veeieefjkeMeem$e, ieefCele, meebefKekeer ke#ee-11 SJeb 12 keer Fefleneme, Yetieesue
Fleeefo~
CSAT nsleg
mece-meeceefeke Ievee ee eje emlegle CSAT kes meYeer (6) Debke~
ke#ee 10 leke keer ieefCele Je meebefKekeer keer hegmlekeW~
eEnoer nsleg-[e@. njosJe yeenjer, he=LJeerveeLe heeb[se, Ievee ee kes efnboer kes
efJeefYevve Debke Fleeefo~
eefo efkemeer efJe<ee ceW Deehe peeoe kecepeesj nQ lees Gmekes efueS keesF& Deve
hegmleke Yeer ues mekeles nQ~
(4)
cegKe hejer#ee nsleg hegmlekeW
etbekf e cesjs Jewkeefuheke efJe<ee ceeveJeMeem$e SJeb Fefleneme Les, Dele: Gvekes
ef
u
eS
ef
vecve hegmlekeeW keer DevegMebmee kejvee eentbieeJele&ceeve ceW meheuelee eehle nesves kes heMeele Deheveer keg YetueeW hej ekeeMe
[euevee eentbieeceeveJeMeem$e nsleg
1.MegDeele mes Fme hejer#ee kees yengle keef"ve mecePevee~
(1) Physical Anthropology and Human Genetics- B.R. K.
2. hejer#ee nsleg peeoe mes peeoe hegmlekeW he{ves keer keeseMf eMe~ Fmekes keejCe
Shukla & Human Genetics (eEnoer ceW Yeer GheueyOe)
hegmlekeeW keer meeceeer kees ienjeF& mes veneR mecePe heeee peyeefke eefleeesieer hejer#eeDeeW (2) Social Anthropology-A.N Sharma
.
nsleg mete en nw efke hegmlekeeW kee eeve mlejere nes Deewj kece mes kece hegmlekeeW
(3) Social Anthropology-Naresh Vaid
kees yeej-yeej he{e peeS~
(4) hegjeleeeflJeke ceeveJe efJe%eeve-jcesMe eewyes
3. hejer#ee nsleg pejer meeceeer kees he{ves kes yepeee iewj-pejer meeceeer hej
(5) mecekeeueerve Yeejleere meceepe-veoerce nmevewve (Debespeer ceW Yeer GheueyOe)
peeoe Oeeve efoee~ Meeeo en ieueleer efveoxMeve kes DeYeeJe kes keejCe Leer~
mece-meeceefeke Ievee ee heef$ekee he{ves kes yeeo en Yee<ee mecePe ceW Deeves (6) pevepeeleere Yeejle-veoerce nmevewve (Debespeer ceW GheueyOe)
(7) Yeejleere ceeveJe efJe%eeve-veoerce nmevewve (Debespeer ceW Yeer GheueyOe)
ueieer efke hejer#ee nsleg keee DeeJeMeke nw?
(8) Indian Social Problems-veoerce nmevewve (efnboer ceW Yeer GheueyOe)
meYeer eefleeesieer e$eeW kees ncesMee eeo jKevee eeefnS efkeeefleeesieer hejer#ee nsleg en yeele peeoe cenJehetCe& nw efke keee veneR he{vee (9) Genetical Anthropology-Goe eleehe efmebn (eEnoer ceW Yeer GheueyOe)
(10) Anthropology at the Service of mankind -Goe eleehe efmebn
nw, yepeee en efke keee he{vee nw~
4. eewLeer Yetue en nw efke efueKeves kee DeYeeme kece kejvee~ Jemlegle: Fme (11) Indian Anthropology-Vijoy Sahai
hejer#ee ceW cegKe hejer#ee ceW Deehekes eje heeS ieS Debke ner Deehekeer keeheer no (12) An Introduction to Anthropological Thought-V.S.
Upadhyay & Gaya Pandey (In Hindi Also)
leke meheuelee efveefMele kejles nQ~ FmeefueS efueKeves kee DeYeeme kejvee Deefle
(13)
ceeveJeMeem$eer
e SJeb meceepeMeem$eere DevegmebOeeve-efJeYee Deefivenes$eer
DeeJeMeke nw Deewj en keee& efvejblej nesvee eeefnS~
p
eke
ceeveJeMeem$e-veer
jpee efmebn
meeceeef
(14)
keef"ve heefjece, meleled eeeme, mener efoMee Je
DeelceefJeMJeeme cesjer meheuelee kee cetueceb$e nw~
Fefleneme nsleg
(1)
(2)
(3)
10
hegmleke eee&
(1)
meeceeve DeOeeve
(3)
mece-meeceefeke Ievee ee kes efJeefJeOe Debke ~

etefveke ieeF[~
efkemeer Deer keesefebie kes veesdme~
(2)
(4)
(5)
(6)
Deefleefjeebke
eeeerve Yeejleere Fefleneme-Pee & eerceeueer~

eeeerve Yeejleere Fefleneme SJeb mebmke=efle-kes.meer.eerJeemleJe~
ceOekeeueerve Yeejleere Fefleneme-nefjMeb Jecee&~
DeeOegefveke Yeejle kee Fefleneme-eesJej & eMeheeue~
DeeOegefveke Yeejle kee Fefleneme-megefcele mejkeej~
Yeejle kee mJeleb$elee Deeboesueve-efJeefheve eb~

(7) jnerme efmebn keer hegmlekeW~
(8) IGNOU kes veesmd e~
(9) ceefCekeeble efmebn kes Fefleneme
DeeefLe&ke Deebke[s-Fmekes efueS Ievee ee keer DeeefLe&keer kee Gheeesie kejW~

kejW Dehesej - Fmekes efueS jespeevee vetpe megveW, meceeeej-he$e he{W (Ske eEnoer
kes veesdme~
mLeeveere meceeeej he$e SJeb Ske Debespeer kee) leLee ceeefmeke heef$ekee pewmes-mecemeeceefeke Ievee ee, eefleeesefielee ohe&Ce ee ee@efvekeue kee eeesie kej mekeles
(10) DeefKeue cetefle& keer hegmlekeW~
nQ~
eEnoer nsleg
efJeMes<e yeeleW-1. eejbefYeke hejer#ee ceW Deebke[eW kees ncesMee Deeleve jKeW~
mece-meeceefeke Ievee ee kes Deefleefjeebke~
2. Deebke[eW kees melele efjJeeFpe kejles jnW~ yesnlej nes efke Deebke[eW kees Ske
10 JeeR leke keer eEnoer keer JeekejCe keer hegmlekeW~
mLeeve hej vees kej ueW ee heesesms kejJeekej GvnW Skeef$ele kej ueW~ Ske
mLeeve hej jKeves mes Gvekeer hegvejeJe=efe ceW mentefueele nesieer~
efveyebOe nsleg
Deye-hejer#ee kes 20 efove henues hegvejeJe=efe kejvee Meg kej oW~ hejer#ee leke meye
meceeeej-he$eeW kes mebheeokeere DebMeeW kee meben
meeceeer kees 2-3 yeej efjJeeFpe kej ueW~ pees leLe Deemeeveer mes eeo ve nes jnW lees
mece-meeceefeke Ievee ee kes efveyebOe kes Debke
GvnW efueKekej Deheves DeOeeve syegue kes meeceves ueiee ueW~ keg Ssmes Deebke[eW kees
Indian Social Problems-Nadeem Hasnain & H.S. Verma (eEnoer efueKekej Deheves hee@kes ceW Yeer jKe mekeles nQ~ leeefke keneR Yeer peeSb GvnW Deehe
ceW Yeer GheueyOe)
yeej-yeej eeo kejles jnW~
Deye Deeies keer efoMee
keg eMveeW kes cee@[ue Gej
Gheeg&e hegmlekeeW kee mebkeueve kejves kes heMeele eefleeesieer e$e efvecve
ejCe kes Deveghe leweejer kejWmeYeer hegmlekeeW kees Ske yeej hetje he{ ueW~ Yeues ner GvnW keg ve mecePe
DeeS hejbleg cesjer jee ceW hetjer hegmleke kees De#ejMe: he{W~ FmeceW mecee ueiesiee hejbleg
Fme ekeej mes he{ves mes GvnW hegmleke ceW efveefnle hejsKee efceue peeSieer~ Deye
hegmlekeeW kees Skeeelee mes he{ves kee mecee Dee ieee nw~ en keee& Ssmes kejW ~
DevegMebefmele hegmlekeeW kees ienjeF& mes 2 yeej hetCe&hesCe he{~W
lelheMeele leermejs ejCe ceW cenJehetCe& yeeleeW kees efJeefYevve jbie keer keueceeW
mes jsKeebefkele kejles eueW~ jsKeebefkele kejvee ueeYeoeeke nesiee, efJeMes<ekej efjJeerpeve
kejves ceW~
Deye efheues Je<eeX kes eMve-he$eeW kees nue kejW~ pees eMve ve DeeSb Gvekes
Gej Deheveer hegmleke ceW {tb{ves kee eeeme kejW~ Oeeve jKeW efke Fme keee& ceW mecee
lees peeoe ueielee nw hejbleg oerIe& mecee leke Fmeer lejerkes mes eeo jnlee nw~
cesjs hejeceMe& kes Devegmeej G.e. ueeske mesJee Deeeesie eje Deeeesefpele keer
peeves Jeeueer meYeer hejer#eeDeeW kes hetJe& eMve-he$eeW kees nue kejW~ Gvekes Gej eeo
kejW~ ognjeJe Jeeueer eJe=efe kes keejCe en keee& Deleble ueeYeoeeke nesiee~
lelheMeele hetjs hee"deece hej hegve: Ske ef [eueW~ efhej eejbeYf eke hejer#ee
keer hegmlekeeW kees Ske yeej hegve: hetje he{W~ Deye Deehekees keg eerpeW eeo nesves
ueiesbieer~
Ievee ee eje ekeeefMele hegmlekeeW kees hegve: Ske yeej eeo kejW~
efJeMes<ekej Fmekes Deebke[eW kees keb"mLe kejW~ eefo DeeJeMeke nes lees Deebke[eW kee
hee@cetu& ee yeveekej eeo kejW~ pewmes-Yeejle kes Ssmes jepe peneb efJeOeeve heefj<eoW nQKUBJAMAT (kevee&ke, Gej eosMe, efyenej, peccet Deewj keMceerj, DeebOe
eosMe, ceneje^, lesuebieevee)~
cesjer DevegMebmee mes Ievee ee ekeeMeve kes Deebke[eW kees efyevee efkemeer Mebkee
kes eeo efkeee pee mekelee nw~ Deehe Fme hej hetCe& Yejesmee kej mekeles nQ~ Deye
Gve e@efhekeeW hej Oeeve keWefle kejW efpeve hej eMve DeJeMe Deeles nQ-pewmespevemebKee- Fmekes efueS Ievee-ee kes Deebke[s eeo kej mekeles nQ~
heee&JejCe SJeb heeefjefmLeeflekeer- keesF& Yeer mejue Yee<ee keer hegmleke eeesie kej
mekeles nQ~
Gej eosMe keer PCS hejer#ee ceW eMveeW kee lejerkee yeoue ieee nw~ Deye 5
eMve Deeles nwb, Gve heebeeW eMveeW ceW 3-3 eMve jnles nwbw~ kegue efceuekej 15 eMve
kejves nesles nQ~ Fme ekeej meYeer eMve ueIeg Gejere Jeeues nes ieS nQ~ FmeerefueS
Gve eMveeW kes Gej yengle met#ce, meerOee, to the point nesvee eeefnS~ meeLe ner
Gmekeer emlegefle hej Yeer efJeMes<e Oeeve osvee eeefnS~ GejeW kees hewjeeehe ceW
efueKeves kes yepeee hJee@Fbdme ceW efueKevee peeoe eYeeJeMeeueer ceevee peeSiee~
Bullets SJeb Deb[jueeFve kee eeesie kej mekeles nQ~ meeLe ner, Highlighter
kee eeesie Yeer kej mekeles nwb eLee mebYeJe ee&, eehe ee efe$e kee eeesie DeJeMe
kejW~ hejer#eeLeea Fme yeele kees mhe he mes mecePe uesb efke GvnW Deheves GejeW kees
hejer#eke kes mece#e yesnlej mes yesnlej efoKeevee nw.
cesjs Jewkeefuheke efJe<ee Fefleneme SJeb ceeveJeefJe%eeve Les, DeleSJe eneb hej oesveeW
efJe<eeeW mes mebyebefOele keg eMveeW kes cee@[ue Deebmej os jne ntb~ es cee@[ue Deebmej
Gej eosMe PCS keer cegKe hejer#ee kes Jewkeefuheke efJe<eeeW hej keWefle nwb~
ceeveJeefJe%eeve
Yeejle keer pevemebKee ceW Yee<eeeer leJeeW kee efJeJejCe oerefpeS~

Yeejleere Gheceneerhe ceW ueieYeie 200 Yee<eeSb yeesueer peeleer nw,b efpeveceW
mes ueieYeie 100 Yee<eeSb yeesueves Jeeues 10,000 mes kece ueesie nwb~ ueieYeie 97%
pevemebKee ecegKe 23 Yee<eeDeeW kee eeesie kejleer nw~ Je<e& 1951 ceW mebhevve ngF&
peveieCevee kes Devegmeej, Yeejleere Yee<eeDeeW kees Yee<eeefJeoeW ves 4 ecegKe heefjJeejeW ceW
efJeYeeefpele kejves kee eeeme efkeee nw1. Deee& Yee<ee heefjJeej ee Fb[es-etjesefheeve Yee<ee heefjJeej Fmekes Debleie&le Gej Yeejle ceW eeesie keer peeves Jeeueer Yee<eeSb Deeleer nw~
FveceW ecegKe Yee<eeSb nwb - efnboer, yebieeueer, hebpeeyeer, efmebOeer, iegpejeleer, ceje"er,
jepemLeeveer, cesJeeleer, eermeie{er Fleeefo~ Fme heefjJeej keer Yee<eeSb yeesueves Jeeues
Yeejleere pevemebKee ceW ueieYeie 73% ueesie nQ~
2. efJe[ Yee<ee heefjJeej - Fme Yee<ee heefjJeej kees yeesueves Jeeues ceOe ee
oef#eCe Yeejle ceW efveJeeme kejles nQ~ Fmekes Debleie&le kevve[, leefceue, lesuegiet Je
ceueeeuece Yee<ee Deeleer nw~ Fme heefjJeej kees yeesueves Jeeues kejerye 20% ueesie nQ~
3. efve<eeo DeLeJee Dee@efm^ke Yee<ee heefjJeej - Fme Yee<ee heefjJeej kees yeesueves
Jeeues 1.38% ueesie nQ~ Fme Yee<ee heefjJeej keer 2 GheMeeKeeSb nQ Q.
A.
Deefleefjeebke
11
Dee@mês-SefMeeeefke MeeKee - es Yee<eeSb ceOe Yeejle keer keesue,

cegb[e yeesefueeeb SJeb Deb[ceeve Deewj efvekeesyeej keer pevepeeefleeesb eje
yeesueer peeleer nQ~
II- Dee@m^vesefmeeve MeeKee - FmeceW Fb[esvesefMeee, ceeFeesvesefMeee,
ceuee Fleeefo keer Yee<eeSb Deeleer nQ~
4. efkejele ee efleyyeleer-eerveer Yee<ee heefjJeej - FmeceW efnceeuee kes oef#eCeer
Yeeie, Gejer hebpeeye mes Yeteve, hetJeea yeWiee, Demece keer Yee<eeSb Deeleer nwb~ Fmekees
yeesueves Jeeues 0.85% ueesie nQ~
I-
Q.2 What is Culture? What are the attributes of culture?

Ans. Culture is derived from the Latin word Colere/Coltus which
means, to cultivate, to produce. Kroeber and Kluckhohn in
their paper entitled, "Culture: A Critical Review of Concepts
and Definitions", told that the word 'Culture' has been defined
having 108 meanings.
Definition of culture varies from subject to subject. Edward
Bernett Tylor was the first anthropologist to define culture
anthropologically. In his Primitive Culture (1871), he defines
as, "Culture or Civilization taken in a vast ethnographic sense,
is that complex whole which includes knowledge, belief, art,
morals, law, custom and any other capabilities and habits
acquired by man as a member of society". Various features of
this definition is as follows1. Culture is a gift of society given to its members.
2. Culture is a social heritage. Social heritage is governed by
social law of inheritance.
3. Culture is socially transferred reality. It is transferred from
generation to generation and in the same generation.
4. He called culture as 'Complex whole'.
6. He used terms like 'Culture' (not 'Cultures'), 'Civilization'
(not 'Civilizations') which is in sigular number. Thus, he talked
about a single global culture/civilization.
Malinowski was the second anthropologist to define
Culture anthropologically. According to him, 'Culture is total
way of life and it includes all the Mental, Social and Physical
means which make life run its course'. Thus, he says that Culture
is made up of Social, Mental and Physical Apparatus.
According to Hersvatis, 'Culture is a Man made part of the
total Environment'.
According to Total Environment Bidney, "Culture is the

product of Agrofacts, Artefacts, Sociofacts and Mentifacts".
Thus, he told that culture includes the following1. Agrofacts - product of cultivation
2. Artefacts - product of Industry
3. Sociofacts - products of social organization
4. Mentifacts - product of religion, art, aesthetics,
folklore, music etc.
He classified culture into 2 categories 1. Material Culture - Agrofacts + Artefacts
2. Non-Material Culture - Sociofacts + Mentifacts
In a nutshell, Anything in this world, created by man is
culture.
Types of Culture : Culture is categorized into 2 types 1. Material Culture - The part of culture which can be
seen, touched or felt by our sensory organs, is called material
culture. eg. building, table, chair, pen, pencil, books etc.
2. Non- Material Culture - Rest part of culture is nonmaterial culture. eg. language, religion, society, institutions etc.
Ralph Linton divided culture into following 2 categories (i) Real Culture (= Actual Culture /Behaviour) - means what culture actually is.
(ii) Ideological Culture (= Philosophical Culture/
Traditional Culture) - means - what culture actually should be.
Nature or Characteristics or Attributes of Culture :
Following are the main characteristics of culture1. Culture is man-made
2. Culture is learned and historically derived.
3. Culture is transmitted.
4. Every society has got its own culture. This gives
'Cultural Differences'.
5. In every society, culture functions on basis of basic
theories. Beals & Hoijer called this 'Common Denominator of
Culture'.
6. Culture is social, not individualistic .
7. Culture is ideal for the group.
8. Culture satisfies human needs.
9. Culture has adaptability.
10. Culture has integrative quality.
11. Culture shapes human personality.
12. Culture is both super-individual, Super-organic, Super
-psychic, and Super-social.
13. There is always value of Symbols and ......
Fefleneme
Natural Environment
Artificial/Man-made Environment
= Culture
Material
Culture
12
Non- Material
Culture
eMve 1. cegieue cevemeyeoejer JeJemLee keer efJeMes<eleeDeeW kee GuuesKe keerepf eS~
Gej cevemeyeoejer JeJemLee cevemeyeoejer JeJemLee cegieueeW keer mewve JeJemLee kee DeeOeejYetle mlebYe Leer~
Fme JeJemLee kee cegKe DeeOeej oMeceueJe eCeeueer Leer~ Fme JeJemLee kees
mebieef"le kejves kee ese Dekeyej kees peelee nw~ Fme JeJemLee mes Deceerj, mesvee SJeb
veewkejMeener kees Ske met$e ceW mebieef"le kej efoee ieee~
Deefleefjeebke
Lee Fmekeer mebYeJele: keesF& efveeefcele JeJemLee veneR Leer~ keeiepe ceW
cevemeye JeJemLee kes GsMe efoKeeS ieS Iees[s keer mebKee Deewj Gvekeer JeemleefJeke mebKee ceW
l cegieue meeceepe kee mewve meg{erkejCe kejvee~
Deblej Deeves ueiee~ FmeefueS 1573-74 F&. ceW Dekeyej eje oeie Je
l cegieue DeefYepeele Jeie& kees jepe eMeemeve ceW meefcceefuele kej GvnW
esnje eCeeueer kees Deheveeee ieee~ Fme JeJemLee kes lenle efmeheener
jepe kee Debie yeveevee~
kee esnje, Iees[eW keer mebKee, Gvekeer efkemce Deeefo mebhetCe& efJeJejCe
l Fme JeJemLee eje Gvekeer Jeheeoejer megefveefMele kejvee~
efueee peeves ueiee~ efveegef eeeb Je lejefkekeeeb Yeer Fmeer DeeOeej hej keer
l cegieue meeceepe keer efmeefJeue Je mewve mesJeeDeeW kee mebeeueve Gmeer kes
peeves ueieer pees Fme kemeewer hej Kejs veneR Glejles Les GvnW obef[le Yeer
eje kejJeevee~
efkeee peeves ueiee~
l veewkejMeener JeJemLee ceW o#elee neefmeue kejvee~
l Dekeyej eje 1595-96 F&. ceW peele SJeb meJeej kes oesnjs opex ueeiet
efJeMes<eleeSb
kejves keer veerefle kees Fmeer he=Yetefce kes lenle mecePevee eeefnS~ peele
l cetue he mes ceOe SefMeeeF& Skemlejere JeJemLee Leer efpemekes Debleie&le
efkemeer mejoej kes Jeefeiele Jesleve Je opesx kee meteke Lee Deewj meJeej
DeefOekeeefjeeW kees oMeceueJe eCeeueer kes Devegmeej heo eoeve efkeS
eje efkemeer Jeefe kes mewefveke oeefelJe kee efveOee&jCe neslee Lee~ efkemeer
peeles Les~
Yeer Jeefe kes heo keer efmLeefle Fmes meJeejeW keer mebKee veneR yeefuke
l vetvelece cevemeye kee Debke 10 Lee Deewj DeefOekelece 10 npeej~ hejbleg
peele keer mebKee hej efveYe&j kejleer Leer~ peele opex mes en Yeer ceeuetce
meeceevele: efveegefeeeb 5 npeej kes cevemeye keer ner keer peeleer Leerb~
he[lee Lee efke efkemeer cevemeyeoej kees efkeleves Iees[s, efkeleves neLeer Je
Fmekes Thej kes cevemeye ecegKe JeefeeeW kees efoS peeles Les~ Dekeyej
efkeleveer ieeef[eeb jKeveer nesleer Leer~
kes mecee kesJeue oes Jeefe 7 npeej kes cevemeyeoej Les (efcepee&
l meJeej cevemeye keer mebKee efkemeer Yeer neuele ceW peele mes DeefOeke veneR
Depeerpe keeskee Deewj ceeveefmebn)~
nes mekeleer Leer~
l Fme JeJemLee kes Debleie&le cevemeyeoejeW keer efveegefe, heoesvveefle SJeb
keesefeeb Gvekee efveeb$eCe mecee eje ele#e he mes efkeee peelee Lee~
l peele Deewj meJeej kes DeeOeej hej cevemeyeoejeW kees leerve keesefeeW ceW
l en JeJemLee JebMeevegiele veneR Leer leLee mecee kees Fmekes DeefOekeejeW
yeebe ieee~ eLece keesef ceW Jes cevemeyeoej Les efpevekee peele Je meJeej
SJeb meerceeDeeW ceW heefjJele&ve kejves kee DeefOekeej Lee~
heo yejeyej (5000/5000) Lee~ otmejs keesef ceW Jes cevemeyeoej Les
l en JeJemLee Gve ueesieeW kes efueS Leer pees Deheves Jeefeiele iegCeeW SJeb
efpevekee meJeej heo peele mes DeeOee ee DeeOes mes DeefOeke Lee (5000/
meeceepe kes eefle efvee kes DeeOeej hej cevemeye eehle kej mekeles Les~
3000)
SJeb leermejer keesef ceW Jes cevemeyeoej Les pees Deheves peele kes
l Fmemes (cevemeye) cegieue eMeemeefveke mesJee Devegece ceW efkemeer Jeefe
DeeOes
mes
kece meJeej jKeles Les (15000/2000)~
ee Deceerj keer efmLeefle kee yeesOe neslee Lee~
kees pees peeieerj oer peeleer Leer Jen Gmekes peele-Jesleve Je
cevemeyeoej
l
l efkemeer Jeefe kees efoS ieS cevemeye mes Meener heoevegece JeJemLee ceW
meJeej
opex
hej
DeeOeeefjle Jesleve kes eesie kes yejeyej nesleer Leer~
Gmekee mLeeve SJeb Jesleve efveOee&efjle nesles Les~ Fmemes en Yeer lee neslee
es
cevemeyeoej
meece
epe kes meYeer cenJehetCe& mewefveke SJeb Demewefveke
l
Lee efke efkeme cevemeyeoej kees jepe keer mesvee kes efueS efkeleves
heoeW
hej
ef
v
eeg
e
nes
l
es Les~ ceguuee-oes-heepee Ske cevemeyeoej Lee pees
meMem$e heefjej jKeves Les~
Ske
jmees
F
eeb
Lee~
l cevemeyeoej efkemeer Yeer eMeemeefveke ee mewefveke heo hej Lee~ yeeoMeen
l cevemeyeoejer JeJemLee Ske ekeej keer Jeweefeke veewkejMeener Leer pees
keer mesJee ceW ojyeej ceW jKee pee mekelee Lee~
hetCe&hesCe yeeoMeen hej DeeOeeefjle Leer~
l Jesleve vekeo efoee pee mekelee Lee uesefkeve Deeceleewj hej vekeo kes
eMve 2. Oeve efve<keemeve keee nw? efJemleej mes eee& kejW~
yeoues peeieerj yekeMeer peeleer Leer~ peeieerj osves kee DeLe& Lee veeieefjke
Gej - Oeve keer efvekeemeer kee leelhee& Yeejleere Oeve mebheoe kee efJeosMeeW ceW
#es$e mes jepe kees eehle meYeer oseeW keer Jemetueer kee DeefOekeej~
ieceve Deewj Gmekes yeoues Yeejle kees keg Yeer eehle ve nesvee~ hueemeer
l eoeve efkeS peeves Jeeues cevemeye meeceevele: 10 mes 5 npeej leke nesles
kes eg kes heMeele Oeve kes efve<keemeve keer eefeee Meg ngF&~
Les~ mewebefleke he mes Gvekeer kegue 66 keesefeeb LeeR~ neueebefke
l hueemeer efJepee mes hetJe& etjeshe kes Jeeheejer yeenj mes Oeve ueekej Fve
JeJenej ceW 33 ner DeefmlelJe ceW Leerb~
JemlegDeeW kees Kejeroles Les Deewj Dehevee cegveehee jKekej efJeosMeer yeepeejeW
l 100 FkeeF& leke kes cevemeye 10 kes iegCeveheueeW kes Devegmeej efoS peeles
ceW yeseles Les~
Les~ Gmekes yeeo 50 leLee 100 kes iegCeveheueeW kes Devegmeej~
l hejbleg yebieeue ceW kebheveer keer meee keer mLeehevee mes Yeejleere Oeve Deewj
l Jewmes lees cevemeyeoej kee eeesie meYeer cevemeyeoejeW kes efueS neslee Lee
JemlegDeeW kee eJeen DeleefOeke cee$ee ceW Fbiuewb[ kees nesvee ueiee~
uesefkeve ueeske JeJenej ceW 10 mes 500 leke kee cevemeye OeejCe kejves
l meJe&eLece oeoeYeeF& veewjespeer ves 1869 F&. ceW 'England Debts to
Jeeuee cevemeyeoej, 500 mes 2500 leke kee cevemeye OeejCe kejves
India' ceW Oeve keer efvekeemeer kes efmeeble kee eefleheeove efkeee~ Deeies
Jeeuee Deceerj leLee 2500 mes Thej cevemeye OeejCe kejves Jeeuee
Deej.meer.oe., megjW veeLe yevepeea, peer.Jeer. peesMeer, jevee[s Deeefo
Deceerj-S-Gcoe kene peelee Lee~
efJeeveeW ves Oeve efvekeemeer kes meboYe& ceW efyeefMe keer Deeueesevee keer~
l cevemeyeeW kee Fme lejn mebKeelceke JeieeakejCe kejkes Ske efveeefcele Oeve efvekeemeer kes meeslemeesheeve JeJemLee ceW mebeesepf ele kej osves kee ese Dekeyej kees efoee
l Debespe kebheveer kes DeefOekeeefjeeW kes Jesleve, Yees, heWMeve~
peelee nw~ Gmeves Fme JeJemLee kees 1567 F&. ceW ueeiet efkeee Lee
l Yeejleere meeJe&peefveke $e+Ce hej efoee peeves Jeeuee yeepe (Interest)uesefkeve Fme mecee leke keesF& cevemeyeoej efkelevee Ieg[meJeej jKelee
Jemlegle: Yeejle ceW meeceepe efJemleej SJeb Gmeer ece ceW ngS efJeesneW
Deefleefjeebke
13
kees oyeeves kes efueS Debespe mejkeej eje efueS ieS $e+Ce hej yeepe
l ke=ef<e Glheeove ceW efiejeJe DeeF& keeeWefke DeefOeke ueieeve kes keejCe
keer Deoeeieer kejvee Lee~
efkemeeve Des Keeo-yeerpe kee Gheeesie veneR kej heeee~
b eer mebee veneR nes heeee~ heuele: GeesieeW kee efJekeeme
l kebheveer kes Mesej OeejkeeW kees efoee peeves Jeeuee ueeYeebMe (Dividend)~
l Yeejle ceW hetp
b eer keer Deee~
DeJe nes ieee~
l Jeeheej, Geesie, yeeieeve ceW efveJesMe keer ieF& hetp
l ogefYe&#e ceW ueeKeeW ueesieeW keer ceewle ngF& keeeWefke pevelee kes heeme Deveepe
l Home Charges eeveer ie=n eYeej kee Kee&- Fmekes lenled Yeejle
Kejeroves kees Yeer Oeve ceewpeto veneR Lee~
keer efyeefMe mejkeej eje efyesve ceW efkeee ieee Kee& pewmes - Fbiuewb[
Oeve keer efvekeemeer ves Fbiuew[b ceW DeeweesieerkejCe kees mebYeJe yeveeee Deewj
l
ceW efveege etjesheere DeefOekeeefjeeW kes Jesleve Yees, mewve Kejerooejer,
Deew
heefveJesefMeke DeLe&JeJemLee kes meg{erkejCe ceW meneeke efme ngF~&
Yeejle meefeJe kes Dee@efheme kee Kee& Deeefo~
Oeve
ef
v
ekeemeer
kee
jeêrelee kes efJekeeme ceW eesieoeve :
l Fbiuewb[ ceW jKes ieS megjef#ele kees<e~ Fme kees<e ceW Yeejleere cege kees
Oeve-ef
v
e<keemeve
efmeeble ves DebespeeW kes Mees<eCe cetueke eefj$e kees
l
jKee ieee efkebleg GmeceW efkemeer lejn kee yeepe veneR efceuelee Lee~
Gpeeiej
ef
k
eee~
heuele: DeejbefYeke Yeejleere yege
f peerefJeeeW ceW efyeefMe
heuele: Yeejle kees Yeejer neveer G"eveer he[er~
mejkeej
kes
eje
Yeejleer
eeW
kes
Meg
Y
eef
eb
l
eke
nes
ves kee veeje, Ske
eefee:
Oees
K
ee
vepej
Deeee~
Fve
yeg
e
f
peer
e
f
J
eeeW
ves
Skepeg
neskej efyeefMe
l yebieeue ceW mebheefe kee oesnve 1757 F&. ceW DeejbYe ngDee~ Fmekes yeeo
Deew
h
eef
v
eJes
e
f
M
eke
ef
n
leeW
kes
ef
K
eueehe
DeeJeepe
G"eF&
Deewj Fme ece ceW
kebheveer kes mesJeke Yeejleere MeemekeeW, peceeRoejeW, JeeheeefjeeW leLee
je^
e
r
elee
keer
YeeJevee
kee
ef
J
ekeeme
ng
D
ee~
meeOeejCe pevelee mes Peke kej pecee keer ieF& yesheveen oewuele Deheves
l jeêre Deeboesueve kes efJekeeme ece ceW Oeve efvekeeme kee cege meowJe
osMe ues peeves ueies~ Je<e& 1758-65 F&.kes yeere GvneWves ueieYeie 60
DebespeeW kes efJe Ske nefLeeej kes he ceW jne~
ueeKe heeQ[ keer oewuele efyesve Yespeer~ en Oeve kebheveer kees eehle nesves
Oeve efvekeemeer kes efJejesOe ceW mJejepe/mJeosMeer keer ceebie~
l
Jeeues Jeeheeefjke cegveehes kes Deefleefje Lee~
ef
J
eeejCeer
e
henuet :
l 1765 F&. ceW kebheveer kees peye yebieeue keer oerJeeveer eehle ngF& leye Gmes
je^
Jeeoer FeflenemekeejeW ves Oeve efvekeemeer veerelf e keer pecekej Deeueesevee
l
Oeve eehle kejves kee Deefleefje meesle efceuee~ en yebieeue kes jepemJe
keer
nw
~ Gvekes Devegmeej Oeve efvekeemeer mes Yeejleere kees keg veneR
mes ner Yeejleere ceeue Kejero kej Gmekee efveee&le kejves ueieer~ Fve
ef
c
euee
efmeJeee iejeryeer Deewj lebieneueer kes~
KejeroeW kees efveJesMe (Investment) kene peelee Lee~ Fme lejn Fme
meece
e
peJeeoer
FeflenemekeejeW ves Oeve-efve<eceCe efmeeble kees DemJeerkeej
l
efveJesMe kes he ceW yebieeue kee Oeve efJeosMe Yespee ieee~
ef
k
eee~
Gvekes
Devegmeej Fbiuewb[ kees peve-Oeve eehle ngDee~ Jen Yeejle

l 1765-70 F&. kes yeere kebheveer ves ceeueeW kes he ceW ueieYeie 40 ueeKe
keer
Decet
u
e
mes
J
ee kejves kes yeoues eehle ngDee~
heeGb[ kee Oeve yeenj Yespee~
l DebespeeW ves Yeejle ceW Gece eMeemeefveke JeJemLee, keevetve Je veee
l jsueeW, yeQkeesb, GeesieeW kes eje Yeer Yeejle kee DeefOekeebMe Oeve Fbiuewb[
JeJemLee keer mLeehevee kes yeoues ner Oeve eehle efkeee~
ues peeee ieee~ Oeve efvekeemeer kee ye[e meerke JeCe&ve yees[& Dee@he
l efkebleg en efveefJe&Jeeo nw efke Yeejle ceW eens efyeefMe jsueJes, eMeemeefveke
jsJesvet (ceeme) kes DeOe#e pee@ve meefuueJeeve ves efkeee- nceejer
JeJemLee Deeefo kee efJekeeme ngDee nes Fmemes Yeejle kee mJeeYeeefJeke
JeJemLee yengle keg mhebpe keer lejn keece kejleer nw Gmekes peefjS
efJekeeme veneR yeefuke efJeveeMe ner ngDee~
iebiee le mes meejer Deer eerpeeW kees meesKe efueee peelee nw Deewj
scme veoer kes efkeveejs ueekej Gmes efveees[e peelee nw~
mece-meeceefeke Ievee ee kes yeejs ceW
l 1758 F&. kes yeeo en oesnve ye{lee ner ieee~ 19JeeR meoer kes Deble ceW
efmeefJeue mesJee ee Deve eefleeesieer hejer#eeDeeW nsleg mece-meeceefeke Ievee ee
en oesnve Yeejle keer jeêre Deee kee ueieYeie 9 eefleMele Lee~
eje
ekeeef
Mele ef Ske DeefYeveJe emlegefle nw~ eefleJe<e& efJeefYevve hejer#eeDeeW kees
Oeve efvekeemeer keer cee$ee :
Oeeve
ceW
jKeles
ngS ekeeefMele nesves Jeeueer ef efJeMes<eebke ceW pees efJe<ee meeceeer
l pee@pe& efJevesie kes Devegmeej 1835-51 F&. leke Yeejle mes eefleJe<e&
emleg
l
e
keer
peeleer
nw, Gmekeer eMveesej Mewueer Deewj cenJehetCe& efyebogJeej Mewueer
42,21,611 heeQ[ eefleJe<e& keer oj mes Fbiuewb[ Yespee ieee~
Deheves
Deehe
ceW
Fmekee
keesF& meeveer veneR nw~ Fmekeer Gheeesefielee kes Deve
l pee@ve ef[iJeer kes Devegmeej 1757-1815 F&. kes yeere ueieYeie 10 kejes[
cenJehetCe& eEyeog efvecve nQheeQ[ kee Oeve Fbiuewb[ ues peeee ieee~
eW keer efJeMJemeveerelee~
l Jemlegle: Yeejle mes efkelevee Oeve Fbiuewb[ ues peeee ieee Fmekee 1. Deekeb[
Deekeueve kejvee keef"ve nw efkebleg Fmemes mhe nw efke Ske yengle ye[er 2. Deebke[eW keer emlegefle kee mejue {bie~
jeefMe keer efvekeemeer ngF& Deewj en jeefMe mejkeejer Deebke[eW mes keneR 3. hejer#ee nsleg Gheeesieer meeceeer~
4. Yee<ee-Mewueer kee mejue nesvee~
DeefOeke jner~
5. cenJehetCe& eEyeogDeeW keer jsKeebkeve heefle Deeefo Fmekeer efJeMes<eleeSb nQ pees Fmes
eYeeJe:
Deve
eefleeesieer heef$ekeeDeeW mes Deueie kejleer nw~
l Oeve keer efvekeemeer ves Yeejleere DeLe&JeJemLee kees KeesKeuee kej efoee~
Fme
ekeeMeve mes efvekeueves Jeeueer efJeefYevve efJe<eeeW hej DeeOeeefjle hegmlekeW
efyeefMe GeesieeW kes efJekeeme kes efueS Yeejleere nmleefMeuhe GeesieeW
leLee ceeefmeke Debke Deewj Keemekej ceeefmeke DebkeeW ceW efvekeueves Jeeues DeeuesKe pees
kees ve kej efoee ieee~
l ke=<eke Jeie& keer leyeener ngF&~ DebespeeW ves efkemeeveeW kees Yet-jepemJe kes mece-meeceefeke eEyeogDeeW hej DeeOeeefjle nesles nwb, yengle ner %eeveJeOe&ke Deewj mejenveere
yeesPe mes ueeo efoee Deewj Fme Deee kees hegefueme, eMeemeve, mesvee kes nesles nwb~ efJeefYevve hejer#eeDeeW nsleg DeeJeMeke peevekeejer keer Yejceej nw~ en
hegmleke Jele&ceeve ceW eefleeesieer hejer#eeDeeW nsleg DeeJeMeke nw~
Thej Kee& efkeee~ heuele: ieebJeeW ceW lespeer mes efveOe&velee ye{er~
14
Deefleefjeebke
kegbJej efovesMe eleehe efmebn
(efpeuee hetefle& DeefOekeejer)

eejbefYeke hejer#ee
2015
ceW eeefvele)
Fefleneme kees egvee keeeWefke ceQves mveeleke mlej hej Fve efJe<eeeW kees he{e Lee~
etbefke eejbefYeke hejer#ee leLehejke nesleer nw, FmeefueS Fme hejer#ee ceW GeerCe& efpememes Fve efJe<eeeW ceW cegPes DeJeOeejCeelceke %eeve Lee~ Jewkeefuheke efJe<eeeW kes
nesves kes efueS meJe&eLece Ske meerke
cee@[ue eMve-he$e yeveeS leLee efvejblej
keee&eespevee kee nesvee DeeJeMeke nw~ Fme
he mes Gvekes Gej-uesKeve kee
:
keg
b
Jej
ef
o
ves
M
e
eleehe
eE
m
en
veece
hejer#ee kes hee"deece ceW efJeefYevve efJe<eeeW
DeYeeme efkeee, cegKe hejer#ee kes oewjeve
efhelee kee veece
: mJeieeae jIegJeerj emeeo mebKeJeej
pewmes - Fefleneme, Yetieesue, jepeveerefle
Fme DeYeeme mes uesKeve-Mewueer kee
(YetlehetJe& efpeuee hetefle& DeefOekeejer)
ceelee
kee
veece
:
eer
c
eleer
jecemeKeer
os
J
eer
efJ e%eeve, DeLe&Meem$e, mecemeeceefeke
efJekeeme ngDee~
pevce efleefLe
: 16-07-1985
Ieveeece, efJe%eeve Deeefo kee meceeJesMe
et.heer. heermeerSme, 2015 keer cegKe
cetue peveheo
: eece - lewveer, heesm - ceesncceohegj, Leeveeneslee nw~ Dele: Fve meYeer efJe<eeeW ceW
Yeesieveerhegj, keevehegj osnele (G.e.)
hejer#ee veS hewve& hej Deeeesefpele keer
: eqpeuee hetefle& DeefOekeejer
leLehejke SJeb DeJeOeejCeelceke %eeve nesvee eeefvele heo
meyeue he#e
: meejieefYe&le uesKeve Mewueer, meYeer efJe<eeeW kee ieF& Leer, pees hegjeveer cegKe hejer#eeDeeW
DeeJeMeke nw~ Fme hejer#ee kes efueS Ievee
Keb[Jeej DeOeeve, jCeveerefle kes Devegmeej
mes efYevve Leer, FmeefueS mebhetCe& hee"deece
keee& kejvee, mecee eyebOeve
ee ekeeMeve keer hetJee&Jeueeskeve meerjerpe
kee DeOeeve ef k eee Deewj Ske
efveye&ue he#e
: keYeer-keYeer YeeJegke nes peevee
ves cesjer meheuelee ceW Ske cenJehetCe& Yetecf ekee efpevekes DeeYeejer nQ
: ceelee-efhelee, eeee - eer efmeeLe& ieewlece (Jeefj keee&eespevee kes Devegmeej hejer#ee keer
kees<eeefOekeejer), eeeer - eerceleer mehevee, ye[s
efveYeeF&~ jeêre SJeb Deblejjeêre
YeeF& - [e@. n<eX eleehe efmebn (Jeefj leweejer efkeee~ efpememes cegKe hejer#ee
Ieveeece kes efueS efvejblej he mes mepeie
eJeee, ef[eer kee@uespe), YeeYeer eerceleer megpeelee, ceW Ske efveefMele mecee-meercee kes Deboj
jnves keer DeeJeMekelee nw efpemekes efueS
ese YeeF&- Yeeveg eleehe efmebn (CTO) Deefcele
kegceej, DejefJebo kegceej Je mej iebieeveeLe Pee meerke Gej-uesKeve mebYeJe nes mekee~
jeêr e mlej kes meceeeej-he$eeW, meceeeej
e$eeJeeme, Fueeneyeeo kee JeeleeJejCe~
Jewkeefuheke efJe<eeeW kes Gej-uesKeve kes
ewveueeW, meesMeue ceeref[ee Je Jnedme She efeeeb
: hee&ve, veS efce$e yeveevee, hegmlekeW he{vee,
Fbjves meefheie, efekes Je Melejbpe Kesuevee, mecee eMveeW keer ceebie kes Devegmeej,
ieghme keer ceoo ueer pee mekeleer nw~ cewbves
peerJe-peblegDeeW kees Yeespeve Je heeveer osvee, efe$eeW Je eeheeW kes ceeOece mes Gej
Fme hejer#ee keer leweejer kes efueS keg
heeseseeheer
Mew
#
eef
C
eke
ees
i
elee
:
neF&
mketue - Je<e& 1999 peer.DeeF&.meer. ebheeJele, keer iegCeJeee kees ye{eves kee eeeme
Jnedme She iegh me yeveeS efpemekes ceeOece
GejeKeb[ (IInd)
efkeee~ meeceeve DeOeeve kes eMvemes efJeefYevve eefleeesefieeeW ves Ske-otmejs mes
Fbjceere[f S - Je<e& 2001 kes.heer. Fbj kee@uespe,
he$eeW kes Debleie&le DeefOeke Debke eoeve
mebJeeo mLeeefhele efkeee Deewj leLehejke
Fueeneyeeo (IInd)
st
mveeleke - Je<e& 2009 Fueeneyeeo efJe.efJe. (1 ) kejves Jeeues Keb[eW pewmes -ieefCele,
%eeve ye{eee SJeb DeJeOeejCeeDeeW kees mhe
hejemveeleke - Je<e& 2011Fueeneyeeo efJe.efJe.
meebefKekeer Je leeefke&ke #ecelee hej efJeMes<e
efkeee~
(efnboer meeefnle- 1st )
UGC-NET (JRF) (Dec. 2010) efnboer heke[ yeveeF&~ cegKe hejer#ee ceW efveyebOe
cegKe hejer#ee
efJe<ee
cegKe hejer#ee ceW Jewkeefuheke efJe<eeeW
D. Phil - 2012 efno
b er meeefnle - mejkeejer kee eMve -he$e Ske cenJehetCe& mLeeve
mesJee ceW Deeves kes keejCe es[e
kes he ceW ceQves efnboer meeefnle leLee
jKelee nw, eee: eefleeesieer e$e Fmekeer
heefjeeeve
Deefleefjeebke
15
DeveosKeer kej osles nQ~ efveyebOe keer leweejer kes efueS meceeeej-he$eeW, o efnbot,
eespevee, keg#es$e, Ievee-ee, Fbjves Deeefo kee meneesie efueee Je efveyebOeuesKeve kee efvejblej DeYeeme efkeee~
meeceeve efnboer kes eMve-he$e kes efueS he=LJeerveeLe heeb[s keer hegmleke kees
eMve 6. - oefuele meeefnle Je m$eer efJeceMe& kes yeejs ceW SJeb Fvekes uesKekeeW
kes veece Je jeveeSb~
eMve 7. HSRA keee nw?
eMve 8. kewueeMe meleeLeea Je ceueeuee kee eesieoeve~
DeeOeej yeveeee Je cee@[ue eMve-he$eeW kee efvejblej DeYeeme efkeee~
mee#eelkeej
eMve 9. peve-Oeve eespevee, cevejsiee Je ceske-Fve Fbe[f ee eespeveeSb~
mee#eelkeej ceW Jeefe-efJeMes<e kes JeefelJe kee hejer#eCe efkeee peelee nw~
FmeceW Jeefe keer mebJeeo-#ecelee, DebleJezeefeke keewMeue, meeseves-mecePeves
keer #ecelee, efeeeW, meyeue Je efveye&ue he#e, meeceeve %eeve Je efmeefJeue mesJee kes
efJeefYevve heoeW kes yeejs ceW peevekeejer Deeefo kee hejer#eCe efkeee peelee nw~
mee#eelkeej keer leweejer kes efueS ceQves efce$eeW kes mece#e cee@ke -FbjJet efoS leLee
mecetn heefjeee& ceW Yeeie efueee, efpememes cesjs JeefelJe ceW efveKeej Deeee~
eMve 10. eeve Je efveegefe ceW keee Deblej nw?

eMve 11. kevee YetCe nlee kees kewmes jeskee pee mekelee nw?
eMve 12. GST kes mekeejelceke Je vekeejelceke he#e~
eMve 13. ele#e efJeosMeer efveJesMe kewmes ye{eee pee mekelee nw?
eMve 14. Iejsuet efnbmee DeefOeefveece kes yeejs ceW yeleeSb~
jeêre SJeb Deblejjeêre IeveeDeeW kee eceJeej DeOeeve kejkes efyebogJeej
eMve 15. DeeOegefvekelee keee nw?
veesdme yeveeS efpemeceW cesjs Devegpe Yeeveg eleehe efmebn kee cenJehetCe& meneesie
eMve 16. meYelee Je mebmke=efle ceW keee Deblej nw?
jne~
eMve 17. Oetecf eue kee JeefelJe Je jeveeSb~

yees[& - [e@. megveerue kegceej pewve (30 efceve)
eMve 18. Yeeeej kees otj kejves kes Gheee yeleeFS~
eMve 1. - Deehe Fme mecee keee kej jns nQ?

Gej - mej, ceQ Fme mecee mehueeF& Dee@efheme ceW efueefheke kes heo hej
eMve 20. Jele&ceeve ceW Yeejle keer efJeosMe veerefle~
keee&jle nbt~
eMve
eMve 19. meeleJeW Jesleve Deeeesie keer DevegMebmeeSb~
2.
hegmleke eee&
- Deehe efueefheke kes heo hej keee&jle nesles ngS, efkeme ekeej
Fefleneme - Fivet veesdme, NCERT
FbjJet leke hengbes?

Gej - mej, ceQ Gefele mecee eyebOeve Je mekeejelceke meese kes meeLe
eeeerve Fefleneme - Pee SJeb eerceeueer, kes.meer. eerJeemleJe

ceOekeeueerve Fefleneme - Se.meer.Jecee&, meleerMe ebe
efvejblej eeeme kejlee jne~

eMve 3. - Deeheves heoeW keer keee Jejerelee oer nw?
DeeOegefveke Fefleneme - yeer.Sue. eesJej, efJeefheve eb, MesKej yebOeesheeOeee
Gej - ef[her keueskej], BSA, DSO, DSP, DPRO
efJeMJe Fefleneme - DeefKeue cetefle&, pewve SJeb ceeLegj
eMve
4.
- DeCeeeue eosMe ceW je^heefle Meemeve efkeme DeeOeej hej
efnvoer meeefnle
efnboer meeefnle kee Fefleneme - jeceebo Megkeue, [e@. veiesv, jecemJehe
ueieeee ieee nw?

eMve 5. - je^heefle keer Meefeeeb Je jepeheeue mes leguevee
16
elegJexoer
efnboer Yee<ee - ceerje oeref#ele, njosJe yeenjer
Deefleefjeebke
efeblekeeW kes eje eefleheeefole Jeefe mJeeleb$e keer yeele ves GoejJeeoer
ef veesmd e, Fivet veesdme, NCERT
mejkeej kes efvecee&Ce kee ceeie& eMemle efkeee~
meeceeve DeOeeve -
Jeefe mJeleb$e hewoe ngDee nw pewmes veejs Deewj Jeefe keer mJeleb$elee keer
Fefleneme - NCERT, mheskec^ e
ceebie ves DeeefLe&ke mJeleb$elee kees eeslmeeefnle efkeee~ Fme lejn JeeefCepeJeeoer,
Yetieesue - NCERT, [er.Deej. Keguuej
DeeefLe&ke veerefle mes cege DeLe&JeJemLee keer Deesj peeves keer yeele keer peeves ueieer
Yeejleere jepeJeJemLee - yeer.kes. Mecee&, NCERT
Deewj Fmekeer DeefYeJeefe S[ce efmceLe kes JesuLe Dee@he vesMebme (1776) ceW osKeer
efJe%eeve - NCERT, uetmeW
pee mekeleer nw~ Fme lejn efJeMJe kes mece#e cege DeLe&JeJemLee kee efmeeble
DeLe&JeJemLee - NCERT, jcesMe efmebn
eefleheeefole ngDee, efpemes Jele&ceeve ceW keeheer cenJe efoee peelee nw~
mecemeeceefeke - The Hindu, eespevee, keg#es$e, Ievee ee
Yeejle ceW 19keeR meoer ceW eues meeceeefpeke-megOeej DeeboesueveeW hej Yeer Fmekee
Ssmes efueKeW
Demej efoKeeF& he[lee nw~ DeeOegefvekeerkejCe kes efmeebleeW ves meceepe kees Jeieeake=le
eMve - eyeesOeve kes ecegKe efJeeejeW Je efJeMJe Fefleneme hej Fmekes eYeeJeeW kejves Deewj DeeOegefveke ueeskeleebef$eke Meemeve kee cee@[ue Ke[e kejves kes efueS
keer eee& kejW~
(UPPCS, 2015 Mains)
Deleerle Deewj Jele&ceeve, hejbheje Deewj DeeOegefvekelee mebyebOeer %eeveesoe keer mecePeoejer
Gej - eyeesOeve keer efJeMes<eleeSb Je ecegKe efJeeej etjeshe ceW
17keeR-18JeeR
mes ceoo ueer~
eefleeesieer e$eeW kees mebosMe
Meleeyoer ceW ngS eebeflekeejer heefjJele&veeW kes
keejCe Fme keeue kees eyeesOeve egie kene ieee, Fmekee DeeOeej hegvepee&iejCe,
Demeheuelee, nceW meheuelee kes cenJe kees mecePeeleer nw, eejbYe ceW cesje
Oece&megOeej Deeboesueve Je JeeefCeefpeke eebefle ves leweej efkeee Lee~ hegvepee&iejCe keeue Peeve cesef[keue mesJee keer Deesj Lee, ueieeleej 5 Je<eexb kes eeemeeW kes yeeJepeto
ceW efJekeefmele ngF& Jew%eeefveke eslevee ves, leke& Deewj DevJes<eCe keer eJe=ef e ves 18JeeR Fme mesJee kees GeerCe& ve kej mekee~ Fmekes Deefleefje Je<e& 2013 Je 2014 keer
Meleeyoer ceW heefjhekeJelee eehle kej ueer~ Jew%eeefveke efebleve keer Fme heefjhekeJe etheerheermeerSme keer eejbefYeke hejer#ee Yeer ve heeme kej mekee, uesefkeve ceQves Deheves
DeelceefJeMJeeme kees yeveeS jKee Je efvejblej mekeejelceke efkeesCe kes meeLe
DeJemLee kees eyeesOeve kes veece mes peevee peelee nw~
eeeme kejlee jne~ ceQves Deheves peerJeve ceW Fve hebefeeeW kees DeeOeej yeveeeeeyeesOeve keer efJeMes<eleeSb nej veneR ceevebit ee, jej veF& "evetbiee~
1. %eeve kees efJe%eeve kes meeLe pees[vee
cesje eefleeesieer e$eeW kees en mebosMe nw efke Demeheuelee mes IeyejeSb veneR
2. eeesie SJeb hejer#eCe hej yeue
Deewj Ske efveefMele keee&eespevee Je jCeveerefle kes Devegmeej efvejblej mekeejelceke
3. keee&-keejCe meby ebOe kee DeOeeve
efkeesCe mes eeeme kejles jnW, meheuelee DeJeMe efceuesieer~ Demeheuelee Yeer
4. ceeveJeleeJeeo
meheuelee kees eehle kejves kes efueS Ske ejCe nw~
5. osJeJeeo
6.
mebmlegefle - mece-meeceefeke Ievee ee
meceevelee SJeb mJeleb$elee hej yeue
cesjer meheuelee ceW eejbefYeke hejer#ee mes ueskej mee#eelkeej leke Ievee ee
ecegKe efJeeejke - pee@ve uee@ke, ceebsmkeet, mees, Jeeusej, keeb

eyeesOeve kes eYeeJe -
kee cenJehetCe& eesieoeve jne~ leLehejke Je DeJeOeejCeelceke - oesveeW ner heeW ceW
DeeOegefveke efJeMJe kes efvecee&Ce kee ceeie& eMemle ngDee~ Jew%eeefveke SJeb lekeveerkeer
Fmeves yengle meneesie efoee~ Fmekes efueS Ievee ee ekeeMeve kees OeveJeeo
eieefle ves DeeweesieerkejCe kes efueS DeeOeej kee efvecee&Ce efkeee~
oslee nbt~
Deefleefjeebke
17

eejbefYeke hejer#ee
eejbefYeke hejer#ee efmeefJeue mesJee hejer#ee kee eLece ejCe nw~ efpemekes efueS
mhe jCeveerefle ner Fme yeeOee kees heej kejves kes efueS DeeJeMeke nw Deewj
efJeMes<ekej UPPCS cesW Ske Des eefleeesieer kee eejbefYeke hejer#ee ceW Demeheue
nesvee Gmekeer hetjer leweejer hej heeveer hesj oslee nw Deewj cegKe hejer#ee osles jnves mes
eneb hej ue#e eeefhle megevf eefMele nw~ cewbves UPPCS kes Debleie&le efJeefYevve hejer#eeDeeW
kes hetJe& Je<eeX ceW hets ieS eMveeW kee DeJeueeskeve Deewj Ievee ee meeceeve DeOeeve
kes hetJee&Jeueeskeve kes DebkeeW keer efJeMes<e ceoo ueer Deewj hets ieS eMveeW kee
DeJeueeskeve ve efmehe& leweejer hej efoMee eoeve kejlee nw yeefuke hejer#ee ceW Ssmes
eMveeW kes ognjeJe kes mecee ceW en ueeYeoeeke neslee nw~ neueebefke efJe<ee-Jemleg mes
mebyebefOele hegmleke kes DeOeeve SJeb hets
ieS eMveeW kes DeJeueeskeve ceW meecebpeme
nesvee eeefnS~
eejbefYeke hejer#ee keer leweejer kejles
:
veece
mecee eyebOeve kee efJeMes<e Oeeve jKeves
eeefvele heo
:
ceelee kee veece
:
keer DeeJeMekelee nw~ meeceeve DeOeeve
efhelee kee veece
:
kes meYeer Keb[eW kees meceeve he mes leweej
cetue peveheo
:
kejvee eeefnS Deewj efpeme Keb[ ceW DeefOeke
:
heke[ nes Gmekees Deewj Des mes leweej

cegKe hejer#ee
Fme hejer#ee ceW efJe<eeiele peevekeejer
kes meeLe-meeLe meeceeve DeOeeve, efnboer
Je efveyebOe mes peg[s %eeve kees peebee peelee
nw~ Jewkeefuheke efJe<eeeW keer mebKee oes nw~
18
meyeue he#e
efveye&ue he#e
efeeeb
Mew#eefCeke eesielee
hetJe& eeve
:
:
:
:
ceW eeefvele)
Fme ekeej DeYeefLe&eeW kees efkevnerb oes efJe<eeeW kees egveves keer t nesleer nw~
Jele&ceeve eMveeW kes mJehe kees osKeles ngS efJeMues<eCe #ecelee kes meeLe-meeLe leLeeW
keer Deer peevekeejer DeeJeMeke nw~ efJe<ee, DeleefOeke Debkeoeeer Je meheuelee ceW
cenJehetCe& Yetefcekee efveYeeles nw~b Dele: uesKeve ceW DeYeeme Deewj efvejblejlee mes Des
Debke eehle efkeS pee mekeles nwb~
cesjs cegKe hejer#ee ceW efJe<ee (1) meceepe keee& leLee (2) j#ee DeOeeve Les~
efpemekes efueS ceQves meerefcele efkeleeyeeW kee ienve DeOeeve efkeee~
pewmee efke Deehe meye ves osKee nesiee efke Je<e& 2015 mes Deeeesie cegKe hejer#ee
kes Jewkeefuheke efJe<eeeW kes eMve-he$e ceW heebe keer peien 15 eMveeW kees nue kejves kee
efveece ueeiet efkeee nw~ Fme heefjJele&ve kes heefjCeecemJehe Deye eMveeW keer eke=efle ceW
Deblej Deeee nw~ Deye hejer#eeefLe&eeW
kees hetJe& keer leguevee ceW ienve
DeOeeve kejvee nesiee Deewj ueieYeie
mebhetCe& hee"deece leweej kejvee
nesiee~ Gmekee eYeeJe en nesiee
eerceleer Deejleer efmebn
efke Deye Gve efJe<eeeW kee cenJe
eer ebb Yet<eCe efmebn
ye{ peeSiee efpevekee hee"deece
peewvehegj (G.e.)
ese nw~ hejer#eeefLe&eeW kees Deye
F&MJej, ceelee-efhelee SJeb heefjJeej kes Deve
Gej uesKeve Mewueer ceW Yeer heefjJele&ve
ueesie, iegpeve SJeb efce$eeW kes leLee ye[s kejvee nesiee keeeWefke Deye Gej
YeeF&, [e@. heJeve efmebn, [e@. eJeCe kegceej
ess-ess efueKeves neWies Deewj
efmebn (efpeuee ke=ef<e DeefOekeejer) SJeb jepeerJe
DeefOeke meeceeer kees Deheves Gej
kegceej efmebn (Dy. SP)
ceW meceeJesMe kejves nsleg efyebogJeej
{ DeelceefJeMJeeme, efmLej efee SJeb Oewe&
uesKeve Mewueer Deheveeveer nesieer~
yeveeS jKevee~
cegKe hejer#ee ceW efveyebOe
YeeJegkelee
cenJehetCe& Yeeie neslee nw keeeWefke
efekes Kesuevee SJeb efheuceW osKevee~
FmeceW Lees[s eeeme mes ner DeefOeke
Ph.D. (Chemistry)
Debke heeS pee mekeles nQ leLee FmeceW
(1) meneeke DeOeeheke (2008-09)
mkesefuebie Yeer ueeiet veneR neslee~
(2) Keee megj#ee DeefOekeejer (FSO)-2014
Fmekeer leweejer nsleg ceQves eespevee,
heefjeeeve
kej Gme Keb[ ceW ieueefleeeb kece mes kece

kejves kee eeeme kejvee eeefnS~ eejbeYf eke
hejer#ee kee IInd Paper CSAT neueebekf e
PCS-2016 mes keJeeueerheeFbie nes peeves
kes keejCe Deye henues keer lejn cenJe
veneR jKelee~
2015
Deefleefjeebke
keg#es$e, owefveke meceeeej-he$e, Ievee-ee kes efveyebOe meerjerpe Deeefo mes Gve
efJe<eeeW mes mebyebefOele meeceeer Ske$e efkeee Deewj Gvekee yeej-yeej DeOeeve SJeb
uesKeve efkeee~
cegKe hejer#ee kes DeefveJeee& efJe<eeeW (meeceeve DeOeeve efnboer efveyebOe) ceW
mkesefuebie ve nesves kes keejCe eefleeesieer eje Fve efJe<eeeW ceW Des Debke eehle kejves
hej Jen Deve eefleeeseif eeeW mes Deeies efvekeue peelee nw~ Jes hejer#eeLeea efpevekee ieefCele
efJe<ee (GS IInd paper) kecepeesj nw Jes GS, efnob er SJeb efveyebOe hej Lees[ e Oeeve
oskej meeceeve DeOeeve kes efleere eMve-he$e ceW ieefCele mes nesves Jeeues DebkeeW keer
neefve kees kece kej mekeles nQ~
eefleeesefieeeW kees keee mebosMe osvee eenWies?

A. Oewe& kes meeLe efvejblej cesnvele kejW, cegefMkeueeW mes IeyejeSb veneR,
$egefeeW kees heneeve kej megOeej kejW~
mee#eelkeej
kejW~ efkemeer Yeer efJe<ee keer DeJeOeejCeelceke mecePe Deleble DeeJeMeke nw~
Q.
cesjer Yetuesb
hetJe& keer cegKe hejer#eeDeeW ceW keer ieF& ieueefleeeW kes efJe<ee ceW DeelcecebLeve
efkeee~ efvejblej DeYeeme uesKeve kes keejCe hetJe& ceW keer ieF& ieueefleeeW kees
megOeeje~ cegKe hejer#ee ceW eue jns efvejblej yeoueeJeeW kees osKeles ngS hejer#eeefLe&eeW
kees en meueen nw efke efJe<ee mes mebyebefOele meYeer DeOeeeeW kee hetCe& DeOeeve
mee#eelkeej keer leweejer Ske efove, oes efove ceW veneR keer pee mekeleer~ Fmekes efpememes efkemeer Yeer eMve kee Gej osves ceW keef"veeF& ve nes~ cesjer otmejer Yetue
efueS efvejblej eeeme keer DeeJeMekelee nesleer nw keeeWefke en %eeve keer hejer#ee ve pees efke henues kes cegKe hejer#ee ceW cesjs efe kee efJe<ee ve nesves hej Yeer Gmeer
neskej JeefelJe keer hejer#ee nesleer nw~ mee#eelkeej kes efueS ceQ meceeeej-he$eebs, mes cegKe hejer#ee Yeer osveer Leer~
heef$ekeeDeeW kee efJemle=le SJeb efveeefcele DeOeeve kejlee jne~ mee#eelkeej kes hetJe&
meceeeej ewveue kes meceeeej SJeb Jeeo-efJeJeeo kees megveves leLee mecePeves hej cewbves
peesj efoee~ Deheves efce$eeW, meceerj jee mej leLee Deheves ye[s YeeF& [e@. eJeCe
kegceej efmebn (DAO), YeeYeer SJeb jepeerJe kegceej efmebn (Dy. SP) mes ueieeleej
ef[mkeMeve efkeee~
Jewkeefuheke efJe<eeeW kes meeLe Mew#eefCeke he=Yetefce (mveelekemveelekeesej)
efJe<ee keer DeJeOeejCeelceke mecePe mee#eelkeej ceW Des emlegleerkejCe kes efueS
DeeJeMeke nw~ cesjs mee#eelkeej kes peeoe eMve cesjer Jele&ceeve veewkejer Keee
megj#ee DeefOekeejer (FSO) mes mebyebefOele SJeb cegKe hejer#ee kes efJe<ee j#ee DeOeeve
meceepe keee& mes jne~
hegmleke eee&
j#ee DeOeeve m$eeleefpeke efebleke - jeceke=<Ce efmebn, jpeJeble efmebn, J.M. eerJeemleJe,
MesKej DeefOekeejer~
jeêre megj#ee - jeceke=<Ce, jekesMe eEmen
jpeJeble efmebn mej kee veesdme SJeb ceeie&oMe&ve~
meceepe keee& W efmebn, jepeejece
(1) meceepe keee& Fefleneme oMe&ve Deewj eCeeefueeeb - megj
Meem$eer
JeJemeeefeke meceepe keee& - meieerj Denceo, Fveece Meem$eer
Q&A
(2)
meeceeefpeke mecemeeSb - jece Deentpee
Yeejleere meeceeefpeke JeJemLee - jece Deentpee

Deehekes heoeW keer Jejerelee keee Leer?
Yeejleere meeceeefpeke mecemeeSb - A.R.N. eerJeemleJe
A. SDM, BSA, DPRO, keee& DeefOekeejer, DSO, ACTT, DySP
Q. Deehekes Ssefke efJe<ee keee Les?
W efmebn
(3) meceepe keee& kes #es$e - megj
A. meceepe keee& Je j#ee DeOeeve~
Ievee ee kes hetJee&ueeskeve kes meYeer Keb[~
Q. cegKe hejer#ee keer jCeveerefle ceW keee yeoueeJe efkeS?
Ievee ee keer mece-meeceefekeer, DeeefLe&keer Je ceeefmeke heef$ekee~
A. mJeeb kee veesdme Je DeOeeve, efJe<ee kee efyebogJeej uesKeve, hetje
Ievee ee
hee"deece he{ves kee eeeme efkeee~
eejbefYeke hejer#ee mes ueskej mee#eelkeej leke meYeer meesheeveeW hej mece-meeceefeke
Q. meheuelee kee cetue ceb$e keee Lee?
A. mJeeb kee veesdme yeveekej efce$eeW kes yeere Gmekees efueKekej keefceeeW Ievee ee ekeeMeve keer efkeleeyeW Deewj Ievee ee mece-meeceefekeer ueeYeoeeke
jner~ en leLeelceke SJeb DeJeOeejCeelceke meteveeDeeW kee meejieefYe&le mebkeueve nw~
kees heneeveves SJeb keefceeeW kees otj kejves kee efvejblej eeeme efkeee~
Q.
Deefleefjeebke
19

eejbefYeke hejer#ee
meyemes peeoe efvejeMeepeveke yeele
:
:
:
:
:
:
he$e nsleg Fefleneme, Yetieesue,

mebefJeOeeve, pevemebKee, heee&JejCe
:
kee DeOeeve efkeee~ Ievee ee

keer ef J eef Y evve ef J e<eeeW kes efveye&ue he#e
efeeeb
hetJee&Jeueeskeve kees he{kej hejer#ee
nsleg Deheveer efmLeefle keer meceer#ee
:
:
:
keer Deewj DeeJeMeke megOeej efkeS~

hejer#ee kes keg efoveeW hetJe& yesDej
Ske, Sueme, pevemebKee kes
Deebke[eW leLee Ievee ee keer
DeeefLe&keer kee DeOeeve kej
Deebke[eW kees keb"mLe efkeee~ efleere efJeMes<e GheueefyOe
eMve-he$e nsleg ieefCele leLee

leke&Meefe kes eMveeW kee DeYeeme
efk eee leLee eMve-he$e kees
meceeye {bie mes hetCe& kejves hej keee&jle
Oeeve efoee~
20
2015
ceW eeefvele)
Fme ejCe ceW efJe<ee eeve ceW meeJeOeeveer Deehesef#ele nw~ efJe<ee kee eeve
Deheveer efeeeW Je #eceleeDeeW kes oeejs ceW
kejvee eeefnS~ eleske hejer#eeLeea kes he{ves
Je leweejer kejves kee {bie Deueie-Deueie
neslee nw~ lekejeryeve eleske efJe<ee kee
meneeke Deeege, JeeefCepe kej
eerceleer eboe heeC[se
efleere eMve-he$e ceewefuekelee keer Dehes#ee
eer meleW kegceej heeC[se
jKelee nw~ Dele: efJe<ee hej heke[ nesvee
Yeoesner (Gej eosMe)
oeoe - eer meerleejece heeC[se, ess oeoe- eer DeeJeMeke nw~
cegKe hejer#ee ceW cesjs efJe<ee meceepe
efJepeeOej heeC[se, DecejveeLe Pee e$eeJeeme kes
Deble:JeeefmeeeW leLee efce$e- DeeMeglees<e ef$ehee"er (meye- keee& leLee j#ee DeOeeve Les~ Fvekes
jefpemêj), Yeeveg eleehe efmebn (C.T.O.), meekesle eeve kee DeeOeej cesjs mJeeb keer efe
(Dee@ef[j), jeIeJeve, DeefYe<eske efceee Je eJeerCe
leLee uesKeve #ecelee Leer~ oesveeW ner efJe<ee
otyes~
DeOeeve kes oewjeve Deeves Jeeueer vekeejelcekelee Deheves Deehe ceW ieef leMeer u e leLee
mes lJeefjle Gyejves keer eJe=efe, nej veneR ceeveves heefjJeOe&veMeerue nQ~ Dele: keesF& Ske hegmleke
keer meese, he{eF& kes meeLe-meeLe Deve ieefleefJeefOeeeW
ee veesdme Fme nsleg heee&hle veneR nes
ceW mebueivelee, F&MJej hej { efJeMJeeme~
efkemeer mecemee hej peeoe meese-efJeeej kejvee~ mekelee~ hejer#eeLeea kee mJeeb ieefleMeerue
ueeskeieeeve, efJeMes<e ekeej kes efmekekeeW kee meben~ leLee ewleve nesvee DeeJeMeke nw~ ener
neF&mketue (2004)- Sce.Jeer.DeeF&.meer., pebieeriebpe, keejCe nw efke hejer#eeefLe&eeW kes eehleebkeeW
Yeoesner (70%)
Fbjceeref[S (2006) - Sme.Sve.DeeF&.meer. ceW Yeer heee&hle efJeefJeOelee keer mebYeeJevee
jnleer nw~
Oeveleguemeer, Yeoesner (78.6%)
mveeleke (2009) - Fueeneyeeo efJeMJe-efJeeeuee
cegKe hejer#ee ceW Des Debke heeves
- (64.16%)
nsleg ceQves Gej uesKeve kee heee&hle DeYeeme
hejemveeleke (2013)- keeMeer efJeeeheer "
efkeee, mebef#ehle veesmd e yeveeS leLee efce$eeW
efJeMJeefJeeeuee (eeeerve Fefleneme)- 62%
yeer.er.meer. (2012)- efpeuee efMe#ee SJeb eefMe#eCe Je meerefveeme& mes meneesie efueee~ Meg,
mebmLeeve, %eevehegj, Yeoesner~
peuoer Je meehe efueKeves kee eeeme efkeee
jeêre yeeue efJe%eeve keebesme ceW jepe mlej hej
leLee Yee<ee Mewueer kees mejue Je eYeeJeMeeueer
eefleYeeie (petevf eej Jeie&)
jeêre yeeue efJe%eeve keebesme ceW ceb[ue mlej hej yeveeves hej peesj efoee~ hejer#ee ke#e ceW
eefleYeeie (meerevf eej Jeie&)
eleske eMve kees Deueie-Deueie mecee
efpeuee mlejere Yee<eCe eefleeeseif elee ceW eLece mLeeve keeue ceW efJeYeeefpele efkeee leodvegmeej,
(eeceerCe Jeie&)
eeLeefceke efJeeeuee ojyeewmeer - efleere, Yeoesner Gej efueKee leeefke eleske Gej hej
ceW meneeke DeOeeheke (pegueeF&, 2013 mes)
meblegefuele Je Gefele mecee os meketb~
heefjeeeve
en nesleer nw efke Jen hejer#ee kes
Je mece-meeceefekeer kes DeOeeve meyeue he#e

nsleg mebyebefOele eeceeefCeke efkeleeyeeW
meneeke Deeege (JeeefCepe kej)
cegKe hejer#ee
ueeske mesJee Deeeesie keer hejer#ee keer leweejer kejves Jeeues hejer#eeLeea kes efueS
eejbeYf eke ejCe kees ner ve GeerCe& veece

eeefvele heo
kej heeS~ Dele: Fmekes efueS ceelee kee veece
megJeJeefmLele Je efJemle=le jCeveerelf e efhelee kee veece
cetue peveheo
keer DeeJeMekelee nesleer nw~ ceQves efpevekes DeeYeejer nQ
meeceeve DeOeeve eLece eMve-
Deefleefjeebke
Fmekes Deefleefje meeceeve DeOeeve kes eMve-he$e ceW meebefKekeer, G.e.
A. mecePe
efJekeefmele kej uesKeve kee DeYeeme~
efJeMes<e, ke=ef<e Je heMegheeueve mes mebyebefOele eMveeW kees leweej efkeee~ efveyebOe uesKeve ceW
Q. Deehekeer meheuelee
eleske efveyebOe keer 15 efceve leke esefcebie kejves kes heMeele ner MegDeele keer leLee
A. efvejeMe ve nesves keer eJe=efe leLee mJeeb Je
efJeefYevve efJeeveeW keer kener ngF& yeeleeW kee Yeer GoenjCe efoee~ meeceeve efnboer kes
Q. eefleeesefieeeW kees keee mebosMe osvee eensbies?
eMve ceW he$e-uesKeve, meejebMe Deeefo kees Gefele Meyo-meercee ceW yeebOeves kee eeeme
A. Jen heLe keee heefLeke meheuelee keee, efpeme heLe hej efyeKejs Metue ve neW,
efkeee~ Ievee ee kee eEnoer efJeMes<eebke leweejer ceW Deleble meneeke jne~
kee cetue ceb$e?

F&MJej hej { efJeMJeeme~
veeefJeke keer Oewe& hejer#ee keee? peye OeejeSb eefleketue ve neW~
mee#eelkeej
Fme nsleg mee#eelkeej kes ueieYeie 1 ceen hetJe& leke keer IeveeDeeW kee efJemle=le
DeOeeve efkeee~ meceeeej-he$eeW kes cenJehetCe& DeeuesKeeW leLee cenJehetCe& IeveeDeeW
keer keefbie keer~ Fbjves kee Yeer Fmlesceeue efkeee~ cesje mee#eelkeej eer peejece
cesjer YetueW
heer.meer.Sme. 2015 ceW meheuelee mes hetJe& ceQves Je<e& 2013 leLee 2014 keer
cegKe hejer#ee oer Leer efkebleg mee#eelkeej leke veneR hengb e heeee Lee~ Dele: Deheveer
ieueefleeeW hej cebLeve efkeee leLee heeee efke keg efJe<eeeW hej peeoe mecee oskej
emeeo Jewe peer kes yees[& ceW Lee~ cegPemes hets ieS eMve (1)
Jne Fpe meesMeefuepce?
peeoe Des {bie mes leweej kej efueee ntb efkebleg keg e@efheke hej heke[ Deleble
(2)
eFce, [eFceWmeve keer heefjYee<ee yeleeFS?
kecepeesj nw~ otmejs ceW cegKe hejer#ee kes Jewkeefuheke efJe<ee nsleg meceeeYeeJe kes
(3)
heshejuesme Jeefkeie megves nQ/ Deeheves keneb eeesie efkeee nw?
keejCe efueKeves kee DeYeeme veneR kej heeee Lee~ Je<e& 2015 keer hejer#ee ceW ceQves
(4)
hemeue yeercee eespevee kes yeejs ceW yeleeFS?
Fve keefceeeW kees otj efkeee~ meeLe ner cegKe hejer#ee ceW peeoe kes yepeee kece efkebleg
(5)
MesjMeen metjer kes yeejs ceW yeleeFS?
eYeeJeer uesKeve kee eeeme efkeee~
(6)
erce Jeke& Deehe peeveles nQ? GmeceW keewve-meer Yetefcekee Deehe uesvee
eensbies~
meceepe keee& - megjsb efmebn,
(7)
Deeheves keee erce Jeke& efkeee nw? keneb?
(8)
mebmeo ceW efkeleveer meerW nQ leLee efkeleveer Yejer ieF& nQ? Jele&ceeve ceW
ueeskeleb$e hej Flevee peesj nesves hej Yeer Fleveer meerW Keeueer keeeW nQ?
heg[gesjer keneb efmLele nw? en Yeejle ceW keye efceueeee ieee?
(10)
Deiej ceQ kenbt efke heg[g esjer Je<e& 1962 cebs Yeejle ceW efceueeee ieee, lees
keee Deehe ceevesbies?

Hindi Sir? mes yeesuevee Meg efkeee efpemekee yees[&
yeeuesMJej heeC[se
jepeejece Meem$eer
j#ee DeOeeve - MesKej DeefOekeejer
(9)
cegPemes henuee eMve Debespeer ceW hete ieee efkebleg ceQves
hegmleke eee&
ueuueve peer efmebn

meeceeve DeOeeve nsleg
Fefleneme - efJeceue ebo heeC[se, yeer.Sue. eesJej, efkejCe heefyuekesMeve,
May I speak in
NCERT
hej Dee eYeeJe he[e~
Yetieesue - NCERT, censMe JeCe&Jeeue, Sme.Sme. DeesPee
Q&A
efJe%eeve - NCERT, uetmeW meeceeve efJe%eeve
Q. hejer#ee ceW heoeW keer Jejerelee?
jepeJeJemLee - yepe efkeMeesj Mecee&, megYee<e keMehe
A.S.D.M., D.P.R.O, A.C.C.T., D.S.O., T.O.
DeLe&JeJemLee - NCERT, eefleeesefielee ohe&Ce efJeMes<eebke, Ievee ee
Q. cegKe hejer#ee ceW efJe<ee?
keer DeeefLe&keer
kejsb Deheseme& - Ievee ee ceeefmeke, ef (Ievee ee Jeeef<e&ke
A. meceepe-keee& leLee j#ee DeOeeve~

Q. cegKe
hejer#ee nsleg keee jCeveerefle yeveeF&?
mebkeueve)~
Deefleefjeebke
21

Deheveer yeele
ceveg<e kes peerJeve ceW megKe-ogKe
meeLe eueles jnles nQ keeeWefke es Skeotmejs kes hetjke nesles nQ~ efyevee og:Ke
kes megKe kee keesF& efJeMes<e Deevebo veneR
neslee nw~ cesjs peerJeve ceW Yeer keF& Jeefeiele
ogIe&veeSb nesleer jner nQ uesefkeve meyemes
Yeebkej ogIe&vee 25 petve, 2015 kees
Ieer peye UPPCS, 2015 keer cegKe
hejer#ee Meg nesves ceW efmehe& Deewj efmehe&
3 efove ner yees Les~ 25 petve, 2015 kees
cesjer YeeYeer kee Fkeueewlee YeeF& OeerjW
efmebn eeoJe (pees cesje yengle kejeryeer
Lee) Dekemceeled keeue kes ieeue ceW mecee
ieee~ Jen cee$e 21 Je<e& kee Lee~ Fme
Ievee ves cegPes hetjer lejn PekePeesj
efoee keeeWefke OeerjW cesjs oesmle keer
lejn Lee~ Deheves Thej ceQ efveeb$eCe
veneR kej hee jne Lee~ hejer#ee osves keer
cesjs Deboj ve lees leekele Leer Deewj ve ner
Fe~ uesefkeve ceQ Fme ogIe&vee mes
Oeeve neves kes GsMe mes hejer#ee osves
Fueeneyeeo ieee Deewj DeeefKejkeej ceQves
meheueleehetJe&ke cegKe hejer#ee oer~ Deepe
leke Meeeo Ske efove kes efueS Yeer ceQ
keuuet (OeerjW) kees Yetue veneR heeee
(YeieJeeve Gmekeer Deelcee kees Meebelf e oW)~
uesekf eve cesjer mecemeeSb ener Kelce
veneR ngF&, mee#eelkeej mes "erke Ske
efove henues cesjs Ske oesmle eje cesjs
meeLe efkeS ieS OeesKes SJeb Gmekeer yegjer
efveeefle kee cegPes helee euee~ neueebefke
es yeeleW cegPes efheues 5-6 cenerves henues
22
efJepee efmebn
2015
ceW eeefvele)
ner helee eue ieF&b Leer uesefkeve ceQ peeve-yetPekej vepejDeboepe kejlee jne uesefkeve
mee#eelkeej kes "erke henues cegPes ienje
DeeIeele ueiee peye Gmekee Demeueer eefj$e
cesjs meeceves GheefmLele ngDee~ efpemekes
veece
: efJepee efmebn
efueS ceQves Dehevee meye keg oebJe hej
eeefvele heo
: meneeke JeeefCepe kej Deeege (Assistant ueieelee jne Jener cesjs eefle Ske ogMceve
Commissioner - Commercial
keer lejn meese jKelee Lee Deewj Meeeo
Tax)
ogMceve mes Yeer ye{kej~ Jen Deemleerve
ceelee kee veece
: eerceleer jecejleer eeoJe
kes meebhe keer lejn Deye leke cegPemes
efhelee kee veece
: eer cegjueer eeoJe
cetue peveheo
: helesnhegj (G.e.)
efuehee ngDee Lee Deewj hejes#ele: cegPes
: ceelee-efhelee, YeeF& (jeceefmebn, Decejefmebn, ner [me jne Lee~ uesefkeve mele keer
efMeJeefmebn, peeefmebn), yenve (eerceleer
efJepee nesleer nw Deewj Fme meye kes yeeJepeto
efJeceuesMe eeoJe), ceecee peer (ueeue yeneogj
eeoJe) SJeb mecemle heefjJeej SJeb keeueer Yeer ceQ keeueer ceeb keer ke=hee mes meheue
jne~
ceeb keer efJeMes<e Devegkebhee~
eeflee kes efkeesCe mes Deepe
meyeue he#e
: { efveMee, DeelceefJeMJeeme, ieueefleeeb
mJeerkeej kejves kee meenme~
Yeer efmeefJeue mesJee kee keesF& meeveer veneR
efveye&ue he#e
: DeefleYeeJegkelee SJeb DeheveeW ceW efhes-hejeeeW nw~ Fme eefleefle mesJee kee heeefCeenCe
keer heneeve ve kej heevee~
kejves kes efueS nceW Fmekes leerve ejCe
meceefhe&le
: Oeerjsb kegceej eeoJe (Deekeefmceke ce=leg heer eeJetn kees lees[vee neslee nw~
25 petve, 2015, Gce - 21 Je<e&)
efeeeb
: ueesieeW keer mecemeeSb otj kejvee, efekes Fmekes efueS nceW { FeMeefe, Oewe&
Kesuevee SJeb osKevee, kee@ces[er efheuceW SJeb SJeb keef"velece heefjefmLeefleeeW ceW ceeveefmeke
meerefjeue osKevee~
meblegueve yeveeS jKeles ngS kee&Je heer
: neF&mketue - U.P. Board (80%)
heLe hej DevegMeemeve kes meeLe ye{vee
Fbjceere[f S - U.P. Board (76%)
mveeleke - (B.Sc.)- P.P.N. PG neslee nw~ DeOeesefueefKele hebef eeeb ncesMee
College (C.S.J.M. University, cesjer esjCee meesle jner nQkeece efkeee ve, efkemcele kees keesmee
Kanpur) (63%)
DeeoMe& Jeefe
: ceelee-efhelee, ceoj sjms ee, mJeeceer efJeJeskeevebo~
eues efoKeeves, neLeeW keer jsKee;
hetJe& eeve
Kee jns Kego DeheveeW mes OeesKee
1. veeeye lenmeerueoej (UPPCS, 2012)
kej jns hekeerjeW hej pees Yejesmee~
2. JeeefCepe kej DeefOekeejer (UPPCS, 2013)
efkemcele Gvekeer Yeer nesleer nw
3. kece&eejer eeve Deeeesie (SSC) keer Tax Assistant hejer#ee Je<e&
efpevekes oes-oes kes neLe nQ;
2009 ceW Deve efhe[e Jeie& (OBC) ceW All India Ist Rank
4. SSC-CGL (2008) ceW ef[her meskeMeve Dee@efhemej heo hej eeve
Yejer Yeer[ mes iegpej peeles nQ
f j heo nsleg eeve~
5. SSC - CGL (2010) ceW Dee@e[
pees vepejeW mes yespeej nQ~~
heefjeeeve
Deefleefjeebke
eejbefYeke hejer#ee
mee#eelkeej
Je<e& 2015 leke eejbefYeke hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve kes meeLe C-SAT
Lee~ mkeesefjbie nesves kes keejCe oesveeW kee cenJe Lee efkebleg Deye C-SAT
keJeeueerheeFbie nes peeves mes meeceeve DeOeeve kee efJeMes<e cenJe nes ieee nw~ Dele:
Fme hej efJeMes<e Oeeve osves keer DeeJeMekelee nw~
eejbefYeke hejer#ee kes efueS leweejer hejer#ee mes kece-mes-kece 6 cenerves henues mes
Meg kej osveer eeefnS keeeWefke hee"deece meceeve nesves kes keejCe cegKe hejer#ee
keer Yeer leweejer meeLe-meeLe eueleer nw~ efheues eMve-he$eeW SJeb Deheves meerefveeme& mes
en helee ueieeSb efke keewve-keewve mes Yeeie mes eejbeYf eke hejer#ee ceW peeoe eMve hets
peeles nQ~ Fvekeer iebYeerjlee kes meeLe leweejer kejW~ cesjs Devegmeej - Fefleneme,
Yetieesue, mece-meeceefeke IeveeSb, jepeveerefle efJe%eeve kee Deer lejn mes DeOeeve
kejW keeeWefke Fve YeeieeW ceW mes 150 ceW mes ueieYeie 105-115 eMve hets peeles nQ~
Fve meye YeeieeW kes efueS Ievee ee ekeeMeve kes Deefleefjeebke cenleer Yetefcekee
efveYeeles nQ~ DeYeer leke ceQ eejbefYeke hejer#ee kes efueS FvneR hej hetjer lejn efveYe&j
jne ntb~ jepeveerefle efJe%eeve kes efueS hejer#ee JeeCeer keer hegmleke kee meneje uesvee
Yeer Deefle ueeYeoeeer nesiee~
Fme ekeej efJeefMe YeeieeW hej keef"ve cesnvele kejkes meeLe ner Deve YeeieeW
hej meeceeve cesnvele kejkes eejbefYeke hejer#ee ceW efveMee ner meheuelee kee mJeeo
eKee pee mekelee nw~
Debeflece eeve ceW mee#eelkeej kee cenleer eesieoeve neslee nw Deewj jQke
efveOee&jCe ceW lees en meJee&efOeke cenJehetCe& neslee nw~ Fmekes efueS nceW eejbefYeke
hejer#ee kes mecee mes ner leweejer Meg kej osvee eeefnS keeeWefke mee#eelkeej
JeefelJe kee hejer#eCe neslee nw Deewj JeefelJe kee efvecee&Ce Ske ee oes nheles ee
cenerveeW ceW veneR neslee nw~ en efvejblej euelee jnlee nw~ Fmekes efueS mecetn-eee&
meyemes cenJehetCe& nw keeeWefke Fmemes nceejer MebkeeSb otj nesleer nQ Deewj nceeje
JeefelJe efveKej kej meeceves Deelee nw~ Fmekes efueS efveeefcele he mes Ske
meceeeej-he$e, keesF& meeLe&ke SJeb meerke heef$ekee he{les jnvee eeefnS~ sueereJf epeve
SJeb jsef[ees hej keer peeves Jeeueer eee&Sb Yeer cenJehetCe& Yetecf ekee efveYeeleer nwb~ cee@ke
FbjJet kee Yeer meneje efueee pee mekelee nw~
peje-meer ueehejJeener yengle cenbieer he[ mekeleer nw; neueebefke eneb keYeerkeYeer efkemcele kee Yeer ye[e jesue neslee nw~ mee#eelkeej ner cesjer kecepeesj ke[er
jner nw efpemekes keejCe ceQ Deye leke Gelece heo eehle veneR kej mekee ntb~ cegPes
UPPCS, 2012 ceW 108 Debke, 2013 ceW 088 Debke Je 2014 ceW 092 Debke efceues
Les~ cesjs mee#eelkeej kes Debke osKekej Deehe Kego cesjer yeeleeW kees mecePe mekeles nQ~
cegKe hejer#ee
Fme ef$e-ejCeere hejer#ee eeJetn kee otmeje ej DeLee&le cegKe hejer#ee

meJee&efOeke cenJehetCe& nw efpemeves Fme hejer#ee ceW Dee mkeesj kej efueee, Gmekee
efkemeer ve efkemeer heo hej eeve DeJeMemebYeeJeer neslee nw~ mee#eelkeej kee cegKe
jesue lees Rank efveOee&jCe ceW ner neslee nw~
cegKe hejer#ee ceW cesjs efJe<ee meceepe keee& Je ueeske eMeemeve jns nQ~ GheueyOe
DeOeeve meeceeer kee efJemle=le Je mebhetCe& DeOeeve kejves kes yeeo ceQves meerke Je
meejieefYe&le veesdme yeveeS~ cegKe efyebogDeeW kees Ske peien efueKe efueee leeefke
hejer#ee kes mecee efjJeerpeve Deemeeveer mes nes mekes~ oesveeW ner efJe<eeeW ceW ceQves mebhetCe&
hee"deece kee DeOeeve efkeee pees Je<e& 2015 kes yeoues ngS hewve& ceW cesjs efueS
meneeke efme ngDee~ mJeefJeJeske mes Deefle cenJehetCe& eMveeW kee egveeJe kejles ngS
Gvekeer efJeMes<e leweejer keer~ Je<e& 2015 keer cegKe hejer#ee ceW ceQves 15 Debke kes eMve
kee Gej ueieYeie 225 MeyoeW ceW SJeb 10 Debke kes eMve kee Gej ueieYeie 150
MeyoeW ceW efueKee~
Ssefke efJe<eeeW kes meeLe efnboer Je efveyebOe keer Yeer efJeMes<e leweejer keer peeveer
eeefnS keeeWefke meheuelee ceW Fvekee Yeer cenJehetCe& eesieoeve neslee nw~
efJeMes<e meeJeOeeefveeeb
1.
2.
3.
4.
5.
meboYe& mes YekeW veneR~

efveOee&efjle MeyoeW ceW ner Gej efueKeW~
eLeemebYeJe SJeb DeeJeMekeleevegmeej jsKeeefe$e Yeer yeveeSb~
JeekejCe mebyebOeer DeMegefeeb ve kejW~
efJe<ee mes mebyebefOele lekeveerkeer MeyoeWs kee eeesie DeJeMe kejW~
Q&A
eMve - hejer#ee ceW heoeW keer Jejerelee keee Leer?
Gej - SDM, ARTO, DPRO, ACCT, DSO, BDO, Dy.SP, TO
eMve - cegKe hejer#ee nsleg Ssefke efJe<ee keee Les?
Gej - 1. meceepe keee&, 2. ueeske eMeemeve
eMve - mee#eelkeej ceW keee eMve hets ieS?
Gej - cesje mee#eelkeej eer peejece emeeo Jewe peer kes yees[& ceW Lee, pees
ueieYeie 15 efceve euee~ hets ieS eMve efvecveJele Les1. neF[êspeve yece Je hejceeCeg yece ceW Deblej leLee Gvekeer efeeeefJeefOe ceW Deblej~
2. megveeceer keee nw?
3. ef$eYegpeekeej Kesle kee #es$eheue kewmes efvekeeueWies?
4. ieebOeerpeer kes DeeefLe&ke efJeeej mebyebOeer eMve~
5. meceepe keee& Je meeceeefpeke efeee ceW Deblej~
6. veJejlve mes mebyebefOele eMve~
7. yeboer ele#eerkejCe, hejceeosMe keee nw?
8. $e+legSb efkeleveer nesleer nQ? Meke mebJeled Je efJeece mebJeled kes yeejs ceW eMve hets
ieS~
9. ke=ef<e mes mebyebefOele eMve hets ieS~
10. Deve keF& efJeMues<eCeelceke eMve Yeer hets ieS~
11. hemeueer meeue mes mebyebefOele eMve~
Deefleefjeebke
23
Ssmes efueKeW
cesjer YetueW
Deheves peerJeve ceW ceQves yengle YetueW keer~ Deheves ke@efjej kes eefle ceQ MegDeeleer
Je<eeX ceW efyeukegue Yeer iebYeerj veneR Lee, neueebefke cesjs Deboj ncesMee en DeelceefJeMJeeme
Lee (Deewj nw) efke ceQ peye eentib ee leye 1 ee 2 Je<e& ceW veewkejer (eLes) hee uetbiee~
kee@uespe kes efoveeW mes ner cesjer lecevvee SJeb cesje { efveMee Lee efke Debeflece he
mes cegPes efmeefJeue mesJee ceW ner peevee nw~ efhej Lees[e leveeJe nesves hej (ke@efjej kes
eefle) ceQves Je<e& 2008 keer CGL (SSC) hejer#ee GeerCe& keer Deewj j#ee ceb$eeuee ceW
ef[her meskeMeve Dee@ehf emej heo hej efveegefe heeF&~ Fmekes DeueeJee Tax Assistant
(2009) Je CGL (2010) hejer#ee Yeer GeerCe& keer~
Fmeer mecee ceQves
2009 ceW UPPCS keer
cegKe hejer#ee ceW Dee mkeesj
efkeee leye cegPeceW DeelceefJeMJeeme ye{e Deewj Je<e& 2012 mes cesQ ueieeleej UPPCS
keer hejer#ee ceW (2014 es[kej) GeerCe& neslee jne nttb~
hegmleke eee&
meeceeve DeOeeve (1) NCERT keer hegmlekeW~
(2)
Fefleneme, Yetieesue, efJe%eeve, heee&JejCe, jepeveerefleke efJe%eeve Deeefo kes

Ievee ee Deefleefjeebke~
(3)
ieefCele kes efueS - R.S.Agrawal~
(4)
meebefKekeer - K.K. GheeOeee keer hegmleke (mejue meebeKf ekeer)~
(5)
Ievee ee ceeefmeke heef$ekee~
(6)
Ievee ee mece-meeceefekeer-Jeeef<e&keebke~
(7)
efnboer - heer.Sve. heeC[se SJeb megMeerue kegceej~
(8)
efveyebOe - Ievee ee Deefleefjeebke SJeb ceeefmeke heef$ekee kes mece-meeceefeke

DeeuesKe~
ueeske eMeemeve - yeer.Sue.heeef[ ee, megjsv keeefjee~ ceQves cegKe he mes
Deheves yeveeS veesdme (Ske keeseE eie veesdme mes) hej peesj efoee~
meceepe keee& - jepeejece Meem$eer, megjW efmebn SJeb Ske keeseEeie mebmLeeve
keer ceoo mes mJeeb veesdme leweej efkeS~
efJeMes<e meneesie - eceeso GcejebJe, jengue, efJeJeskeMeerue eeoJe, efovesMe
kegceej eeoJe, ieCesMe eeoJe, Mesj yeneogj efmebn, oerheke GcejebJe, Debkegj Mecee&,
mele ekeeMe, Deefcele meeeve, Deefcele keMehe~
24
yengle mes ueesieeW keer ceeveefmekelee kecejs kees Book Stall yevee osves keer nesleer
nw pees mener OeejCee veneR nw~ nceW egevf eboe hegmlekeeW kee OeevehetJe&ke eeve kej
yeejbyeej GvneR kees he{vee eeefnS leLee Deheves Devegmeej veesdme leweej kejves
eeefnS~ Oeeve jns efke veesdme ceW ceewefuekelee nes, yeesefPeueheve veneR~
etbekf e 2015 mes cegKe hejer#ee kee hewve& yeoue ieee nw, FmeefueS DeefOeke
megefveeesefpele SJeb meejieefYe&le {bie mes DeOeeve keer DeeJeMekelee nw~ peneb henues
40-40 vebyej kes heebe eMve kejves nesles Les JeneR Deye eMve lees heebe ner kejves nQ
efkebleg eleske eMve kees 15,15 Je 10 kes 03 Keb[eW ceW yeeb efoee ieee nw~
Dele: heleske Keb[ kee Gej meerke Je hetCe&le: meboefYe&le nesves kes meeLe
meeLe mecee-DevegMeemeve hej DeefOeke Oeeve osves keer DeeJeMekelee nw~
meeceeve DeOeeve kee Ge jQke efveOee&jCe SJeb meheuelee ceW cenJehetCe&
eesieoeve neslee nw~ Dele: meeceeve DeOeeve kes nj Yeeie hej meceeve he mes Oeeve
osvee eeefnS~ Ge jQke kes efueS cegKe hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve ceW 330 mes
Thej Debke ueeves kee eeeme kejvee eeefnS~ Fmekes efueS Ievee ee ekeeMeve
keer hegmlekeW ieeiej ceW meeiej keer lejn nwb~
efnboer kes efueS ceQves he=LJeerveeLe heeb[se SJeb megMeerue kegceej keer hegmlekeeW kee
DeOeeve efkeee~ efnboer kes efueS meJee&efOeke cenJehetCe& nw efke JeekejCe mebyebOeer
DeMegefeeb veneR nesveer eeefnS~ jsKeebefkele DebMeeW keer JeeKee ceW Deheves %eeve SJeb
Deheveer YeeJeveeDeeW kees jKeves ceW meboYe& mes Flej veneR peevee eeefnS~ YeeJeeLe& kees
efveyebOe keer lejn veneR efueKee peevee eeefnS~ he$e uesKeve ceW js-jeS he$e ve
efueKekej ceewefuekelee kes meeLe mece-meeceefeke efJe<eeeW kee egveeJe kejles ngS SJeb
Gvekes Deeueeske ceW Gej efoee peevee eeefnS~ kee@cee, De&efJejece, efJejece Deeefo
kee hetje Oeeve jKevee eeefnS~ efnboer JeekejCe ceW Ghemeie& Je elee keer efJeMes<e
leweejer kejveer eeefnS keeeWefke Fvekes ieuele nesves keer mebYeeJevee peeoe jnleer nw~
cegneJejeW SJeb ueeskeesefeeeW kes Jeekee eeesie ceW js-jeS eeesie ve kejkes mece
meeceefeke efJe<eeeW kees eeesie ceW ueeee peevee eeefnS~
efveyebOe-uesKeve ceW JeekejCe Meglee hej Oeeve osves kes meeLe-meeLe eLeemebYeJe
veS mece-meeceefeke efJe<eeeW hej efveyebOe efueKevee eeefnS~ Fmekes efueS ceeefmeke
Ievee ee SJeb Ievee ee efveyebOe Deefleefjeebke DeleefOeke Gheeesieer efme nes
jns nQ~
Ievee ee heef$ekee keer Gheeesefielee efmeefJeue mesJee (efJeMes<ekej UPPCS kes) kes leerveeW ejCeeW kes meYeer DebieeW
(Fefleneme, Yetieesue, efJe%eeve ...... Deeefo) kes efueS Ievee ee heef$ekee kee
cenJehetCe& eesieoeve nw~ en ieeiej ceW meeiej keer lejn nw~ meb#eshe ceW en heef$ekee
efmeefJeue mesJee kes DeYeefLe&eeW kes efueS memlee, meerke, meejieefYe&le, meJe&megueYe
SJeb meJe&cegKeer hewkespe nw~
Deefleefjeebke
efoueerhe kegceej efeeoMeea

2015
ceW eeefvele)
Deheveer yeele
efkeleves Kejs Glej mekeles nQ? Deiej mener jCeveerefle, Gefele ceeie&oMe&ve SJeb
DeelceefJeMJeeme kes meeLe efvejblej DeYeeme efkeee peeS, lees meheuelee DeJeMe ner
ceQ eeceerCe heefjJesMe mes mebyebefOele ntb~ ceQves Fbjceeref[S hejer#ee Je<e& 2004 ceW efceuesieer~ FmeceW DeefYeYeeJeke SJeb iegpeveeW keer Yetefcekee cegKe nesleer nw uesefkeve
GeerCe& kej ueer Leer~ Je<e& 2005 ceW ceQves yeer.Smemeer. eLece Je<e& keer hejer#ee GeerCe& Debeflece efveCe&e efJeeeLeea kee mJeeb nesvee eeefnS~ leweejer kes mecee efJeeeLeea kees
mJeeb kes eefle F&ceeveoej nesvee eeefnS~
kej ueer~ Fme oewjeve cesje Oeeve efekes
Deiej keesF& keceer nw, lees Gmes mJeerkeej
Kesueves ceW DeefOeke jne~ Fmekee heefjCeece
kej GmeceW megOeej kee eelve kejles jnW~
en ngDee efke ceQ yeer.Smemeer. efleere veece
: efoueerhe kegceej efeeoMeea
efmeefJeue mesJee ceW leweejer kes mecee
Je<e& ceW ueieeleej 3 Je<e& DevegeerCe& ngDee~ heo efpeme hej eeefvele nQ : DeefmemW keefceMvej (JeeefCepe kej)
efceueer DemeheueleeDeeW mes heLe-efJeeefuele ve
ceelee kee veece
: eerceleer cevleer osJeer
Fme Ievee ves cegPes hetjer lejn mes efhelee kee veece
: eer efMeJeveeLe jece (mesJeeefveJe=e eOeeveeOeeheke, neW Deewj Deheves iegpeveeW, meerefveejeW mes
Ge eeLeefceke efJeeeuee)
PekePeesj efoee~ Deheveer Fme Demeheuelee
yeele kejkes Fmemes Gyejves kee eelve kejW
cetue peveheo
: ceT (Gej eosMe)], eece Je heesm - mejJeeB
kees ceQves egveewleer kes he ceW efueee~ efpevekes DeeYeejer nQ
: F&MJej, ceelee-efhelee, ye[s YeeF& eer jeceeb leLee DemeheueleeDeeW mes meerKe uesles ngS
mekeejelceke meese kes meeLe DeOeeve kejW,
efeeoMeea (Dee@e[f j, hebeeele),
ye[s Yewee eer jeceeb efeeoMeea keer
eer kevnwee emeeo Yeejleer (meceer#ee DeefOekeejer, meheuelee DeJeMe efceuesieer~
esjCee mes ceQves Dehevee eJesMe yeer.S. ceW
G.e. meefeJeeuee), eer melesb Deefivenes$eer
eejbefYeke hejer#ee
mej (Deefivenes$eer keueemespe, Fueeneyeeo)
kejJeeee Deewj ceQ Fueeneyeeo Dee ieee~
eejbefYeke hejer#ee efmeefJeue mesJee kee
meyeue he#e
: DeelceefJeMJeeme, DeeMeeJeeoer SJeb mekeejelceke
eLece he[eJe nw peneb Jemlegefve eke=efle kes
eneb Deekej ceQ efmeefJeue mesJee keer leweejer
meese, Deelcemeceer#ee keer eJe=efe~
: ueesieeW hej yengle peuoer efJeMJeeme kej uesvee~ oes eMve-he$e nesles nQ
ceW ueie ieee Deewj keYeer Yeer heers efveye&ue he#e
efeeeb
: efekes Kesuevee SJeb osKevee, mebieerle megvevee, 1. meeceeve DeOeeve
ceg[kej veneR osKee~ ceQves meeceeve
veF& eerpeeW kees peeveves keer Fe, efkeleeyeW
Fmekeer leweejer kes efueS Deehe
he{vee~
DeOeeve kes efueS jeJe DeeF&.S.Sme.
mveeleke kes mecee mes ner peg peeSb~
: neF&mketue (51.50%) Je<e& 2002, [er.S.Jeer.
meJe&eLece hee"deece kee efJeefOeJele DeJeueeskeve
ceW keesefebie efkeee~ Yetieesue kes efueS
Fbj kee@uespe, ceTveeLe Yebpeve, ceT
Fbjceere[f S (69% ) Je<e& 2004, ceeB cegvesMJejer kejW lelheMeele efJe<eeJeej mecee efveOee&efjle
[e@. Sme.Sme. DeesPee mej, meceepe
kej efkeleeyeeW mes DeOeeve kejW~ meeLe ceW
Dee&vee Fbj kee@uespe yeesievee, ieepeerhegj
keee& kes efueS meleW Deefivenes$eer mej
mveeleke (57.38%) Je<e& 2011, megKejece efmebn hetJe& ceW ngF& hejer#eeDeeW kes eMve-he$eeW kee
ceneefJeeeuee mejJeeB, ceT
DeJeueeskeve kejles jnW~
leLee meeceeve efnboer SJeb efveyebOe kes
hejemveeleke (61%) Yetieesue Je<e& 2013,
2. meermew
efu eS [e@. [er.heer. ef$ehee"er mej
ieesheerveeLe heer.peer. keeuespe osJeueer meueecelehegj,
Je<e& 2016 mes meermew keJeeueerheeFbie
ieepeerhegj
(Deefivenes$eer keueemespe) kee ceeie&oMe&ve
nes
ieee
nw~ Dele: Fmes nukes ceW uesves keer
yeer.S[. (73%) 2014, meleerMe eb kee@uespe,
Yetue ve kejW~ Fmekes efueS meeceeve efnboer,
eehle efkeee~
yeefueee
Debiespeer, meebefKekeer leLee DebleJezeefeke
: U.G.C. (NET) Yetieesue petve, 2013
efmeefJeue mesJee Ske peerJeve Mewueer nw~ efJeMes<e GheueefyOe
: ieewlece yeg, mJeeceer efJeJeskeevebo, [e@. S.heer.pes. keewMeue leLee efveCe&eve #ecelee keer mecePe
Fmekees DevegYetle kejW leLee Deheves Deehe DeeoMe& JeefelJe
Deyogue keueece, [e@. yeer.Deej. Debyes[kej
efJekeefmele kejW~
kees heneeveW efke Deehe Fme heo hej
heefjeeeve
Deefleefjeebke
25
cegKe hejer#ee
Q&A
Fmekes oes Yeeie nQ- 1. DeefveJeee& efJe<ee Deewj 2. Jewkeefuheke efJe<ee

1. DeefveJeee& efJe<ee
Fmekes Debleie&le 4 eMve-he$e nesles nQ~ efpemecesb oes eMve-he$e meeceeve DeOeeve
kes nesles nQ~ efpemeceW ke=ef<e, Gej eosMe, meebefKekeer keer efJeMes<e hejKe nesleer nw~
meeceeve efnboer kes efueS [e@. JeemegosJevebove emeeo, [e@. njosJe yeenjer SJeb Ievee
ee keer hegmlekeW Gheeesieer nQ~ efveyebOe kes efueS pevemeee leLee owefveke peeiejCe
meceeeej-he$e keer mebheeokeere SJeb Ievee ee kee efveyebOe Keb[ yengle Gheeesieer nw~
2. Jewkeefuheke efJe<ee
Jewkeefuheke efJe<eeeW kee eeve eefleeesefieeeW kes efueS egveewleer kee efJe<ee yevee
jnlee nw~ Fmekes efueS Deehe ess hee"deece SJeb DeefOekelece Debkeoeeer efJe<eeeW kee
eeve kejW~ ess hee"deece kee hegvejer#eCe kece mecee ceW nes peelee nw~ Jele&ceeve
hejer#ee eCeeueer ceW Jewkeefuheke efJe<eeeW ceW ess eMve hets pee jns nQ Fmekes efueS
Deehe meerke, mhe efueKeves kee DeYeeme kejles jnW~ Deewj efkemeer Des mebmLeeve
kee meneje ues mekeles nQ~
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
ceQves Yetieesue SJeb meceepe keee& efJe<eeeW kee eeve efkeee Lee~ Yetieesue efJe<ee kes
efueS ceQves [e@. Sme. Sme. DeesPee mej kes ceeie&oMe&ve ceW leweejer keer Leer~ meceepe
14.
keee& ese efJe<ee nesves kes meeLe-meeLe Debkeoeeer Yeer nw~ FmeceW meceepe keee& keer
15.
efJeefMe MeyoeJeueer kee Oeeve jKeW~ meceepe keee& kee DeOeeve cewbves meleW
16.
Deefivenes$eer mej (Deefivenes$eer keueemespe, Fueeneyeeo) kes ceeie&oMe&ve ceW efkeee~
17.
mee#eelkeej
en hejer#ee kee Debeflece he[eJe nw, FmeefueS Fmekeer Yetefcekee Deehekes eeve ceW
cenJehetCe& nes peeleer nw~ en keesF& Ske efove keer leweejer veneR nw, yeefuke Deehekes
Deye leke kes mecee JeefelJe kee hejer#eCe nw~ Fmekes efueS Deehekees hetJee&eneW mes
18.
19.
20.
21.
Mewue efkeleves ekeej kes nesles nQ?

heebleefjle Mewue kee efvecee&Ce kewmes neslee nw?
D.D.C.A ekejCe?
G.e. ueeskeeege ekejCe?
Yeejleere efekes erce kes Dee@m^seuf eeeF& oewjs mes eMve ?
jwvee kees Jeve[s mes keeeW [ê@he efkeee ieee?
Ske mecee ceW efekes eeGb[ hej efkeleves efKeuee[er heerefu[bie kej mekeles
nQ?
Ske efKeuee[er efkeleves ekeej mes DeeG nes mekelee nw?
er-10 keee nw? Deewj Fmekee Kesue hej eYeeJe ?
ceensMJej met$e?
emeeo, heble, efvejeuee kee veece Ske meeLe keeeW efueee peelee nw?
De%ese efkeme keeue kes keefJe nQ?
Yeejle kes Yeewefleke efJeYeepeve ceW efkeleves eefleMele #es$e hej cewoeve leLee heJe&le
efmLele nwb?
[esveeu[ ^bhe kee efJeJeeefole yeeeve Deewj Gmekee eYeeJe?
Yeejle kee peueheg<e efkemes kenles nQ Deewj keeeW?
peue hegveYe&jCe kewmes neslee nw?
G.e. ceW ceefnuee mJeemLe mes mebyebefOele eespeveeSb ?
G.e. keer mJeemLe SbyegueWme eespevee?
efJeMJe pevemebKee efoJeme?
SJejsm hej hengb eves Jeeueer eLece ceefnuee heJe&leejesner?
M.O.U.keee nw?
cesjer YetueW
cege nesvee he[siee~ pees JeemleefJeke nw Gmes efoKeeves kee eelve kejW~ Pet" ve yeesueW
ve ner keesF& leLe efheeSb~ Fmekeer leweejer kes efueS yeer.yeer.meer. efnob er, meceeeej-he$e,
vetpe ewveueeW hej efoKeeF& peeves Jeeueer mecemeeceefeke heefjeee& cenJehetCe& nw~
heer.meer.Sme. hejer#ee, 2015 ceW eeve mes hetJe& ceQves Je<e& 2014 keer Yeer efueefKele
hejer#ee oer Leer~ efpemeceW cegPes meheuelee veneR eehle ngF& efpemekee cegKe keejCe en
mee#eelkeej kes efueS cegPes Fve meye eerpeeW kes meeLe-meeLe meleW Deefivenes$eer Lee efke ceQves eejbefYeke hejer#ee kes meeLe cegKe hejer#ee keer leweejer veneR keer Leer~
mej ves Gefele ceeie&oefMe&le efkeee~ meeLe ner meeLe meerefveejeW kes meeLe keer ieF&
FmeefueS Deehe peye Yeer leweejer eejbYe kejW eejbefYeke hejer#ee kes meeLe cegKe hejer#ee
heefjeee& Yeer keeheer ueeYeeo jner~
keer Yeer leweejer kejles jnW~ efpememes cegKe hejer#ee ceW mecemee ve nes keeeWefke
cesje mee#eelkeej meweo hejceeve Deueer kes yees[& ceW Lee~ yees[& kee Ke cesjer
DeefOekelej DeYeLeea efmehe& eejbefcYeke hejer#ee keer ner leweejer kejles nQ leLee meeseles
lejhe Meg mes ner mekeejelceke Lee~ cesje mee#eelkeej 20-25 efceve euee~
efpemeceW efekes mes 10-12 eMve hets ieS~ ceQ Deheves mee#eelkeej mes hetjer lejn mes nQ efke eejbeYf eke hejer#ee GeerCe& nesves kes yeeo cegKe hejer#ee keer leweejer kejWies pees
efke Gefele veneR nw Deewj Demeheuelee kee keejCe Yeer yeve peelee nw~
mebleg Lee~
26
Deefleefjeebke
hegmleke eee&
meYeer eerpeeW kee DeYeeJe ngDee, lees Deehe eeve mes otj nes mekeles nQ~ pewmes -

1. mece-meeceefeke Ievee ee - (hetJee&Jeueeskeve) meYeer Keb[
2. mece-meeceefeke Ievee eke - ceeefmeke heef$ekee, ee@efvekeue, efJeJeeme heveesjcee
3. Fefleneme - Sme.kes. heeC[se, efkejCe kebheerMeve
4. Yetieesue - NCERT, censMe kegceej yeCe&Jeeue
5. DeLe&JeJemLee - Sme.Sve. ueeue, eefleeesefielee ohe&Ce Deefleefjeebke
6. efJe%eeve - uetmeW, etefveke ekeeMeve
7. jepeJeJemLee - yesej Ske, ue#ceerkeeble, hejer#ee JeeCeer
cegKe hejer#ee nsleg

meeceeve efnboer - [e@. JeemegosJevebove emeeo, [e@. njosJe yeenjer, Ievee ee
meeceeve
efnboer
efveyebOe
- pevemeee, owefveke peeiejCe kee mebheeokeere, Ievee ee kee
efveyebOe Keb[, eespevee, keg#es$e
Yetieesue
1. Yeewefleke Yetieesue - NCERT, meefJev efmebn
2. ceeveJe Yetieesue - NCERT, ceeefpeo ngmewve
3. heee&JejCe Yetieesue - meefJev efmebn
4. Yeewieesefueke efebleve - ceeefpeo ngmewve
5. ceeveefe$e (Dee@kemehees[&)
6. DeeefLe&ke Yetieesue - keeMeerveeLe efmebn
7. Yeejle kee Yetieesue - ceeefpeo ngmewve
meceepe keee&
1. Deefivenes$eer mej kee ueskeej SJeb ke#ee veesdme
eLece eMve-he$e nsleg
meceepe keee& - jepeejece Meem$eer
- megjW efmebn Je heer.[er. efceee
- ke=heeue efmebn metove
efleere eMve-he$e nsleg
1. Yeejle keer meeceeefpeke mecemeeSb - cenepeve SJeb cenepeve
2. Yeejle ceW meceepe keee& kes #es$e - megjW efmebn, Deej.yeer. Jecee&
3. eespevee, meeceeefpeke mecemeeDeeW mes mebyebefOele heef$ekeeSb
Ssmes efueKeW
efmeefJeue mesJee ceW eeve kee cegKe DeeOeej efueefKele hejer#ee ner nw~ Fmekes
efueS Deehe Meg, meerke, eceye efueKeves kee eeeme kejW~ FmeceW MeyoeW kee
eeesie efJeefMe Yetefcekee efveYeelee nw keeeWefke nj efJe<ee keer Deheveer efJeefMe
MeyoeJeueer nesleer nw~ Jele&ceeve ceW ess eMve hets pee jns nQ FmeefueS Deiej Fve
DeeoMe& Gej kee GoenjCe eMve - meceepe keee& kee DeLe& ?

Gej - en Ske JeJemeee nw pees ceveesmeeceeefpeke mecemeeDeeW mes emle ueesieeW
keer Fme ekeej meneelee kejlee nw efke efpememes Jes Deheveer mecemeeDeeW kes eefle
meesle Je peeieke nes mekeW~ Fve mecemeeDeeW Je Fvekes meboYeeX kes mJele: meceeOeeve
keer #ecelee efJekeefmele kej mekeW~ meeceeefpeke JeJemLee keer keefceeeW kees otj kej
ueesieeW keer meeceeefpeke efeee kees eYeeJehetCe& yeveelee nw efpememes Gvekee meblees<epeveke
meceeeespeve nes mekes~ meeLe ner meeceeefpeke kegjerefleeeW Je eieefle DeJejesOeke
mebjeveeDeeW kees efvecet&ue kejlee nw efpememes meeceeefpeke, DeeefLe&ke efJekeeme Je
SkeerkejCe kees eeslmeenve efceue mekes~
en he{W
eejbefYeke hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve keer leweejer keF& Keb[eW ceW efJeYeeefpele
kejkes keer pee mekeleer nw~ Fmekee eleske henuet cenJehetCe& nw~ ceQ eee& kejW
Deheseme& keer kejvee eentbit ee~ heer.meer.Sme. eejbefYeke hejer#ee ceW kejW Deheseme& kes
eMveeW keer mebKee ueieYeie 30-35 nesleer nw~ FmeefueS en cenJehetCe& nes peelee nw~
Fmekes efueS Deehe eleske cenerves keer mece-meeceefeke heef$ekeeSb pewmes -ee@efvekeue,
Ievee ee leLee owefveke meceeeej-he$e kee DeJeueeskeve kejles jnW~ Fvekees meceemecee hej ognjeles jnW~ yeeo ceW hejer#ee mes hetJe& Jeeef<e&keebke heef$ekeeSb pewmes- ef
heef$ekee kes DeOeeve mes kejW Deheseme& Ske meeLe keJej nes peelee nw~ Fme ekeej
Deehe heeSbies efke kejW Deheseme& kes DeefOekelece eMve nue kej ues pee jns nQ~
Fmemes Deehe eeve kes efveke nes peeles nQ~
mece-meeceefeke Ievee ee keer Gheeesefielee

eefleeesieer hejer#eeDeeW kes efueS Ievee ee cenJehetCe& SJeb meejieefYe&le hee"de
meeceeer GheueyOe kejeleer nw~ meeceeve DeOeeve kes efueS Ievee ee kee
hetJee&Jeueeskeve Keb[ leLee mece-meeceefekeer DeleefOeke Gheeesieer nw~ en Deeeesie keer
hejer#eeDeeW kees osKeles ngS efJeMes<e he mes leweej keer ieF& nw~ Dele: pees eefleeesieer
DeYeer leweejer eejbYe kejves pee jns nQ Jes DeJeMe Fmekes Keb[eW kee DeJeueeskeve kejW~
mebosMe
vej nes ve efvejeMe kejes ceve kees
Deehe keYeer Yeer efvejeMe ve neW~ ncesMee mekeejelceke meese SJeb emevveefee
jnles ngS leweejer kejW meheuelee Deehekes keoce etcesieer~ Keesves kees lees keg
Yeer veneR heeves kes efueS hetje peneb yeekeer nw~
Deefleefjeebke
27
oerhebkej

eejbefYeke hejer#ee
IAS nes
ee PCS, eejbefYeke
hejer#ee efkemeer Yeer hejer#ee kee meyemes

cenJehetCe& ejCe neslee nw keeeWefke
Fmekees heeme kejles ner peneb Deehekes
IetCe&ve kejleer veerueer yeeer keej kes
meheves Deewj cepeyetle nes peeles nQ JeneR
FmeceW Demeheue nes peeves hej Deehe
veece
:
Gce
:
heo efpeme hej eeefvele nQ :
Jele&ceeve heo
:
:
hetJe& eeve
ceelee kee veece
:
efhelee kee veece
:
cetue peveheo
:
:
Fme hejer#ee keer leweejer mveeleke

eLece Je<e& mes ner Meg kej osveer meyeue he#e
eeefnS~ etbefke eejbefYeke hejer#ee
leLehejke nesleer nw~ Dele: DeYeLeea efveye&ue he#e
efeeeb
kees eeefnS efke Jen efJe<ee-Jemleg kees
Keb[Jeej yeebles ngS he{~s Fme mebyebOe Mew#eefCeke eesielee
oerhebkej
24 Je<e&
veeeye lenmeerueoej (njoesF&) (PCS, 2013)
JeeefCepe kej DeefOekeejer (PCS, 2014)
eerceleer ue#ceer osJeer
eer meesce ekeeMe
ueKeveT
ceelee-efhelee, YeeF& - eMeeble, yenveW - cegeof lee Je
MJeslee, DecejveeLe Pee e$eeJeeme kes meerefveej
- Yeeveg efmebn, DeefYe<eske, eJeerve ogyes Je yeweces
- njerMe, MewuesMe, Deveble~ efmenevlee keesefebie
kes iegpeer jpeveerMe jepe kee efJeMes<e DeeYeejer~
: meerke jCeveerelf e, Jeeked keewMeue, uesKeve Mewueer,
mecee eyebOeve, efvejblejlee leLee efJe<ee kes mecemle
DeeeeceeW leke hengb evee~
: keYeer-keYeer YeeJegke nes peevee~
: hegmlekeW he{vee, ceesjmeeFefkeefuebie, Fbjves
meefheie, yew[efcebve~
: 10th - 2007 (S.V. Bhai College,
ceW eeefvele)
mekeles~ Dele: Ssmes efJe<ee pees ess nQ leLee

efpevemes eMve ueieYeie eleske Je<e& hets peeles
nQ, Gvekes Mee@& veesdme yeveevee ueeYeeo
jnlee nw~ pewmes - ceQves peveieCevee, G.e.
efJeMes<e, mebmeeOeve, ke=ef<e, heee&JejCe kes veesdme
mJeeb yeveeS Je FvnW oesnjelee jne efpememes
eejbefYeke hejer#ee ceW keYeer keef"veeF& veneR
ngF~&
cegKe hejer#ee
eejbefYeke hejer#ee peneb leLehejke
nesleer nw JeneR cegKe hejer#ee DeJeOeejCeelceke~
FmeceW meyemes keef"ve keee& mener efJe<eeeW
kee eeve neslee nw~ mener Jewkeefuheke efJe<eeeW
kee egveeJe cee$e kejves mes ner Deehe meheuelee
keer Deesj keoce ye{e egkes nesles nQ~ efJe<eeeW
st
Kanpur)- I ,
12th - 2009 (B.N.S.D. College,
Kanpur) - Ist,
B.A.- 2012 (University of
Allahabad) Ist,
M.A. - 2014 (University of
Allahabad) (Ancient History) - Ist,
D. Phil, 2015 - PCS, 2013 ceW eeefvele
ceW Ievee ee- hetJee&Jeueeskeve efJeMes<e

meneesieer jner~ eejbeYf eke hejer#ee keg
efJeefMe efyeboDg eeW Je efJe<eeeW hej keWefle
jnleer nw efpemes efheues eMve-he$eeW
efJeMes<e GheueefyOeeeb
2015
kes efueS ener kenvee eentbiee efke nj efJe<ee kes efueS Deehe veesdme veneR yevee
heefjeeeve
hegve: Ske Je<e& heers hengb e peeles nQ~
kes DeeOeej hej Deemeeveer mes mecePee
nes peeves kes keejCe es[e~
21 Je<e& ceW eLece eeeme ceW veeeye lenmeerueoej,

ueieeleej PCS-2013, 2014, 2015 ceW
kee eeve yeepeej ceW hewueer eee&DeeW mes

Flej mJeeb keer efe Je #ecelee kes Devegmeej
efkeee peevee eeefnS~ nes mekes lees mveeleke
mlej kes efJe<eeeW kees eeLeefcekelee osW~ otmejeW
keer osKee-osKeer efJe<eeeW kee egveeJe kejvee
eeceeefCeke he{W~ mJeefveefce&le veesdme
DeelceIeeleer nes mekelee nw~ Fmeer DeeOeej

eeefvele, Fefleneme ceW hejemveeleke, eLece Je<e&
hej ceQves Deheves efJe<ee Fefleneme Je ueeske
ceW ner JRF, keF& efkeJepe eefleeesefieleeDeeW
ceW eLece~
eMeemeve egves~
28
Deefleefjeebke
pee mekelee nw~ hegmlekebs kece efkebleg
cegKe hejer#ee ceW keF& efJe<eeeW hej Oeeve keWefle kejvee neslee nw~ Dele: keee& kes eefle ueieve Je pegvetve Deeefo kee meceeJesMe DeJeMe nesvee eeefnS~
DeYeLeea kees MegDeele mes ner cegKe hejer#ee keer leweejer Yeer kejles jnvee eeefnS~ mee#eelkeej nsleg Jewkeefuheke efJe<eeeW kes meeLe-meeLe mecemeeceefeke IeveeDeeW kees Je
meeceeve DeOeeve ceW hetJe& keer leweejer kes meeLe-meeLe eefo ke=ef<e, DeLe&JeJemLee Je cenJehetCe& e@efhekeme kees mecetn heefjeee& kes ceeOece mes leweej kejvee eeefnS~
ieefCele hej Oeeve os efoee peeS, lees Deemeeveer mes 400 ceW mes 300 kee Deebke[e
heej efkeee pee mekelee nw~ efnboer kes efueS keesF& Yeer Ske eeceeefCeke hegmleke yeejyeej he{~W efveyebOe etbefke Deehekeer meese keer hejekeee kees efyebefyele kejlee nw~ Dele:
Q&A
yees[& - pes.heer. Jewe mej (25 efceve)
1.
keee kej jns nQ?
2.
Fleveer kece Gce ceW veeeye lenmeerueoej yeves nQ, oyeeJe kewmes Pesueles nQ?
3.
Jewkeefuheke efJe<ee Je Gvemes eMve?
FmeefueS meceeeej-he$e DeJeMe he{les jnW~ efve<ke<e& ncesMee mekeejelceke YeeJeveeDeeW
4.
heoeW keer Jejerelee - SDM, Dy. SP, ACCT, ARTO, BSA
mes ege jnvee eeefnS~ eoe-keoe efkemeer efJeeve keer Gefeeeb ee cegneJejs Yeer os
5.
SDM keeeW yevevee eenles nQ
mekeles nQ~
6.
NT keer ^sefvebie, es[jceue Je Gvekee Yetefce JeJemLee ceW eesieoeve?
Jewkeefuheke efJe<eeeW keer leweejer nsleg keg ner efkeleeyeW he{W uesefkeve yeej-yeej
7.
leveeJe eyebOeve kewmes?
he{W~ cegKe efyebogDeeW kees jsKeebefkele kejles eueW~ meeLe ner efheues eMve-he$eeW hej
8.
ueesie meheves osKeles nQ, Deehekee mehevee keee nw?
vepej DeJeMe [eueles jnW~ DeYeLeea kees en helee jnvee eeefnS efke keewve-mes
9.
yeeref bie efjêr?
e@efheke DeefOeke cenJehetCe& nQ Deewj keewve-mes kece~ Fme mebyebOe ceW keesefebie kee
10.
DeefjLeesyueemesefmeme heerwefueme yeerceejer?
meneje efueee pee mekelee nw~ cee@[ue eMve-he$eeW kee DeYeeme kejles jnvee
11.
Yeeeej efveeb$eCe Deeefo?
efveyebOe nsleg Deehekees efJeMes<e Oeeve jKevee eeefnS Fmekes efueS Ske lejhe peneb
efJe<ee kee meeceeve %eeve nesvee eeefnS JeneR GmeceW mecemeeceefeke IeveeDeeW kees
pees[ les ngS Deheveer lejhe mes mekeejelceke megPeeJe Yeer efoS peeves eeefnS~
eeefnS~ Gej efueKeles mecee en Oeeve jKevee eeefnS efke eMve keer ceebie Je
eefleeesieer e$eeW kees megPeeJe
Gmekeer kemeewefeeb keee nQ? en DeYeeme mes DeYeLeea ceW efJekeefmele nes
hejer#ee ceW yew"ves mes hetJe& ner leerveeW ejCeeW keer meerke jCeveerefle yevee ueW Je
mekelee nw~
DeelceefJeMJeeme yeveeS jKeW~ Oeeve jns meheuelee kee keesF& Mee@k& e veneR neslee~
mee#eelkeej
Lees[e-Lees[e jespe he{les jnW~ Demeheue nesves hej efvejeMe ve neW keeeWefke
hejer#ee kee Debeflece Je meyemes cenJehetCe& ejCe mee#eelkeej neslee nw~
FAIL = First Attempt In Learning
mee#eelkeej nsleg leweejer 2-4 cenerves ceW veneR nesleer Jejved MegDeele mes ner Deehekees
Deheves JeefelJe kees Ske DeefOekeejer kes pewmee yeveevee nesiee~ efJeMJe ceW nes jner
mecemle IeveeDeeW kee efJeMues<eCe kejW Je Deheveer Ske jee yeveeSb~ mJeeb kes yeejs ceW
NO = Next Opportunity
mekeejelceke meese nsleg hegmlekeW (David J. Schwartz) he{W~
pewmes- efeeeW, meyeue he#e, efveye&ue he#e, meeceeve %eeve Deeefo Je mesJeeDeeW kes
cegefMkeueeW mes Yeeie peevee Deemeeve neslee nw~
mebyebOe ceW ienjer peevekeejer jKeW~ Oeeve jKeW efke mee#eelkeej ceW Deehekes JeefelJe
nj henuet efpeboieer kee Fefcleneve neslee nw~
kee hejer#eCe neslee nw ve efke Deehekes %eeve kee, FmeefueS Yeues ner Deehekee Gej
[jves JeeueeW kees efceuelee veneR keg efpeboieer ceW~
leLeege ve nes uesefkeve Deve meYeer leJeeW pewmes -Meeueervelee, DeelceefJeMJeeme,
ue[ves JeeueeW kes keoceeW ceW peneve neslee nw~
Deefleefjeebke
29
cesjer YetueW
keeheer ye[e yeoueeJe Deeee~ Deye ceMeerveerkejCe Meg nes ieee~ Fme efmLeefle kees ner
meeceeve DeOeeve ceW ieefCele ceW efe ve nesves kes keejCe Dee veneR kej heeee
meJe&eLece eeveyeer ves Deeweeseif eke eebefle kene~

pevemeeOeejCe hej Fme Deeweesefieke eebefle kee keee eYeeJe he[e Fme mebyebOe
Je mee#eelkeej kes mecee NT kes keeeeX ceW DeleefOeke Jemle jnves kes keejCe
Deer leweejer veneR kej mekee~
ceW efJeeveeW ceW celeYeso nw uesefkeve Flevee efveefMele nw efke Yeues ner leelkeeefueke
hegmleke eee&
mecee ceW ceMeerveerkejCe mes Lees[e vegkemeeve ngDee nes uesefkeve otjieeceer he ceW
Fefleneme- eeeerve - Pee SJeb eerceeueer, cepetceoej, kes.meer. eerJeemleJe
Fbiuewb[ kees keeheer heeeoe ngDee~ DeLe&Meem$eer SJeb Feflenemekeej pee@ve keuewhece ves
ceOekeeueerve - Sue.heer. Mecee&, DeeMeerJee&oer ueeue eerJeemleJe
Deebke[s efoS efke 1790 kes cegkeeyeues 1830 ceW peerJeve efveJee&n Kee& 11 eefleMele
DeeOegefveke - MesKej yeboesheeOeee, efJeheve eb
ye{e peyeefke JeemleefJeke Jesleve ceW 43 eefleMele keer Je=e

f ngF&~ metleer Jem$e Geesie mes
efJeMJe - Ben Walsh + Michael Scott Baunam
Meg neskej venj yeveeves nsleg heeieueheve kes keeue leke nj mecee pevemeeOeejCe
efmeneblee keeWef eie kes veess dme
kees Deejece hengbee keeeWefke Ske lejhe GvnW keee ceeue Yeer Yeejle pewmes osMeeW mes
ueeske eMeemeve - DeJemLeer ceensMJejer, nesefMeeej efmebn, ceesefnle Yeeeee&,
penepeeW (Deeweesefieke eebefle kee eYeeJe) kes keejCe efceuelee Lee~ otmeje Deye GvnW
emeeo Je emeeo, R.B. Denhardt
eeesie kejkes efJeefvecee&Ce Geesie Yeer eneb efJekeefmele nesves ueies~ Deye Fmeer mecee
meeceeve DeOeeve -
keF& Jeeheeefjke JeieeX kee efJekeeme nesves ueiee~
Fefleneme - NCERT, mheske^ce
kegueerveeW Je peceeRoejeW kees yengle ueeYe ngDee keeeWefke MenjeW Je ieebJeeW ceW
Yetieesue - NCERT, kegceej ieewjJe veesdme, Keguuej
peceerve keer keerceleW Deye ye{ jner LeeR Deewj Fve peceerveeW hej Kesleer kes veS lejerkeeW
jepeJeJemLee - NCERT, ue#ceerkeeble
Je lekeveerkeeW kes efJekeeme mes FvneWves Deewj Yeer heeeoe G"eee~
efJe%eeve - NCERT, uetmeW

DeLe&JeJemLee - NCERT, jecesMJej mej veesmd e, {eRieje
mecemeeceefeke - The Hindu, eespevee, keg#es$e,
Ievee ee, uetmeW meeceeve %eeve
cepeotjeW hej MegDeele ceW Deeweesefieke eebefle kee mekeejelceke eYeeJe veneR
he[e keeeWefke ye{leer pevemebKee, ieefleMeeruelee, Deeejuewb[ mes Deeepeve, kece Deee
Deewj DeeefLe&ke Gleej-e{eJe kes keejCe cepeotjeW kees keece efceuevee Deemeeve veneR
Lee uesefkeve mejkeej kes meneesie mes Oeerj-s Oeerjs Fvekeer efmLeefle megOejves ueieer~
cesjer meheuelee ceW eejbefYeke hejer#ee mes ueskej mee#eelkeej leke Ievee
1820 F&. leke efmLeefle en nes ieF& efke keF& cepeotj mebIeeW kes obies leke nesves ueies~
ee kee Deeeflece eesieoeve jne~ leLe Je DeJeOeejCee nj he ceW Fmeves yengle yeeo ceW eeef&m Deeboesueve kes ceeOece mes cepeotj mebIe jepeveerefleke JeJemLee ceW
meneesie efoee~ Fmekes efueS Ievee ee kees OeveJeeo oslee ntb~
Meeefceue nesves keer een jKeves ueies~
Ssmes efueKeW
eMve - Fbiuewb[ ceW Deeweesefieke eebefle kes eYeeJe~
Fme lejn mes osKee peeS lees Fbiuew[b keer Deeweesefieke eebelf e ves Fbiuew[b kees
efJeMJe kee efmejceewj yevee efoee~ neueebefke en OeeleJe nw efke hetjs Deeweesefieke
Gej - De"ejnJeeR Meleeyoer kes Geje& ceW hegvepee&iejCe Je eyeesOeve kes keejCe eebefle keeue ceW kees ceeue nsleg Fbiuewb[ Yeejle hej ner efveYe&j jne~ Dele: Fbiuewb[
heefMeceer osMeeW kes lekeveerkeer, meeceeefpeke, DeeefLe&ke SJeb meebmke=efleke efmLeefle ceW keer Deeweeseif eke eebefle keer Glheefe kees Yeejle mes pees[ W lees DeefleMeeesefe ve nesieer~
30
Deefleefjeebke
jece vejsMe Mecee&

2015
ceW eeefvele)
Deheveer yeele
ceeie&oMe&ve kes yeeo otmejer yeele leweejer keer Deeleer nw~ Deehe Deheveer megeJf eOeevegmeej
Ske mecee-meejCeer yeveekej megefveeesefpele leweejer kej mekeles nwb~ Fme hejer#ee keer
efmeefJeue mesJee Deleble mecceeefvele Deewj ueeske uegYeeJeveer mesJee nw~ Fme mesJee
leweejer kes efueS en DeeJeMeke neslee
keer meceepe ceW Deueie eeflee, ieefjcee
nw efke Deehe efveeefcele he mes DeOeeve
Deewj cenJe nw, Fmekees osKeles ngS ner
kejsb~ en veneR nesvee eeefnS efke efkemeer
ueeKeeW keer mebKee ceW efJeeeLeea Fmekeer veece
: jece vejsMe Jecee&
efove lees Deeheves yengle DeefOeke mecee
hejer#ee ceW meefcceefuele nesles nQ~ ceQves Deheveer eeefvele heo
: DeefmemW keefceMvej (JeeefCepe kej)
leke he{eF& keer Deewj efhej keg efoveeW
: eerceleer keceuee osJeer
eejbeYf eke efMe#ee ceecee peer kes eneb jnkej ceelee kee veece
leke he{eF& ner veneR keer~ Fme hejer#ee ceW
: eer jece vejeeve Jecee&
eehle keer Deewj enerb mes cegPes efmeefJeue efhelee kee veece
meheuelee kes efueS efveeefcelelee Deefle
cetue peveheo
: hewpeeyeeo (G.e.)
mesJee kes efueS esjCee efceueer~ eneR hej
: ceelee-efhelee, iegpeveeW kes DeeMeerJee&o, ceecee DeeJeMeke nw~
cewbves Deheves ke@efjej kes efueS ue#e
G.e. ueeske mesJee Deeeesie eje
eer pebieyeneogj Jecee& Je eer peesKetjece Jecee&,
efveOee&ejf le efkeee Deewj heer.meer.Sme. hejer#ee
efce$eeW, DeepeeW SJeb DevegpeeW kes meneesie heer.meer.Sme. keer hejer#ee leerve ejCeeW ceW
keer leweejer kejves keer ceve ceW "eve ueer~
efJeMes<e he mes eer efJepee osJe (meye- Deeeesefpele keer peeleer nwjefpemêj) eer eefmeef vejeeve Jecee&, eer
ceQ cegKele: G.e. ueeske mesJee Deeeesie
(i) eejbefYeke hejer#ee,
meblees<e kegceej Jecee& (eJeee), eer efJev
keer hejer#eeDeeW kes efueS ner keWefle Lee~
(ii) cegKe hejer#ee leLee
veeLe efmebn (meceer#ee DeefOekeejer)
Dele: ceQ eneb pees keg Yeer ken jne ntb
(iii) mee#eelkeej
meyeue he#e
: DeelceefJeMJeeme, mekeejelceke SJeb DeeMeeJeeoer
Jen cegKe he mes G.e. ueeske mesJee
efkeesCe, ue#e kees heeves kee pegvetve~
eejbefYeke hejer#ee
Deeeesie keer heer.meer.Sme. hejer#ee mes DeefOeke efveye&ue he#e
: YeeJegkelee
eejbefYeke hejer#ee efmeefJeue mesJee
efeeeb
: mebieerle megvevee, efekes osKevee Deewj Kesuevee hejer#ee kee henuee ejCe nw~ Fme ejCe
meboefYe&le nw~
: neF&mketue - cenejepee Fbj kee@uespe DeeesOee
Fme hejer#ee ceW meheuelee kes efueS Mew#eefCeke eesielee
keer hejer#ee ceW meJee&efOeke DeYeLeea
,hewpeeyeeo (2004), 62.66%
megefveeesefpele leweejer Deewj mecegefele
Fbjceeref[S - cenejepee Fbj kee@uespe meefcceefuele nesles nwb~ Jemlegle: en hejer#ee
ceeie&oMe&ve keer DeeJeMekelee nesleer nw~
kesJeue Ske meerefvebie (veer) hejer#ee
DeeesOee ,hewpeeyeeo (2006), 63.80%
efkemeer Yeer Jeefe mes ceeie&oMe&ve uesves
mveeleke (2009) Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee nw~ Fme hejer#ee kes Debke Deeies keer
mes hetJe& en peevevee pejer neslee nw
- (62.81%)
hejer#eeDeeW ceW veneR pees[s peeles nwb~ Fmekes
yeer
.S[. (2011) [e@. jece ceveesnj ueesenf ee
efke Jen Jeefe efkeme ekeej kee nw
eje cegKe hejer#ee nsleg DeYeefLe&eeW keer
DeJeOe efJe.efJe. - 77.9%
keeeWefke peneb leke cesje DevegYeJe nw
hejemveeleke (2013) UPRTOU - 75.6% mebKee kees meerefcele efkeee peelee nw~
keg ueesie Deehekeer eesielee kees osKeles
Fme hejer#ee ceW efjefeeeW kes meehes#e 20
: pes.Deej. She. (2012) - Fefleneme
ngS Deehekees nleeslmeeefnle kejves kee
MeesOejled (2013 mes) - ueKeveT efJeMJeefJeeeuee, mes 22 iegvee DeYeefLe&eeW kees meheue Ieese<f ele
keee& Yeer kejles nwb~ Ssmes ueesieeW mes
ueKeveT~
efkeee peelee nw~
yeeves keer pejle nesleer nw~ cegPes mecee- hetJe&eeve
: 1. meneeke DeOeeheke (G.e. yesemf eke efMe#ee)
Fme hejer#ee kee mJehe Jemlegevf e
2. veeeye lenmeerueoej UPPCS, 2014
mecee hej eer efJepee osJe, eer eefmeef
neslee nw~ eejbefYeke hejer#ee ceW oes eMve
vejeeve Jecee& Deewj cesjs Deve meerefveejeW
he$e nesles nwb, henuee eMve-he$e meeceeve
kee ceeie&oMe&ve efceuee pees cesjer meheuelee ceW meneeke efme ngDee~
DeOeeve kee neslee nw Deewj otmeje eMve he$e meermew kee neslee nw~ PCS-2016
heefjeeeve
Deefleefjeebke
31
keer hejer#ee mes meermew kees keJeeueerheeFbie (33% Debke eehle kejvee DeefveJeee&) yevee
(i) efJe<ee ceW Deehekeer efe Deewj mecePe
efoee ieee nw~ Dele: Fme hejer#ee kees GeerCe& kejves kes efueS meeceeve DeOeeve
(ii) mveeleke
Jeeues eMve-he$e kee mecee DeOeeve DeeJeMeke nw~
heke[ nes~
meeceeve DeOeeve kes Debleie&le cegKe he mes Fefleneme, Yetieesue, mebefJeOeeve,

heee&JejCe, efJe%eeve, DeLe&Meem$e, pevemebKee, veiejerkejCe, G.e. efJeMes<e Deewj
mece-meeceefeke IeveeDeeW kees meefcceefuele efkeee peelee nw~ meeceeve DeOeeve keer
leweejer kes efueS hee"de hegmlekeeW kees he{les mecee Gvekee veesdme leweej kej uesvee
eeefnS~ eefo Ssmee efkeee peevee mebYeJe ve nes, lees cenJehetCe& DebMe kees Deb[jueeFve
kejvee eeefnS leeefke Debelf ece mecee ceW cenJehetCe& efyebogDeeW kees oesnjeee pee mekes~
hee"de hegmleke mes Deehe efpeme Yeer e@efheke kees he{sb Gmekees Ievee ee keer
hetJee&Jeueeskeve mes nue kejles jnvee eeefnS Deewj nue kejves kes Ghejeble hegve:
ee hejemveeleke ceW he{s ieS Ssmes efJe<ee efpeveceW Deehekeer Deer
(iii) efJe<ee kes hee"deece kee mebe#f ehle Deewj Debkeoeeer nesvee
(iv) efJe<ee efJeMes<e ceW Deehekeer Yee<ee ceW hee"de meeceeer keer GheueyOelee~
cegKe hejer#ee ceW cewbves Fefleneme Deewj meceepe keee& efJe<eeeW kee egveeJe efkeee Lee~
Fmekee keejCe en Lee efke Fefleneme ceW cesjer efe Leer Deewj hejemveeleke leke
ceQves Fefleneme kee DeOeeve efkeee Lee~ meceepe keee& kee egveeJe cewbves Deheveer
efe, meceepe mes Fmekes peg[eJe Deewj mebef#ehle hee"deece nesves keer Jepen mes
efkeee~
hee"de hegmleke kees he{vee eeefnS~ Fme lejn mes he{ves mes Jen e@efheke Deer
cegKe hejer#ee ceW Des Debke eehle kejves kes efueS uesKeve Mewueer kee efJeMes<e eYeeJe
lejn mes leweej nes peeSiee~ eleske efJe<ee mes mebyebefOele Deehekeer Ske yesmeyegke nesveer
he[lee nw~ Dele: Deehe efpeme Yeer e@efheke kee DeOeeve kejW Gmekes meYeer henuegDeeW
eeefnS efpemekees yeej-yeej oesnjeee peevee eeefnS~ eefo efkemeer efyebog hej keesF&
hej Oeeve keWefle kejW leeefke emlegleerkejCe kees eYeeJeMeeueer yeveeee pee mekes~
Mebkee keer efmLeefle nes leye Deve hee"de-hegmlekeeW kee meneesie efueee peevee eeefnS~
Deehe efpeme Yeer e@efheke kee DeOeeve kejW Gmekee Deheveer Mewueer ceW veesmd e yeveeles
cegKe hejer#ee
eues,b efpemekees Debeflece mecee ceW oesnjeee pee mekes~ cegKe hejer#ee ceW efje
eejbefYeke hejer#ee GeerCe& kejves Jeeues DeYeLeea ner cegKe hejer#ee ceW meefcceefuele
nesles nwb~ Fme hejer#ee kee Debke eeve meteer yeveeles mecee mee#eelkeej kes Debke kes
meereW kes meehes#e 3 iegvee DeYeefLe&eeW kees mee#eelkeej kes efueS GeerCe& Ieesef<ele
efkeee peelee nw~
meeLe pees[ e peelee nw~ Dele: Fme hejer#ee ceW DeefOeke Debke eehle kejvee Deehekeer
mee#eelkeej
meheuelee kees megefveefMele kejlee nw~ cegKe hejer#ee kegue efceueekej 1500 DebkeeW
mee#eelkeej keer Yetefcekee efmeefJeue mesJee keer hejer#ee ceW Debeflece SJeb efveCee&eke nesleer
keer nesleer nw efpemeceW Jemlegefve Deewj efueefKele oesveeW ekeej kes eMve nesles nwb~
nw~ mee#eelkeej kee GsMe Deehekes JeefelJe Deewj Gme heo kes efueS Deehekeer
cegKe hejer#ee keer mebef#ehle hejsKee efvecveefueefKele nw (1)
meeceeve DeOeeve - I - 200 Debke
Jemlegefve ekeej keer nesleer nw
(2)
meeceeve DeOeeve - II - 200 Debke
leLee $e+Ceelceke Debkeve veneR

neslee nw~
Gheegelee kee hejer#eCe kejvee neslee nw~ mee#eelkeej kes Debke Deehekes heo SJeb
jQke kes efveOee&jke nesles nQ~ Dele: Ske megefveeesefpele jCeveerelf e kes lenle mee#eelkeej
keer leweejer keer peeveer eeefnS~
eeefhe mee#eelkeej kes efueS keesF& hee"deece efveOee&efjle venerb nw efhej Yeer Deehe
(3)
meeceeve efnboer - 150 Debke
(4)
efveyebOe (leerve efveyebOe) - 150 Debke
JeCe&veelceke ee
(5)
eLece efJe<ee (oes eMve-he$e) - 400 Debke
JeeKeelceke
(6)
efleere efJe<ee (oes eMve-he$e) - 400 Debke
hejer#ee
keg efyebogDeeW kees Oeeve ceW jKekej Deheveer leweejer kej mekeles nwb(i) Mewef#eke he=Yetefce mes
mebyebefOele eMve
(ii) ceewpetoe veewkejer ee keece
kes DevegYeJe mes mebyebefOele eMve
cegKe hejer#ee kes efueS oes efJe<eeeW kee egveeJe kejvee neslee nw~ efJe<eeeW kee egveeJe
(iii) Jewkeefuheke efJe<ee mes mebyebefOele eMve
yengle no leke Deehekeer meheuelee kees megefveefMele kejlee nw~ Dele: efJe<eeeW kes
(iv) JeefelJe mes mebyebefOele meJeeue,
egveeJe ceW yengle meeJeOeeveer yejleves keer DeeJeMekelee nesleer nw~ efJe<eeeW kee egveeJe
Deehekeer efe Deeefo~
efvecveefueefKele yeeleeW kees Oeeve ceW jKekej efkeee pee mekelee nw-
(v) jeêre Deewj Deblejjeêre heefjMe kes Jele&ceeve cegs~
32
Deefleefjeebke
meyeue he#e, efveye&ue he#e, DeeoMe& JeefelJe,

(vi) Gej eosMe mejkeej Deewj Yeejle
(vii) mesJee
hegmleke eee&
mejkeej keer efJekeeme eespeveeSb~
Jejerelee, heoeW keer eke=efle Deewj kee&JeeW mes mebyebefOele~
mee#eelkeej kes efueS en DeeJeMeke neslee nw efke Deehe Deheveer meese SJeb
efJeeejOeeje kees hetJee&eneW SJeb mebkeerCe&leeDeeW mes cege jKekej lemLeleehetJe&ke
efebleve kejW Deewj Deheves Yeerlej hee&Jes#ekeere ef efJekeefmele kejves kee eeeme
kejsb~ yees[& kes mece#e Gej osles mecee Deehe Deheves he#e kees mener lejerkes mes
mekeejelceke meese kes meeLe efJeveceleehetCe& {bie mes emlegle kejW~ mee#eelkeej yees[&
kes mece#e Deehekee DeelceefJeMJeeme Yeer heefjueef#ele nesvee eeefnS~ Fmekes efueS
Deehe Deheves efce$eeW kes meeLe ieghe ef[mkeMeve kej mekeles nwb~ Fmekes Deefleefje
Deheves DeelceefJeMJeeme kees ye{eves kes efueS cee@ke FbjJet ceW Yeer eefleYeeie kej
mekeles nwb~
ceQves mee#eelkeej keer leweejer kes efueS cee@ke FbjJet ceW Yeer eefleYeeie efkeee
Deewj eefleefove Deheves efce$eeW kes meeLe efJeefYevve IeveeDeeW kes efJe<ee ceW mebJeeo Yeer
efkeee~ mee#eelkeej kes efueS cewbves efveeefcele he mes oes meceeeej-he$eeW kee
DeOeeve efkeee Deewj yeer.yeer.meer. keer vetpe kees megvevee Yeer cesjs efueS ueeYeeo
jne~ cesje mee#eelkeej cespej mebpee eeoJe peer kes yees[& ceW Lee peneb hej cegPemes
20-22 eMve hets ieS~
Q&A
mee#eelkeej ceW hets ieS eMve 1. Deehe
keee kej jns nwb?
2. G.e.
keer heebe venjeW kes veece yeleeFS?
3. G.e.
kes heebe yeebOeeW kes veece yeleeFS?
4. G.e.
kes jepekeere he#eer kee veece yeleeFS?
5. Deesuebefheke ceW
efkeleves efjib me nesles nwb?
6. oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kes efJ e<ee ceW yeleeFS?

7. G.e.
mejkeej keer heebe eespeveeSb yeleeFS?
8. G.e.
kee #es$eheue yeleeFS?
9. jeêre pevemebKee efoJeme
keye ceveeee peelee nw?
10. Deespeesve mebj#eCe efoJeme keye Deewj keeeW ceveeee peelee

11. Fefleneme mes
nw?
eejbefYeke hejer#ee kes efueS meeceeve DeOeeve nsleg

(1) Fefleneme - efkejve kebherMeve eFcme
DeeOegefveke Yeejle - Sme. kes. heeC[se
(2) Yetieesue - censMe kegceej JeCe&Jeeue Deewj JeeCeer ekeeMeve
(3) mebefJeOeeve - yeer.kes. Mecee& Deewj hejer#ee cebLeve
(4) DeLe&Meem$e - Yeejleere DeLe&JeJemLee kee meJex#eCe - Sme.Sve. ueeue
(5) efJe%eeve - etefveke ekeeMeve Deewj uetmeW meeceeve efJe%eeve
(6) heeefjefmLeeflekeer Deewj heee&JejCe, pevemebKee veiejerkejCe Deewj G.e.
efJeMes<e - JeeCeer ekeeMeve
(7) mecemeeceefekeer kes efueS Ievee ee ceeefmeke heef$ekee Deewj mecemeeceefekeer
cenemeeiej leLee Ievee ee keer ef
(8) Ievee ee hetJee&Jeueeskeve mecemle Keb[
vees - ener hegmlekeW cegKe hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve kes efueS Yeer
Gheeesieer nwb~
cegKe hejer#ee kes efueS
(1) meeceeve efnboer - veeueboe ekeeMeve Deewj JeemegosJevebove emeeo
(2) efveyebOe kes efueS efveeefcele he mes meceeeej-he$e kes mebheeokeere kee
ienve DeOeeve Deewj eespevee leLee keg#es$e heef$ekee kee DeOeeve
(3) Fefleneme kes efueS eeeerve Yeejle kee Fefleneme - kes.meer. eerJeemleJe, Pee Deewj eerceeueer
ceOekeeueerve Yeejle - Sue.heer. Mecee& Deewj Se.meer. Jecee&
DeeOegefveke Yeejle - Jeer. Sue. eesJej
Yeejle kee mJeleb$elee mebIe<e& - efJeefheve ebe
efJeMJe Fefleneme - DeefKeue cetefle&
DeeOegefveke efJeMJe kee Fefleneme - pewve ceeLegj Deewj oerveeveeLe Jecee&
(4) meceepe keee& kes efueS megjbs efmebn Je heer.[er. efceee (eLece eMve-he$e)
peer.kes. DeeJeeue Je megjsb efmebn (efleere eMve-he$e)
Fmekes Deefleefje keg keesefebie mebmLeeveeW kes veesdme kee DeOeeve Yeer
efkeee~
Ssmes efueKeW
Deehe keee mecePeles nwb?
eMve - Dekeyej keer jepehetle veerefle kee hejer#eCe keerefpeS~ jepehetleeW kee
meneesie eehle kejves ceW Jen keeeW meheue ngDee~
13. keg eMve nceejer Jele&ceeve mesJee (veeeye lenmeerueoej) mes mebyebefOele hets
Gej - Dekeyej henuee cegieue yeeoMeen Lee efpemeves jepehetleeW kes eefle Ske
megefveefMele veerefle DeheveeF&~ Gmekeer jepehetle veerefle oceve Deewj mecePeewles keer veerefle
ieS~
12. Deeheves efkeme ece
ceW Jejerelee Debefkele keer nw Deewj keeeW?
Deefleefjeebke
33
hej DeeOeeefjle Leer~ Dekeyej ves efpeme jepehetle veerefle kees Deheveeee Gmekes efJeefYevve
keejCe nwb~ Dekeyej keer veerefle meeceepeJeeoer Leer~ mebhetCe& Yeejle kees Deheves
DeOeervelee ceW ueevee Gmekee ue#e Lee~ peye leke jepehetle Meemeke Gmekeer
DeOeervelee kees mJeerkeej ve kej uesles leye leke mebhetCe& Yeejle keer efJepee hetCe& veneR
nes mekeleer Leer~ Dekeyej keer kegMeee yege
f ves en DevegYeJe kej efueee efke jepehetleeW
kees Me$eg yeveeves keer Dehes#ee efce$e yeveevee DeefOeke ueeYeoeeke nesiee~ Fme ekeej
jepehetleeW kes eefle DeheveeF& ieF& Dekeyej keer veerefle kes cenJehetCe& jepeveerefleke
keejCe Les~ Fmekes Deefleefje jepehetleevee keer Ssmeer Yeewieesefueke efmLeefle Leer efke
Gmekeer efJepee Dekeyej kes efueS DeeJeMeke Leer~ Gejer Yeejle kee iegpejele kes
yebojieeneW kes ceeOece mes nesves Jeeues meceger Jeeheej kes ceeie& jepehetleevee neskej
Les~ oef#eCeer Yeejle peeves kee megiece ceeie& Yeer jepehetleevee neskej Lee~ Fme keejCe
jepehetleevee keer efJepee Dekeyej kes efueS DeeefLe&ke, Oeeefce&ke Deewj oef#eCe Yeejle ceW
jepe efJemleej kes ue#e keer hetelf e& kes efueS Yeer Gheeesieer Leer~
[e@. Deej.heer. ef$ehee"er kes Devegmeej, Dekeyej kee GsMe jepehetleeW kees Deheves
eefle efveeJeeve yeveevee Lee~ Fmekes efueS eej yeeleW DeeJeMeke LeeR~ Ske, jepehetle
Meemeke efveeefcele he mes Gmes Ske efveefMele OevejeefMe Kejepe kes he ceW osb;
efleere, Deheves he[esmeer ee Deve jepeeW mes Gvekes mebyebOe ele#e he mes ve nebs
yeefuke cegieue yeeoMeen kes ceeOece mes nesb; le=leere, DeeJeMekelee nesves hej Jes cegieue
yeeoMeen kees mewefveke meneelee osb; Deewj elegLe&, Jes meYeer Deheves kees mJeleb$e
FkeeFeeW kes he ceW veneR ceevesb yeefuke meeceepe kee DeefYevve Debie ceeveW~
JeJenej ceW Dekeyej ves efpeme jepehetle veerefle kee heeueve efkeee Gmemes nceW
efvecve leerve yeeleW mhe nesleer nwb (De) jepehetleeW kes cenJehetCe& ogieeX hej DeefOekeej; pewmes - efeeew[ , jCeLebYeewj,
keefuebpej Deeefo hej~ Fve efkeueeW hej DeefOekeej kejkes Dekeyej ves jepehetleeW keer
efJejesOe kejves keer Meefe kees ogye&ue kej efoee~
(ye) mJese mes DeOeervelee mJeerkeej kejves Jeeues DeLeJee efJeJeen mebyebOeeW kes
Fgke jepehetle jepeeDeeW kees Deheveer DeOeervelee cesb uesvee~ Ssmes jepehetle jepeeDeeW
kees Deheveer DeOeervelee ceW ueskej Deewj Gvemes Ske efveefMele Jeeef<e&ke kej ueskej
Dekeyej ves Gvekes jepe GvnW Jeeheme kej efoS leLee GvnW Deewj Gvekes mebyebefOeeeW
kees jepe keer mesJee ceW ues efueee SJeb Gvekeer eesielee kes Devegmeej GvnW jepe ceW
ye[s-ye[s heo efoS~
(me) efJejesOeer jepehetle jepeeDeeW mes eg kejkes Deheveer DeOeervelee ceW ueeves kee
eelve, pewmee efke cesJee[ jepe kes GoenjCe mes mhe nw~
Dekeyej keer efkeueeW kees peerleves keer veerefle kes Debleie&le 1562 F&. ceW ces[lee hej
DeefOekeej efkeee ieee pees cesJee[ kes DeOeerve mejoej peeceue kes DeefOekeej ceW Lee~
1568 F&. ceW cesJee[ mes efeeew[ kee efkeuee erve efueee ieee Deewj 1569 F&. ceW
jepee megjpevejee kees jCeLebYeewj kee efkeuee cegieueeW kees meewbheves kes efueS yeeOe
efkeee ieee~
34
mJese mes Dekeyej keer DeOeervelee kees mJeerkeej kejves Jeeues jepehetle
jepeeDeeW ceW meyemes henues Deecesj kee jepee Yeejceue Lee~ 1562 F&. ceW jepee
Yeejceue ves Gmekeer DeOeervelee kees mJeerkeej efkeee Deewj Deheveer heg$eer kee efJeJeen
Dekeyej kes meeLe kej efoee~ Dekeyej ves jepee Yeejceue, Gmekes heg$e jepee
YeieJeeveoeme Deewj heesles ceeveefmebn kees jepe ceW mecceeefvele heo eoeve efkeS~
efeeew[ kes heleve kes heMeele ceejJee[, yeerkeevesj, pewmeuecesj leLee Deve yengle mes
jepehetle jepeeDeeW ves Dekeyej keer DeOeervelee mJeerkeej kej ueer Deewj kegske ves
Dekeyej mes efJeJeen mebyebOe mLeeefhele efkeS~
efJejesOeer jepehetle jepeeDeeW ceW cesJee[ kee jeCee ner Ssmee ngDee efpemeves
Dekeyej keer DeOeervelee mJeerkeej kejves ceW Deble leke Fbkeej efkeee~ cesJee[ kee
efmemeesefoee JebMe, jepemLeeve Deewj jepehetle MeemekeeWs ceW meyemes mecceeefvele jepeJebMe
Lee~ Dekeyej kes mecee kes DeejbYe ceW cesJee[ kee jepee jeCee Goeefmebn Lee~
Gmeves Dekeyej keer DeOeervelee mJeerkeej veneR keer~ 1567 F&. ceW Dekeyej ves cesJee[
hej DeeeceCe efkeee Deewj keF& cenerves kes yeeo 1568 F&. ceW efkeues kees peerleves ceW
meheuelee heeF&~
1572 F&. ceW jeCee Goeefmebn keer ce=le kes yeeo Gmekee heg$e jeCee eleehe
efmebn cesJee[ kee Meemeke yevee~ Gmeves mJeeb ner Dekeyej mes peerJevehee&ble mebIe<e&
kejves keer MeheLe ueer~ 1576 F&. ceW cegieue mesvee Deewj jeCee kes yeere nuoer Ieeer
kee eg ngDee~ Fme eg kes heMeele jeCee pebieueeW ceW euee ieee~ 1597 F&. ceW
jeCee eleehe keer ce=le nes ieF&~ Gmekeer ce=leg kes heMeele Gmekes heg$e Decej efmebn
ves eg kees peejer jKee~ Fme ekeej Dekeyej cesJee[ kees hetCe&leee peerleves ee oyeeves
ceW Demeheue jne~ hejbleg FmeceW mebosn veneR efke cesJee[ keer Meefe yengle meerefcele nes
ieF&~
Dekeyej keer veerefle kes keejCe jepehetle Deheves jepeeW keer mJeleb$elee keer
YeeJevee Deewj DeeoMe& kees Yetue ieS Deewj GvneWves emevvelee mes Deheves ieewjJe Deewj
Meewe& kees cegieue JebMe kes ieewjJe Je Meewe& kes meeLe meefcceefuele kej efoee~ Fmemes
cegieue meeceepe kes efJemleej ceW meneelee efceueer Deewj Jen Yeejle ceW { ngDee~
Fme ekeej, Dekeyej keer jepehetle-veerefle meheue ngF&~ cesJee[ kes Yet-eosMe kees
es[kej yeekeer meYeer jepehetle jepe Dekeyej keer mebeYeglee kes DeOeerve nes ieS~ pees
jepehetle Meemeke efheues 350 Je<eeX mes cegmeueceeveer meee kee efJejesOe kejles Dee jns
Les, Jes cegieue meeceepe kes Jeheeoej mejoej yeve ieS Deewj GvneWves cegieue
meeceepe kes efJemleej ceW cenJehetCe& Yetefcekee efveYeeF&~ keve&ue e@[ ves efueKee nwJeemleJe ceW cegieue meeceepe kee mebmLeeheke Dekeyej Lee~ Jen jepehetle mJeleb$elee
kee eLece efJepeslee Lee~

efmeefJeue mesJee hejer#ee ceW mece-meeceefeke IeveeDeeW mes mebyebefOele eMveeW kee
yengle ye[e eesieoeve neslee nw~ mece-meeceefeke IeveeDeeW kes DeOeeve kes efueS
Ievee ee keer ceeefmeke heef$ekee Deewj ef Deleble Gheeesieer nw~ Fmekes
Deefleefjeebke meeceeve DeOeeve kes efueS yespees[ nwb~
Deefleefjeebke
mebpee efmebn
2015
ceW eeefvele)
eMve - JesMeeJe=efe jeskeves kes Gheee

eMve - iejeryeer Ieeves kes 5 lejerkes
eMve - ne@yeer Oeeve mes mebyebefOele eMve
eMve - Deehe ner kees keeeW eeefvele efkeee peeS
eMve - Deheveer DeeFeeb SJeb yegjeFeeb yeleeFS~
eejbefYeke hejer#ee
(1)
(2)
(3)
meneeke Deeege (Geesie)
efJemle=le DeOeeve
efyeboJg eej
mece-meeceefeke IeveeDeeW hej efJeMes<e Oeeve
cegKe hejer#ee
cesjer YetueW
DeefveJeee& efJe<ee - eejbefYeke hejer#ee keer pewmes ner leweejer kejW, meeceeve
efnboer SJeb efveyebOe hej Deefleefje leweejer Dehese#f ele nw~
(1) efvejblej uesKeve DeYeeme keer keceer~
(2) Jewkeefuheke efJe<ee
(i) Fefleneme
(2) efvejblejlee kee DeYeeJe
(ii) meceepe keee&
(3) Home Sickness
veece
: mebpee efmebn
cegKe hejer#ee kes Jewkeefuheke efJe<eeeW eeefvele heo
: meneeke Deeege (Geesie)
meueen - mJeeb mes ye[e keesF& heejKeer
kee met#ce SJeb ienve DeOeeve kejW~ ceelee kee veece
: eerceleer ieerlee efmebn
veneR neslee mJecetueebkeve kejles ngS Deehe
: eer ebYeeve efmebn
nj e@efheke kees he{e peeS keeeWefke efhelee kee veece
Deeies yeef{ S~ nj Jeefe ceW Demeerce mebYeeJeveeSb
cet
u
e
peveheo
: Deepeceie{ (G.e.)
veS hewve& keer ceebie nw~
nwb yeme Gmes heneeveves SJeb efveKeejves keer
: Oewe&, DeelceefJeMJeeme, melele eeeme
- uesKeve keee& hej efJeMes<e heeskeme meyeue he#e
pejle nw~
efveye&ue he#e
: DeefleYeeJegke nes peevee
kejW~
ef
e
:
Oeeve,
ef
ekes
Kes
u
evee~
mee#eelkeej eMve
- efyebogJeej efueKeves kee eeeme
: ceelee-efhelee, eeee-eeeer, iegpeve, F&MJej
kejW~
keer Demeerce Devegkebhee, oeoer peer SJeb efce$eieCe
- mecee eyebOeve hej efJeMes<e Oeeve Mew#eefCeke eesielee
: neF&mketue (1998), et.heer. yees[&
(1) Ievee ee hetJee&Jeueeskeve
oW~
Fbjceere[f S (2000), et.heer. yees[&
mee#eelkeej
(2) Ievee ee mece-meeceefekeer
mveeleke (2003), F&meermeer Fueeneyeeo,
(1) efce$eeW kes meeLe meYeer efyeboDg eeW
hejemveeleke (2005), Fueeneyeeo
(3) ef
hej eee&-heefjeee& kejles jnW~
efJeMJeefJeeeuee, Fueeneyeeo,
ceg
Ke hejer#ee
(2) odce mee#eelkeej oW~
: yeer.S[., 2008
Fef
leneme
(3) yees[& kes mece#e Deheveer yeele
etpeermeer ves (petve, 2012)
mhe<lee SJeb hetjer F&ceeveoejer kes meeLe
(i) efJeefheve eb
LL.B. - Fueeneyeeo efJeMJeefJ eeeuee,
jKeW~
(ii)Teach your self kes meYeer Keb[
Fueeneyeeo
(4) mece-meeceefeke IeveeDeeW
(iii) N.C.E.R.T. 11th & 12th
SJeb Jewkeefuheke efJe<ee hej heeskeme kejW~
meceepe keee&
Q&A
(i) Fveece Meem$eer - JeeJemeeefeke meceepe keee&
yees[& - [e@. peejece emeeo Jewe
(ii) jece Dentpee - Yeejle ceW meeceeefpeke mecemeeSb
ueieYeie 25 efceve eues mee#eelkeej kes oewjeve efvecve eMve hets ieScegKe hejer#ee meeceeve DeOeeve
eMve - Deehe Fme mecee keee kej jns nQ?
eMve - Deepe kes meceeeej-he$e (23 Feb, 2016) keer oes jeêre SJeb oes
(i) ieefCele - ceve keer ieefCele (mece-meeceefeke Ievee ee)
Deblejjeêr e KeyejW~
(ii) meebefKekeer - ke=<Ce kegceej GheeOeee
eMve - eeeie eMeefmle ceW GefuueefKele oef#eCeeheLe kes 12 jepeeDeeW kes veece
mece-meeceefeke Ievee-ee kes yeejs ceW
eMve - Fefleneme kee keeue efJeYeepeve
mece-meeceefeke Ievee ee kes meYeer Debke hejer#ee keer ef< mes Deefle
eMve - keee&mLeue hej ceefnueeDeeW kee eewve Mees<eCe
eMve - yeeue ece
Gheeesieer nw~ Ievee ee leLeeW keer eeceeefCekelee ceW meJe&es nw~ en leLeelceke
eMve - petJesveeFue peefmme Ske
SJeb DeJeOeejCeelceke meteveeDeeW kee meejieefYe&le mebkeueve nw~
(1)
heefjeeeve
hegmleke eee&
Deefleefjeebke
35
Goe ekeeMe heemeJeeve

eejbefYeke hejer#ee
DeefmemW keefceMvej (Fv[mêr)

2015
ceW eeefvele)
DeeOeej hej) efJe<ee kee eeve efkeee Lee~ en ejCe eeve ceW cegKe Yetefcekee
G.e.heer.meer.Sme. hejer#ee ceW eejbeYf eke hejer#ee Yeues ner yengeJf ekeuheere eCeeueer efveYeeles nQ~ etbefke en ejCe efueefKele Deewj efveyebOeelceke mJehe Jeeuee nw,
hej nesleer nw hej Fmekeer leweejer ceW
keesF& keceer veneR jKeles ngS leLeeW
FmeefueS uesKeve Je DeefYeJeefe keer #ecelee keer
heefjeeeve
hejKe hej peesj efoee peelee nw~ ienve DeOeeve
: Goe ekeeMe heemeJeeve

kes meeLe efJemleejhetJe&ke efJe<eeJeej veece
veesdme yeveeles ngS kejW keeeWefke heo efpeme hej eeefvele nQ : DeefmemW keefceMvej (Fv[mêr)
ceelee kee veece
: eerceleer yeeoeceer osJeer
eejbeYf eke hejer#ee kes yeeo cegKe hejer#ee efhelee kee veece
: eer jece efJeueeme
ceW yengle peeoe mecee veneR efceue cetue peveheo
: kegMeerveiej (G.e.)
: F&MJej keer ke=hee, ceelee-efhelee, YeeF&- Deesce
heelee nw~ Je<e& 2016 mes eejbefYeke efpevekes DeeYeejer nQ
ekeeMe, Mebkej heemeJeeve, eer Deej. [er. emeeo
hejer#ee ceW meermew kee eMve-he$e
peer (MJemegj), helveer eerceleer Devpet ekeeMe,
keJeeueerheeFbie nesves mes hetjer lejn
iegpeve, efce$e - megveerue peer, veeiesb peer
(SDM)
cesefj kee Yeej eLece eMve-he$e
: ke[er cesnvele, Oewe&, DeelceefJeMJeeme
hej Dee ieee nw efpemeceW hejbhejeiele meyeue he#e
efveye&ue he#e
: Deefle YeeJegkelee
eMveeW kes meeLe mece-meeceefeke efeeeb
: efnboer ieeves megvevee, efheuceW osKevee, [êFbie
IeveeDeeW mes mebyebefOele eMveeW keer
yeveevee
: neF&mketue 1998 (74%), Fbjceeref[S
cenJehetCe& Yetefcekee nesieer~ ognjeJe Mew#eefCeke eesielee
2000 (73%), mveeleke (63%), yeer.S[.
Jeeues eMveeW kees keoeefhe ieuele ve
(62%), Sce. S[.(66%), Sce S.
nesves osb~ Fmekes efueS DeYeeme
(66.4%) ves, pesDeejShe - efMe#ee Meem$e,
Fefleneme
DeeJeMeke nw~ hetJe& hejer#ee kes eMveeW
het
J
e&
eeve
:
eJeee
- Fbj kee@uespe, Dee@ef[j (menkeejer
kees nue efkeS eMve-he$eeW mes DeJeMe
meefceefleeeb), Deefme. eeshesmej - yeer.S[.
osKe ues,b he{eF& kes oewjeve efJe<eeJeej
(jepekeere ef[eer kee@uespe, G.e.)
efyebog DeJeMe yeveeSb~
veesdme yeveeles jnvee eeefnS keeeWekf e Je<e& 2015

ceW cegKe hejer#ee kes hewve& ceW yeoueeJe nesves mes
mebhetCe& hee"deece mes eMveeW kes yeveves keer mebYeeJevee
ye{ ieF& nw~
mee#eelkeej
JeefelJe hejer#eCe (mee#eelkeej) hejer#ee kee
Debelf ece he[eJe nw~ yees[& kes mece#e Deheves Deehekees
efkeme lejn mes emlegle kej hee jns nQ Deewj
Deheves heefjJesMe ceW Deehe efkeleves heefjefele nwb
Fmekeer hejer#ee Fme ejCe ceW keer peeleer nw~
cesje mee#eelkeej eer hejceeve Deueer peer kes
yees[& ceW Lee~ yees[& kee JeJenej mekeejelceke
Lee~ ceQves Deheves yeeees[ee mes mebyebefOele eMveeW
keer leweejer keer Leer pewmes - heer.peer. kee efJe<ee,
cegKe efJe<ee mes mebbyebefOele, mece-meeceefeke
IeveeDeeW mes mebyebefOele~
Q&A
cegKe hejer#ee
FmeceW (Fme ejCe ceW) kegue Dee" eMve-he$e nesles nQ~ meeceeve efnboer (150
Debke), efveyebOe (150 Debke) oes eMve-he$e meeceeve DeOeeve (200 + 200 Debke)
leLee oes eMve-he$e efJe<ee mes (400 + 400 Debke) kegue 1500 Debke~
cegKe efJe<ee kee eeve efekej leLee Debkeoeeer nesves Jeeues efJe<eeeW kees
jKevee eeefnS~ ceQves Fefleneme (efe kes DeeOeej hej), j#ee DeOeeve (Debke kes
36
hej peesj osvee eeefnS leLee eMveeW hej DeeOeeefjle
1.
keee kej jns nQ? SDM keeeW yevevee eenles nQ?
2.
Dekeyej kes veJejlve?
3.
veJejlve kebheefveeeb?
4.
1971 kes eg ceW yeebiueeosMe
5.
DeOeeosMe ?
Deefleefjeebke
kes mecee SeerceW keee ngDee Lee?

6.
je^heefle kes j#ee mebyebOeer keee&?
7.
12.
cenejlve kebheefveeeW kes eeve kee DeeOeej keee nw?

DeefOeiece keee nw?
efkeme ceveesJew%eeefveke kees veesyesue hegjmkeej efoee ieee?
Recall & Recognition ceW Deblej?
ceesoer mejkeej ves Deye leke efkeleves veejs efoS nQ?
Meebeflekeeueerve Jeerjlee hegjmkeej kes efJe<ee ceW yeleeFS?
13.
leevemesve SJeb yeerjyeue kee cetueveece SJeb keee& yeleeFS?
8.
9.
10.
11.
Ssmes efueKeW
eMve - peerSmeer keee nw? Fme hej efJeefYevve jepeeW kees Deeheefe keeeW nw?
Gej - peerSmeer, ieg[dme SJeb meefJe&mespe wkeme (Jemleg SJeb mesJee kej) kes lenle
osMe ceW ceewpeto Deueie-Deueie wkemeeW kees meceehle kej Gvekeer peien Ske ner
wkeme (kej) eCeeueer ueeiet kejves kee eeJeOeeve nw~ peerSmeer ueeiet nesles ner meWûe
mesume wkeme SkemeeFpe, ueipejer wkeme, ceveesjbpeve kej, Jew pewmes Deueie-Deueie
keWere Deewj mLeeveere kej meceehle nes peeSbies~ Fmemes hetjs osMe ceW Ske ees[ke
cesjer YetueW
ueieYeie Ske keercele hej efceuesiee~ peerSmeer 1 Deewue, 2016 mes ueeiet nesvee Lee
ceQ henueer yeej Je<e& 2009 PCS keer hejer#ee ceW meefcceefuele ngDee Deewj leye mes
ueieeleej hejer#ee oslee jne Deewj cegKe hejer#ee leLee keYeer-keYeer eejbefYeke hejer#ee
mes ner yeenj nes peelee~ keejCe en Lee efke - DeLe&Meem$e Je Yetieesue efJe<ee kes
eMveeW hej efJeMes<e cenJe ve osvee~ Oeerjs-Oeerjs Fme keceer kees megOeej efkeee Deewj pees
Deepe cesjs efueS Gheeesieer efme ngDee~
mece-meeceefeke Ievee ee - (hetJee&Jeueeskeve) meYeer Keb[, meceeeej-he$e,

heef$ekeeSb, kejW veesdme
Fefleneme - mesueskej veesdme (Ievee ee)
3.
Yetieesue - censMe yeCe&Jeeue
4.
DeLe&Meem$e - [e@. ueeue
5.
jepeJeJemLee - ue#ceerkeeble
6.
NCERT keer hegmlekeW
efkemeer ees[ke keer efouueer ceW keercele keg Deewj nesleer nw Deewj G.e. ceW keg
Deewj nesleer nw~ keej Je hesêsue keer keercele eleske jepe ceW Deueie-Deueie nesleer nw
16
eefleMele lee neslee nw, lees keW Deewj jepe kees kej jepemJe kee 8-8 eefleMele
2.
pee mekee~ Jele&ceeve ceW meYeer jepeeW ceW kej JeJemLee Deueie-Deueie nw efpememes
uesefkeve peerSmeer ueeiet nesves kes yeeo Ssmee veneR nesiee~ eefo peerSmeer
hegmleke eee&
1.
efkebleg mebmeo ceW efJehe#e kes efJejesOe kes keejCe Fme efJeOeseke kees heeme veneR kejeee
efnmmee eehle nesiee~ Fme hej DeYeer Deece menceefle veneR yeve heeF& nw~ jepe
27
eefleMele mes peeoe peerSmeer eenles nQ uesefkeve keW kee kenvee nw efke Fmemes
peeoe oj lee keer lees ees[ke Deewj mesJeeSb cenbieer nes peeSbieer~ keg jepeeW kees
DeeMebkee nw efke Jemleg SJeb mesJee kej ueeiet nesves kes yeeo Gvekes kej jepemJe ceW
keceer Dee peeSieer~ keF& jepeeW kee Ske-efleneF& kej jepemJe efmehe& hesêsue SJeb
[erpeue mes Deelee nw efuenepee Jes Fmes peerSmeer kes oeejs ceW veneR jKevee eenles
nQ~ efheues mebmeo me$e mes henues en menceefle yeveer Leer efke hesêsue kees MegDeeleer
eeeerve Fefleneme - Pee SJeb eerceeueer, jesefceuee Leehej, kes.meer. eerJeemleJe,

ceOekeeueerve Fefleneme - nefjMeb Jecee&, pes.Sue. cesnlee (meYeer Keb[), yeer.[er.
oes meeue leke peerSmeer kes oeejs mes yeenj jKee peeSiee~
(efkemeer Yeer eMve kee Gej efueKeles mecee Deheveer ceewefueke DeefYeJeefe kees
ner lejpeern osveer eeefnS leLee Meyo meercee SJeb eMve kes eehe kes Devegmeej ner
cenepeve
DeeOegefveke Fefleneme - efJeefheve eb, megefcele mejkeej, Fivet veesdme eMeheeue SJeb Gej efueKeves kee eeeme kejvee eeefnS~)
eesJej
mece-meeceefeke Ievee ee - ceQves Je<e&
efJeMJe Fefleneme - DeefKeue cetefle& SJeb pewve
hegmlekeW he{er nwb pees efmeefJeue meefJe&me mes mebyebefOele jner nwb~ kece mes kece ceW DeefOeke
j#ee DeOeeve - (1) m$eeleefpeke efebleke -jpeJeble efmebn, veesdme
mes DeefOeke eeceeefCeke meeceeer GheueyOe kejekej eefleeesefieeeW kes efnle ceW pees keee&
(2) jeêre megj#ee - pes.Sce. eerJeemleJe
2003 mes
Fme ekeeMeve keer meYeer
Fme ekeeMeve ves efkeee nw Jen yengle kece ner osKeves kees efceue heelee nw~
Deefleefjeebke
37

Deheveer yeele
DeeMeglees<e menee hee"ke

DeefmemW keefceMvej (Fv[mêr)
2015
ceW eeefvele)
hetJe& megefveeesefpele jCeveerefle kes meeLe meceeye lejerkes mes ke"esj heefjece kejves
keer DeeJeMekelee nw~ Fmekes efueS DeeJeMeke nw efke eleske efJe<ee keer ceeveke
meJe&eLece ceQ Deheveer meheuelee kes efueS F&MJej kees keesef -keesef veceve kejlee
hegmlekeeW kee keF& yeej DeOeeve kejW~
nbt~ Fme meheuelee kees ceQ Deheves ceeleeeneb en OeeleJe nw efke Ske efJe<ee keer
efhelee kes ejCeeW ceW Deefhe&le kejlee nbt,
keF& hegmlekeeW kees he{ves mes yesnlej nw efke
efpevekes hejce leeie, efvejblej eeslmeenve veece
Gme efJe<ee keer Ske hegmleke kees keF&
: DeeMeglees<e menee hee"ke
Je DeeMeerJee&o mes en mebYeJe nes mekee~ eeefvele heo
: DeefmemW keefceMvej (Fv[mêr)
yeej he{W leLee meeLe-ner-meeLe efJeiele Je<eeX
meeLe ner Deheves Devegpe nefjkesMe menee ceelee kee veece
: eerceleer esceuelee hee"ke
kes eMve-he$eeW kee DeOeeve kejW~ Fmekes
hee"ke kee DeeYeejer ntb efpevneWves hejer#ee efhelee kee veece
: eer evkesMe hee"ke
efu eS Ievee ee eje ekeeefM ele
: Deepeceie{ (Gej eosMe)
keer leweejer kes eleske ejCe ceW meees cetue peveheo
hetJee&Jeueeskeve (efJeefYevve Keb[) Ske cenJehetCe&
: cesjs ceelee-efhelee, heefjJeej efJeMes<ekej cesjs
keer lejn cesje meeLe efoee~ meeLe ner efpevekes DeeYeejer nQ
eeee eer ke=<Ce menee hee"ke (PCS), SJeb ueeYeoeeke hegmleke nw~
Deheves eeee peer eer ke=<Ce menee hee"ke
meermew kes Debleie&le meeceeve efnboer,
Deepe meMe eer eJeerCe #eesef$ee (PCS),
(#es$eere Keee efJeheCeve DeefOekeejer) Je
meeceeve
Debespeer, eejbefYeke ieefCele,
Devegpe eer nefjkesMe menee hee"ke, iegpeveeW
Deepe meMe eer eJeerCe #eesef$ee peer
efJeMes<ekej eer [er.heer. heeC[se mej meeceeve ceeveefmeke eesielee, leeefke&ke Deewj
(meneeke Deeege, JeeefCepe kej) kes
(mebmLeeheke - osJeeeeiece, Skes[ceer), eer efJeMues<eCe #ecelee, DebleJezeefeke keewMeue
efvejblej ceeie&oMe&ve leLee ye[s YeeF& eer
Deefcele efmebn mej (mebmLeeheke FiveeFs[ mes mebyebefOele eMve hets peeles nQ~ en
efMeJe menee hee"ke, Devegpe nefjDeesce
ceeFb[dme) Je cesjs hetpeveere meleefMejesceefCe, meYeer eMve meeceeve eesielee SJeb mecePe
menee hee"ke, yenve megefeee hee"ke SJeb
leeiecetefle& oeoe peer mJeieeae eer eerMeev hej DeeOeeefjle nesles nQ efpeveceW efkemeer efJeMes<e
hee"ke peer ves meowJe mele kes ceeie& kee
heefjJeej kes Deve ye[s SJeb eseW leLee
%eeve keer DeeJeMekelee veneR nesleer nw~
DevegmejCe kejves Je ke"esj heefjece kejves
ef ce$eeW kee DeeYeejer nt b ef p evekeer
efvejblej DeYeeme mes Fve eMveeW kees mejuelee
keer efMe#ee oer~
MegYekeeceveeDeeW Je GlmeenJeOe&ve mes Deleble
: keef"ve heefjefmLeefleeeW ceW Yeer nej ve ceeveves mes nue efkeee pee mekelee nw~ yeoueles
Deuhe mecee ceW Ske ye[er meheuelee kee meyeue he#e
keer eJe=efe, pegPeeheve, DeelceefJeMJeeme, hejer#ee hewve& kes oewj ceW Deye meermew
Deeefuebieve kej mekee~
DeeMeeJeeoer, mekeejelceke efkeesCe, { keJeeueerheeFbie eke=efle kee nesves kes keejCe
eejbeYf eke hejer#ee
efveMee, efpe%eemeg, Deelcemeceer#eke Je ess Fme eMve-he$e hej DeleefOeke mecee osves
eejbefYeke hejer#ee efmeefJeue mesJee
ee ye[s meYeer mes meerKeves keer lelhejlee~ keer DeeJeMekelee veneR jn ieF& nw~
hejer#ee kee eLece ejCe nw, efpemekes efveye&ue he#e
: YeeJegkelee, DeeflemebJesoveMeeruelee, efkemeer Yeer
cegKe hejer#ee
efueS mhe SJeb meMee jCeveerefle leLee
ekeej keer meeceeefpeke mecemee kees osKekej
cegKe hejer#ee ceW Jemlegefve eMveeW
keef"ve heefjece keer DeeJeMekelee nesleer
efJele nes peevee~
kes
meeLe-meeLe
JeeKeelceke eMve Yeer
: efekes, Fbjves meefheie, veS ueesieeW mes
nw~ Fme ejCe ceW meeceeve DeOeeve kes efeeeb
hets peeles nQ~ cegKe hejer#ee kee hewve&
peg[ eJe~
Jemlegefve eke=efle kes eMve hets peeles
: neF&mketue - (2005), (et.heer. yees[,& 77%) efvecveefueefKele nw nwb~ FmeceW oes eMve-he$e nesles nQFbjceeref[S - (2007),(et.heer. yees[&,
(1) meeceeve efnboer
meeceeve DeOeeve - I
76%)
(2) efveyebOe
meeceeve DeOeeve - II DeLeJee
B. Tech - 2012 - (GBTU, 75%)
(3) meeceeve DeOeeve -I & II (yeng
meermew
hejemveeleke - 2014 (CSJMU
ef
J
ekeuheer
e eMve)
meeceeve DeOeeve kee eLece eMveKanpur)
(4) oes efJe<eeeW kes eej eMve-he$e he$e Deleble Jeeheke Je efJeMeo nesves kes DeeoMe& Jeefe
: ceelee-efhelee, mJeeceer efJeJeskeevebo, cenelcee
ieeb
O
eer
~
(Jew
k
eef
u
heke efJe<ee)
keejCe Gmekeer leweejer kes efueS Ske
heefjeeeve
38
Deefleefjeebke
cegKe hejer#ee ceW Jewkeefuheke efJe<ee keer cenJehetCe& Yetefcekee nesleer nw~ Dele:
Fvekes eeve ceW DeleefOeke meeJeOeeveer yejleveer eeefnS~ cegKe hejer#ee kes efJe<eeeW kee
eeve kejles mecee Gme efJe<ee ceW efe, mebef#ehle hee"deece Je hetJe& ceW (pewmes
mveeleke Fleeefo) Gme efJe<ee ceW efkeS ieS DeOeeve kees ceeveke yeveekej ner
efkemeer efve<ke<e& hej hengb evee eeefnS~
hetJe& kes Je<eeX ceW DeeS ngS cegKe hejer#ee kes efJe<eeeW kes eMveeW kees Iej hej ner
efueKekej DeYeeme kejvee eeefnS Fmemes hejer#ee neue ceW mecee eyebOeve ceW
Deemeeveer nesleer nw~
efnboer kes efueS keg ceeveke hegmlekeeW kee DeOeeve kej efheues Je<eeX ceW DeeS
ngS eMveeW kee veesdme yevee uesves mes hejer#ee kes mecee efjJeerpeve ceW Deemeeveer nes
peeleer nw~
efveyebOe kes efueS efveOee&efjle Keb[eW ceW mes Deheveer efe kes Devegmeej, efkevnebr
leerve Keb[eW kee eeve kejkes Gve Keb[eW kes efheues Je<eeX ceW DeeS ngS efveyebOeeW kees
Iej hej efueKekej Gvekeer cegKe-cegKe yeeleeW leLee leLeeW kee Ske meebee yeveekej
leweej kej ueW efpememes Gme efJe<ee mes mebyebefOele efkemeer Yeer efveyebOe kees efueKeves kes
efueS Deehekes heeme heee&hle meeceeer ceewpeto jnsieer~
Jele&ceeve ceW yeoues ngS cegKe hejer#ee kes efJe<eeeW keer eke=efle Je eMveeW keer
mebKee DeefOeke nesves mes efveOee&efjle mecee ceW meYeer eMveeW kees nue kejves kes efueS
hetJe& ceW ner meYeer eMveeW kes efueS mecee efveOee&efjle kej ueW leLee Gme efveefMele
mecee ceW ner eMveeW kes Gej efueKeves kee DeYeeme kejW~
mee#eelkeej
mee#eelkeej, %eeve kes meeLe ner meeLe hetjs JeefelJe kee hejer#eCe neslee nw~
FmeceW DeelceefJeMJeeme, efveYeeakelee Je efJevecelee keer Yetefcekee Deleble cenJehetCe& nesleer
nw~ mee#eelkeej ceW hets peeves Jeeues mebYeeefJele eMveeW kees Ske$e kej Gvekee
mebef#ehle Je meerke Gej efueKekej GvnW yeesueves kee eeeme kejW~ Fmemes mee#eelkeej
kes mecee DeelceefJeMJeeme yevee jnsiee Deewj Deehe meYeer eMveeW kee mener Je meerke
Gej os heeSbies~ eefo efkemeer eMve kee Gej Deehe veneR Yeer os hee jns nQ, lees Fme
mecee Yeer Dehevee DeelceefJeMJeeme Je Oewe& yeveeS jKeW Je Deeies hets peeves Jeeues eMveeW
kee mener Je meblees<epeveke Gej osves kee eeeme kejW~ keg eMveeW kes Gej veneR
os heeves mes en ve mecePeW keer mee#eelkeej Kejeye nes ieee nw~
(13) meesMeue Fbpeerevf eeefjib e

(14) efnboer cenerveeW kes veece Je Jele&ceeve ceW keewve-mee cenervee nw?
(15) efcevejue Jeej Je ef[e^b kf ebie Jee@j ceW Deblej
(16) efhekemesue Je efjpeesuetMeve ceW Deblej
(17) keg heefjefmLeeflepeve eMve
(18) Sherdet[ keee nw?
(19) SDM ner keeeW Dy. SP keeeW veneR~
(20) Deve keg mecemeeceefeke Je meeceeve %eeve kes eMve~
hegmleke eee&
1. Fefleneme
- efkejCe ekeeMeve Je etevf eke

2. Yetieesue - censMe JeCe&Jeeue Je hejer#ee JeeCeer
3. jepeJeJemLee - etefveke Je eefleeesefielee ohe&Ce kee Deefleefjeebke
4. DeLe&JeJemLee - Sme.Sve. ueeue Je eefleeeseif elee ohe&Ce kee Deefleefjeebke
5. efJe%eeve - etevf eke DeLeJee uetmeW
6. mece-meeceefeke Ievee ee - hetJee&J eueeskeve (meYeer Keb[)
- ef, hJee@Fb j, Ievee ee ceeefmeke heef$ekee
- meermew (meYeer Keb[) keer Ievee ee
eje ekeeefMele hegmlekeW
oMe&veMeem$e nsleg 1. Yeejleere oMe&ve - ees. njsv emeeo efmevne, jececetefle& hee"ke
2. heeMeele oMe&ve - nefjMebkej GheeOeee
3. meeceeefpeke - jepeveerefleke oMe&ve - jececetefle& hee"ke
4. Oece&oMe&ve - [e@. Jeso ekeeMe Jecee&
5. veesdme - Deefcele mej (FiveeFs[ ceeFb[dme)
ueeske eMeemeve 1. ueeske eMeemeve kes efmeeble - yeer. Sue. heeef[ee
2. Yeejle ceW ueeske eMeemeve - yeer. Sue. heeef[ee
3. veesdme - [er.heer. heeC[se mej (osJeeeeieced Skes[ceer)
cesjer meueen
Q&A
mee#eelkeej ceW hets ieS eMve (1) Deehe Fbpeerefveeefjib e es[kej eMeemeve ceW keeeW Deevee eenles nQ?
(2) eMeemeve ceW Fvhee@cexMeve skeveesuee@peer kee keee eeesie kejWies?
(3) cetue DeefOekeej Je cetue kee&Je
(4) metevee kee DeefOekeej DeefOeefveece, 2005
(5) eeceerCe Je Menjer efvekeee
(6) efjcees mesbefmebie
(7) GIS
(8) heeefkemleeve eeeesefpele DeelebkeJeeo
(9) pes.Sve.et. efJeJeeo
(10) DeefYeJeefe keer mJeleb$elee keer meercee
(11) Deepeeoer yeveece je^Jeeo
(12) etceve Fbpeerevf eeefjib e
Oewe&hetJe&ke heefjece kejles ngS Deheves ue#e keer Deesj efvejblej ye{les jnvee
eeefnS~ keYeer Yeer Deheves DeelceefJeMJeeme kees ef[ieves veneR osvee eeefnS~ meowJe
Oeeve jns meheuelee keYeer henueer Deewj Demeheuelee keYeer DeeefKejer veneR nesleer~
Dele: oesveeW heefjefmLeefleeeW ceW mJeeb hej efveeb$eCe yeveeS jKeW~ meheuelee efceueves hej
ve lees DeefleGlmeeefnle nesb Deewj Demeheue nesves hej ve ner efvejeMe~
Deheves leveeJe kees otj kejves kes efueS efMe#eeeo hegmlekeeW, ceneve JeefeeeW
keer peerJeveer kee DeOeeve kejles jnvee eeefnS~ esjCeeoeeke efheuceW pewmes- Yeeie
efceuKee Yeeie, cewjerkee@ce Je o ceeGbsvecewve Fleeefo mes esjCee uesveer eeefnS Deewj
eleske eefleeesieer kee cetueceb$e nesvee eeefnS efke - peye leke lees[sieW veneR, leye
leke es[sbies veneR~
Ievee ee eje ekeeefMele hegmlekeeW kee keesF& pees[ veneR nw~ Fmekes eje
ekeeefMele meYeer hegmlekeW pewmes- hetJee&Jeueeskeve, DeeefLe&keer, peveieCevee, ef, hJee@Fb j
Je meermew Fleeefo cenJehetCe& SJeb Gheeesieer nwb~
Deefleefjeebke
39

Deheveer yeele
veece
DeYeefLe&eeW kees ve kesJeue eeve kee eeefvele heo
ceelee kee veece
DeeOeej Je ceeveke yeefuke hejer#ee
efhelee kee veece
eCeeueer hej Yeer met#ce ef jKevee helveer kee veece
cetue peveheo
DeeJeMeke nes peelee nw~
:
:
:
:
:
:
:
jepe Je mebIe efmeefJeue mesJee

hejer#ee kes leerve ejCe nesles nwb(1) eejbefYeke hejer#ee,
(2) cegKe hejer#ee,
(3) mee#eelkeej
meyeue he#e
en meheuelee kee eLece ej efveye&ue he#e
eejbefYeke hejer#ee
nw efpemekes ve Kegueves keer efmLeefle ceW efeeeb
mebhetCe& heefjece JeLe& mee ueielee nw

leLee Deieues Je<e& hegve: nesves Jeeueer Mew#eefCeke eesielee
eejbefYeke hejer#ee kee Fblepeej Fmes

DeleefOeke kecee yevee oslee nw~
Dele: mecemle DeYeefLe&eeW kees eejbeYf eke
ekeej kejveer eeefnS efke heefjCeece
40

eerceleer jepeheleer Jecee&
eer jece Deeue Jecee&
eerceleer jefMce efvejbpeve
hewpeeyeeo (G.e.)
F&MJej, ceelee-efhelee Deewj helveer, heg$e DehetJe&
ke=<Ce, yenve eerceleer jeceeJeleer Je eeflecee
Jecee& Deheves MeesOe efveosMeke [e@. Sce.Sme.
efmemeewefoee, ye[s YeeF& eer DejefJebo kegceej
Jecee& Je eer DeefJeveeMe kegceej Jecee& (eJeee)
YeeYeer eerceleer yeefyelee efmebn, Devegpe- DeJeveerMe
kegceej Jecee&, efce$e eer Depeerle kegceej (efpeuee
yesemf eke efMe#ee DeefOekeejer), eer efJeece iebieJeej
(kees<eeefOekeejer)
keYeer nej ve ceeveves keer eJe=efe, melele
eeeme, DeelceefJeMJeeme, eefleketue heefjefmLeefleeeW
ceW Yeer Oewe& yeveeS jKevee~
DeleefOeke mebJesoveMeerue nesvee, yengle peuoer
eesOe Deevee~
hegjeves efnboer Je Yeespehegjer ieeves megvevee,
cegbMeer esceebo kes Gheveeme Je keneefveeeb
he{vee
neF&mketue, 2001 je.F.kee@., hewpeeyeeo
Fme efleere SJeb meJee&efOeke keef"ve ejCe ceW

mebhevve nesleer nw~ efveeefcele DeYeeme kes eje
ner Fme ejCe kees heej efkeee pee mekelee
nw~ Fme ejCe kee keesF& Mee@&- ke veneR nw,
yeme eefo mebYeJe nes, lees hee"deece kee yeejyeej efjJeerpeve kejW~
mee#eelkeej
Fmes mebhetCe& hejer#ee kee meyemes efveCee&eke
ejCe kene peelee nw keeeWefke eneb meheue
nesves kes yeeo keg Mes<e veneR jnlee~ JeemleJe
ceW en Oewe& keer hejer#ee nesleer nw~ Deehe keee
yeleeles nwb? Fmemes peeoe cenJehetCe& neslee nw
efke Deehe kewmes yeleeles nwb? Deewj Gmemes Yeer
peeoe cenJehetCe& neslee nw efke peye Deehekees
veneR Deelee nw leye Deehe kewmeer eefleefeee osles
(55%)
nQ? JeemleJe ceW jQke efveOee&efjle kejves ceW Fme
Fbjceeref[S, 2003 keve&ueiebpe Fbj
kee@uespe, Fueeneyeeo (70%)
ejCe keer yengle cenJehetCe& Yetefcekee nesleer
mveeleke, 2006 Fueeneyeeo efJe.efJe.,
nw~ mecemee meceeOeeve ee veee efveCe&eve
Fueeneyeeo (62%)
mveelekeesej, 2008 Fuee.efJe.efJe.Fuee.
Jeeues eMveeW kee Gej yengle ner meese-mecePekej
(60%)
efJeefOe mveeleke, 2011 meer.Sce.heer.ef[eer iebYeerjleehetJe&ke osvee eeefnS~
kee@uespe, Fuee. (54%)
U.G.C. NET/JRF GeerCe&
cegKe hejer#ee ceW cesjs efJe<ee Yetieesue SJeb
eJeee, efpeuee hebeeele Fbj kee@uespe,
j#ee DeOeeve Les~ Yetieesue efleere eMve-he$e
peeueewve (G.e.)
cesjer YetueW
hejer#ee kes hee"deece keer leweejer Fme
kees ueskej keesF& DeeMebkee ve jns~
uesKeve Mewueer, mecePe, leejlecelee, efJe<ee efJeMes<e%elee keer meb hetCe& hejer#ee
heefjeeeve
Dele: Fme mesJee ceW Deeves kes Fgke
ceW eeefvele)
cegKe hejer#ee
efmeefJeue mesJeeDeeW kee Deeke<e&Ce efkemeer Yeer meeceeefpeke eeCeer kees Deheveer Deesj
KeeRe uesves keer #ecelee jKelee nw~
2015
hetJe& eeve
Deefleefjeebke
kee henuee eMve eeeerheere Yeejle keer YetieefYe&ke mebjevee mes mebyebefOele Lee efpemes
4.
DeLe&JeJemLee - Sme.Sve.ueeue
peuoyeepeer ceW ceQ eeeerheere Yeejle keer mebjevee mecePekej hetje Gej efueKe
5.
efJe%eeve - NCERT meej- Delegue ueesefnee (eYee heefyuekesMeve)
6.
Fefleneme - S.K. Pandey
7.
Yetieesue - Dee@kemehees[& mt[W Sueme
[euee yeeo ceW eMve keer mecePe Deeves hej kesJeue heleeJee Mes<e Lee~ Dele: eMveeW
kees DeleefOeke meeJeOeeveer Je Oewe& mes he{~W
Yetieesue
Deehe yeerleer
Yeewefleke Yetieesue - meefJev efmebn
cesjs keee& mLeue peveheo peeueewve ceW cesjs efce$e eer Depeerle kegceej peer peye
ceeveJe Yetieesue - ceeefpeo ngmewve
efpeuee yesefmeke efMe#ee DeefOekeejer kes he ceW eLece lewveeleer ueskej DeeS, lees nce
Yeewieesefueke efebleve - eerkeeble oeref#ele
oesveeW hegve: ueieYeie Ske meeLe jnves kes keejCe Gvekes ueieeleej ceeie&oMe&ve Je
DeeefLe&ke Yetieesue - keeMeerveeLe efmebn, peieoerMe efmebn
esjCee mes meheuelee keer Fme cebefpeue leke Deemeeveer mes hengb e ieee~
Yeejle kee Yetieesue - [er.Deej. Keguuej
hegmleke eee&
j#ee DeOeeve
m$eelesefpeke efebleke - jeceke=<Ce efmebn, jpeJeble efmebn

1. mece-meeceefeke Ievee ee kee hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[)
2. kejW Deheseme& keer ceeefmeke heef$ekee
3. jepeJeJemLee - Sce.ue#ceerkeeble
jeêre megj#ee - jeceke=<Ce efmebn, jpeJeble efmebn,

Jeu[& heeskeme - heef$ekee
mecekeeueerve efJeMJe- heg<hesMs e heble
Deefleefjeebke
41
heefjefmLeefleeeW ceW ener DeeueeseveeSb

cesjs efueS Glesjke kee keece kejves
ueieerb leLee Deewj ke[er cesnvele kes
efueS cegPes esejf le kejves ueieer~b DeeefLe&ke
mecemeeDeeW kee Yeer meecevee meceemecee hej kejvee he[lee Lee efpememes
veece
eeefvele heo
ceelee kee veece
efhelee kee veece
helveer kee veece
cetue peveheo
keee&mLeue
heefjeeeve
:
:
:
:
:
:
:
:
yeeves kes efueS ceQves keesef ebie ceW DeOeeheve

keee& efkeee pees efke cesjer efe kes
Deveghe Yeer Lee~
eejbefYeke hejer#ee
G.e. ueeske mesJee Deeeesie keer
Fme hejer#ee ceW eejbeYf eke hejer#ee (Pre)
meyeue he#e
efveye&ue he#e
efeeeb
:
:
Yeues ner efmehe& Qualifying nes hejbleg

efkemeer Yeer e$e kes efueS en meyemes
cenJehetCe& keoce nw~ Fme hejer#ee ceW
efceues Debke, Deeies kes efueS Deehekee
DeelceefJeMJeeme ye{eles nQ~ keg efJeJeeoeW
kes keejCe henueer yeej en hejer#ee
2015
ceW eeefvele)
Pre
Exam Des Marks kes meeLe heeme ngDee~ eejbefYeke hejer#ee kes efueS DeYeefLe&eeW
peerJeve ceW keF& Ssmes ceewkes DeeS

meecevee kejvee he[e uesekf eve efJehejerle
Glmeen leLee DeelceefJeMJeeme kes meeLe ieee Lee~ Dele: oesveeW ner yeej ceQ
Deheveer yeele
peye DeeueesekeeW SJeb efvebokeeW kee
(meye-jefpemêj)

meye-jefpemêj
eerceleer osJeceleer efleJeejer
eer Debefyekee emeeo efleJeejer
ueJeuesMe efleJeejer
Deces"er (G.e.)
Fueeneyeeo
meJe&eLece hetpe iegpeve, meJe&Meefeceeve
F&MJej, nceeje newmeuee ye{eves Jeeues efce$e
eer MeMeebke efmebn, eer eesiesMe efleJeejer, eer
jefJe efmebn, eer jesefnle efmebn, eer efJeveeso
efmebn, ceecee peer eer mebkee emeeo efcee
SJeb jepekegceej heeb[se peer Deeefo mecemle
MegYesg~
DeelceefJeMJeeme SJeb nj heue keg veee
meerKeves kee pegvetve~
Deeueme~
meeefnle he{vee, efJeefYevve cegeW hej %eeveJeOe&ke
eee& kejvee, efekes Kesuevee leLee osKevee,
he{evee~
yeer.S., Sce.S. (oMe&veMeem$e) Fueeneyeeo
efJeMJeefJeeeuee
Sue.Sue.yeer., Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee
j kej oer ieF& Leer efpemekes keejCe
kees keg cetueYetle leLeeW hej heke[ yeveeveer

eeefnS leLee meyekeg Lees[e-Lees[ e he{ves
kes yepeee, eejbefYeke hejer#ee keer ef
mes eeefvele leLee Ssefke efJe<eeeW kees
ienvelee mes he{vee eeefnS~ ceQves eejbeYf eke
hejer#ee nsleg meeceeve DeOeeve kes meYeer
efJe<eeeW kee JeeKeelceke SJeb leLeelceke
DeJeueeskeve efkeee~ leLeeW kees Oeeve ceW
yeveeS jKeves kes efueS Deueie mes veesdme
yeveekej DeOeeve efkeee~
Current
Affairs kes efueS Ievee ee ekeeMeve
keer heef$ekeeSb he{eR~
cegKe hejer#ee
cegKe hejer#ee ceW mener efJe<ee kee
eeve jCeveerefle kee meyemes Dence efnmmee
neslee nw~ Je<e& 2012, 2013 leLee 2014
kes ceWme hejer#ee ceW cesjs efJe<ee meceepekeee&
leLee Law jns Les hejbleg Law ceW hetjer
cesnvele kes yeeo Yeer Dehese#f ele Debke veneR
eehle nes jns Les~ Dele: Je<e& 2015 keer
cegKe hejer#ee ceW ceQves
Law kes
mLeeve
Fmekes nesves, ve nesves hej mebosn kes yeeoue Les hejbleg ceQ eejbefYeke hejer#ee ceW hetjs hej j#ee DeOeeve (Defence) jKee pees cegPes henues mes ner jeseke leLee yeesOeiece
42
Deefleefjeebke
ueielee Lee~ meceepekeee& kes efueS
S.S. Rajput Sir Deewj M. Singh leLee
eMve - mebheefe kee DeefOekeej keye neee ieee?
j#eeMeem$e kes efueS jpeJeble mej kes ceeie&oMe&ve ceW ceQves keesefebie pJeeFve keer~
Gej - eerceeved peer 44JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve 1978 eje neee ieee~
meebeKf ekeer kes efueS eer kegueoerhe efcee (XEEED) mej kee ceeie&oMe&ve cenJehetCe&
eMve - mebheefe kee DeefOekeej, cetue DeefOekeej mes keeeW neee ieee?
jne~
Gej - eerceeved peer Yetefce efJeefOe ueeiet kejves ceW Deeves Jeeueer keef"veeFeeW kes
mee#eelkeej
keejCe Fmes cetue DeefOekeejeW mes neee ieee~
mee#eelkeej, efmeefJeue hejer#eeDeeW kee meyemes Debeflece leLee cenJehetCe& ejCe
eMve - Yetefce efJeefOeeeb efkeme Devegmeteer ceW nQ?
neslee nw~ eneb hej keer ieF& Ske Yeer ieueleer Deehekes hetjs eeeme hej heeveer hesj osleer
Gej - 9JeeR Devegmeteer ceW nQ~
nw~ Dele: Deveske ueesieeW kes ceve ceW meyemes peeoe Yee Fmeer kee neslee nw~ cesje
eMve - meceepekeee& leLee meceepeMeem$e ceW Deblej keee nw?
ceevevee nw efke mee#eelkeej Deehekes %eeve mes peeoe Deehekeer ceewefuekelee keer hejer#ee
eMve - meceepe keee&kelee&DeeW kes veece yeleeFS?
nw~ Dele: ceQves hetjer leweejer Fmeer yeele kees Oeeve ceW jKekej keer Leer efke mee#eelkeej
eMve - Goeme keeeW jnles nes?
ke#e ceW F&ceeveoejer mes eMveeW kes Gej JeJeefmLele lejerkes mes osvee nw leLee efkemeer
eMve - nbmeles veneR keee?
Yeer yeveeJeer ee Yece pewmes Gej mes yeevee nw~ mee#eelkeej hejer#ee mes henues leLeeW
eMve - efjkej hewceevee keee nw?
kes ognjeJe SJeb mece-meeceefeke IeveeDeeW kes efueS Ievee ee ekeeMeve leLee
eMve - yeeheve yeeeDees Deeboesueve keee nw?
Ssmes efueKeW
efce$eeW kee meneesie efueee~

cesje mee#eelkeej cespej mebpee eeoJe mej kes yees[& ceW Lee~ yees[& kes esejcewve
cegKe hejer#ee kes efueS ncesMee DeeJeMekelee nesleer nw efke eeefvele efJe<ee keer
leLee Deve meomeeW kee JeJenej yengle ner meneesieelceke jne~ meYeer eMveeW kee cetueYetle peevekeejer nes leLee eMveeW kees Deer lejn mes mecePee peeS~ Gej kee
peJeeye ceQves efJeveceleehetJe&ke SJeb F&ceeveoejer mes efoee leLee keg eMve efpevekes Gej emlegleerkejCe eMve kes Devegmeej ner nesvee eeefnS~ ceQves Deheves Ske meneesieer kes
meeLe efheues Je<eeX kes eMveeW kee ienve DeOeeve efkeee leLee
"erke mes veneR Dee jns Les GveceW mee@jer kene~
Mock Test kes
ceeOece mes mener Gej efueKeves kee eeeme efkeee~ JeeKeelceke eMveeW kes Gej
Q&A
efueKeles mecee, Gej keer efJeefJeOelee hej yeue osvee DeeJeMeke nw~ cegKe hejer#ee ceW
eMve - cetue DeefOekeej efkeleves Deewj keewve mes nQ?
eMve kee Gej meejieefYe&le SJeb meYeer leLeeW kees tves Jeeuee nesvee eeefnS~ Gej
Gej - eerceeved peer : cetue DeefOekeej nQ (meYeer kes yeejs ceW ece mes kes meeLe ner keessMeve, FveJex[ kee@cee leLee Deb[jueeFve Yeer mener peien hej
yeleeee)
nesvee eeefnS~
eMve - cetue DeefOekeejeW ceW meyemes cenJehetCe& keewve-mee nw?
en he{s
Gej - meYeer cetue DeefOekeej cenJehetCe& nQ hejbleg mebYeJele: Devegso 32

meJee&efOeke cenJehetCe& nw~
eMve - keeeW?
Fefleneme - Sme.kes.heeb[s (eeeerve, ceOekeeueerve, DeeOegefveke)

Yetieesue - hejer#ee JeeCeer ekeeMeve
Current Affairs SJeb mece-meeceefekeer -
Ievee ee ekeeMeve kes meYeer
Gej - keeeWefke Fmekes efyevee efkemeer Yeer cetue DeefOekeej kee eJele&ve veneR nes Keb[eW kes hetJee&Jeueeskeve SJeb eMveesej meben- Ievee ee, meceeeej-he$eeW kes uesKe
mekelee nw~
SJeb cegKe IeveeSb~
Deefleefjeebke
43
jepesMe kegceej ieghlee

DeefmemW keefceMvej (meye-jefpemêj)
2015
ceW eeefvele)
eejbefYeke hejer#ee
Deheveer yeele
efmeefJeue mesJee ceW eejbefYeke hejer#ee Fme mesJee ceW eeefvele nesves kee eJesMe ej
eebleere efmeefJeue mesJee jepe keer eefleefle, mecceeefvele SJeb es mesJee nw~ nw~ Dele: ee. hejer#ee nsleg Ssmeer leweejer nesveer eeefnS efke eLece yeeOee kees pej
Fme mesJee ceW eeefvele nesves kes efueS DeYeLeea kees leerve ejCeeW - ee.hejer#ee, ceg.
heej kej mekeW keeeWefke en hejer#ee meheuelee
hejer#ee SJeb mee#eelkeej kes mlej mes
kee eLece meesheeve nw~ Fmekes efueS meeceeve
iegpejvee neslee nw~ eefo DeYeLeea {
DeOeeve kes eleske Keb[ nsleg DeeOeejYetle
FeMeefe, Oewe& SJeb F&ceeveoejer mes veece
: jepesMe kegceej ieghlee
hegmlekeeW kee DeOeeve kejvee eeefnS~ meeLemener efoMee ceW megefveeesefpele {bie mes eeefvele heo
: meye jefpemêj (efleere jQke)
ner-meeLe efJeiele Je<eeX kes eMve-he$eeW kee Yeer
leweejer kejs lees Gmes meheuelee ceelee kee veece
: eerceleer heueerosJeer
DeOeeve kejvee eeefnS~ Fmemes peneb ognjeJe
: eer menosJe emeeo
megefveefMele he mes efceuesieer~ peneb efhelee kee veece
Jeeues eMveeW keer ieueleer nesves ceW keceer nesleer
: eerceleer ceervee osJeer
leke mener jCeveerefle SJeb ceeie&oMe&ve helveer kee veece
nw Jenebr otmejer lejhe hejer#ee kes eMveeW kee
: yemleer (G.e.)
keer yeele nw lees DeYeLeea kees Deheves cetue peveheo
: ceelee-efhelee, iegpeve SJeb F&MJej keer ke=hee ^W[ Yeer helee euelee nw efke keewve-mee Yeeie
meerevf eej e$eeW, iegpeveeW SJeb meheue
leLee efJeMes<e he mes ye[s Yewee eer jecehegpeejer efkelevee Gheeesieer nw~ Fmekes efueS Ievee
DeYeefLe&eeW mes ceeie&oMe&ve eehle kejvee
ieghlee SJeb efce$e ceveespe kegceej, GcesMe,
ee keer hetJee&Jeueeskeve meerjerpe eeceeefCeke
eeefnS~ peneb leke cesje mebef#ehle
meblees<e Deenefj~
DevegYeJe, veS DeYeefLe&eeW keer meheuelee meyeue he#e
: DeelceefJeMJeeme, mekeejelceke ef<keesCe SJeb SJeb meJeexheefj nw~ meeLe ner meeLe meermew
eMve-he$e kees Yeer vepejboepe veneR kejvee
DeeMeeJeeoer nesvee
ceW meneeke nesiee~ cesje ceevevee nw
: Deefle mebJesoveMeeruelee, ueesieeW hej peuoer eeefnS, Yeues ner en keJeeueerheeFbie nw~ Fmekee
efke Demeheuelee mes keYeer Ieyejevee efveye&ue he#e
efJeMJeeme kej uesvee~
ueeYe cegKe hejer#ee ceW DeJeMe efceuelee nw~
veneR eeefnS Demeheuelee kes efueS
efeeeb
: mecemeeemle ueesieeW keer ceoo kejvee~
cegKe hejer#ee
pees keejCe Gejoeeer jns Gme hej Mew#eefCeke eesielee
: neF&mketue (62.83%), eer osMejepe F.kee.
cegKe hejer#ee efmeefJeue mesJee kee
iebYeerjleehetJe&ke DeOeeve kej veS peesMe
Jeeujiebpe, yemleer
cenJehetCe& ejCe nw en hejer#ee DeYeLeea keer
SJeb pepyeele mes Deieueer hejer#ee kes
Fbjceeref[S (47.5%), DeeoMe&. F.kee.
meheuelee kees megefveefMele kejlee nw~ cegKe
efueS ueie peevee eeefnS~ meheuelee
meuewDee, yemleer
heeves ceW eens efpeleveer Yeer cegeMf keueW
mveeleke (64.9%), Dee.ve.os.heer.peer. hejer#ee keer leweejer kes efueS meJe&eLece efJe<ee
kee eeve mJeeb keer efe, meeceeer keer
kee@uespe, yeYeveeve
DeeSb Gmemes Ieyejevee veneR eeefnS~
Sue.Sue.yeer. - ueKeveT efJeMJeefJeeeuee, GheueyOelee SJeb Gefele ceeie&oMe&ve kes DeeOeej
Fme hej oes ueeFve kenvee
ueKeveT
hej kejvee eeefnS~ ceQves cegKe hejer#ee kes
eentib ee peew
v
eheg
j
ef
J
e.ef
J
e.
,
(79.12%)
yeer
.
S[.
efueS oMe&veMeem$e SJeb Fefleneme efJe<ee kees
en pepyee jne lees
peew
v
eheg
j
egvee~ cegKe hejer#ee kee cenJehetCe& he#e nwcegefMkeueeW kee nue Yeer efvekeuesiee
: Fefleneme ves, - pesDeejShe
peceeR yebpej ngF&, lees keee hetJe& eeve
: petevf eej neF&mketue, yemleer ceW meneeke uesKeve Mewueer~ efvejblej DeYeeme eje uesKeve
ngDee JeneR mes peue Yeer efvekeuesiee
Mewueer kees heefj<ke=le kejvee eeefnS meeLe ner
DeOeeheke heo hej keee&jle~
ve ceeetme nes ve Ieyeje DebOesjs
MeyoeW kes eeve SJeb Jele&veer DeMegef hej Yeer
mes es cesjs oesmleeW
Oeeve osvee eeefnS~ Fmekes efueS efJeiele Je<eeX ceW DeeS eMveeW kees efueKekej mJeeb
Fvnerb FjeoeW kes oeceve mes megvenje keue Yeer efvekeuesiee~
he{bs Fmemes Deheveer keceer mJeeb Gpeeiej nesves ueiesieer~
heefjeeeve
44
Deefleefjeebke
cegKe hejer#ee keer leweejer kes efueS DeYeLeea kees yeepee veesdme hej efveYe&j ve
eMve - eefleeesefieeeW kees keee mebosMe osvee eenWies?
neskej mJeeb kee veesdme yeveevee eeefnS~ Fmekes efueS mlejere hegmlekeeW mes
Gej - F&ceeveoejerhetJe&ke cesnvele kejW, cegefMkeueeW mes IeyejeSb veneR, ieueefleeeW
meneelee uesveer eeefnS~
mes meerKes ueW, Deehekeer meheuelee megefveefMele nesieer~
Jewkeefuheke efJe<ee kes meeLe-meeLe DeefveJeee& efJe<eeeW hej Debke kes Devegmeej
mecee osvee eeefnS keeeWefke meheue nesves kes efueS Fme Yeeie kee cenJehetCe&
heer.meer.Sme., 2015 hejer#ee ceW Debeflece eeve mes hetJe& Yeer ceQ eej yeej
eesieoeve neslee nw~ efveyebOe SJeb meeceeve efnboer kees Iej hej efueKekej DeYeeme
mee#eelkeej
leke hengb ee Lee uesefkeve Debeflece eeve mes Jebefele jne~ Fmekee cegKe
kejvee eeefnS efpememes $egefeeb kece nesleer nwb~
keejCe hejer#ee kes nj henuet kees ve t heevee jne~ Fmemes Gej efueKeles mecee
mee#eelkeej
keef"veeF& cenmetme efkeee, meeLe ner meebeKf ekeer SJeb ieefCele hej Debke kes Devegmeej
en efmeefJeue mesJee hejer#ee keer Debeflece ke[er nw efpemeceW Deehekes JeefelJe,
mecee ve os heevee jne~ Fve keefceeeW kees otj kejves kes efueS efvejblej DeYeeme
DeelceefJeMJeeme SJeb mecePe kes meeLe Deehekes JeJenej keer Yeer hejer#ee nesleer nw~
efkeee Deewj keeheer no leke meheue Yeer jne~
mee#eelkeej keer leweejer cenerves oes cenerves kee efJe<ee veneR yeefuke peyemes leweejer
Meg kejW leYeer mes Deheves JeJenej, efJeeej hej Oeeve osvee eeefnS~ pees Ske
eMeemeefveke DeefOekeejer mes Dehes#ee keer peeleer nw~ Deehekee mJeYeeJe mheJeeoer,
meeceeve DeOeeve nsleg efJevece SJeb mejue nesvee eeefnS~ meeLe ner efkemeer eMve kee peJeeye ve ceeuetce nes,
mece-meeceefeke Ievee ee - hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[)
lees Gmes men<e& mJeerkeej kej uesvee eeefnS~
Ievee ee - kejW Deheseme&, ef<
cesje mee#eelkeej [e@. Sme.kes. pewve mej kes yees[& ceW Lee, yees[& eje
jepeJeJemLee - [er.[er.yemeg, etefveke
mee#eelkeej kes oewjeve hets ieS eMve DeLe&JeJemLee - [e@. Sme.Sve. ueeue
1. 302 keee nw?
efJe%eeve - NCERT, etefveke
2. heoeW keer Jejerelee ece
Yetieesue - Deej.[er. Keguuej, censMe kegceej JeCe&Jeeue
3. SDM keeeW yevevee eenles nQ?
4. Deehe meneeke DeOeeheke nwb lees BSA yevevee eeefnS~
oMe&veMeem$e
5. yeew Oece& kee eej Deee& mele keee nw?
Yeejleere oMe&ve - jececetelf e& hee"ke/ Se.heer. efmevne
6. nerveeeve SJeb ceneeeve kes efveJee&Ce ceW Deblej?
heeMeele oMe&ve - nefjMebkej GheeOeee
7. heveecee SJeb mJespe venj ceW Deblej?
meeceeefpeke - jepeveerefleke oMe&ve - jececetefle& hee"ke
8. MDM kes yeejs ceW yeleeSb?
Oece& oMe&ve - Jeer.heer.Jecee&
9. NCERT kee hegueheece&, keye ie"ve ngDee?
Fefleneme
10. UNO keer SpeWmeer kee veece pees efMe#ee kes #es$e ceW keee& kej jner nw?
eeeerve Fefleneme - [e@. Pee SJeb eerceeueer, [e@. pee veejeeve heeb[se,
11. MesjMeen SJeb Dekeyej keer Yet-jepemJe veerefle ceW Deblej?
kes.meer. eerJeemleJe
Q&A
ceOekeeueerve Fefleneme - [e@.Sue.Jeer.Mecee&
eMve - hejer#ee ceW heoeW keer Jejerelee keee Leer?
DeeOegefveke Yeejle - [e@.Jeer.Sue. eesJej, efJeefheve ebe
Gej - SDM, DPRO, BSA, DSO, Sub Ragistrar
efJeMJe Fefleneme - DeefKeue cetefle&
keg Debeflece mebosMe
Gej - Fefleneme Deewj oMe&veMeem$e
Deheveer leweejer kes oewjeve meceepe mes Lees[er otjer yeveekej jKeW~ mebece SJeb
eMve - cegKe hejer#ee nsleg keee jCeveerefle yeveeF&?
MeebeflehetJe&ke leweejer kejW~ mecee kee efJeMes<e Oeeve oW~ ncesMee DeeMeeefvJele jnW
Gej - DeefveJeee& SJeb Jewkeefuheke eMve-he$eeW keer leweejer ceW meblegueve yeveeles
vekeejelceke meese JeeueeW mes otj jnW~ meheuelee DeJeMe efceuesieer~
ngS eYeeJeMeeueer SJeb ceewefueke emlegefle hej yeue efoee~
eMve - Deehe keer meheuelee kee cetue ceb$e
eeceeefCeke SJeb hejer#eesheeesieer mebkeueve kee yespees[ emlegefle pees e$eeW kes
Gej - Oewe& SJeb DeelceefJeMJeeme kes meeLe mener efoMee ceW efvejblej cesnvele
kejvee cesjer meheuelee kee cetue ceb$e jne~
efueS Deleble ueeYeoeeer nw~
cesjer YetueW
hegmleke eee&
Deefleefjeebke
45
[e@. eYee efceee
Ghe-efveyebOeke (meye-jefpemêj)
Deheveer yeele
efhej hetjs Oewe& Deewj F&ceeveoejer kes meeLe
Fme efpeo kees hetje kejves kee eeeme
kejW~ meejer keeeveele efveefMele he mes
nj keoce hej Deehekee meeLe osieer~
eneb en yeleevee DeeJeMeke nes
ceW eeefvele)
eejbefYeke hejer#ee
ieeb" yeebOe ueerefpeS efke eejbefYeke hejer#ee ceW meheue nesvee Glevee ceeeves veneR
heer.meer.Sme. hejer#ee ceW Debeflece he mes meheue nesves kee ue#e Ske efpeo
Deewj pegvetve keer lejn ceve ceW yew"e ueW;
2015
jKelee efpelevee efke FmeceW Demeheue
heefjeeeve
nes peevee~ FmeefueS eser meer Yeer
veece
[e@. eYee efceee
eeefvele heo
GheefveyebOeke (meye - jefpemêj)
ceelee kee veece
eerceleer Gefce&uee efceee
kee yengle Des {bie mes DeJeueeskeve
efhelee kee veece
eer er.heer. efcee
kejW Deewj eleske meboYe& ceW NCERT
etke kejves mes yeeW~ meJe&eLece hee"deece
heefle kee veece
eer heg<kejveeLe otyes
peelee nw efke Jele&ceeve ceW cesje yese
keer hegm lekeeW, Ievee ee kes
cetue peveheo
Fueeneyeeo
Sce.Smemeer. Deewj yeser Fbjceeref[S
Deefleefjeebke Deeefo kes DeueeJee Ievee
ceelee-efhelee, YeeF& - yenve ([e@. eefleYee
ee ekeeefMele hetJee&Jeueeskeve kes meYeer
GeerCe& kej egkes nQ~ eefleeesieer peerJeve
efceee - eJeee efnboer, eJeerCe efcee - Dehej
kes DeejbYe kes meeLe ner heeefjJeeefjke
efpeueeefOekeejer, [e@. eyeg efcee - eJeee
oeef elJe kee ef v eJee&n kejles ngS
oMe&veMeem$e, e%ee efceee - ef[her Sme.heer.,
kes "erke henues mehleen ceW G.e. efJeMes<e,
heer.meer.Sme., 2001 (meefcceefuele DeOeervemLe
[e@. ecee efceee - eJeee mebmke=le SJeb [e@.
pevemebKee kes Deebke[s, kece mes kece
mesJee hejer#ee) ceW eeve kes yeeo cegPes
Delegue efceee (yee DeeF&.S.Sme)
heebe meeue kes nue eMve-he$e, mece-
1. keF& keece
meeceefekeer hej Ievee ee keer ef
heer.meer.Sme., 2005 ceW Yeer mee#eelkeej
meyeue he#e
#ecelee
kee DeJemej efceuee efkebleg Debeflece eeve
2. eesOe
veneR nes mekee, cesjs DeJemej Yeer meceehle

nes egkes Les~
efeeeb
kees Ske yeej efhej mes peieeee~ yees,

heefjJeej, veewkejer pewmeer yengle-meer cegeMf keueW
meeceves LeeR efkebleg DeMe kes eefle DeemLee,
kees Deheves Thej neJeer ve nesves
osvee~
uesefkeve Deeeesie ceW Deeeg meercee

ye{eS peeves kes yeeo ceQves Deheveer efpeo
Ske meeLe nQef[ue kejves keer
hetJe&eeve
meeefnefleke hegmlekeW he{vee, hegjeves efheuceer

ieerle megvevee~
Sce.S. jepeveerelf e efJe%eeve, 1995 (F.efJe.efJe.)
Sue.Sue.yeer. 1999 (F.efJe.efJe.)
heer.Se.[er. jepeveerefle efJe%eeve, 2003
(F.efJe.efJe.)
Dee@ef[j, keesDee@hejsefJe meesmeeeerpe Je
Keb[eW kee DeOeeve DeJeMe kejW~ hejer#ee
Deewj hetJee&Jeueeskeve kes meej-meben

kee hetjs ceveeseesie mes DeOeeve kej
uesvee esemkej nw~
keJeeueerheeFbie nesves kes yeeJepeto
meermew kees nukes ceW uesvee Keleje
meeefyele nes mekelee nw~ FmeefueS ieleJe<e&
kes eMve-he$e DeJeMe osKe ueW~ pees
he#e cepeyetle nes (efnboer, ieefCele ee
cesjer ueieve Deewj MegYesgDeeW keer ogDeeDeeW
hebeeeleW (meefcceefuele DeOeervemLe mesJee hejer#ee,
efveCe&eve Deeefo) Gme hej heke[ yeveeS
ves cebefpeue efouee ner efoee~
2001)
jKeves kes efueS hegvejer#eCe pejer nw~
46
Deefleefjeebke
cegKe hejer#ee
mekeejelceke Deewj menpe yeveeS jKevee cenJehetCe& nw pees efke meneesieer JeefelJe
Debeflece eeve kee hetje oeefelJe Fmeer ejCe hej nesves kes keejCe Fmekeer kes Oeveer [e@. Delegue efcee peer kes meeefveOe ceW cegPes megueYe jne Deewj Fmekes efueS
leweejer Yeer Jewmeer ner ienvelee keer ceebie kejleer nw~ hejer#ee kee ceeOece Jener jKeW, ceQ Gvekeer DeeYeejer ntb~
efpemeceW menpelee mes Deehekee emlegleerkejCe nes mekes~ Fmeer ekeej Jewkeefuheke
cesje mee#eelkeej eer peejece emeeo Jewe peer kes yees[& ceW Lee~ esejcewve kes
efJe<eeeW kes eeve ceW Yeer Deheveer efe Deewj efJe<ee hej heke[ kees cenJe oW, efJe<ee MegDeeleer leerve eMveeW kes Gej ceW cewbves menpelee mes peJeeye efoee efke mej cegPes
keer ueeskeefeelee kees veneR~ efJe<ee hej Deer heke[ keer heneeve kee lejerkee en veneR helee~ Fmekes yeeo cesjer meefJe&me (uesKee-hejer#eke) Deewj efJe<ee (jepeveerefle
nw efke hee"deece kee Ske-Ske e@efheke hetjer mecePe kes meeLe Deheveer nQ[jeFefbie efJe%eeve) mes eMve hets ieS, efpevekes cewbves mener-mener Gej efoS~
ceW veesmd e kes he ceW Deehekes heeme GheueyOe nes peeS~ Je<e& 2015 mes hewve& yeoueves
kes meeLe en yeele Deewj Yeer cenJehetCe& nes peeleer nw~
henues yees[& meome ves kejW Deewj otmejer meome (ceefnuee LeeR) ves
ceefnueeDeeW mes mebyebefOele eespeveeDeeW Deeefo kes yeejs ceW eMve hete~ leermejs yees[&
cewbves cegKe hejer#ee ceW jepeveerefle efJe%eeve Deewj oMe&veMeem$e efJe<ee efueS Les~ meome ves oMe&veMeem$e Deewj Fefleneme hej eMve efkeS~ eewLes meome ves cesjs
jepeveerefle efJe%eeve ceW legueveelceke Deewj efJeMues<eCeelceke Gej efueKeves kes meeLe JeefelJe kes meyeue he#e efieveeves kees kene Deewj efe hej eMve efkeee~ Deye leke
ner kejW kes meeLe Dehe[s nesvee yengle pejer nw~ oMe&veMeem$e efJe<ee ceW [e@. ceQves yesno menpe {bie mes meYeer eMveeW kes "erke-"erke Gej efoS Les~
Delegue efcee (yee DeeF&.S.Sme.) kee ceeie&oMe&ve Delegueveere nw~ Gvekes eje
cegPemes Debeflece eMve hete ieee efke, Deieues heebe Je<eeX ceW Deehe Deheves kees
mecePeeS ieS efJe<ee kees OeevehetJe&ke megve uesves cee$e mes peefue meboYe& Yeer menpe keneb heeleer nQ? cesje Gej Lee efke, ceQ lees eneR jntbieer uesefkeve cesje heo yeoue
Je yeesOeiece nes peelee nw~
egkee jnsiee~ cesjs Fme Gej hej esejcewve ves kene Jewjerieg[, Deiej yees[&
mee#eelkeej
Deehekees DeefOekelece Debke oslee nw, lees keee Deehe yees[& kees OeveJeeo oWieer? ceQves
en ejCe Deehekes %eeve kee veneR JeefelJe kee hejer#eCe nw Deewj %eeve kee kene efveefMele he mes mej, ceQ neefo&ke DeeYeej eke kebieer~
hejer#eCe Yeer Gmeer ceW Meeefceue nw~ Deehe Deheves he#e kees efJeveceleehetJe&ke leeefke&ke he
Fme hej esejcewve keer efhheCeer Leer - keee Deehekees Deheves Thej efJeMJeeme
mes mener efme kejW~ Deheves peveheo, jepe, veewkejer, efe, Deeme-heeme kes veneR nw pees yees[& keer DeeYeejer nes peeSbieer?
DeueeJee Deheves efJe<ee kees leweej kej ueW meeLe ner kejW hej hetjer lejn mes Dehe[s
jnW, pewmes - Deepe keer KeyejW, efJeosMe veerefle Deeefo~
cewWves Gej efoee - mej, cegPes Deheves Thej hetje efJeMJeeme nw, uesefkeve nerjs
keer hejKe kes efueS peewnjer kee nesvee Yeer lees pejer nw~
cesje mee#eelkeej efoveebke 16 hejJejer, 2016 kees Lee peyeefke cegKe hejer#ee
cesjs Fme Gej mes esejcewve meefnle meYeer ueesie yesno KegMe ngS Deewj ceQ
kee heefjCeece 1efomebyej, 2015 kees Ieesef<ele nes egkee Lee~ Fme uebyes Deblejeue kee peeve ieF& Leer efke DeeOes Iebs eues cesjs Fme mee#eelkeej ceW cegPes "erke-"eke Debke
ceQves leweejer kes he ceW Yejhetj ueeYe G"eee~ meceeeej-he$eeW kee ienvelee mes efceueWies~
mece-meeceefeke Ievee ee kes efJe<ee ceW
DeOeeve kej leLeeW kee meben efkeee Deewj hets pee mekeves Jeeues mebYeeefJele eMveeW
kees efueKekej Gvekes Gej yeleeves kee DeYeeme efkeee~ Fme ejCe ceW cesjs oesveeW
ieeiej ceW meeiej meMe Fme Skecee$e mebhetCe& heef$ekee kes DeYeeJe ceW cesje
yeeeW ves cesje hetje meneesie efkeee~ mee#eelkeej keer leweejer kes oewjeve mJeeb kees eeve DemebYeJe veneR lees cegefMkeue DeJeMe Lee~
Deefleefjeebke
47
ebsMe ef$ehee"er
2015
ceW eeefvele)
cegKe hejer#ee
efmeefJeue mesJee ceW eejbefYeke ejCe meyemes cenJehetCe& neslee nw keeeWefke Fme
eejbefYeke hejer#ee peneb leLeelceke nesleer nw JeneR cegKe hejer#ee DeJeOeejCeelceke
meheveeW kes hebKe ueieves eejbYe nes peeles

nQ~ JeneR Demeheue nesves hej [s{ Je<e&
Deehe heers eues peeles nQ~ Jewmes Fme
ejCe keer leweejer mveeleke mes ner
eejbYe kej osveer eeefnS~ Fme mebyebOe
veece
eeefvele heo
ceelee kee veece
efhelee kee veece
cetue peveheo
heefjeeeve
:
:
:
:
:
:
ceW Ievee ee hetJee&Jeueeskeve efJeMes<e

meneesieer jner~ efheues Je<e& kes eMvehe$eeW hej cepeyetle heke[ Deehekes Fme
ejCe keer jen Deemeeve kej osleer nw~
meyeue he#e
efveye&ue he#e
efeeeb
hegmlekeW kece efkebleg eeceeefCeke he{sb~

efmeefJeue mesJee kee efJe<ee efJemle=le nesves
kes keejCe Deehe nj efJe<ee kee veesdme
veneR yevee mekeles~ Dele: efpeve efJe<eeeW
kee hee"deece ese nes leLee efpevemes
eefle Je<e& eMve hets peeles nQ, Gvekes

Mee@& veesdme yeveevee Debeflece mecee ceW
ueeYeeo jnlee nw~ pewmes efke cewveW Glheeove Deebke[s, peveieCevee leLee
heee&JejCe mebyebOeer ueIeg veesdme yevee
jKes Les leLee mecee-mecee hej FvnW
ognjelee jne~ Fmemes eejbefYeke hejer#ee
ceW meneesie efceuee Deewj efokekele veneR
48
eejbefYeke hejer#ee
ejCe kees GeerCe& kejves hej Deehekes
ngF~&
(efpeuee efJekeueebie keueeCe DeefOekeejer)
ebsMe ef$ehee"er
efpeuee efJekeueebie keueeCe DeefOekeejer
eerceleer ueeueleer ef$ehee"er
eer jepeW emeeo ef$ehee"er
eleeheie{ (G.e.)
ceelee-efhelee, eeee-kewueeMeheefle ef$ehee"er (pesue
DeOeer#eke, hewpeeyeeo), ye[s YeeF& meceeve
efce$e - osJesMe efmebn, DejefJebo efmebn,
jeceefMejesceefCe efcee, MeMeebke Megkeue,
Deeueeske efmebn leLee ceveer<e Mecee&
hejer#ee kes nj ejCe keer meerke jCeveerelf e,
efJe<ee kes meYeer henuegDeeW hej cepeyetle heke[
leLee efvejblejlee Deewj mecee eyebOeve
YeeJegkelee leLee yengle peuo otmejeW hej
efJeMJeeme kej uesvee~
hegmlekeW he{vee leLee efekes Kesuevee SJeb
osKevee~
neF&mketue ( 2003) - R.R.K. Fbj kee@uespe
efoueerhehegj, eleeheie{ - eLece esCeer
Fbjceere[f S (2005) - R.R. Fbj kee@uespe,
njoesF,& eLece esCeer
mveeleke (2009) - Fueeneyeeo efJe.efJe. eLece esCeer
hejemveeleke (2011) Fueeneyeeo efJe.efJe. eLece esCeer (DeeOegefveke Fefleneme)
NET/JRF - Fefleneme efJe<ee mes~
PCS kee efleere eeeme leLee eLece
mee#eelkeej ceW eeefvele
hejemveeleke eLece Je<e& ceW NET ceW leLee
Debeflece Je<e& ceW JRF
Deefleefjeebke
nesleer nw~ FmeceW meyemes keef"ve keee&

efJe<eeeW kee eeve kejvee neslee nw~ efJe<eeeW
kee eeve ncesMee Deheveer efe Deewj
#ecelee kes DeeOeej hej kejvee eeefnS~
nes mekes lees mveeleke mlej kes efJe<ee
kees eeLeefcekelee oW~ Fmeer DeeOeej hej
nceves Deheves efJe<ee Fefleneme Deewj j#ee
DeOeeve jKes~ Fefleneme peneb mveeleke
Deewj hejemveeleke cebs nceeje efJe<ee jne
JeneR j#ee DeOeeve kees efe kes DeeOeej
hej eeLeefcekelee oer~
cegKe hejer#ee keer leweejer ncesMee
eejbefYeke hejer#ee kes meeLe Meg kej
osveer eeefnS~ etbefke PCS ceW meeceeve
DeOeeve cegKe hejer#ee ceW Yeer Jewkeefuheke
eke=efle kee neslee nw~ Dele: Ssmee kejves
mes meeceeve DeOeeve ceW
300+
Debke
eehle efkeS pee mekeles nQ~ efveyebOe kes

DeOeeve ceW Deehekees efJeMes<e Oeeve osves
keer pejle nesleer nw~ etbefke en Deehekeer
meese kees efyebefyele kejlee nw~ Dele: keesF&
Yeer efveyebOe efueKebs Gmes mecemeeceefeke
IeveeDeeW mes pees[ les ngS Deheveer lejhe
mes mekeejelceke megPeeJe Yeer osW~ eoekeoe Mesjes-Meeejer ee efkemeer efJeeve
eje kener ieF& hebef e kees Yeer G=le kej mekeles nQ~ efveyebOe kee Deble ncesMee
7.
pewefJeke ke=ef<e keee nw? peweJf eke Keeo kewmes yeveeles nQ?
mekeejelceke nesvee eeefnS~ efveyebOe Je efnboer keer leweejer ceW
8.
ieesuekegb[e kee meeceefjke cenJe~
9.
efekes osKeles nQ~
10.
DeeG nesves kes ekeej, Fleeefo~
Vision IAS kes
meleerMe mej kee eesieoeve jne~

Jewkeefuheke efJe<eeeW keer leweejer kes efueS Ske ee oes ceeveke efkeleeyeeW kee
cesjer YetueW
DeOeeve kejW leLee meeLe ner nj e@efheke kee veesdme yevee ueW~ Fmeer kee yeej-yeej
DeOeeve kejW~ meeLe ner meeLe efheues Je<e& kes eMve-he$eeW hej vepej [eueles jnsb Je
cesjer meyemes ye[er Yetue Yeer Fme hejer#ee ceW osj mes Deevee~ nceves hejemveeleke
Gve hej DeYeeme kejles jnW~ Gej efueKeves mes henues en peebe uesb efke eMve keee kes yeeo Fme hejer#ee kes yeejs ceW meesee Meeeo nceW mveeleke kes yeeo ner Fmekes yeejs
het jne nw? Deewj Fmekeer eke=efle Je Meyo meercee keee nw? Fmekes efueS DeYeLeea ceW meesevee eeefnS Lee~
kees efvejblej DeYeeme kejles jnvee eeefnS~
hegmleke eee&
mee#eelkeej
mee#eelkeej hejer#ee kee Debeflece Deewj meyemes cenJehetCe& ejCe neslee nw~
Fefleneme -
eeeerve - Pee SJeb eerceeueer, jeceMejCe Mecee&, kes.meer. eerJeemleJe, The

mee#eelkeej keer leweejer oes ee leerve ceen ceW veneR nesleer~ yeefuke eejbYe mes ner Sutdy Coaching kes Notes.~
Deehekees Deheves JeefelJe kees DeefOekeejer pewmee yeveevee nesiee~ mee#eelkeej ceW peeves
ceOekeeueerve - Se.meer. Jecee&, DeeMeerJee&oer ueeue eerJeemleJe leLee meleerMe
mes henues, Deheves yeejs ceW, pewmes- efeeeW, meyeue Deewj efveye&ue he#e, meeceeve %eeve, ebe~
DeeOegefveke - efJeefheve ebe, jeceueKeve Megkeue leLee ceefCekeeble mej kes
mecemeeceefeke IeveeSb, mesJee kes yeejs ceW peevekeejer jKeW~ Oeeve jKeW efke
mee#eelkeej ceW Deehekes JeefelJe kee hejer#eCe neslee nw ve efke Deehekes %eeve kee~ veesmd e~
mee#eelkeej nsleg Jewkeefuheke efJe<eeeW kes meeLe-meeLe mecemeeceefeke IeveeDeeW
kes cenJehetCe& e@efheke hej mecetn heefjeee& kes ceeOece mes leweejer kejveer eeefnS~
efJeMJe Fefleneme - mheskec^ e, DeefKeue cetefle& kee efJeMJe Fefleneme leLee pewve SJeb
ceeLegj~
j#ee DeOeeve
eLece eMvehe$e - DeefKeue cetefle& kes veesdme, heodceekej Jecee& mej kes
(Mock Test) kee meneje efueee pee mekelee nw~ ceQves osJeeeeieced Skes[ceer kes veesdme, jpeJeble efmebn keer m$eepesefveke efebleke~
[er.heer. heeb[se mej mes leLee peer.Sme.Jeu[& kes efoJemesve mej mes mee#eelkeej keer
efleere eMvehe$e - peer.Sce. efmevne, jpeJeble efmebn keer jeêre
neb leweejer kes efueS keesef ebie mebmLeeveeW eje eueeS pee jns odce mee#eelkeej
leweejer kes oewjeve ceoo ueer Leer~ efpemekee cegPes mee#eelkeej kes mecee efJeMes<e megj#ee, jpeJeble efmebn kes veesdme, heodceekej mej kes veesdme~
meeceeve DeOeeve
heeeoe efceuee~
Fefleneme - NCERT, efkejve kebheerMeve~
yees[& - cespej mebpee eeoJe mej (30 efceve ueieYeie)
Yetieesue - NCERT, hejer#ee JeeCeer, censMe JeCe&Jeeue~
1. veeMlee keee kejkes DeeS nQ?
jepeJeJemLee - Je=peefkeMeesj Mecee&, megYee<e keeMehe~
2. meblegefuele Deenej keee nw?
efJe%eeve - NCERT, uetmeW, efJevee heeC[se mej kes veesmd e~
3. DeYeer keee kej jns nQ?
DeLe&JeJemLee - oee megbojce leLee ueeue SJeb ueeue NCERT (10th,
4. Jewkeefuheke efJe<ee keee Les?
11th, 12th)~
5. peefueeebJeeuee yeeie nleekeeb[ mes eMve, 44JeW leLee 42Jesb mebefJeOeeve
mecemeeceefeke
mebMeesOeve mes eMve~
eespevee, keg#es$e, Ievee ee kes mecemle eddition,
6.
SDM keeeW yevevee eenles nQ?
efJeefJeOe SJeb hejbhejeiele - uetmeW meeceeve %eeve
Deefleefjeebke
49
eMveesej
4. eMeemeefveke efMeefLeuelee
eMve - efmebOeg meYelee kes efJeIeve kes keejCeeW keer efJeJesevee keerefpeS~
Gej - efmebOeg meYelee kes eeeerve DevJes<eCe mes en helee euelee nw efke
Deheves DeefmlelJe kes Debeflece ejCe ceW en meYelee heleveesvcegKe jner~ yele&veeW kee
mlej efiejlee pee jne Lee leLee eeeerve YeJe YeJeve ess-ess kecejeW ceW efJeYee
nesles pee jns Les~ Dele: 1500 F&.het. leke Deeles-Deeles en meYelee efJeve nes ieF&~
Fmekes efJeIeve kes FeflenemekeejeW ves efvecve keejCe megPeeS nQ1. yee{
- efmebOeg meYelee kes heleve kee ecegKe keejCe yee{ kees ner ceevee
peelee nw~ ceeMe&ue, cewkes leLee Sme.Deej. jeJe ves eceMe: ceesnvepeeso[es, eevnto[ es
SJeb ueesLeue kes heleve kee ecegKe keejCe yee{ kees ner ceevee nw~ ceesnvepeeso[es kes
GlKeveve mes helee euelee nw efke Fmekee hegveefve&cee&Ce kece mes kece meele yeej ngDee~
ceeMe&ue kees ceesnvepeeso[es keer KegoeF& mes Fmekes efJeefYevve mlejeW mes yeeuet keer hejleW
efceueer ngF& nwb pees yee{ kes keejCe peceer ngF&b Leer~ hejbleg Fme keejCe mes Gve veiejeW
kes heleve hej ekeeMe veneR he[lee pees veefoeeW kes efkeveejs veneR yemes Les~ Dele: heleve
kes Fme keejCe mes hetCe& he mes mencele veneR ngDee pee mekelee~
2. Deeeexb kee DeeeceCe - eeFu[, efnyeeruej, efheiie
Deeefo efJeeveeW ves kene
efke Deeeexb ves ner efmebOeg meYelee kees ve efkeee nw~
- ceeMe&ue leLee Gvekes meneesefieeeW kees ueiee efke

hejJeleea keeue ceW meQOeJe veiej eMeemeve ceW efMeefLeuelee Dee ieF& leLee veeieefjke mlej
efiejlee pee jne Lee~ veS cekeeveeW kes efvecee&Ce ceW hegjeves FeW kee eeesie efkeee pee
jne Lee~ Fme lejn kes eme kes ue#eCe n[hhee, ueesLeue, keeueeryebiee Fleeefo
veiejeW ceW heefjueef#ele neslee nw~ Fmemes yeefmleeeW kee Deekeej meerefcele nes ieee leLee
mJelee keer JeJemLee meceehle nes ieF&~
5. peueJeeeg heefjJele&ve - meQOeJe meYelee kes heleve ceW peueJeeeg heefjJele&ve kees
oes<eer ceevee pee mekelee nQ~ DeejsuemeFve cenesoe ves efme efkeee nw efke
yeuetefemleeve #es$e ceW DeefOeke heeveer yenlee Lee~ hejbleg meQOeJe veiejeW ceW DeefOeke cee$ee
ceW hekekeer FeW kes eeesie kes keejCe pebieueeW keer keeF& nesves mes Je<ee& keer cee$ee ceW
keceer Dee ieF&, heuemJehe ke=ef<e Glheeove Yeer eYeeefJele ngDee~ keeueeryebiee pewmes
mLeeveeW hej Fmekeer hege
f Yeer nesleer nw~
Gheeg&e efJeefYevve celeeW keer meceer#ee mes en mhe nw efke efmebOeg meYelee kes
GodYeJe keer lejn Fmekes heleve kee keejCe Yeer GuePee ngDee nw~ ueieYeie 20
ueeKe Jeie& efkeceer. ceW hewueer Fme meYelee kes heleve kee keesF& Ske keejCe nes
ner veneR mekelee~ Ssmee eleerle neslee nw efke meYelee kee efJeIeve SJeb efJeveeMe
Ske uebyeer SJeb oerIe&k eeueerve eefeee Leer~ iegpejele ceW neue ner ceW keg Je<eeX
henues DeeS Yetkebhe ves Fmekes heleve kes keg Deve keejCeeW hej Yeer meeseves kees
efJeJeMe kej efoee nw~
eefleeesefieeeW kees mebosMe
Fmekes meceLe&ve ceW Jes efvecve leke& osles nQ-
hejer#ee ceW yew"ves mes hetJe& leerveeW ejCeeW keer mener Je meerke jCeveerefle yeveeSb~
1. ceesnvepeeso[es kes Thejer melen hej keF& meejs kebkeeueeW kee DeJeMes<e~
Fmes Oeeve jnW meheuelee kee keesF& Mee@&ke veneR neslee~ Fme hejer#ee kes efueS meyemes
Jes Fme yeele kee mee#e ceeveles nwb efke Deeeexb ves eneb efke pevemebKee kee mebnej kej pejer nw DeelceefJeMJeeme kes meeLe efvejblej DeOeeve~ Lees[e ner he{sb uesefkeve
jespeevee he{~sb meeLe ner Gej uesKeve hej jespe DeYeeme kejW~ Demeheue nesves hej
[euee~
efvejeMe ve nesb keeeWefke2. $e+iJeso kes Debleie&le Jewefoke osJelee Fb kee GuuesKe ogie& mebnejke kes he
cebefpeue ve efceues es cegkej keer yeele nw~
ceW efkeee ieee nw~
nce keeseMf eMe Yeer ve kejW en ieuele yeele nw~~
3. Yet-leeefJeke heefjJele&ve - Yet-leJe Jew%eeefveke Sce.Deej. meenveer kee cele nw
no-es-Menj mes efvekeueer lees ieebJe-ieebJe eueer~
efke meQOeJe veiejeW kee efJeveeMe Yeejer peuehueeJeve mes ngDee nw~ peuehueeJeve kes
keg eeoW cesjs mebie heebJe-heebJe eueer~~
mehej pees Oethe kee efkeee lees lepegyee& ngDee~
keejCe Yetefce oueoue yeve ieF&~ eeleeeele yeeefOele ngDee SJeb hewoeJeej Ie ieF&~ Fme
keejCe ueesie Dehevee Iej-yeej es[kej otmejs mLeeveeW hej yeme ieS~ Jelme kes
Devegmeej, n[hhee kee efJeveeMe jeJeer veoer kes ceeie& heefjJele&ve kes keejCe ngDee~
veefoeeW eje Fme ekeej mes ceeie& yeoue osves mes heerves leLee KesleeW kes meeReves kes
heeveer kee DeYeeJe nes ieee pees Deblele: meQOeJe veiejeW kes heleve ceW meneeke ngDee~
50
Jees eEpeoieer ner keee pees PeebJe-PeebJe eueer~~

cesjer meheuelee ceW eejbefYeke hejer#ee mes ueskej mee#eelkeej leke Ievee ee
ekeeMeve kee Deeeflece eesieoeve jne~ Fmekes efueS Ievee ee ekeeMeve kees
OeveJeeo oslee ntb~
Deefleefjeebke
[e@. ceveer<e kegceej efmebn Yeoewefjee

(veeeye lenmeerueoej)
2015
ceW eeefvele)
efleere eMve-he$e meermew (efmeefJeue mesJee DeefYeefe hejer#ee) kee neslee nw~
Fme eMve-he$e ceW efJeMes<e DeOeeve keer DeeJeMekelee veneR nw~ uesefkeve efJeMes<e
efmeefJeue mesJee Ske efJeefMe ekeej keer mesJee nw, efpemeceW jeveelceke Deewj DeYeeme kejves keer DeeJeMekelee nw~ FmeceW ewefkeme mew kees nue kejves kee
efeeelceke keee& kejves kee DeJemej efceuelee nw~ Dele: Fme mesJee ceW eeefvele nesves DeYeeme pejer nw~ G.e. heer.meer.Sme. hejer#ee ceW Fme eMve-he$e ceW mebes<eCe,
nsleg DeYeLeea kees Jew%eeefveke meese kes meeLe jeveelceke lejerkes mes keee& kejves kee keecesnsMeve, mee. efnboer, mee. Debespeer, ieefCele Deewj jerpeefvebie kees hee"deece kes
yengDeeeeceer efkeesCe Deheveeves keer
he ceW meefcceefuele efkeee ieee nw~ oesveeW
DeeJeMekelee nw~ en ue#e mener DeOeeve
ner hejer#eeDeeW ceW en keJeeueerheeFbie heshej
meeceeer, Gefele ceeie&oMe&ve, meerke
nw~ FmeefueS FmeceW efJeMes<e DeOeeve keer
: [e@. ceveer<e kegceej eEmen Yeoewefjee
jCeveerefle, mJecetueebkeve Deewj otmejeW veece
DeeJeMekelee veneR nw~
: veeeye lenmeerueoej
kes DevegYeJeeW mes meerKeves keer eJe=efe mes eeefvele heo
cegKe hejer#ee
: eerceleer cegvveer osJeer
eehle efkeee pee mekelee nw keeeWefke en ceelee kee veece
en hejer#ee kee otmeje ejCe nw
: eer cenerheefle efmebn Yeoewefjee
ef<keesCe Deehekeer #eceleeDeeW ceW Je=ef efhelee kee veece
pees Debeflece meheuelee kes efueS yengle
cet
u
e
peveheo
: Deeieje (G.e.)
cenJehetCe& nw~ Fme hejer#ee kes eehleebke
Deewj Deehekes JeefelJe ceW efveKeej
: ceelee-efhelee, heefjJeej, iegpeveeW kes DeeMeerJee&o Deewj mee#eelkeej kes Debke Debelf ece es<"lee
ueeSiee~
SJeb F&MJej keer ke=hee leLee oesmleeW kee meteer ceW Deehekee mLeeve efveOee&ejf le kejWies~
mebIe Deewj jepe ueeske mesJee
en efueefKele hejer#ee nesleer nw, efpemeceW
meneesie~
DeeeesieeW kee ye[e hee"deece Deewj heoeW
meeceeve DeOeeve, efnboer, efveyebOe Deewj
: DeelceefJeMJeeme kes meeLe meleled eeeme~
kes meehes#e DeefOeke DeYeefLe&eeW kee nesvee, meyeue he#e
: Deheves efnleeW kees eeLeefcekelee osves cesW mebkeeseer Jewkeefuheke efJe<eeeW kes efueS Deehekeer
Fme hejer#ee kees yengle keef"ve Deewj efveye&ue he#e
efJe<eeiele meese Deewj uesKeve #ecelee kee
nesvee leLee keef"veeFeeW kees kecelej Deebkevee~ cetueebkeve efkeee peelee nw~
egveewleerhetCe& yevee osleer nw~ Ssmeer efmLeefle
ceW meeceeefpeke-DeeefLe&ke Deewj Mew#eefCeke efeeeb
: eesie-eeCeeeece kejvee, efce$eeW kes meeLe
mebIe ueeske mesJee Deeeesie Deewj
he=Yetefce #eefCeke yeeOeeDeeW kes he ceW
ieheMehe kejvee~
G.e. heer.meer.Sme. kes hee"deece ceW
Dee mekeleer nw ee efhej ceeie&oMe&ve Deewj Mew#eefCeke eesielee
Deblej nw~ mebIe ueeske mesJee Deeeesie ceW
jCeveerefle kee DeYeeJe efkemeer Ske-oes
Fbjceeref[S (1994), et.heer. yees[&
kegue veew eMve-he$e nesles nQ, efpemeceW mes
DeJemejeW ceW Demeheue kej mekeleer nw,
yeer.Smemeer. (yeeees eghe) 1997, [er.Sme. oes efnboer (#es$eere Yee<ee) Deewj Debespeer
kes eMve-he$e keJeeueerheeFbie esCeer kes
uesekf eve megOeejelceke efkeesCe kes meeLe
kee@uespe, Deueerie{
efyevee efJeeefuele ngS hetCe& ceveeseesie mes
Sce.S. (DeLe&Meem$e) 1999, [er.Sme. nesles nQ~ Dele: Fmekes efueS meeceeve
he mes pees keJeeueerheeF& kejves ceW Deehekes
efkeee ieee eeeme Deehekees meheuelee
kee@uespe, Deueerie{
meeceves efJe<ee kes efkemeer #es$e ceW efokekele
DeJeMe efoueeSiee~
: ves- etpeermeer, 2012
nes jner nes, Gmes ner megOeejves keer
eejbefYeke hejer#ee
heer.Se[er. (cenelcee ieebOeer vejsiee), 2015 DeeJeMekelee nw~ FmeceW peeoe mecee
en hejer#ee meheuelee keer eLece
S.heer.Sme. etveerJeefme&er, jerJee~
Deewj Tpee& Kee& kejves keer DeeJeMekelee
meer{er nw~ Fme hejer#ee ceW eLece eMveveneR nw~ Mes<e meele eMve-he$eeW ceW mes
he$e meeceeve DeOeeve keer leweejer efJemle=le
heebe DeefveJeee& eMve-he$e nQ Deewj Ske Jewkeefuheke efJe<ee kee eeve kejvee neslee nw
DeJeOeejCeelceke Deewj leLeelceke oesveeW henuegDeeW kees Oeeve ceW jKekej kejveer efpemeceW oes eMve-he$e nesles nQ~
he[leer nw~ Fmekes efueS meeceeve DeOeeve keer ceeveke hegmlekeeW SJeb hetJe& Je<eeX kes
G.e. heer.meer.Sme. hejer#ee ceW kegue Dee" eMve-he$e ceW mes oes eMve-he$e
heshejeW kee DeOeeve kejvee Deefle DeeJeMeke nw, meeLe ner mece-meeceefeke IeveeDeeW meeceeve DeOeeve, Ske eMve-he$e meeceeve efnboer Deewj Ske efveyebOe kee DeefveJeee&
ee peevekeeefjeeW kes efueS meceeeej-he$e Deewj ceeefmeke heef$ekeeDeeW kee efveeefcele heshej kes he ceW eleske DeYeLeea kees osvee nw Fmekes Deefleefje oes Jewkeefuheke
DeOeeve pejer nw~
efJe<eeeW kee egveeJe kejvee nesiee~
Deheveer yeele
heefjeeeve
Deefleefjeebke
51
en hetjer hejer#ee uesKeve Mewueer Deewj DeJeOeejCeelceke mhelee hej DeeOeeefjle

Gej - ueeske mesJee Deeeesie eje efveOee&ejf le hee"deece kee keYeer DeefleeceCe
nw~ FmeefueS Fme hejer#ee kes efueS hetJe& kes eMve-he$eeW kee efueKekej DeYeeme
ve kejW, ceeveke hegmlekeeW kee eeve kej hee"deece keer Gheeesefielee kes Devegmeej
kejvee pejer nw~ uesKeve keuee kee efJekeeme keesF& Deekeefmceke Ievee veneR nw,
DeOeeve kejW Deewj Oewe& kes meeLe DeeMeeJeeoer efkeesCe mes cesnvele kejW, Deehekeer
Fmekee meleled eeeme kejvee pejer nw~ peye Deehekeer uesKeve mebyebOeer cee$eelceke
$egefeeb Metve nes peeleer nw leLee JeekeeeW kes eeesie ceW meleledlee kes meeLe mhe<lee meheuelee megefveefMele nw~
Yeer nes efveefMele he mes Deehe meheuelee keer Deesj ye{ jns nQ~ FmeefueS cesje
DevegYeJe lees ener nw efke uesKeve keee& kee meleled DeYeeme ner Fme hejer#ee ceW
meheuelee kee cetue ceb$e nw~
heer.meer.Sme., 2015 ceW Debeflece eeve mes hetJe& Yeer ceQves heer.meer.Sme. 2010
mee#eelkeej
ueesDej, 2009 leLee S.[er.Dees. (meebeKf ekeer) kes mee#eelkeej ceW meefcceefuele ngDee,
mee#eelkeej kes efueS ceQves Gme mecee keer eefe&le jeêre SJeb Deblejje<êr e uesefkeve Debeflece meheuelee veneR efceueer~ hejer#ee keer leweejer ceW keg ve keg lees
IeveeDeeW Deewj mecemeeDeeW kee efJemle=le DeOeeve efkeee~ Ske Jewkeefuheke efJe<ee keefceeeb jn ner peeleer nQ, hetCe&lee keYeer eehle veneR nesleer nw, uesefkeve meJe&es
kejves kee Fme yeej pej meesee Lee~ cesjer meyemes ye[er Yetue S.[er.Dees.
DeLe&Meem$e nesves kes keejCe ceQves mece-meeceefeke DeeefLe&ke IeveeDeeW SJeb veerefleeeW
(meebefKekeer) kes mee#eelkeej kes mecee ngF&~ peye ceQ S.[er.Dees. kes heo kes
kee DeJeOeejCeelceke DeOeeve efkeee~ Fmekes Deefleefje efce$eeW kes meeLe ieghe mee#eelkeej kes efueS [ekeegceWme ewke keje jne Lee, leYeer Deo&ueer Deeee Deewj
ef[mkemeve Yeer efkeee~ mee#eelkeej keer leweejer kes mecee ceQves cenmetme efkeee efke Gmeves kene efke mee#eelkeej yees[& Keeueer nw Deewj Deehe peuoer eueW Deewj Jen cegPes
eYeeJeMeeueer Gej DeelceefJeMJeeme kes meeLe osvee yengle pejer nw~ mee#eelkeej kes meerOes ues peekej mee#eelkeej yees[& kes meccegKe Ke[e kej efoee Deewj DeewheeeefjkeleeDeeW
kes legjble yeeo meerOes eMve hetves Meg nes ieS Gmekes Ghejeble yew"ves kes efueS
oewjeve cegPemes hets ieS eMve ceeveveere DeOe#e hejceeve Deueer peer ves kene, ceQ veJe&me nes ieee Lee~ ceQves cenmetme
1. yeQke oj SJeb jshees oj ceW Deblej
efkeee efke meheuelee kes efmehe& cesnvele kejvee/DeOeeve kejvee ner cenJehetCe& veneR
2. jepekees<eere Ieee keeeW ye{ jne nw?
neslee yeefuke heefjefmLeefleeeb Yeer cenJehetCe& nesleer nwb~
3. Mebkejeeee& ves eej ce"eW keer mLeehevee keeeW keer Deewj GmeceW Deheveer ner
peeefle kes vecyetojer yeeeCeeW kees mebj#eke keeeW yeveeee?
4. cesceesjer ye{eves kes Gheee yeleeFS
5. Jeeheced Ieeseuee
mece-meeceefeke Ievee ee- hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[)
6. DeLe&JeJemLee Deewj DeLe&Meem$e ceW keee Deblej nw?
mece-meeceefeke IeveeDeeW/peevekeejer kes efueS ceeefmeke heef$ekee, Ske vetpe
7. pewve Oece& Deewj yeew Oece& ceW meceevelee Deewj Deblej yeleeFS~
heshej Deewj MeefveJeej kee jeêre meneje kee Debke~
8. Deehe SDM keeeW yevevee eenles nQ?
jepeJeJemLee - Jesej Ske, ue#ceerkeeble
cesjer YetueW
hegmleke eee&
Q&A
DeLe&JeJemLee - Sme.Sve.ueeue, DeeefLe&ke meceer#ee

efJe%eeve - etefveke ieeF[, NCERT
Fefleneme - meewjYe eewyes, Sme.kes.heeb[se, etefveke ieeF[, NCERT
Gej - DeLe&Meem$e Deewj oMe&veMeem$e
Yetieesue - NCERT, Sueme, censMe JeCe&Jeeue
eMve - cegKe hejer#ee nsleg jCeveerefle keee Leer?
DeLe&Meem$eGej - DeefveJeee& Deewj Jewkeefuheke efJe<eeeW kes eMve-he$eeW keer leweejer ceW
Jeef DeLe&Meem$e - Se.Sue. Deentpee, kegdmLeeveerpe, Sme.Sve.ueeue
meblegueve yeveeles ngS eYeeJeer SJeb ceewefueke uesKeve kee DeYeeme efkeee leLee hegjeves
meceef< DeLe&Meem$e - Se.Sue.Deentpee, meheerjes, yeWmeve Sb[ yeWmeve
eMve-he$eeW kees nue efkeee Deewj mJecetueebkeve keer heefle DeheveeF&~
ueeskeefJee - Sme.Sve.ueeue
eMve - Deehekeer meheuelee kee cetue ceb$e keee nw?
Deblejjeêre DeLe&Meem$e - Sce.Sue.efPebieve, Se.peer. ceQetj
Gej - Oewe& kes meeLe megOeejelceke efkeesCe ner cesjer meheuelee kee cetue
DeeefLe&ke mebJe=ef SJeb efJekeeme - Sce.Sue.efPebieve, Sme.Sve.ueeue. [esueefJeee
ceb$e nw~
Yeejleere DeLe&JeJemLee - Sme.Sve.ueeue, DeeefLe&ke meceer#ee, eespevee, RBI
b [& vetpe heshej~
Report, HDI Report, Govt. Reports efyepevesme mw[
eMve - eefleeesefieeeW kes keee mebosMe osvee eenWies?
52
Deefleefjeebke

eejbefYeke hejer#ee
G.e. heer.meer.Sme. eejbefYeke hejer#ee ceW meheue nesvee ner meheuelee keer
henueer meer{er nw~ en yengle ner cenJehetCe& nw keeeWefke en Yeer[ mes Deueie kejleer
nw~ eejbefYeke hejer#ee ceW oes eMve-he$e nesles nQ~ henuee eMve-he$e meeceeve DeOeeve
kee leLee otmeje eMve-he$e C-SAT kee
neslee nw~ eejbefYeke hejer#ee efJemle=le %eeve
keer hejKe nesleer nw~ FmeceW leLeeW Deewj
:
cetueeW keer efveefMele peevekeejer nesveer eeefnS~ veece
eeef
v
ele
heo
:
henues eMve-he$e meeceeve DeOeeve ceW meYeer
ceelee
kee
veece
:
efJe<eeeW keer meeceeve peevekeejer nesvee
:
DeeJeMeke neslee nw~ peyeefke C-SAT ceW efhelee kee veece
:
ieefCele SJeb leke& Meefe kes meerke eMve cetue peveheo
nesles nQ~ Fve meyekees leweej kejves kes efueS
:
yesemf eke hegmlekeeW kees he{vee DeeJeMeke neslee efpevekes DeeYeejer nQ
nw~ eejbefYeke hejer#ee keer jCeveerefle efoveeefleefove yeveeveer he[leer nw~ pewmes - hegmleke,
meceeeej-he$e, jsef[ees, er.Jeer. Deeefo mes
:
eehle meceeeej ecegKe neslee nw~ efJe%eeve Mew#eefCeke eesielee
eeweeseif ekeer, kebhetj Deeefo lekeveerkeer efJe<eeeW
keer peevekeejer nesvee eeefnS~ yengefJekeuheere
eMve eens efpeme hejer#ee kes jns uesefkeve
GvnW nue kejvee eeefnS~ Ssmes eMveeW kees
nue kejves mes eMvekeesMe ye{lee nw~ ceeefmeke
heef$ekee, kejW Deheseme& Deeefo kee DeOeeve hetJe& eeve
:
kejvee eeefnS~ Fme ekeej mes megevf eeesepf ele
jCeveerefle mes eejbeYf eke hejer#ee ceW meheue efJe<ee
:
nesvee efveefMele nes peevee eeefnS~
(veeeye lenmeerueoej)
2014
ceW eeefvele)
mee#eelkeej
cesje mee#eelkeej cespej mebpee eeoJe kes yees[& ceW Lee~ mee#eelkeej Deehekes
JeefelJe, DeelceefJeMJeeme leLee JeJenej kee efJeMues<eCe kejlee nw~ mee#eelkeej ceW
meeceeefpeke, jepeveerefleke, DeeefLe&ke,
meebmke=efleke leLee JeeJeneefjke mecemeeDeeW
mes eMve hets peeles nQ~ keef"ve
heefjefmLeefleeeW ceW Yeer Oewe& yeveeS jKeW
leLee Deheves mJeYeeJe ceW efJevecelee ueeSb~
veeeye lenmeerueoej
FvneR keejCeeW mes Deehekes eefj$e kee
eerceleer jecejleer
eer jececetefle&
DeJeueeskeve efkeee peelee nw~
Fueeneyeeo (eece - efnjecevehegj, heesm mee#eelkeej kes eMve
eleehehegj, Fueeneyeeo)
1.1857 kes mebIe<e& kes efJe<ee ceW~
F&MJej kee DeeMeerJee&o, eer efovesMe kegceej
2. nsueKeb[ SJeb yegbosueKeb[ ceW
(U.P.P.) Deewj DeueceeFer IAS meueesjer Deblej~
kes efveosMeke eer kes.heer. efJesoer keer erce
3. jeveer ue#ceeryeeF& kes efJe<ee hej~
kes~
4. vesle=lJe kee DeLe& leLee Fmekeer
neF&mketue - peefjyebOeve Fbjceere[f S kee@uespe efJeMes<elee~
yewpeveeLeiebpe ieesefjieeW-Fueeneyeeo
5.heeveerhele kes eLece eg keer
Fbjceeref[S - peefjyebOeve Fbjceeref[S
efJeMes<elee~
kee@uespe yewpeveeLeiebpe ieesefjieeW-Fueeneyeeo
b~
6. KeeveJee eg kee efveie hJee@F
mveeleke SJeb hejemveeleke - nbef[ee heesm
7. keeee&uee ceW DeOe#e kee keee&
espegS kee@uespe, nbef[ee, Fueeneyeeo
8.5 ne@keer efKeueeef[eeW kes veece
SSC CGL ceW oes yeej, jsueJes ceW oes yeej,
(mejoej efmebn kees es[kej)
jepemJe efvejer#eke - 2014
9. yew[efcebve ueerie kes efJe<ee ceW~
Fefleneme, ueeske eMeemeve
10. Deheveer keceer~
heefjeeeve
cegKe hejer#ee
en efmeefJeue mesJee kee meyemes keef"ve ejCe nw~ Fmekee meyemes cenJehetCe&
henuet efJe<ee eeve nw~ Fme hejer#ee ceW 8 eMve-he$e nesles nQ~ efpemeceW 4 DeefveJeee&
leLee 4 Jewkeefuheke nesles nQ~ efpemeceW meeceeve DeOeeve kes oes eMve-he$e ueieYeie
eejbefYeke hejer#ee pewmes nesles nQ leLee oes ceW Ske efveyebOe leLee otmeje efnboer kee
eMve-he$e neslee nw~ FmeceW Jeeheke %eeve keer hejer#ee nesleer nw~ efpemeceW efJeMues<eCe,
Keb[ve, meceer#ee, meceeueesevee-Deeueesevee Deeefo leceece henuet hej Jewkeefuheke
efJe<ee kes eMveeW hej efkeS peeles nQ~ FmeceW MeyoeW kee eeve SJeb Meg Jele&veer hej
efJeMes<e Oeeve oW~ Deer uesKeveer Yeer Deehekees Des Debke efoueeles nQ~ efJeMes<e
leweejer nsleg yeej-yeej he{ves Deewj efueKeves mes Meglee leLee lespeer Deeleer nw~ efJe<ee
kee mebhetCe& Deewj efJeMes<e %eeve ner meheuelee keer ieejber nesleer nw~ cegKe hejer#ee kes
efueS ceQves DeueceeFer keesefebie mebmLeeve pJeeFve efkeee Lee, peneb mes cegPes efJeMes<e
meneesie efceuee~
Q&A
eMve - keee Deeheves keesF& keesefebie mebmLee pJeeFve keer Leer?
Gej - peer neb, ceQves meeceeve DeOeeve kes efueS DeueceeFer DeeF&.S.Sme.
ceW S[ceerMeve efueee Lee, peneb yengle Dee ceeie&oMe&ve eehle ngDee~
eMve - kejW Deheseme& kes efueS keewve-meer heef$ekee he{les Les?
Gej- ceQ kejW Deheseme& kes efueS ef efouueer mes efvekeueves Jeeueer leLee
mece-meeceefeke Ievee ee kee efveeefcele hee"ve kejlee ntb~
eMve - Deehe YeeJeer eefleeesefieeeW kes efueS keee kenvee eenWies?
Gej - cesje e$eeW kees ener meueen nw efke Jes Oewe& kes meeLe F&ceeveoejer mes
cesnvele kejW meheuelee pej efceuesieer meeLe ner, cesjer meueen nw efke Jes Ske yeej
Des mebmLeeve kee ceeie&oMe&ve pej ueW pewmee efke cewbves DeueceeFer mes eehle
efkeee Lee~
Deefleefjeebke
53

Deheveer yeele
efveefleve kegceej yeepehesF&

(JeeefCepe kej DeefOekeejer)
2015
ceW eeefvele)
Deefle cenJehetCe& nwb~ meeLe ner efkemeer ceeefmeke heef$ekee kee efvejblej DeOeeve kejvee
Je mebef#ehle veesdme yeveevee ve efmehe& eejbefYeke Jejved cegKe hejer#ee kes efueS SJeb
Gej eosMe ueeske mesJee Deeeesie keer hejer#ee mecemle jepe mlejere hejer#eeDeeW mee#eelkeej kes mecee efjJeerpeve kes efueS Deefle ueeYeoeeer nw~
ceW Deefle efJeefMe mLeeve jKeleer nw leLee Fmekee en mLeeve Fmekeer efJeMes<e eke=efle,
vees - 1. eneb hej en mhe kej osvee Deefle DeeJeMeke nw efke ueeske mesJee
mebjevee kes keejCe nw~ FmeceW hets pee jns meceke eMve, Fmekee yeouelee eehe
Deeeesie keer hejer#ee kes efueS mebhetCe&lee
ner Fmes Deefle efJeefMe yeveelee nw~ Fme
ceW DeOeeve kejW keeeWekf e eejbeYf eke hejer#ee
hejer#ee kes efueS eefo Gefele ceeie&oMe&ve,
kes meeceeve DeOeeve kes eMve-he$e cebbs
ceeveke/meerke hegmlekeW/ DeOeeve meeceeer veece
: efveefleve kegceej yeepehesF&
pees eMve hets peeSbies, Gmeer lejn kes
eehle nes peeS, lees en hejer#ee Dehes#eeke=le eeefvele heo
: JeeefCepe kej DeefOekeejer
eMve cegKe hejer#ee kes meeceeve DeOeeve
Deemeeve nes peeleer nw leLee kece mecee ceW ceelee kee veece
: eerceleer esceuelee yeepehesF&
kes eMve-he$eeW ceW Yeer hets peeSbies~
GeerCe& keer pee mekeleer nw~ Fme hejer#ee efhelee kee veece
: eer megjMs e eb yeepehesF&
2. efJe<ee kees jves mes DeefOeke
kees GeerCe& kejves kes cenJehetCe& GhekejCe helveer kee veece
: eerceleer hetvece yeepehesF&
mecePeves hej peesj oW~ mecePe-mecePe
: ueKeercehegj Keerjer (Gej eosMe)
nQ- efvejblejlee Deewj DeelceefJeMJeeme~ eefo cetue peveheo
kes he{ves mes efJe<ee uebyes mecee leke
: ceelee-efh elee YeeF& meef eve (efm eef Jeue
keesF& DeYeLeea DeelceefJeMJeeme kes meeLe efpevekes DeeYeejer nQ
eeo jnsiee~
Fbpeerefveej), yenve jeefieveer (eJeee efvejblejlee mes leweejer kejlee nw, lees Gmes
3. ceeveke hegmlekeeW kee DeOeeve
peer.peer.DeeF&.meer.,Keerjer), helveer hetvece,
meheuelee DeJeMe efceueleer nw~ Fme hejer#ee
kejW~ Deheves veesdme mJeeb yeveeSb leLee
iegpeve, efce$eieCe SJeb mecemle heefjJeej~
kes leerve ejCe nQ- eejbeYf eke hejer#ee, cegKe
meyeue he#e
: DeelceefJeMJeeme, Oewe& leLee melele eeeme~ yeej-yeej Gvekee efjJeerpeve kejW~ 10
hejer#ee Deewj mee#eelkeej~
hegmlekeeW kees Ske yeej he{ves mes yesnlej
efveye&ue he#e
: mJeemLe kes eefle peeieke ve nesvee~
eejbefYeke hejer#ee
efeeeb
: heefjJeej kes meeLe mecee Jeleerle kejvee~ nw efke Ske hegmleke kees 10 yeej he{b~s
Fme ejCe kes 2 GheejCe nQ~
4. Deebke[eW/leLeeW kees Yeer eeo
: neF&mketue (mejmJeleer efJeee efvekesleve Fbj
(1) meeceeve DeOeeve
kejW keeeWefke Fme hejer#ee ceW keF& leLe
kee@uespe, ieesuee Keerjer) - 71.%
(2) meermew
Fbjceeref[S (mejmJeleer efJeee efvekesleve hejke/ Deebke[eW hej DeeOeeefjle eMve
neueebefke Fme ejCe kes Debke Debeflece
Fbj kee@uespe ieesuee Keerjer) -80.%
hets peeles nQ~
cesefj ceW veneR peg[ les hejbleg Fme ejCe
yeer.Smemeer. - (ueKeveT efJeMJeefJeeeuee)Deye jner yeele meermew keer lees
kees GeerCe& kejves kes yeeo ner DeYeLeea
72%
Gmekes efueS Deehe leke&Meefe/ieefCele
Deieues ejCe ceW pee mekeles nQ~ Dele: en
Sce.Sme.meer (ieef C ele)- ueKeveT
keer mQ[d[& yegke, Debespeer kes efueS jsve
efJeMJeefJeeeuee - eLece esCeer
ejCe cenJehetCe& nes peelee nw~
: ueKeveT efJe.efJe. keer Je<e& 2006 keer & ceeef&ve Je efnboer kes efueS jeIeJe
meeceeve DeOeeve kes efueS eeceeefCeke efJeMes<e GheueefyOe
yeer.Smemeer. hejer#ee ceW oesnje mJeCe& heoke~ ekeeMe keer hegmleke kee DeOeeve kej
hegmlekeW (efpevekee GuuesKe hegmleke eee&
: meneeke DevegYeeie DeefOekeejer kes heo hej mekeles nQ~ Fme eMve-he$e kes efueS
Meer<e&ke ceW efkeee ieee nw) Je Ievee ee hetJe& eeve
ie=n ceb$eeuee, Yeejle mejkeej ceW efheues efvejblej DeYeeme keer DeeJeMekelee nw
kee Debke pees heermeerSme keer eejbeYf eke hejer#ee
5 Je<e& mes keee&jle
keeeWefke meermew kes heshej kes efueS mheer[
mes keg efove hetJe& ekeeefMele neslee nw,
heefjeeeve
54
Deefleefjeebke
Deewj Skeetjsmeer oesveeW keer pejle nw~ Dele: hetJe& hejer#eeDeeW kes eMve ueieeleej nue kejves nQ~ efJe<ee keer ienve Je mebhetCe& mecePe kes meeLe Gej efueKeves kee DeYeeme
kejles jnW~
Deleble DeeJeMeke nw~ efvejblej uesKeve mes Deehekeer uesKeve keer ieefle ye{sieer SJeb
Oeeve jns efke Deehe Ske ueeske mesJeke yeveves keer leweejer kej jns nQ~ Dele: Deehe efJe<ee mes peg[ s nj eMve kee Gej osves ceW meceLe& neWies~ Jewkeefuheke efJe<ee kes
eMveeW kees jves keer yepeee GveceW eege mebkeuhevee kees mecePeves kee eeeme kejW eMve-he$e kees nue kejles mecee eMve keer ceebie (eMvekelee& keee het jne nw?)
leLee Gmeer mebkeuhevee hej DeeOeeefjle Deve eMveeW kees nue kejW~ Deblele: efyevee kees osKeW, he-jsKee (hee@jcesefbie) leweej kejW Je meerke peJeeye osves kee eeeme
Ieyejen kes eMveeW kees OeevehetJe&ke he{les Je mecePeles ngS nue kejW~
kejW, Des Debke eehle neWies~

cesjs Jewkeefuheke efJe<ee Les -
cegKe hejer#ee
Fme ejCe kes 2 Yeeie nQ~
(1) ueeske
eMeemeve
(2) meceepeMeem$e
mee#eelkeej
(De) DeefveJeee& eMve-he$e

meeceeve DeOeeve - 2 eMve-he$e
meeceeve efnboer
efveyebOe
(ye) Jewkeefuheke eMve-he$e
efJe<ee - 1
efJe<ee - 2
(De) DeefveJeee& eMve-he$e Fme ekeej Fme ejCe ceW Dee" eMve-he$e nue kejves nQ~ efpemeceW meeceeve
DeOeeve kes eMve-he$eeW ceW Deehekees eejbefYeke hejer#ee kes mecee he{s ieS meeceeve
DeOeeve mes keeheer ceoo efceuesieer~ neueebefke Je<e& 2016 keer eejbefYeke hejer#ee ceW
meermew kees keJeeueerheeFie kej efoee ieee nw hejbleg en cegKe hejer#ee ceW meeceeve
DeOeeve - efleere heshej (keeheer keg efceuelee-peguelee) kes he ceW GheefmLele nw~
Dele: Fmes nukes ceW ve ueW keeeWefke meeceeve DeOeeve kes eMve-he$eeW ceW meerke
Gej osves hej hetjs Debke efceueles nQ~ Dele: meeceeve DeOeeve kes eMve-he$eeW ceW
DeefOeke mes DeefOeke Debke eehle kejves kee eeeme kejW~ es Debke ve efmehe& Deehekes
Debeflece eeve Jejved heo Jejerelee ceW Yeer yengle cenJehetCe& Yetefcekee efveYeeles nQ~
meeLe ner efnboer Je efveyebOe kee Yeer Fme hejer#ee ceW Deefle efJeefMe mLeeve nw~
efveyebOe kes efueS meceeeej-he$eeW ceW ekeeefMele IeveeDeeW/uesKeeW kee DeJeueeskeve kejW
Je Gme Ievee/uesKe hej mJeeb kes efJeeej jKeW leLee GvnW efueefheye kejW~ efvejblej
uesKeve, cegKe hejer#ee keer meheuelee kee meej nw~ efnboer kes veesdme DeJeMe yevee
ueW~ hejer#ee mes henues efjJeerpeve kes efueS es Deefle DeeJeMeke nw~
(ye) Jewkeefuheke efJe<ee Je<e& 2015 keer cegKe hejer#ee mes ueeske mesJee Deeeesie ves Jewkeefuheke efJe<eeeW kee
eehe yeouee nw~ Deye hetjs hee"deece keer mecePe DeeJeMeke nw keeeWefke eMve Yeues
ner 5 neW hejbleg eleske eMve ceW 3 Yeeie nQ~ Dele: kegue 15 eMve, 3 Iebs ceW nue
en Yeer Ske Deefle cenJehetCe& ejCe nw leLee Fmekes eje Deehekes JeefelJe
kee hejer#eCe efkeee peelee nw~ JeefelJe Ske efove ceW efJekeefmele nesves Jeeueer Jemleg
veneR nw~ Dele: efpeme efove mes efmeefJeue mesJee keer leweejer kejvee eejbYe kejW, eleske
Ievee/cegs hej Dehevee efJeeej jKeW~ Gmekes mekeejelceke Je vekeejelceke efyeboDg eeW
kes yeejs ceW meesesb Je Sveeefueefkeue Deeese efJekeefmele kejW~ meeLe ner mee#eelkeej kes
mecee nj eMve kee Gej "b[s efoceeie mes oW~ meeceeve yeesue-eeue kes oewjeve Yeer
Deheves emlegleerkejCe hej Oeeve osb Je Deheves vekeejelceke he#eeW kees otj kejves kee
eeeme kejW~
cesje mee#eelkeej eer Sme.kes. pewve kes yees[& ceW Lee~ cegPemes ueieYeie 30-35
eMve hets ieS Les Je cesje mee#eelkeej ueieYeie 30 efceve leke euee Lee~
efvecve leLeeW kees mee#eelkeej mes hetJe& DeJeMe peeve ueW(i) Deehekes veece kee DeLe& Je eefo Deehekes veece mes keesF& eefme Jeefe nw,
lees Gmekes yeejs ceW peevekeejer nesvee eeefnS~
(ii) cegKe hejer#ee kes efJe<eeeW keer ienve peevekeejer~
(iii) Deehekes ie=n peveheo keer peevekeejer (peveheo keer efJeMes<elee)~
(iv) eefo veewkejer ceW nQ, lees Gme hej eMve~
(v) Deehekes JeefelJe kes meyeue Je ogye&ue he#e
(vi) mece-meeceefekeer
(vii) odce mee#eelkeej oskej Deheves vekeejelceke he#eeW kees peevesb Je GvnW
otj kejW~
(viii) mesJee Jejerelee mes mebyebefOele eMve~
(ix) eMve kees OeevehetJe&ke megveW Je Gej oW~ eefo mener peJeeye helee nes leYeer
Gej oW DeveLee ceeheer ceebie ueW~
(x) efkemeer eMve hej yees[& kes meomeeW mes Deueie jee nesves hej Gvemes
DeveeJeMeke leke& ve kejW~ Gvemes Demenceefle nesves hej mJeeb ceeheer
Deefleefjeebke
ceebie ueW~
55
hegmleke eee&
mee#eelkeej eMve Q & A

(i)
mebefJeOeeve kes leerve Devegso Deekeefmceke he mes~
meeceeve DeOeeve nsleg-
(ii)
meceepeMeem$e hej eMve pewmes -mebmke=eflekejCe Deeefo~
(i)
Yeejleere jepeJeJemLee Deewj Meemeve - Sce. ue#ceerkeeble
(iii)
ueeske eMeemeve/ jepeJeJemLee hej eMve pewmes - Decesefjkee, efyesve,
(ii)
Yeejle kee Fefleneme XIIth NCERT
Yeejle kee mebefJeOeeve Je Gvekeer leguevee, yepe hej eMve Deeefo~
(iii)
Yeejle Je efJeMJe kee Yetieesue : XIth NCERT (efheefpekeue efpeeeseeheer)
(iv)
meesuej Fbheume keee nw?
(v)
cesjer hetJe& pee@ye kes yeejs ceW eMve~
(vi)
heefjefmLeefle hej DeeOeeefjle eMve pewmes -
6th, 7th, 8th NCERT (Jeu[&

(iv)
eefo Deehekees [erSmeheer yevee efoee peeS, lees hegefueme efJeYeeie ceW keee
megOeej kejvee eenWies?
cesjer YetueW
keWere mesJee ceW meneeke DevegYeeie DeefOekeejer kes he ceW Je<e&
efpeeeseeheer) Atlas kes meeLe
DeLe&JeJemLee : eefleeesefielee ohe&Ce kee Deefleefjeebke ,Ievee ee

eje ekeeefMele DeeefLe&keer
(v)
meeceeve efJe%eeve : uetmeW meeceeve efJe%eeve
(vi)
meebefKekeer : Ievee ee keer hegmleke
(vii) pevemebKee SJeb veiejerkejCe : hejer#ee JeeCeer keer pevemebKee -2011

2010 ceW
(viii)
ekeeefMele Gej eosMe leLe meej
eeefvele nessves kes yeeo efmeefJeue mesJee keer leweejer ceW efJejece Dee ieee leLee ceQ
veewkejer ceW Jemle nes ieee~ Je<e& 2012 mes cebwves hegve: leweejer eejbYe keer~ leweejer
Gej eosMe kee DeOeeve : Ievee ee/ hejer#ee JeeCeer eje
(ix)
kejW Deheseme& : - (a) Ske ceeefmeke heef$ekee
jeskevee cesjer Yetue Leer~ hegve: leweejer DeejbYe kejves ceW mecemee DeeF& hejbleg {
mebkeuhe Deewj efvejblej cesnvele kes eje ceQves Fme mecemee kees heej efkeee~
efvejblejlee tves kes keejCe DeefOeke mecee ueiee~ cesjer meheuelee ceW eer eoerhe
(b)
Ievee ee eje ekeeefMele ef
(c)
Ske jeêr e meceeeej-he$e, owevf eke peeiejCe

jeêre mebmkejCe
(x)
meermew : - (i) leke&Meefe - Deej.Sme. DeeJeeue
mej, DevegYeeie DeefOekeejer, ie=n ceb$eeuee, Yeejle mejkeej kee DeYetlehetJe& eesieoeve
(ii) ieefCele - censMe efceee
jne~ cesje DeYeefLe&eeW kees ener megPeeJe nw efke yeguebo newmeues Je hekekes Fjeos kes
(xi)
Debespeer - jsve & ceeef&ve
meeLe leye leke leweejer kejW peye leke Deehekees Deehekee ue#e ve efceue peeS~
(xii)
meeceeve efnboer : jeIeJe ekeeMe/ [e@. yepe efkeMeesj emeeo efmebn
leweejer kes oewjeve newmeuee tves hej ncesMee es hebef eeeb eeo jKeW Demeheuelee Ske egveewleer nw, Fmes mJeerkeej kejes~
keee keceer jn ieF&, osKees Deewj megOeej kejes~
peye leke ve meheue nes, veeRo, ewve kees leeiees legce~
(xiii) hetJe&
Jewkeefuheke efJe<ee nsleg(i) meceepeMeem$e :
(i)
efkemeer eeceeefCeke keesefebie kes veesdme~
(ii) Sme.Sme.
heeb[s keer hegmleke~
(ii) ueeske eMeemeve : (i) efkemeer eceeefCeke keesefebie kes veesdme~
mebIe<e& kee cewoeve es[ kej cele Yeeiees legce~
56
kes eMve-he$e
(ii) yeer.Sue.
heeef[ee keer hegmleke~
keg efkeS efyevee ner pee peekeej veneR nesleer~
keeseMf eMe kejves JeeueeW keer keYeer nej veneR nesleer~
mejue, yeesOeiece, meerke leLee hejer#ee kes efueS keWefle hegmleke nw~
Deefleefjeebke
Deevevo efJeece efmebn

kees<eeefOekeejer (TO)
2015
ceW eeefvele)
mee#eelkeej
Deheveer yeele
mee#eelkeej keer leweejer kes efueS keesF& Deueie jCeveerefle veneR nesleer nw~
efmeefJeue mesJee ceW meheuelee kes efueS melele ueieve Je Oewe& keer DeeJeMekelee Fmekes efueS owefveke meceeeej, he$e-heef$ekeeDeeW, jse[f ees leLee er.Jeer. kes eje
nesleer nw~ Dele: ue#e kees meeceves jKekej eefleeesieer Gefele ceeie&oMe&ve Je efJe<eeeW mece-meeceefeke cegeW SJeb mecemeeDeeW kes efJe<ee ceW peevekeejer eehle keer peeleer nw~
kes mecee DeOeeve eje Fmes eehle kej mekeles nQ~
Fmekes DeueeJee Deheves efce$eeW kes meeLe mebJeeo eje Ske efkeesCe efJekeefmele
efkeee peelee nw~
eejbefYeke hejer#ee
eejbefYeke hejer#ee G.e. heer.meer.Sme. kee eLece ejCe neslee nw~ FmeceW
Q&A
yengefJekeuheere ekeej kes eMve Deeles nQ~ eLece eMve-he$e ceW meeceeve DeOeeve
eMve - cegKe hejer#ee ceW Ssefke efJe<ee~
leLee efleere eMve-he$e ceW C-SAT kee neslee nw~ hejbleg Je<e& 2016 mes C-SAT
Gej - Fefleneme SJeb oMe&veMeem$e~
keJeeueerheeFbie nesves kes keejCe meeceeve DeOeeve keer Gheeesefielee ye{ ieF& nw~
eMve - meheuelee kee cetue ceb$e~
Dele: Fmekeer leweejer jCeveerefleke lejerkes mes kejveer nesieer~ efpemekes efueS efheues
Je<eeX kes eMveeW kee hetJee&Jeueeskeve kes meeLeGej - Oewe& Je ueieve kes meeLe
meeLe Deebke[eW leLee mece-meeceef eke
ke[er cesnvele~
IeveeeceeW hej Oeeve keWefle kejvee nesiee~
eMve - meheuelee kee ese efkemes
: Deevevo efJeece efmebn
veece
cegKe hejer#ee
osvee eenWies?
: kees<eeefOekeejer
cegKe hejer#ee kes efJe<eeeW kee egveeJe eeefvele heo
Gej - F&MJej keer Devegkebhee leLee
: eerceleer Meebleer efmebn
Deheves Deblece&ve keer DeeJeepe kees leLee henues ceelee kee veece
: eer yewpeveeLe eEmen
ceelee-efhelee kes DeeMeerJee&o mes cegPes
mes he{s ieS efJe<eeeW kes DeeOeej hej kejveer efhelee kee veece
eeefnS~ Dele: efekej SJeb mecePe ceW helveer Je heg$e
: eerceleer efeebkee efmebn Je Meeot&ue efJeece meheuelee eehle ngF& nw~ Fmekes Deefleefje
Deeves Jeeues efJe<eeeW kees ner eeLeefcekelee osveer
efmebn, Jesoeble efJeece efmebn
cesjer meheuelee ceW hetjve efmebn eewneve
eeefnS~ efJe<eeeW kee mecee DeOeeve kejves cetue peveheo
: Debyes[kej veiej
(efpeuee hetefle& DeefOekeejer, yemleer) kee
kes heMeele hee"deece kes Devegmeej mJeeb efpevekes DeeYeejer nQ
: cebieuesMe otyes (SDM - IInd Rank), efJeJeske efJeMes<e eesieoeve jne~
kes veesdme yeveeves mes Des Debke eehle
efmebn (TO), megyeesOe efmebn (Entertainment
eMve - keee Deeheves efkemeer mebmLee
efkeS pee mekeles nQ~ ueieeleej efueKeves kes
Tax Inspector), ye=pesMe efmebn (Oeerjpe)
kes efveeefcele e$e jns nQ?
DeYeeme mes efJe<eeiele keef"veeF& kees otj
meyeue he#e
: efJe<ece heefjefmLeefleeeW ceW Oewe& yeveeS jKevee
Gej - peer neb, ceQves Deheveer
efkeee pee mekelee nw~ Fmeer ef<keesCe kes
leLee keef"ve heefjece~
meeLe ceQves Deheves mJeeb kes efJe<eeJeej e@efheke
hetjer leweejer DeueceeFer DeeF&.S.Sme.
hetJe& eeve
: Deehetefle& efvejer#eke
kees Oeeve ceW jKekej veesdme leweej efkeS
kes efveoxMeve ceW keer nw~ peneb hej kes.heer.
: mveeleke, hejemveeleke (ee. Fefleneme),
leLee yeej-yeej Gvekee DeOeeve efkeee~
efJesoer mej kes efveoxMeve Je Gvekeer
Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee, Fueeneyeeo
efJe<ee kes Deefleefje cegKe hejer#ee ceW
hetjer erce keer cesnvele, e$eeW kes
meeceeve DeOeeve Je efnob er leLee efveyebOe kes
meheuelee ceW efJeMes<e eesieoeve kejleer nw~
eMve-he$e nesles nQ~ meeceeve DeOeeve kee eehe eejbefYeke hejer#ee keer lejn ner
eMve - kejW keer keesF& heef$ekee e$eeW kees yeleeSb~
neslee nw hejbleg efnboer Je efveyebOe kes efueS efJeMes<e Oeeve Je DeYeeme keer DeeJeMekelee
Gej - Ievee ee (ceeefmeke) Je ef< efouueer mes ekeeefMele keer peeves
nw~ efveyebOe kes efueS Ievee-ee keer ceeefmeke heef$ekee Deewj efveyebOe meerjerpe mes
Jeeueer heef$ekee~
meneelee ueer pee mekeleer nw~
heefjeeeve
Deefleefjeebke
57

Deheveer yeele
(meneeke DeefYeeespeve DeefOekeejer,
F&MJej kes eefle efJeMJeeme Deewj F&ceeveoejer mes meleled eeeme ner cesjer meheuelee kee
cetue ceb$e nw~
eejbefYeke hejer#ee veeefeke mesJee kee eLece SJeb meJee&efOeke cenJehetCe& ejCe
eMveeW kee Dehevee veesdme yeveeSb~ Deemeeve eMveeW keer ieueleer mes yeesb~ eMveeW kees
nue kejles mecee GvnW eLeemebYeJe mecePeves kee eeeme kejW~ Fme ekeej
megefveeesefpele jCeveerefle eejbefYeke hejer#ee keer meheuelee megefveefMele kej mekeleer nw~
en veeefeke mesJee kee meyemes keef"ve ejCe nw~ Fmekes efueS meyemes henues
efueS Ske megefveeese fpele eeeme keer
heefjeeeve
DeeJeMekelee nw~ efJeefOe kes eMve-he$e ceW veece

DeeOes mes DeefOeke eMve hetJe& hejer#eeDeeW kes eeefvele heo
ceelee kee veece
eMveeW ceW hets ieS nesles nQ~ meeceeve DeOeeve
efhelee kee veece
kes eMve Yeer meeceevele: ueieYeie DeeOes cetue peveheo
eMve hetJe& hejer#eeDeeW ceW hets ieS nesles nQ~ efpevekes DeeYeejer nQ
:
:
:
:
:
:
Fmekes DeueeJee keg eMve mece-meeceefeke

efueS keesF& Ske ceeefmeke heef$ekee DeJeMe
efveye&ue he#e
efeeeb
kees nue kejves kes efueS Jesej Ske kee Mew#eefCeke eesielee
DeOeeve Deleble DeeJeMeke nw leLee meeLe
ner meeLe Ievee ee keer yengeJf ekeuheer eMve efJeMes<e GheueefyOe
he{~W eejbefYeke hejer#ee ceW efJeefOe kes eMveeW
ceW eeefvele)
cegKe hejer#ee
eejbefYeke hejer#ee
IeveeDeeW hej DeeOeeefjle nesles nQ, Fmekes meyeue he#e
2011
Deehe yengefJekeuheer eMveeW hej efvejblej DeYeeme kejles jnW~ Fmemes mebyebefOele
meheuelee kes efueS mener efoMee ceW meleled eeeme keer DeeJeMekelee nesleer nw~
neslee nw~ Fme ejCe ceW meheue nesves kes
:
:
:
:
:
keer meerjerpe DeJeMe nue kejW keeeWekf e FmeceW

efJeiele hejer#eeDeeW ceW hets ieS eMveeW kee
nue JeeKee meefnle neslee nw~ eeo jKeW efke meeceeve DeOeeve ceW Deehekeer efmLeefle
meYeer hetJe& keceexb kee mebefele heefjCeece neslee nw~ Dele: hejer#ee kee Fblepeej efkeS
efyevee Deheveer kecepeesjer kees otj kejles jnW Deewj Deheveer cepeyetleer kees Deewj cepeyetle
meneeke DeefYeeespeve DeefOekeejer
eerceleer meleYeecee ef$ehee"er
eer megYee<e eb ef$ehee"er
ieesjKehegj (G.e.)
F&MJej, ceelee-efhelee, ceecee, iegpeveeW Je
efce$eeW kes~
mekeejelceke efJeeej, { efveMee, keee&
kes eefle mecehe&Ce
YeeJegkelee
DeOeeve, Jeeo-efJeJeeo, efekes Kesuevee~
yeer.S., Sce.S. (Debespeer), Sue.Sue.yeer.,
Sue.Sue.Sce~
ves- petve, 2014
pesDeejShe - efomebyej, 2014
meeceeve %eeve Deewj meeceeve DeOeeve

keer lejhe Oeeve keWefle kejW Deewj
DeveJejled Gej-uesKeve kee DeYeeme
kejles jnW Deewj Deblele: eeveelceke
DeOeeve Deewj efjJeerpeve hej peeoe
Oeeve osb~ efJeefOe kes eMve-he$eeW kes efueS
mecee eyebOeve kes meeLe-meeLe eefleefove
uesKeve DeYeeme SJeb mebef#ehle veesdme
yeveeSb Fmekes meeLe-meeLe keueeme veesmd e
kes efjJeerpeve hej Yeer efJeMes<e Oeeve oW
Deehe Deheveer heke[ meYeer efJe<eeeW hej
cepeyetleer mes yeveeSb~ Fme ejCe kee
Ske Deve cenJehetCe& he#e nw- uesKeve
Mewueer~ efvejblej DeYeeme eje Deheveer
uesKeve Mewueer kees heefj<ke=le kejW~ efJeiele hejer#eeDeeW ceW hets ieS eMveeW kee Gej
meerefcele MeyoeW ceW efueKeves kee DeYeeme kejW~ Fmes Deheves JeefjeW Deewj Deheves efce$eeW
kees DeJeMe efoKeeSb~ keeeWefke Fmemes efvejblej megOeej keer mebYeeJevee ye{ peeleer nw~
yeveeles jnW keeeWefke meeceevele: efJeefOe kes eefleeesefieeeW kee meeceeve DeOeeve Deer uesKeveer Yeer Deehekees Des Debke efoueeleer nw~ Dee Debke Debeflece heefjCeece
ceW mebpeerJeveer kee keece kejlee nw~
Dehes#eeke=le kecepeesj neslee nw~
58
Deefleefjeebke
efnboer kes efueS JeekejCe hej Deheveer heke[ cepeyetle kejW~ MeyoeW leLee Jele&veer
Gej - keesef ebie kes veesdme mes cenJehetCe& efJe<eeeW kee Dehevee mJeeb kee
Megef hej efJeMes<e Oeeve osb~ efveyebOe kes efueS en DeeJeMeke nw efke Deehe nheles ceW veesdme SJeb Deheveer keefceeeW kees otj kej efvejblej eeeme ner cesjer meheuelee kee
kece mes kece Ske efveyebOe DeJeMe efueKeW~ Fmekes efueS cenJehetCe& efJe<eeeW hej cetue ceb$e nw efpemeceW F&MJej kes eefle { efJeMJeeme meJeexe nw~
eefme uesKekeeW kes efJeeej Je meceeeej-he$eeW ceW ekeeefMele mebheeokeere DeJeMe he{W
Deewj Gme hej Des veesdme yeveeSb~ efJeefOe eMveeW kees nue kejves mes hetJe& Gmekee
Ske DeeOeejYetle {ebee DeJeMe leweej kejW~ pewmes- megmebiele, eeJeOeeve, GsMe,
keee nw, efveefCe&leJeeo, efve<ke<e&~
eMve - keee eefleeesefieeeW kees keesF& mebosMe osvee eenWies~

Gej - efkemeer jepe keer hejer#ee ceW meheue nesves kes efueS Ske ner cetue ceb$e
nw - eejbefYeke hejer#ee kes efueS efpelevee nes mekes Jemlegefve eMveeW kees nue kejW,
cegKe hejer#ee kes efueS efueKekej DeYeeme kejles jnW Deewj mee#eelkeej yeesuekej
mee#eelkeej
en ejCe Deehekes JeefelJe, Deehekes DeelceefJeMJeeme Deewj Deehekes JeJenej
kee efJeMues<eCe kejlee nw~ Fmekeer leweejer keesF& nheles oes nheles ceW veneR nesleer nw~
DeYeeme kejW~ Fve meyekees hetje kejves kes efueS keef"ve heefjece kes meeLe Oewe&
yeveeles ngS ue#e keWefle kejW~ Fmekes meeLe ceQ en Yeer kenvee eentbiee Deheveer peceerve Dehevee Deemeceeb hewoe kej,
en DeeheceW efvejblej efJekeefmele nesleer mecePe, heefjhekeJelee SJeb vewelf ekelee ceW meceeefnle
Deheves keceeX mes Ske veee Fefleneme hewoe kej
nesleer nw~ keef"ve heefjefmLeefleeeW ceW Yeer Oewe& yeveeS jKeW Deewj mJeYeeJe ceW efJevecelee
cesjer YetueW
ueeSb~ Oeeve jKeW mee#eelkeej %eeve kee hejer#eCe veneR nw Deiej Deehe efkemeer eMve
kee Gej veneR os heeles nQ lees Yeer DeelceefJeMJeeme yeveeS jKeW Deehekees efveefMele
Je<e& 2010 ceW Sue.Sue.yeer. kejves kes yeeo cesje ke@efjej keeheer DeJeJeefmLele
jne~ Fmekes heMeele Debespeer mes Sce.S. kejvee cesjer ye[er Yetue Leer efpememes ceQ
he ceW Des Debke efceueWies~
ue#e mes Yeke mee ieee Lee~ efpemekes Jepen mes veeefeke mesJee keer leweejer ceW
mee#eelkeej kes oewjeve hets ieS eMve
yeeOeeSb Yeer DeeF&b Deewj mecee yeyee&o ngDee efpemekes yeeo ceQves Ske ue#e efveOee&efjle
1.
Gelece veeeeuee kes Keb[heer" kes ie"ve hej efJeeej
2.
ueeskeefnle Jeeo hej eMve
3.
mee#e kes ekeej
4.
ce=legkeeefueke keLeve keer eeelee kee DeeOeej
5.
Debeflece efjhees&
6.
eesms eeefekee
7.
meb%eeve kee DeeOeej
8.
heefjJeeo hej mebefmLele ceeceues ceW DeefYeege kee Gvceeseve keye Deewj
kej leweejer kejvee DeejbYe efkeee Deewj Deblele: meheue jne~
hegmleke eee&
meeceeve DeOeeve nsleg- mece-meeceefeke Ievee ee - ceeefmeke heef$ekee,
kejW Deheseme& SJeb mece-meeceefeke DeeuesKe, uetmeW meeceeve %eeve
Yeejle kee mebefJeOeeve - pee veejeeCe heeb[se, Jesej Ske
kewmes?
Yeejleere ob[ mebefnlee - Sme.Sve. efcee, Jesej Ske

ob[ eefeee mebefnlee - Sme.Sve.efcee, Jesej Ske
Yeejleere mee#e DeefOeefveece - DeJeleej efmebn, Jesej Ske
Q&A
hegefueme Ske SJeb jsieguesMeve - Dees.heer. jee
eMve - cegKe hejer#ee nsleg jCeveerefle -
Gej - [er.S. pete[f efmeSue keeWefeie eje eoe veesdme kee ienve
DeOeeve efkeee Deewj meehleeefnke sm ceW ueieeleej meefcceefuele neskej megevf eeesefpele
{bie mes eMveeW kee Gej efueKeves kee eeeme efkeee efpemekee heeeoe efceuee~
eMve - Deehekeer meheuelee kee cetue ceb$e keee nw?
en Ske ieeiej ceW meeiej heer heef$ekee nw pees met#ce mes met#ce leLeeW kees
meejieefYe&le kejleer nw, ueef#ele SJeb meejieefYe&le, eeceeefCeke SJeb mlejere Yee<ee ceW
mece-meeceefeke Ievee ee kee emlegleerkejCe kee eeeme keeheer eMebmeveere nw~
Deefleefjeebke
59
(yeeue efJekeeme heefjeespevee DeefOekeejer)
(G.e.meefcceefuele DeJej DeOeervemLe mesJee hejer#ee,
Deheveer yeele
efmeefJeue mesJee keW/jepe keer meJee&efOeke
mecceevepeveke mesJeeDeeW ceW mes nw~ efpemekes keejCe
Deepe kee eleske egJee FmeceW Yeeieeroej yevevee
eenlee nw~ JeemleJe ceW en Fleveer Deeke<e&ke
Deewj egveewleerhetCe& mesJee nw efke egJeeDeeW ceW FmeceW
eeefvele nesves kee Ske pegvetve-mee neslee nw~
efmeefJeue mesJee hejer#ee ceW GeerCe& DeYeLeea efJeefYevve
efJeYeeieeW ceW Ge heoeW hej efveege efkeS peeles
nQ peneb Gvekees Deheveer mebhetCe& ceeveefmeke Je
Meejerefjke #ecelee kee meogheeesie kejves kee
DeJemej eehle neslee nw~ meeLe ner GvnW nj
#eCe Ssmes keeeeX kees Debpeece osvee neslee nw
efpemekeer meheuelee-Demeheuelee Gmekeer Deheveer
#ecelee hej efveYe&j kejleer nw Deewj Gmes ner
Debeflece efveCe&e uesvee neslee nw~
Jele&ceeve ceW Deve eefleeesieer hejer#eeDeeW keer
Dehes#ee efmeefJeue mesJee hejer#ee ceW eeefvele nesvee
meheuelee kee Ske ceeveke yeve ieee nw~ efpemekes
keejCe efmeefJeue mesJeeDeeW kes ye{les espe kes
meeLe-meeLe FveceW eeve keer eefeee Yeer keef"ve
mes keef"velej nesleer pee jner nw~ Deepe kee nj
eefleeesieer Fme DeeMebkee mes emle nw efke keee
efmeefJeue mesJee ceW eeefvele nesves keer Gmekeer
Fe hetCe& nes mekesieer? keeeWekf e efjefeeesb kes
meehes#e DeYeefLe&eeW keer mebKee efoveeW-efove yengle
lespeer mes ye{ jner nw~ Dele: Fme hejer#ee ceW
meheue nesves JeeueeW keer leguevee ceW Demeheue
nesves Jeeues eefleeesieer e$eeW keer mebKee DeefOeke
nesleer nw, efpemekees osKekej e$eeW kes newmeues
hemle nes peeles nQ~
efmeefJeue mesJee kes DeYeefLe&eeW kes efueS
henuee ceb$e nw- keYeer Yeer efvejeMe veneR nesvee~
JeemleJe ceW efmeefJeue mesJee kes eleske eefleeesieer
kees ieerlee kes kece&Jeeo kee Devegheeueve kejvee
eeefnS- kece&CesJeeefOekeejmles cee heues<eg
keoeeved~ eefleeesieer e$eeW kees efJe<eeeW kee
60
veece
eeefvele heo
ceelee kee veece
efhelee kee veece
cetue peveheo
:
:
:
:
meyeue he#e
efveye&ue he#e
efeeeb
:
:
ceW eeefvele)
ienve DeOeeve kejvee eeefnS keeeWefke meheuelee kee keesF& Mee@&ke jemlee veneR
neslee~ eceeefCele SJeb efJeMJemeveere efkeleeyeeW kee ner DeOeeve Deehekees cebefpeue leke
hengb ee mekelee nw~ eyeue Fe Meefe
SJeb { DeelceefJeMJeeme Yeer yengle
pejer nw~ JeemleJe ceW {guecegue veerefle
Jeeues keg Yeer neefmeue veneR kej
heeles~ Skew meeOes meye meOes, meye
(CDPO)
meeOes meye peee DeLee&led Ske GsMe
eerceleer Deveerlee heeb[s e
keer eeefhle kes efueS Dehevee meeje
eer jceeMebkej heeb[se
Oeeve keWefle kej osvee ner meheuelee
Fueeneyeeo
ceelee-efhelee, YeeF& (Deveghece, Devegpe), yenve keer kegbpeer nw~
efmeefJeue mesJee ceW eeefvele nesves
(Dee&vee, Dehe&Cee), Deefve DeesPee mej
kes
ef
u
eS
Deehekes heeme heee&hle DeJemej
SJeb efJeYee efceee~
Deew
j
ees
i
elee nw~ vesheeseuf eeve kes MeyoeW
cesjs oesmle, heefjefmLeefleeeW mes nej ve ceevevee,
ceW
eef
o DeJemej kee ueeYe ve
F&ceeveoej, { efveMeeer SJeb mekeejelceke
G"eee
peeS
lees eesielee kee keesF&
meese~
cet
u
e
vener
b
nes
l
ee~ DeJemej kee ueeYe
YeeJegkelee SJeb Deefle mebJesoveMeeruelee~
Gheveeme he{vee, mebieerle megvevee, oesmleeW G"eves kes efueS F&ceeveoejer hetJe&ke
heefjece DeeJeMeke nw ke eeWefk e
kes meeLe iehhesb ue[evee~
Conquers
neF&mketue (1996)- peJeenjueeue vesn 'Labour
Fbj kee@uespe, veeeerhegj, Fueeneyeeo, et.heer. everything' DeLee&led heefjece eleske
yees[&
Jemleg hej efJepee eehle kej ueslee nw~
Fbjceeref[S (1998)- peJeenjueeue
eejbefYeke hejer#ee
vesn Fbj kee@uespe, veeeerhegj, Fueeneyeeo,
eejbefYeke hejer#ee mebhetCe& hejer#ee
et.heer. yees[&
mveeleke (2002)- F&MJej MejCe ef[eer eCeeueer keer henueer ke[er nw Deewj
kee@uespe, Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee FmeceW meheuelee eehle kejves kes
heMeele ner Deehe Deieues meesheeve (cegKe
Fueeneyeeo
hejemveeleke (2004)- $eheefle Meent peer hejer#ee) hej hengb eles nQ~ eejbefYeke
hejer#ee yengefJekeuheere heefle hej
cenejepe efJeMJeefJeeeuee, keevehegj
efJeefOe mveeleke (2008)- Fueeneyeeo ef[eer DeeOeeefjle nesleer nw~ eejbefYeke hejer#ee
kee@uespe, Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee, ceW oesveeW eMve-he$e meYeer e$eeW kes
efueS DeefveJeee& nesles nQ~
Fueeneyeeo
eefleeesieer e$e meJe&eLece
yeer.S[. (2009)- Sce.[er.heer.peer. kee@uespe
eleeheie{, [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe meeceeve DeOeeve kee efJe<eeJeej
efJeMJeefJeeeuee, hewpeeyeeo
efJeYeepeve kejW~ efJeiele Je<eeX ceW DeeS
Sce.S[. (2012)- oeevebo yejeJeeb heer.peer. eMveeW kee DeJeueeskeve kejW, efhej
kee@uespe jeeyejsueer, meer.Sme.pes.Sce. hegmleke mes Gme efJe<ee kees he{sb~ e$eeW
etevf eJeefme&er, keevehegj
kees eeefnS efke Jes kesJeue mlejere
et.peer.meer. ves GeerCe&
SJeb efJeMJemeveere ekeeMeve keer hee"de
heefjeeeve
:
:
2013
Deefleefjeebke
meeceefeeeW kee ner DeOeeve kejW~ mlejere hee"de meeceefeeeW kes DeOeeve mes
peefue Jemlegefve eMveeW kees nue kejves ceW ceoo efceueleer nw~
GoenjCe kes efueS eefo Deehe meeceeve Yetieesue ceW peueJeeeg he{vee eenles
nQ, lees meJe&eLece mece-meeceefeke Ievee ee kes hetJee&Jeueeskeve Keb[ (meeceeve
Yetieesue) mes peueJeeeg hej DeeS eMveeW kee DeOeeve kejW, efhej Deehe hegmleke ceW
Gmes he{W, hegve: efJeiele Je<eeX kes eMveeW kee efhej mes DeJeueeskeve kejW~ ener eefeee
eleske efJe<ee kes meeLe DeheveeSb~
eejbefYeke hejer#ee kes DeefveJeee& eMve-he$eeW ceW Yeejle mes mebyebefOele leceece leLeeW
kes DeueeJee meebefKekeer, ceeveefmeke #ecelee Je mece-meeceefeke Ievee mes mebyebefOele
eMve hets peeles nQ~ JeemleJe ceW en eMve-he$e e$eeW keer peeiekelee Deewj
hegmlekeslej peevekeeefjeeW kes hejer#eCe mes mebyebefOele neslee nw~ Dele: Fmekee efJe<ee
#es$e Deleble efJemle=le mheske^ce Jeeuee neslee nw~ Fmekes efueS mece-meeceefeke Ievee
ee (ceeefmeke heef$ekee) mes peg[s jnvee Deefle DeeJeMeke nw~ meeLe ner meceeeejhe$e, Fbjves SJeb hejer#ee mes hetJe& ekeeefMele heef$ekee mece-meeceefekeer Ievee ee
ef kee DeJeueeskeve Yeer Deefle DeeJeMeke nw~
cegKe hejer#ee
efmeefJeue mesJee ceW Deehekee Debeflece he mes eeve cegKe hejer#ee ceW eehle DebkeeW
hej efveYe&j kejlee nw~ cegKe hejer#ee efueefKele (efJeJejCeelceke Jemleghejke) Deewj
mee#eelkeej oes YeeieeW ceW yeber nesleer nw~
ueieYeie meYeer jepe efmeefJeue mesJee ceW meeceeve DeOeeve kee eMve-he$e
Jemlegefve ekeej kee neslee nw~ Jemlegefve hejer#eCe cee$e leLeelceke %eeve,
metevee ee peevekeejer Deebkeves kes efueS ner veneR yeefuke Dehes#eeke=le Ge yeewefke
#ecelee kes ceeheve kes efueS Yeer efkeee peelee nw; pewmes veF& efmLeefleeeW ceW %eeve kes
eeesie kejves keer #ecelee leLee leLeeW, Deebke[eW, IeveeDeeW ee heefjefmLeefleeeW kes
efJeMues<eCe leLee cetueebkeve kejves keer eesielee Deeefo~
cegKe hejer#ee ceW Des Debke ueeves kes efueS mebhetCe& hee"deece kee ienve
DeOeeve kejW leLee uesKeve ceW ceewefuekelee ueeves kee eeeme efvejblej DeYeeme kes
eje ueeSb~ meheuelee eleske efJe<ee ceW Des Debke heeves hej ner efveYe&j nesleer nw~
Dele: Jewkeefuheke efJe<eeeW kes meeLe ner meeLe meeceeve DeOeeve, efnboer Je efveyebOe kes
eMve-he$eeW keer meblegefuele leweejer kejW~ Jewkeefuheke efJe<ee kes he ceW Gve efJe<eeeW kee
egveeJe kejW, pees efe kes Deveghe nesb leLee Gve hej heee&hle meeceeer SJeb yesnlej
ceeie&oMe&ve GheueyOe nes~
%eeve kes meeLe ner meeLe Gme %eeve kee yesnlej emlegleerkejCe Yeer Deleble
cenJehetCe& neslee nw~ emlegleerkejCe kees eYeeJeer yeveeves kes efueS efJe<ee keer efJemle=le
mecePe kes meeLe cenJehetCe& e@efheke keer efJeMes<e leweejer DeeJeMeke nw~ ceQves efveeefcele
Gej uesKeve kee DeYeeme kejkes Gej kees meejieefYe&le Je ceewefueke yeveeves kee
eeeme efkeee, Fmekes efueS Gej uesKeve ceW ee&, [eeeece, cewhe, syeue Fleeefo
kee Yeer eeesie efkeee~ efveyebOe nsleg ceQves ueieeleej meceeeej-he$eeW, heef$ekeeDeeW Je
mece-meeceefeke Ievee ee kes efveyebOe Keb[eW kee DeOeeve efkeee~
mee#eelkeej
efmeefJeue mesJee ceW mee#eelkeej kee GsMe en neslee nw efke me#ece Deewj
efve<he#e yees[& en peeve mekes efke DeYeLeea efmeefJeue mesJee kes efueS JeefelJe keer
ef mes Gheege nw ee veneR~ en hejer#ee DeYeLeea keer ceeveefmeke #ecelee peebeves
kes DeefYeeee mes keer peeleer nw~ mee#eelkeej ceW eefle hejer#eCe keer eCeeueer veneR
DeheveeF& peeleer~ FmeceW mJeeYeeefJeke Jeelee&ueehe kes ceeOece mes GcceeroJeej kes
ceeveefmeke iegCeeW kee helee ueieeves kee eelve efkeee peelee nw hejbleg Jeelee&ueehe Ske
efJeMes<e efoMee ceW Deewj Ske efJeMes<e eeespeve mes efkeee peelee nw~
mee#eelkeej keer leweejer nsleg mee#eelkeej kes mecee eefe&le cegeW, Deblejjeêre
Je jeêre IeveeDeeW kee met#ce DeOeeve, efJeMues<eCe SJeb efebleve DeleeJeMeke nw~
Fmekes meeLe mee#eelkeej ceW Meeefceue DeYeefLe&eeW eje eghe ef[mkeMeve Yeer efJeMes<e
he mes Gheeesieer nw~ Fmekes efueS DeOeeve meeceeer kes he ceW meceeeej-he$e,
heef$ekeeDeeW, jse[f ees leLee otjoMe&ve hej emeeefjle nesves Jeeueer heefjeee& keer Yeer
meneelee ueer pee mekeleer nw~
Q&A
eMve - efmeefJeue mesJee hejer#ee keer leweejer Meg kejves kee DeeoMe& mecee keee
nesvee eeefnS?
Gej - mveeleke mlej mes ner, uesefkeve leweejer peye Yeer Meg kejW,
Skeeeefele ceve kes meeLe leLee efvejblejlee yeveeS jKeW~ mekeejelceke efJeeejeW kes
meeLe leweejer kejW~
eMve - Fme hejer#ee ceW yew"ves kee efveCe&e uesves kes yeeo henuee keoce meyemes
keef"ve neslee nw~ Meg ceW leweejer kes efueS Deehekees mener meueen keneb mes efceueer?
Gej - eefo Fme #es$e kee egveeJe kejvee nw lees Ske uee@ie ce& hueeefvebie
nesvee eeefnS efpemeceW Deheves cetueebkeve kes DeeOeej hej m[er hueeve yeveevee
heeeoscebo nesiee~
eMve - mecee eyebOeve kees ueskej Fme hejer#ee keer leweejer ceW keesF& keef"veeF&
ngF&?
Gej - etbefke eerefuecme, cesvme, mee#eelkeej ceW ueieYeie
1
2
mes 2 Je<e& kee
mecee ueie peelee nw, lees eefleeesieer e$eeW kes efueS Fleves mecee ceW Ske hueeve
heecex ceW heeskeme he{eF& kejvee ner efnlekej nesiee, pees mecee eyebOeve kes meeLemeeLe mJecetueebkeve eje Deehekees meheuelee keer Deesj Deemej kej mekelee nw~
eMve - keee Deeheves keesef ebie Yeer ueer? Jewmes pees e$e leweejer nsleg keesefebie
keer meneelee eenles nQ, GvnW Deehe keee megPeeJe osbies?
Gej - hejer#ee kes yeoueles ngS hewve& ceW keesef ebie keer Yetefcekee DeefveJeee&
nesleer pee jner nw, uesefkeve ceQves mesuhe m[er ner keer Leer~ Ssmes e$e pees keesef ebie
keer meneelee eenles nQ, Jes meJe&eLece keesefebie keer iegCeJeee Je efJeMJemeveerelee hej
pej Oeeve oW, pees Deehekes eeve ceW Gieles ngS metjpe keer Yeebefle keee& kejs~ en
Yeer Oeeve jKeW efke hee"deece ceW yeoueeJe kes oewj ceW ve kesJeue DeOeeheve yeefuke
Jewmes mebmLeeve kee Yeer eeve kejW pees efce$eJele ceeie&oMe&ve GheueyOe kejelee nes~
eMve - Deehe leweejer kes meeLe Deve keee& Yeer kejles Les?
Gej - neb, ceQ leweejer kes meeLe eeFJes kee@uespe ceW DeOeeheve Deewj
SvepeerDees kes ceeOece mes meceepe mesJee kee Yeer keee& kejlee Lee~ ceeveme heee&JejCe
mebj#eCe mebmLee kes veece mes jefpem[& SvepeerDees, meceepe keer Jele&ceeve mecee keer
meyemes cetueYetle DeeJeMekelee keer hetefle& kejves kes efueS eeemejle nw~ mueesieve Ske
Je=#e Deehekes veece nceejer SvepeerDees keer otjieeceer meese kees Kego-ye-Kego yeeeb
kejleer nw~
eMve - Deehekeer meheuelee kee cetueceb$e keee nw?
Gej - keef"ve heefjece, efJe<eeeW kee ienve DeOeeve, eyeue Fe Meefe
SJeb { DeelceefJeMJeeme~ Fmekes meeLe ner efpeo kejes ogefveee yeouees~
Deefleefjeebke
61
eMve - Deheveer meheuelee kee ese efkevekees osvee eenWies?

Gej - cesjer meheuelee kes heers cesjs ceelee-efhelee, YeeF&-yenve kee yengle ye[e
eesieoeve nw pees efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW Oewe& yeveekej cegPes mebyeue eoeve kejles
jnW~
heefjJeej kes yeeo Iej mes yeenj efyevee Des efce$eeW kes keg nes ner veneR
mekelee Deewj Fme ceeceues ceW ceQ yengle YeeieMeeueer nt~b Fve oesmleeW ceW meyemes peeoe
eesieoeve efJeYee efceee, pee kegceej efmebn, megveerue heeb[s e, megveerue efceee, kegueoerhe
efceee, efoueMeeo Denceo Keeve, eoerhe kegceej, cees. mekeuewve, metjpe ekeeMe,
pee efkeMeve SJeb efJeefheve heeb[se kee jne~
eMve - hejer#ee kes hee"deece ceW efpeme lejn kes yeoueeJe nes jns nQ, Deehe
keee kenWies?
Gej - yeoueeJe efpeboieer kee efveece nw FmeerefueS Deheves Deehekees ncesMee
yeoueeJe kes efueS leweej jKevee eeefnS~
eMve - eefleeesieer e$eeW kes efueS keesF& megPeeJe ee mebosMe?
Gej - Deheves ue#e kes eefle F&ceeveoejer Je efvee kes meeLe mecehe&Ce~
Deer meheuelee mecee Devegmeej ner efceueleer nw~ efJehejerle heefjefmLeefleeeW kee
meecevee Oewe&hetJe&ke kejW~ meheuelee efveefMele ner keoce etcesieer~
cesjer YetueW
hegmleke eee&
meeceeve DeOeeve
1. mece-meeceefeke Ievee ee ekeeMeve kes hetJee&Jeueeskeve kes mecemle
Keb[~
2. uetmeW meeceeve %eeve~
3. NCERT keer hegmlekeW - ke#ee 6 mes 12 leke mecemle efJe<eeeW keer~
4. Fefleneme - Pee SJeb eerceeueer, efJeefheve eb, eesJej, Sme.kes. heeb[se~
5. Yetieesue - hejer#ee JeeCeer, ceeefpeo ngmewve, Keguuej~
6. DeLe&JeJemLee - efceee SJeb hegjer, eefleeesefielee ohe&Ce kee Deefleefjeebke
Fleeefo~
7. jepeJeJemLee - hejer#ee JeeCeer, [er.[er. yemeg Deewj megYee<e keMehe~
8. meeceeve efJ e%eeve - uetmeW meeceeve efJe%eeve, efJe%eeve heef$ekee~
9. kebhetj - mece-meeceefeke Ievee ee kee efJeMes<eebke~
10. pevemebKee SJeb veiejerkejCe - mece-meeceefeke Ievee ee kee efJeMes<eebke
11. Jeeef<e&keebke - mece-meeceefeke Ievee ee keer ef heef$ekee~
efnboer megMeerue kegceej, he=LJeerveeLe heeb[se Je Ievee ee kes efnboer kes efJeefYevve Debke~
efveyebOe meceeeej-he$eeW kes mebheeokeere DebkeeW kee meben, mece-meeceefeke Ievee ee
kes efveyebOe kes Debke, eespevee, keg#es$e Fleeefo~
efmeefJeue mesJee ceW Deeves keer cesjer Fe Fbjceeref[S mes ner Leer uesefkeve
mveeleke mlej hej ceQves leweejer hej heeskeme ve kejkes vepeoerkeer ueesieeW keer
efpeccesoeefjeeW kee yeesPe G"evee cesjer meyemes ye[er Yetue Leer~ cegPes yeeo ceW Snmeeme
ngDee ogefveee ye[er mJeeLeea nw~ otmejer cesjer ye[er Yetue Leer peeoe mes peeoe
Ssmes efueKeW
hegmlekeeW kes DeOeeve hej yeue osvee peyeefke keg cenJehetCe& hegmlekeeW kes DeOeeve
hej ner yeue osvee eeefnS~ Deieueer Yetue Leer G.e. heer.meer.Sme. kes eefle Meg mes
%eeve kes meeLe-meeLe Gme %eeve kee yesnlej emlegleerkejCe Yeer Deleble
iebYeerj nesves kes yeeJepeto peye eeve veneR ngDee lees Deve mesJeeDeeW keer Deesj PegkeeJe cenJehetCe& neslee nw~ Gej kees eYeeJeMeeueer yeveeves kes efueS efJeMues<eCeelceke
DeOeeve DeeJeMeke nw~ hee"deece kes Devegmeej eMveeW kees JeJeefmLele kejW,
kee nesvee efpememes efmeefJeue mesJee keer leweejer yeeefOele ngF&~
Deehe yeerleer
efveeefcele Gej uesKeve kee DeYeeme kejkes Gej kees meejieefYe&le Je ceewefueke
ceOeceJeieeae SJeb efkemeeve heefjJeej ceW pevce uesves kes keejCe Meg mes ner yeveeves kee eeeme kejW~ efJe<ee-Jemleg keer meceelee kee Snmeeme hejer#eke kees nesvee
leceece ogMJeeefjeeW mes petPevee he[e~ cesjs efjMlesoejeW ceW keesF& Yeer ieebJe mes efvekeue DeeJeMeke nw~ Gej ceW ee&, [eeeece, cewhe, syeue kee eeesie peneb Yeer
kej Menj he{eF& kejves keYeer veneR Deeee Lee~ peye ceQves Menj keer lejhe kee Ke DeeJeMeke ueies DeJeMe kejW~
efkeee,lees keg ueesieeW ves cesje Deelceyeue ye{eves kes yepeee kecepeesj efkeee~ ceQ
meeselee Lee efke cesjs heefjJeej Deewj efjMlesoejeW ceW keesF& Deepe leke efmeefJeue mesJee ceW
efmeefJeue mesJee ee Deve eefleeesieer hejer#eeDeeW kes efueS mece-meeceefeke Ievee
eeefvele veneR ngDee nw~ keee ceQ eeefvele nes heeTbiee? ceQ efpeo kejes ogefveee
ee
eje
ekeeefMele hegmlekeW Ske DeefYeveJe emlegelf e nQ~ eefleJe<e& efJeefYevve hejer#eeDeeW
yeouees keer meese kes meeLe Deeies ye{e~
DeheveeW SJeb hejeeeW kes GueenveW megvelee ngDee ceQ mecee kes meeLe ue[ jne kees efiele jKeles ngS efvekeueves Jeeues efJeMes<eebke yengle ner %eeveJeOe&ke SJeb
Lee~ ueesie cesjs Iej hej peekej cecceer-heehee mes kenles Les efke Deehekee ue[kee ueeYeoeeke nesles nQ~ Fme ekeeMeve kee meyemes cenJehetCe& efyebog nQ - Deebke[eW keer
Deehekeer DeebKeeW ceW Oetue PeeWke jne nw keg veneR kejsiee Jen~ cesjs Thej lejn- efJeMJemeveerelee~ Mebkee-meceeOeeve kee efJekeuhe, Fme ekeeMeve keer Ske veF& Keespe
lejn kes Deejeshe ueieeS peeles Les~ ceQ mener Lee, uesefkeve meYeer ueesieeW ves cesje meeLe nw~
es[ efoee Lee, efmeJeee efce$eeW SJeb Gve ueesieeW ves efpevekees cegPe hej efJeMJeeme Lee~
mece-meeceefeke Ievee ee kee ceeefmeke SJeb Jeeef<e&keebke efieeiej ceW
cesjer efmeefJeue mesJee ceW peeves keer efpeo SJeb efJeYee efceee kee mebyeue cegPes cesjs meeiej kes meceeve nw, pees met#ce mes met#ce leLeeW kees meejieefYe&le kejlee nw~ Fme
ceeie& mes ef[iee veneR heeee~ Deblele: ceQ 15 hejJejer, 2016 kees G.e. ueeske mesJee
Deeeesie eje Ieesef<ele G.e. meefcceefuele DeJej DeOeervemLe mesJee hejer#ee, 2013 ceW heef$ekee ceW eleske eMve kee efJeMues<eCe meeJeOeeveerhetJe&ke SJeb efJeMJemeveere meels eeW mes
yeeue efJekeeme heefjeespevee DeefOekeejer kes heo hej eeefvele ngDee~ en cesjer Dekesues efkeee peelee nw~ Fmekes hetJee&Jeueeskeve Keb[ kes efyevee jepe efmeefJeue mesJee hejer#ee
peerle veneR nw~ cesjs cecceer-heehee, YeeF&-yenve Deewj efJeYee keer peerle nw, pees efJehejerle keer leweejer DeOetjer nw~ en leLeelceke, efJeMues<eCeelceke SJeb DeJeOeejCeelceke
meteveeDeeW kee meejieefYe&le mebkeueve nw~
heefjefmLeefleeeW ceW Yeer nceW eeslmeeefnle kejles jns~
62
Deefleefjeebke
megjsMe kegceej eeoJe
(G.e.meefcceefuele DeJej DeOeervemLe hejer#ee,
Deheveer yeele
2013
ceW eeefvele)
Jewkeefuheke efJe<ee kes he ceW GvneR efJe<eeeW kee eeve kejW efpemeceW Gvekeer
Jeefeiele efe nes~ ceQ meeFbme yewkeeeGb[ kee nesves kes yeeJepeto Yeer Dee& meeF[
efmeefJeue mesJee keer leweejer oerIe&keeueerve eueves Jeeueer Oewe&hetCe& eefeee nw~ cesjer
kee efJe<ee jKelee nbt keeeWekf e FveceW cesjer efe peeoe nw Deewj Gmekee cegPes heeeoe
eefleeesefieeeW kees meueen nw efke Ske yeej ue#e efveOee&efjle kejkes Gmekes eefle hetCe&
Yeer efceuelee nw~ cegKe hejer#ee keer leweejer kes ece ceW ceQ efveeefcele uesKeve kee keee&
mecehe&Ce YeeJe Je F&ceeveoejer mes eeeme kejles jnsb lees Ssmee keesF& keejCe veneR nw
kejlee jnlee ntb keeeWefke cegKe hejer#ee ceW
efke [s{-oes Je<eeX ceW meheuelee ve eehle
uesKeve Mewueer kee efJeMes<e cenJe nw~ eefo
keer pee mekes~
uesKeve Mewueer Deer nesieer lees Des Debke
veece
: megjsMe kegceej eeoJe
eejbefYeke hejer#ee
eeefvele heo
: yeeue efJekeeme heefjeespevee DeefOekeejer
eehle neWies~ hejer#ee kes yeoueles hewve& ceW
cesje eeve ueesDej meyee@ef[&ves
ceelee kee veece
: eerceleer jepekegceejer eeoJe
cesjer e$eeW kees meueen nw efke Jes Mee&ke
mes ngDee nw efkebleg ceQ PCS keer Yeer
efhelee kee veece
: eerveeLe eeoJe
ve DeheveeSb~ hee"deece kee hetje DeOeeve
hejer#eeSb oslee jne nt~b eejbeYf eke hejer#ee
cetue peveheo
: Debyes[kej veiej
kejsb leLee es-s ess eMveeW kee efueKekej
kes efueS ceQves meeceeve DeOeeve kes
: cesjs ceelee-efhelee, efee efce$e DeefYeveJe hee"ke,
DeYeeme kejW~
meYeer Keb[eW kee efJemle=le DeOeeve efkeee~
eer jececetefle& hee"ke, DeefYeceveg hee"ke,
mee#eelkeej
Gmekes yeeo Mee& veesdme yeveeSb~ es
Jeso efceee, mebpee efJesoer, DeefJeveeMe efleJeejer,
en cesje henuee mee#eelkeej Lee~
Mee& veesdme hejer#ee kes mecee yengle
jsvet efJesoer, jcesMe efleJeejer, DeMeeske efmebn,
cesje mee#eelkeej hejceeve Deueer peer kes
meneeke nesles nQ~ eejbeYf eke hejer#ee kes
[e@. meblees<e efmebn, Deveghece eeoJe, Deewj
efueS mece-meeceefeke Ievee ee eje
jepesMe eewneve kee cesjer meheuelee ceW yees[& ceW Lee~ mee#eelkeej kes mecee cegPemes
ekeeefMele meeceeve DeOeeve hetJee&Jeueeskeve
cenJehetCe& eesieoeve jne~ Fmekes meeLe ner peeoelej eMve cesjs Jewkeefuheke efJe<ee
kes.heer. efJesoer mej Deewj Gvekes mebmLeeve meceepeMeem$e Je efjmee& cesLe[esuee@peer mes
kes meYeer Keb[eW kee ceQ efveeefcele DeOeeve
DeueceeFer kee cesjer meheuelee ceW cenJehetCe& ner hets ieS~ mee#eelkeej kes efueS ceQves
kejlee Lee, efpememes cegPes eMveeW keer
eesieoeve jne nw~
DeueceeFer mebmLeeve mes ceeie&oMe&ve eehle
eke=efle kes yeejs ceW peevekeejer ngF&~
: cesnvele kejves hej efJeMJeeme
efkeee Lee~ DeueceeFer kes kes.heer. efJesoer
ceQves meeceeve DeOeeve keer leweejer meyeue he#e
ef
v
eye&
u
e
he#e
:
ef
k
emeer
hej
peuoer
ef
J
eMJeeme
kej
ues
v
ee
mej eje yeleeF& ieF& yeeleW Deewj Gvekee
kejves kes ece ceW DeueceeFer mebmLeeve
ef
eeeb
:
DeOeeve
DeOeeheve
GlmeenJe&ve cesjer meheuelee ceW yengle
ceW ke#eeSb keer~ eneb mes eehle efoMeeMew
#
eef
C
eke
ees
i
elee
:
yeer
.
Smemeer
.
,
Sce.S.
(meceepeMeem$e),
efveoxMe Je e@efheke veesdme meejieefYe&le Je
meneeke jne nw~ efJesoer mej %eeve kes
heer.Se.[er. (meceepeMeem$e) (vesn eece
Ge keesef kes Les, pees cesjer meheuelee
meeLe-meeLe cesjs meenme kees Yeer ye{eles
Yeejleer efJeMJeefJeeeuee, pecegveerhegj keesJee)
ceW cenJehetCe& meneesieer jns~
jns, pees mee#eelkeej yees[& kees hesme kejves
: etpeermeer pes.Deej.She., 2014 ceW GeerCe&
cegKe hejer#ee
ceW yengle meneesieer jne keeeWekf e nce peeveles
PCS keer hejer#eeDeeW ceW Jewkeefuheke efJe<ee kes he ceW ceQves meceepeMeem$e Deewj lees yengle nwb uesefkeve yees[& kes meeceves Ieyejen kes keejCe Gmes Jee veneR kej
heefjeeeve
oMe&veMeem$e efueee~ cesjer meueen nw efke eefleeesieer e$e cegKe hejer#eeDeeW ceW heeles~
Deefleefjeebke
63
Depeerle eerJeemleJe
Deheveer yeele
2013
ceW eeefvele)
heer.meer.Sme. - 2016 mes meeceeve DeOeeve -II eMve-he$e kees keJeeueerheeFbie
mebIe ee jepe mlejere efmeefJeue mesJee hejer#ee DeejbYe mes ner eefleehetCe& kej efoee ieee nw~ Deye Fmekes Debke cesefj efveOee&jCe ceW veneR peg[Wies, kesJeue
hejer#ee jner nw~ meeceevele: en Deleble ecemeeOe SJeb meceemeeOe hejer#ee nw~ meeceeve DeOeve - I eMve-he$e mes ner eejbefYeke hejer#ee kes cesefj kee efveOee&jCe
FmeceW Jeefe kes %eeve, heefjece, DeelceefJeMJeeme SJeb Oewe& keer hejer#ee nesleer nw~ nesiee~
FmeerefueS Fmes hejer#eeDeeW keer peveveer kene peelee nw~ Fme hejer#ee keer leweejer
cesje ceevevee nw efke efmeefJeue meefJe&mespe hejer#ee keer leweejer kejves Jeeuee keesF&
DeejbYe kejves mes hetJe& meJe&eLece Jeefe kees keeheer efebleve-ceveve kej DeelceYeer iebYeerj DeYeLeea meeceeve DeOeeve -II eMve-he$e kees efyevee efkemeer Deefleefje
hejer#eCe kej uesvee eeefnS efke Jen mJeeb kees Fme hejer#ee kes eesie heelee nw ee
veneR~ mekeejelceke Gej efceueves hej ner efmeefJeue meefJe&mespe hejer#ee keer leweejer kee DeOeeve kes menpelee mes keJeeueerheeF& kej uesiee, yeMelex Jen hejer#ee neue ceW
efveMee kejvee eeefnS leLee Ske yeej efveMee kej uesves kes heMeele hetCe& meeJeOeeveerhetJe&ke, Skeeeefele neskej Fme eMve-he$e kees nue kejs~
ceveeseesie mes cebefpeue eehle nesves leke
meeceeve DeOeeve -I kee hee"deece
Dehevee meJeexece Deefhe&le kejves kee eeeme
keeheer efJeMeo nw~ Fme hej DeefOeke mecee
: Depeerle eerJeemleJe
veece
kejvee eeefnS~
eeefvele heo
: yeeue efJekeeme heefjeespevee DeefOekeejer
osvee eeefnS~ Fmekeer leweejer kee lejerkee
ceQ eneb en DeJeMe kenvee eenlee ceelee kee veece
: eerceleer esceuelee eerJeemleJe
en nw efke eleske efJe<ee mes mebyebefOele
: eer jecepeer ueeue eerJeemleJe
ntb efke DeejbefYeke oes-leerve Je<eeX leke efhelee kee veece
: eerceleer yeefyelee eerJeemleJe
cee$e oes ceeveke hegmlekeeW kee DeOeeve
Demeheue jnves hej efvejeMe veneR nes helveer kee veece
cetue peveheo
: yemleer (G.e.)
peevee eeefnS Jejved Ske eser-meer veewkejer efpevekes DeeYeejer nQ
: F&MJej, ceelee-efhelee, Devegpe megpeerle, helveer efkeee peeS leLee eleske e@ehf eke mes efJeiele
yeefyelee, oesveeW heejer yesef eeb, efce$e - efJeMeeue, hejer#eeDeeW ceW hets ieS eMveeW kees nue
kes efueS eeeme kej meJe&eLece Deheves
efJeJeske SJeb Gvvele efmebn
ke@efjej kees megjef#ele kej uesvee esemkej
meyeue he#e
: { DeelceefJeMJeeme, heefjeceer, JeJenej - kejves kee DeYeeme efkeee peeS~ eefo
nw~ Fmemes peneb Ske lejhe Deehe DeeefLe&ke
kegMeue SJeb Oewe&Jeeve
Deehe efkemeer efJe<ee mes mebyebefOele oes ceeveke
: DeleefOeke YeeJegke SJeb mebJesoveMeerue, mebkeeseer
he mes meg{ nesles nQ, lees otmejer efveye&ue he#e
hegmlekeeW kes Deefleefje Deve hegmlekeeW kee
eJe=ef e
lejhe Iej-heefjJeej SJeb meceepe kes oyeeJe
efeeeb
: hegmlekeW he{vee, keefJelee efueKevee, ess DeOeeve kej jns nQ, lees ieeb" yeebOe ueerepf eS
mes cege nes leveeJe jefnle neskej uebyes
yeeeW kees heej kejvee
: Sce.S. (jepeveerefle efJe%eeve) Fueeneyeeo efke efveefMele he mes Deehe YebJej peeue ceW
Deblejeue leke Deheveer leweejer peejer jKeves Mew#eefCeke eesielee
efJeMJeefJeeeuee
GuePeles eues peeSbies leLee hegmlekeeW keer
ceW me#ece nesles nQ~
: yeer.S[, ves (jepeveerefle efJe%eeve)
eejbefYeke hejer#ee
Jele&ceeve ceW yemleer peveheo ceW eeLeefceke mebKee ye{ves kes meeLe-meeLe meheuelee
eejbeYf eke hejer#ee ef$emlejere efmeefJeue
efJeeeuee kes e.De. heo hej keee&jle~
Gejesej Deehemes otj peeleer jnsieer~ meJeexece
meefJe&mespe hejer#ee kee eLece ejCe nw~
lees en nw efke hejer#ee kes oes cenerves henues
FmeceW oes eMve-he$e nesles nQmes ner Book Stall hej peevee yebo kej osvee eeefnS, Fmemes Deehe eheer
1. meeceeve DeOeeve -I
hegmlekeeW kes ueeuee ceW hebmeves mes yee peeSbies~
2. meeceeve DeOeve -II DeLeJee meermew
heefjeeeve
64
Deefleefjeebke
cegKe hejer#ee
kejles mecee oes cenerves hetJe& oes vetpe heshej, Fbef[ee g[s leLee efkeesCe cebLeve
cegKe hejer#ee efmeefJeue meefJe&mespe hejer#ee kee Deleble cenJehetCe& ejCe nw, kee hewveer vepej mes DeOeeve kejvee eeefnS~ efove-eefleefove kes mecemeeceefeke
keeeWefke en Je=nod DebkeeW Jeeuee ejCe nw~ cegKe hejer#ee ceW meJe&eLece mecemee IeveeDeeW kes veesdme yeveeles jnvee eeefnS~
Jewkeefuheke efJe<eeeW kes eeve keer nesleer nw~ heer.meer.Sme. hejer#ee ceW oes Jewkeefuheke
mee#eelkeej keer leweejer mes DeefOeke cenJehetCe& mee#eelkeej yees[& kes mece#e
efJe<ee jKeves nesles nQ~ eee: osKee peelee nw efke DeYeLeea Deve efce$eeW kes Jewkeefuheke Deehekeer ceeveefmeke efmLeefle ner nesleer nw~ eneb hej DeYeLeea kees Ieyejevee efyeukegue
efJe<ee kees osKekej efyevee meeses mecePes mJeeb Yeer Gmeer efJe<ee kee eeve kej uesles veneR eeefnS leLee ceve ceW en veneR nesvee eeefnS efke nce keg veneR yelee heeSbies,
nQ, hej en lejerkee efveleeble ieuele nw, Deeies euekej en DeelceIeeleer efme neslee yeefuke en YeeJe nesvee eeefnS efke cesjs Deboj yengle keg nw leYeer efmeefJeue
nw~ Jewkeefuheke efJe<ee Ssmee nesvee eeefnS pees DeYeLeea keer efe kee nes leLee meefJe&mespe hejer#ee kes mee#eelkeej keer eewKe hej ceQves omleke efoee nw~ efpeve
efpemeceW yesnlej emlegleerkejCe kejves ceW Jen me#ece nes~ otmejs oes Jewkeefuheke efJe<eeeW eMveeW kee Gej Deehe peeveles neW, GvnW menpe SJeb leeefke&ke {bie mes yeleeSb leLee
ceW Ske Ssmes efJe<ee kee eeve kejvee esemkej nesiee pees hejer#ee ceW Debkeoeeer efpevekee Gej Deehe ve peeveles neW, Gmekes efueS efJeveceleehetJe&ke mee@jer mej kensb~
efJe<ee efme nes jne nes~
Q&A
efJe<ee eeve kej uesves kes heMeele mebyebefOele ceeveke hegmlekeeW kee DeOeeve
kej mJeeb kee veesdme yeveevee eeefnS~ eneb ceekex ceW GheueyOe Ske mlejere
cesje mee#eelkeej hejceeve Deueer peer kes yees[& ceW Lee~ ceQ Fmemes hetJe& keF&
keesef ebie veesdme keer ceoo ueer pee mekeleer nw~ Fmekes yeeo efJeiele hejer#eeDeeW ceW hets mee#eelkeej os egkee Lee~ Dele: ceQ mee#eelkeej kes heefjJesMe mes Yeueer ekeej DeJeiele
Lee leLee ceve ceW keesF& Yee ve Lee~
ieS eMveeW kes Gej efueKeves kee DeYeeme kejvee eeefnS~
eee: en osKee peelee nw efke DeefOekeebMe DeYeLeea meeceeve efnboer SJeb efveyebOe
mee#eelkeej ceW cegPemes efvecveefueefKele eMve hets ieS-
kes eMve-he$e kees Deemeeve mecePekej Fmekeer Ghes#ee kej osles nQ, hej Ssmee keoeefhe
- Deehekeer eesielee keee nw?
veneR kejvee eeefnS keeeWefke es oesveeW eMve-he$e Ssmes nQ efke Fme hej kece mecee
- Deehe kejles keee nQ?
oskej Yeer Deehe DeefOekeeefOeke Debke eehle kej mekeles nQ Deewj ener Deehekeer
- Deehekeer efeeeb keee nQ?
meheuelee ceW efveCee&eke efme nesiee~ meeceeve efnboer ceW Deheef"le uesKe SJeb he$e
- ess yeeeW kes erkeekejCe kes mebyebOe ceW~
uesKeve kee DeYeeme kejvee eeefnS keeeWekf e eneb hej DeYeefLe&eeW eje eehle efkeS
- keesF& yeee efueKevee veneR peevelee lees Gmes efueKevee kewmes efmeKeeSbies?
ieS DebkeeW ceW keeheer Deblejeue neslee nw~ efveyebOe mes DeYeLeea kes JeefelJe SJeb
- yeeeW kees he{eves kee meJeexece lejerkee keee nw?
efJeeejOeeje kee hejer#eCe neslee nw~ Dele: efveyebOe efueKeles mecee DeleefOeke Deebke[ys eepeer
mes yeeles ngS efJe<ee mes mebyebefOele Deheveer efJeeejOeeje kees ecegKelee osveer eeefnS~
- mebefJeOeeve keer emleeJevee mebefJeOeeve kee meej kewmes?

- meceepeJeeo ueeves kes efueS efkeS ieS eeeme~
FmeceW uesKeve Mewueer kee efJeMes<e cenJe neslee nw~ uesKe Deleble, mejue, menpe SJeb
- Yeejleere mebefJeOeeve kee peveke keewve nw?
eJeenhetCe& nesvee eeefnS~ yesnlej lees en nw efke efkeuelee mes yeeles ngS DeKeyeejer
- Deehe Yeejle keer pevelee kees mebefJeOeeve kee peveke keeeW yelee jns nQ?
Yee<ee kee eeesie efkeee peeS leLee uesKeve meeceeer kes emlegleerkejCe ceW eceyelee
- efJebmve eefe&ue keewve Les? ieebOeerpeer kes yeejs ceW Fvekeer keee OeejCee Leer?
cesjer YetueW
kee efJeMes<e Oeeve efoee peeS~
mee#eelkeej
cewbves leweejer kes DeejbefYeke Je<eeX ceW ner heer.meer.Sme. eejbefYeke hejer#ee GeerCe&
meeceevele: mee#eelkeej kees JeefelJe kee hejer#eCe ceevee peelee nw, hej
mee#eelkeej kes mebyebOe ceW cesje DevegYeJe jne nw efke FmeceW JeefelJe kes meeLe-meeLe kej efueee, lelheMeele DeveJejle cegKe hejer#ee ceW meefcceefuele neslee jne~ cegKe
ner efJe<ee %eeve kee hejer#eCe efkeee peelee nw leLee Jewkeefuheke efJe<ee mes Deveskeeveske
hejer#ee ceW cesjs efJe<ee oMe&veMeem$e SJeb ueeske eMeemeve Les~ cegPes ueeske eMeemeve ceW
leLeelceke eMve Yeer hets peeles nQ~ FmeefueS mee#eelkeej keer leweejer kejles mecee
Jewkeefuheke efJe<ee keer leweejer DeJeMe kej uesvee eeefnS~ mee#eelkeej keer leweejer kece Debke efceueles jns efpememes ceQ yeej-yeej cegKe hejer#ee ceW Demeheue neslee jne~
Deefleefjeebke
65
Fme Deblejeue ceW ceQ ueeske eMeemeve efJe<ee kee keeheer efJeMeod SJeb ienve DeOeeve
kej efueee Lee~ Dele: efJe<ee ceesn kes keejCe Fmes ve es[ mekee~
Deblele: peye heeveer efmej mes Thej efvekeueves ueiee lees ceQves ke"esj efveCe&e uesles
9.
meeceeve efnboer - megMeerue kegceej, Ievee ee
10.
efveyebOe - vetpe heshej kes DeeuesKe, Ievee ee keer efveyebOe eb=Keuee
oMe&veMeem$e nsleg 1.
Yeejleere oMe&ve - jececetefle& hee"ke, meer.[er.Mecee&
ngS ueeske eMeemeve efJe<ee kees es[kej heer.meer.Sme. hejer#ee kee Debkeoeeer efJe<ee
2.
heeMeele oMe&ve - nefjMebkej GheeOeee, Jeer.Sve.efmebn
j#ee DeOeeve jKe efueee~ cee$e oes cenerves keer j#ee DeOeeve keer he{eF& mes ceQ
3.
meeceeefpeke-jepeveerefleke oMe&ve - jececetefle& hee"ke
mebleg nes ieee leLee henueer yeej ueesDej meyee@ef[&ves SJeb heer.meer.Sme. kee
4.
Oece&oMe&ve - Jeer.heer.Jecee&
5.
mecekeeueerve oMe&ve - ees.yeer.kes. ueeue
mee#eelkeej efoee~ cegPes j#ee DeOeeve ceW keeheer Des Debke efceues~
j#ee DeOeeve nsleg -
Deehe yeerleer
1.
efmeefJeue meefJe&mespe hejer#ee DeefveefMeleleeDeeW mes Yeje ngDee nw FmeceW meheuelee
m^sefpeke efebleve - [e@. jeceke=<Ce efmebn - jekesMe eEmen - jpeJeble efmebn

jeêre megj#ee - [e@. jeceke=<Ce efmebn, jekesMe efmebn, jecemetjle
2.
keer keesF& ieejber veneR nesleer nw Deewj ve ner Fmekee keesF& Mee@&ke neslee nw~ uebyes
heeC[se, Jeu[& heeskeme heef$ekee
mecee leke ceQ cegKe hejer#ee ceW Demeheue neslee jne~ Fmemes cegPe hej efce$eeW SJeb
efJeMes<e
meceepe kee oyeeJe ye{lee ieee Deewj mJeeYeeefJeke leveeJe keer efmLeefle hewoe nesves
ueieer~ Fme mecee ceQ Ske veewkejer kej jne Lee~ Ssmes ceW cewbves eeeefjle kej efoee
hejer#ee keer mebhetCe& leweejer keeue ceW efvecveefueefKele hebef eeeb nceW meowJe esjCee
osleer jneRnce neWies keeceeeye Ske efove~
efke ceQ hejer#ee keer leweejer SJeb he{eF&-efueKeeF& es[ efoee nbt, DeeefKej keye leke
ceve ceW nw efJeMJeeme, hetje nw efJeMJeeme,
heer.meer.Sme. keer leweejer kejles jnWies~ Ssmes ceW cegPe hej meceepe kee oyeeJe kece nes
nce nesieW keeceeeye Ske efove~

Ske efove,Ske efove ........~
ieee Deewj Debleceg&Keer neskej Deheveer leweejer kejlee jne~ Fme mecee ceQ efvecve
Ssmes efueKeW
metefe kee heeueve kej keeheer no leke leveeJecege jnehejer#ee keer leweejer Flevee eghekes-eghekes kejW,
efke meheuelee Meesj ceee os~
hegmleke eee&
heer.meer.Sme., 2015 keer cegKe hejer#ee mes Jewkeefuheke efJe<eeeW kes eMve-he$e kes
hewve& ceW heefjJele&ve ngDee nw~ henues Fme eMve-he$e ceW heebe efveyebOeelceke eke=efle kes
eMve kejves nesles Les, hej Deye heebe eMve lees kejves nesles nQ hej eleske eMve kes
meeceeve DeOeeve nsleg-
leerve Deueie-Deueie Keb[ nesles nQ DeLee&le Deye eleske eMve-he$e ceW hebn eMve
1.
mece-meeceefeke Ievee ee hetJee&Jeueeskeve kes meYeer Keb[
kejves nesles nQ~ Ssmes ceW Fvekes Gej kee emlegleerkejCe mebef#ehle {bie mes kejvee
2.
vetpe heshej, mece-meeceefeke Ievee ee - ef
neslee nw~ eneb Fme yeele hej keeheer Oeeve osvee eeefnS efke Gej efueKeles mecee
3.
Fefleneme - etevf eke meeceeve DeOeeve, Sme.kes. heeC[se
efues meeceeer mes yeee peeS leLee kece mes kece MeyoeW ceW meej kees emlegle efkeee
4.
Yetieesue - censMe kegceej JeCe&Jeeue
peeS DeLee&le ieeiej ceW meeiej Yejves keer cenleer DeeJeMekelee nw~
5.
mebefJeOeeve SJeb jepeJeJemLee - yesej Sske, [er.[er.yemeg
6.
DeLe&Meem$e - Sme.Sve.ueeue, DeeefLe&keer efJeMes<eebke - Ievee ee
- Depeg&ve kes ceueer keer DeebKe keer lejn hejer#ee hej heeskeme
7.
heee&JejCe SJeb heeefjefmLeeflekeer - hejer#ee JeeCeer
- $egefjefnle, heefjceeefpe&le
8.
meeceeve efJe%eeve - uetmeW, etveerke - meeceeve DeOeeve
- mejue, eceye SJeb eJeenhetCe&
66
mebmlegefle mece-meeceefeke Ievee ee
Deefleefjeebke
efpeleW eleehe efmebn

(Deeyekeejer efvejer#eke)
2013
ceW eeefvele)
Deheveer yeele
leweejer ceW cegPes kes.heer. efJesoer mej kee efJeMes<e meneesie eehle ngDee~ Fmekes
Deefleefje ceQves efce$eeW kes meeLe eghe ef[mkemeve Je ceeked FbjJet kejlee jne~
efmeefJeue mesJee cegPes yengle Deekeef<e&le kejleer jner nw, eeefhe cesje hetJe& eeve mee#eelkeej keer leweejer kejles mecee ceQves Deheves yeejs ceW, Deheves cetue peveheo kes
yeQke Je mee@heJesej Fbpeerefveej kes heo hej nes egkee Lee~ efhej Yeer, ceQ efmeefJeue yeejs ceW, Jewkeefuheke efJe<eeeW kes yeejs ceW Je mece-meeceefeke peevekeejer neefmeue keer~
mesJee ceW peevee eenlee Lee~ efpemekes efueS ceQves meefJe&me ceW nesves kes yeeJepeto mecee
Q&A
efvekeeuekej leweejer kejlee jne~
eMve - Deehekes Jewkeefuheke efJe<ee keee nwb?
eejbefYeke hejer#ee
Gej - etbekf e cesje yewkeeeGb[ efJe%eeve efJe<ee mes jne nw, FmeefueS ceQves Fmeer
ceQves eejbefYeke hejer#ee kes efueS mebhetCe& hee"deece kee DeOeeve efkeee leLee
kees
eeLeef
cekelee oer~
efJeiele Je<eeX ceW ngF& hejer#eeDeeW kes eMve-he$eeW kee efveeefcele he mes DeOeeve kejlee
eMve - Deehekeer meheuelee kee cetueceb$e keee nw?
jne~ eejbeYf eke hejer#ee kes meeceeve DeOeeve kes efueS ceQves DeueceeFer DeeF&.S.Sme.
keesefebie pJeeFve keer Leer~ peneb mes cegPes Gefele ceeie&oMe&ve efceuee~ efJe%eeve Jeie& kes
Gej - DeelceefJeMJeeme SJeb melele eeeme~
nesves kes keejCe meermew kes eMve-he$e ceW cegPes keesF& hejsMeeveer veneR ngF&~
eMve - Deehekee DeeoMe& keewve nw?
Jewmes lees cesje eeve ueesDej
Gej - cesjs efheleepeer~
meyee@ef[&ves ceW ngDee nw efkebleg ceQ
eMve - Deehe eefleeesefieeeW kees keee
heer.meer.Sme. keer cegKe hejer#ee Yeer oslee veece
: eqpeleW eleehe efmebn
megPeeJe osvee eensWies?
jne nttb~ cegKe hejer#ee ceW Des Debke eeefvele heo
: Deeyekeejer efvejer#eke
Gej - cesjer eefleeesefieeeW kees meueen
ueeves kes efueS mebhetCe& hee"deece kee ceelee kee veece
: eerceleer Meeruee jeveer
nw efke pees Ske yeej ue#e yevee ueW, Gme
: jepee Yeevet eleehe efmebn
ienve DeOeeve Je ceewefueke uesKeve kee efhelee kee veece
hej Deble leke keeece jnW, efnccele vee
: peeueewve
melele eeeme Deefle DeeJeMeke nw~ cetue peveheo
: ceelee-efhelee, iegpeveeW, yenve- efeebkee, nejsb~ Oewe& kes meeLe leweejer kejles jnW,
Jewkeefuheke efJe<eeeW kes meeLe-meeLe DeefveJeee& efpevekes DeeYeejer nQ
meheuelee pej efceuesieer~
eefleYee, peerpee-jekesMe, OeerjW efmebn~
efJe<ee efpemeceW meeceeve efnob er, meeceeve
: DeelceefJeMJeeme SJeb Oewe&
eMve - Deehe Deheveer meheuelee kee
DeOeeve Je efveyebOe kes eMve-he$e Meeefceue meyeue he#e
ef
v
eye&
u
e
he#e
:
YeeJeg
k
elee
es
e
ef
k
emes osvee eenWies?
nQ, hej Yeer Glevee ner Oeeve osvee
ef
eeeb
:
Keevee
yeveevee,
ef
ekes
Kes
u
evee,
meb
i
eer
l
e
Gej - meJe&eLece ceQ Deheveer meheuelee
eeefnS~ cegKe hejer#ee keer leweejer kes
megvevee~
kee ese F&MJej kees osvee eentbiee~ cesjs
mecee Ske cenJehetCe& eMve Jewkeefuheke
: yeer.ske (kebhetj meeFbme)
efJe<ee kee eeve nw~ Dele: Jewkeefuheke hetJe& eeve
: yeQke pJeeFb cewvespej, mee@heJesej Fbpeerevf eej ceelee-efhelee Deewj iegpeveeW kee DeeMeerJee&o
efJe<eeeW kee egveeJe Deleble cenJehetCe& neslee
Deewj cesjer yenve efeebkee, eefleYee Je peerpee
nw~ Jewkeefuheke efJe<ee Ssmee egvevee eeefnS, efpemeceW efe nes SJeb heee&hle hee"de meeceeer jekesMe SJeb OeerjW efmebn kee mvesn Deewj heej cegPes mebyeue eoeve kejlee jne~
Je mener ceeie&oMe&ve eehle nes mekes~
DeueceeFer kes efveosMeke kes.heer.efJesoer mej kee ceQ efJeMes<e he mes DeeYeejer ntb pees
cegKe hejer#ee
cesje mecee-mecee hej Gefele ceeie&oMe&ve kejles jns~
cegKe hejer#ee keer leweejer kejles mecee henues efJe<eeeW kee ienve DeOeeve
eMve - mece-meeceefekeer kes efueS Deeheves efkeve he$e-heef$ekeeDeeW kee DeOeeve
kejvee eeefnS leLee Ske mebef#ehle veesdme yeveevee eeefnS efpememes hee"deece kees efkeee?
Gej - ceQves kejW Deheseme& kes efueS ef o efJepeve efouueer mes
yeej-yeej oesnjeee pee mekes~
ekeeef
M
ele heef$ekee~ mece-meeceeefeke Ievee ee eje ekeeefMele ceeefmeke heef$ekee
mee#eelkeej
mee#eelkeej %eeve keer hejer#ee ve neskej JeefelJe keer hejer#ee nesleer nw, Je ef (Jeeef<e&keer) kee DeOeeve efveeefcele he mes kejlee Lee~ meceeeej-he$eeW ceW ceQ
FmeefueS Fmekeer leweejer kejvee Ske oerIe&keeueerve eefeee nw~ mee#eelkeej keer o efnbot he{lee ntb~
heefjeeeve
Deefleefjeebke
67
efJeJeske otyes
(Deeyekeejer efvejer#eke)
Deheveer yeele
2013
ceW eeefvele)
keg DevegMebefmele hegmlekeW-
1. Fefleneme - XI Je XII keer NCERT

G.e. ueesDej meyee@ef[&ves -2013 ceW Deeyekeejer efvejer#eke heo hej eeefvele
meJe&eLece meheuelee nsleg F&MJej kees keesef-keesef veceve~ efmeefJeue mesJee hejer#ee ve 2. Yetieesue - censMe JeCe&Jeeue, NCERT keer hegmleke, Sueme
3. jepeJeJemLee - yesej Ske, [er.[er.yemeg
kesJeue eosMe Jejved hetjs osMe ceW meJee&efOeke
4. DeLe&JeJemLee - efceee SJeb hegjer,
mecceeefvele Je GejoeefelJehetCe& mesJee nw~
Ievee ee kee Debke
ueesDej meyee@ef[&ves Fme mesJee kee eLece
veece
: efJeJeske otyes
5. efJe%eeve - NCERT keer XI Je
he[eJe ceevee pee mekelee nw~ peneb hengbe eeefvele heo
: Deeyekeejer efvejer#eke
kej Jeefe efmeefJeue mesJee kes Gelece ceelee kee veece
XII
: eerceleer ieerlece efceee
: mJe. eer jepeejece otyes
heoeW hej hengb eves kee eeeme DeelceefJeMJeeme efhelee kee veece
6. Gej eosMe - Ievee ee kee
cet
u
e
peveheo
:
Deepeceie
{
(G.e.)
hetJe&ke kej mekelee nw~
efJeefMe Debke heee&hle nw~
: ceelee-efhelee, heefjJeejpevees,b ye[s YeeF& eer
en hejer#ee peneb DeefOekeej, kee&Je, efpevekes DeeYeejer nQ
DeMeeske kegceej otyes, Devegpe ogiexMe otyes, 7. kejW Deheseme& - efkemeer mlejere
oeefelJe, eeflee mes mebhevve nw Jenebr
meceeeej-he$e kee efveeefcele DeOeeve,
iegpeveeW cegKele: eer melece ef$ehee"er
FmeceW meheuelee eehle kejvee egveewleerhetCe& meyeue he#e
: Oewe&, DeelceefJeMJeeme, {efveMee
mece-meeceefeke Ievee ee, eespevee,
leLee keef"ve nw~ hejer#ee kee efJemle=le efveye&ue he#e
: ueesieeW hej yengle peuoer efJeMJeeme kejvee keg#es$e Deeefo~
hee"deece, hejer#ee ceW meefcceefuele leLee efeeeb
: efekes Kesuevee, iepeue megvevee
: 10 th (UP Board, U.P. College 8. ke=ef<e - JeeCeer, Ievee ee Je
Debeflece he mes meheue hejer#eeefLe&eeW kes Mew#eefCeke eesielee
ke=ef<e mebyebOeer mejkeejer eespeveeSb meeLe
Varanasi)
eefleMele ceW yengle ye[e Deblej, hejer#ee
th
12 (UP Board, Vesli Inter college, ner Ievee ee kes meeceeve DeOeeve
leweejer ceW uebyee mecee Deeefo kes keejCe
Azamgarh)
hetJee&Jeueeskeve kes meYeer Keb[~
meheuelee kes eefle hetCe& efvee SJeb
B.Sc.
(V.B.S.Purvanchal
ueesDej meyee@e[f v& es keer hejer#ee ceW ieefCele
F&ceeveoejer mes mener efoMee ceW efkeee ieee
heefjeeeve
University, Jaunpur)
eeeme ner meheuelee nsleg DeefveJeee& nw~
eejbeYf eke hejer#ee
M.Sc. (Organic Chemistry) V.B.S.
Je efjpeefvebie kes Yeer eMve heee&hle mebKee
ceW Deeles nQ efpevekee DeYeeme Deleble

J
eMes
<
e
Gheueef
y
Oe
:
keef
v
e
meneeke
(Deef
Y
eees
p
eve
ef
J
eYeeie)
ef
leerve ejCeeW ceW mebhevve nesves Jeeueer
DeeJeMeke nw~
Fme hejer#ee kee en eLece ejCe Deleble cenJehetCe& nw~ FmeceW meheue DeYeLeea ner
cegKe hejer#ee
Deeies kes ejCe ceW meefcceefuele nes heeles nQ~ eejbefYeke hejer#ee ceW leLeeW kes meeLeueesDej meyee@ef[&ves keer cegKe hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve, efnboer Je efveyebOe
meeLe DeJeOeejCeeDeeW keer Yeer cenJehetCe& Yetefcekee nw~ ueesDej meyee@ef[&ves keer
kes eMve-he$e Deeles nQ~ meeceeve DeOeeve Jemlegefve ekeej kee nw~ efpemeceW ieebOeer
eejbefYeke hejer#ee ceW Ske eMve-he$e meeceeve DeOeeve kee jKee ieee nw~ Fmekeer
leweejer nsleg mlejere hegmlekeeW kes ienve DeOeeve kes meeLe-meeLe mece-meeceefeke peer mes mebyebefOele eMve, ceeveJe JeJenej leLee kebhetj hej DeeOeeefjle eMve heee&hle
IeveeDeeW nsleg meceeeej-he$eeW/heef$ekeeDeeW, mece-meeceefeke Ievee ee kee efveeefcele mebKee ceW hets peeles nQ~ cenelcee ieebOeer mes mebyebefOele DeOeeve nsleg IGNOU keer
hegmlekeW Deleble cenJehetCe& Yetefcekee efveYee mekeleer nwb~
DeOeeve DeeJeMeke nw~
68
Purvanchal University, Jaunpur
Deefleefjeebke
efnboer Je efveyebOe Fme hejer#ee ceW meheuelee efoueeves nsleg meJee&efOeke cenJehetCe&
Yetecf ekee efveYeeles nQ~ Dele: Fvekee meejieefYe&le DeOeeve Je heee&hle uesKeve DeYeeme
kejvee efkemeer Yeer DeYeLeea kes efueS hejce DeeJeMeke nw~
meeceeve efnboer - [e@. JeemegosJevebove emeeo Je Ievee ee keer meeceeer
heee&hle nw~
efveyebOe - eespevee, keg#es$e, meceeeej-he$e Je Ievee ee keer meeceeer mes
leLe Je peevekeejer kes DeeOeej hej efveeefcele DeYeeme leLee veJeeeej Deleble
DeeJeMeke nw~
DeYeeme efkeee~ meeceeve DeOeeve ceW ieebOeerpeer mes mebyebefOele eMveeW SJeb kebhetj
en ejCe Deleble cenJehetCe& nw, FmeceW ve kesJeue leLe Je DeJeOeejCeeDeeW kee
Devegpe eer ogiexMe otyes leLee iegpeveeW cegKele: eer melece ef$ehee"er peer kees
mee#eelkeej
eyebOeve, { efveMee leLee F&MJej keer Devegkebhee~

Q. cegKe hejer#ee nsleg Deheveer jCeveerefle ceW keee yeoueeJe efkeS?
A. cegKe
hejer#ee nsleg meeceeve efnboer Je efveyebOe hej heee&hle mecee Je uesKeve
hej DeeOeeefjle eMveeW nsleg efJeMes<e leweejer keer~

Q. meheuelee
kee ese efkemes osvee eenWies?
A. Deheves heefjpeveeW, mJeieeae efheleepeer, ye[s YeeF& eer DeMeeske kegceej otyes, Deheves
%eeve DeeJeMeke nw Jejved efkemeer Yeer Ievee/leLe hej Deehekee mQ[, Deehekee he#e
Gvekes meneesie efJeMJeeme leLee ceeie&oMe&ve nsleg yengle-yengle DeeYeej~
Yeer hete peelee nw~ Dele: IeveeDeeW kee met#celee mes DeOeeve kej Gme hej
meblegefuele he#e/ef yeveevee DeeJeMeke nw~ cewbves mee#eelkeej nsleg meceeeej-he$e,
Q. Fme hejer#ee
er.Jeer., Ievee ee kes DeOeeve kes meeLe-meeLe eer melece ef$ehee"er (Yeejle
hejer#ee kes leerveeW ejCeeW ceW Deleble Gheeesieer nw~ Fmekes efJeefMe Debke ve kesJeue
Fbmerd et) kee Jeefeiele ceeie&oMe&ve efueee Je Mock Interview cebs meefcceefuele
hejer#eesheeesieer nwb Jejved eeceeefCeke leLeeW mes heefjhetCe& nw~b Deehe Fmekes efueS yeOeeF&
ngDee~ eer melece ef$ehee"er ves leLeeW kees mecePeves, Gmes Jee kejves leLee
DeelceefJeMJeeme kees Ge mlej hej yeveeS jKeves ceW DeefJemcejCeere eesieoeve
efoee~ mee#eelkeej ceW leLe mes DeefOeke cenJehetCe& mebes<eCe keuee nw, efpemekee
Oeeve jKevee Deleble DeeJeMeke nw~
cesje mee#eelkeej 23 peveJejer, 2016 kees Jewe mej kes yees[& ceW Lee~ yees[& kee
Ke meneesieelceke jne~ mee#eelkeej ceW efvecve eMve hets ieSJele&ceeve ceW keee kej jns nQ?
2.
keee& keer eke=efle (Nature of Job) keee nw?
3.
mveeleke mlej ceW efJe<ee~
4.
meeFbme mes mveeleke nesves kes keejCe efJe%eeve mes mebyebefOele eMve pewmes-
efJeveeme, men-mebeespekelee Deeefo~

6.
eosMe keer veefoeeW mes mebyebefOele eMve~
7.
[eefJe&ve kee GodefJekeemeJeeo~
8.
mJeCe&ceewerkejCe mes mebyebefOele eMve~
A.
Q. eefleeeseif eeeW kees mebosMe?

A. Oewe&, efvejblej heefjece, mekeejelceke meese, mJeeb keer ieueefleeeW mes efMe#ee uesb
leLee vekeejelceke meese jKeves Jeeues Je efvelmeeefnle kejves Jeeues JeefeeeW mes
otj jnW~
hejemveeleke kes yeeo eeeme efkeee~ JeemleJe ceW Fme nsleg mveeleke eLece Je<e& mes ner
leweejer DeeJeMeke nw~ mecee eyebOeve, pee@ye kes meeLe-meeLe leweejer nsleg Deleble
DeeJeMeke nw~
kewmes efueKeW
Q&A
Q. Deehekeer meheuelee
kes hee$e nQ~
cesjer meyemes ye[er ieueleer/Yetue jner efke Fme #es$e ceW ceQ keeheer osj mes
vetve kes efveece, Fueskeêe@ fveke efJeveeme, Deefee iewme Je Gmekee Fueskeê@efveke
veesyesue hegjmkeej eehle Yeejleere~
ee ekeeMeve Fme hejer#ee kee meejLeer kene pee mekelee nw~ en
cesjer YetueW
1.
5.
A. Ievee
ceW Ievee ee keer Yetefcekee?
kee cetue ceb$e~
mekeejelceke efkeesCe, ue#e kes eefle hetCe& mecehe&Ce, yesnlej mecee
eeefhe ueesDej meyee@ef[&ves ceW meeceeve DeOeeve kee eMve-he$e Jemlegefve

eke=efle kee nw hejbleg efnob er Je efveyebOe kes eMve-he$e hejbhejeiele eke=efle kes nesles nQ~
en Fme hejer#ee kee Jen #es$e nw peneb DeefOeke Debke Deehekees eeefvele kejeles nQ~
efveyebOe efueKeves ceW DeeJeMeke nw efke Deehe efpeme Meer<e&ke kee eeve kejles nQ,
Gmekes yeejs ceW heee&hle Je meerke leLeeW keer peevekeejer DeJeMe nes~ efyevee leLeeW kes
efveyebOe Yeke peelee nw~ leLeeW Deewj Gmekes Devegeeesie kes meeLe keg veJeeeejer
efJeeej Yeer DeeJeMeke nwb hejbleg Oeeve jns en efJeeej jsef[keue ve neskej leLeeW
kees meefcceefuele jKeles ngS JeemleefJekelee Je DeeJeMekelee kes Deveghe nes~
Deefleefjeebke
69
ceveespe kegceej efleJeejer
Deheveer yeele
mehueeF& Fbmheskej
2013
ceW eeefvele)
eejbefYeke hejer#ee keer efJe<ee-Jemleg kee #es$e Jeeheke neslee nw~ Dele: Fmekes
efueS meceeye SJeb meMee jCeveerefle yevee uesvee eeefnS~ meJe&eLece meYeer YeeieeW
keesF& Yeer ue#e ye[e veneR, peerlee Jener pees [je veneR
kee DeOeeve yesmeyegke mes kejves kes heMeele, Gve he#eeW kes efjJeerpeve ceW DeefOeke
DeLee&le, Deiej efmeefJeue mesJee hejer#ee keer leweejer meerke hee"de meeceeer SJeb mecee osvee eeefnS pees he#e cepeyetle nQ~ leeefke cepeyetle he#e mes Deeves Jeeues eMveeW
ceW ieueleer keer mebYeeJevee kees ueieYeie
Gefele ceeie&oMe&ve kes meeLe keer peeS,
veieCe efk eee pee mekes~ Fmekes efueS
lees ue#e keer eeefhle Deemeeveer mes keer
mece-meeceefeke Ievee ee keer hetJee&Jeueeskeve
pee mekeleer nw~ Gefele ceeie&oMe&ve kes veece
: ceveespe kegceej efleJeejer
kes meYeer Keb[eW Deewj heef$ekeeDeeW kees he{vee
DeYeeJe ceW Dekemej hejer#eeLeea ue#e mes eeefvele heo
: mehueeF& Fbmheskej
keeheer heeeoscebo neslee nw keeeWefke eneb
Yeke peeles nQ, efpememes keYeer-keYeer ceelee kee veece
: eerceleer efieefjpee osJeer
efheues Je<eeX ceW hets ieS eMveeW kee Keb[Jeej
: eer jece Yet<eCe efleJeejer
meheuelee eehle kejves ceW DeefOeke mecee efhelee kee veece
mebkeueve eehle nes peelee nw~ Fmekes yeeo
: eleeheie{ (Gej eosMe)
ueie peelee nw~ Dele: efmehe& eeceeefCeke cetue peveheo
kejW Deheseme& kes efueS owefveke meceeeejefpevekes DeeYeejer nQ
: F&MJej, ceelee-efhelee, cesjs Deepe SJeb Devegpe,
hegmlekeeW kee DeOeeve kejvee SJeb he$eees. efveMee eerJeemleJe, ye[s YeeF& meceeve he$e SJeb Ievee ee keer ef leLee
heef$ekeeDeeW leLee iegpeveeW kes ceeOece
eJeerCe efleJeejer Deewj meefeve eerJeemleJe SJeb Dee@veueeFve leweejer She kee eeesie efkeee
pee mekelee nw~ Fme ekeej hejer#ee
mes Gefele ceeie&oMe&ve eehle kejkes ue#e
mecemle efce$eieCe~
: mekeejelceke meese SJeb ue#e eeefhle kes keJeeueerheeF& keer pee mekeleer nw Deewj cegKe
kees Deemeeveer mes eehle efkeee pee mekelee meyeue he#e
eefle F&ceeveoejer jKevee~
hejer#ee kes efueS DeeMJemle nes mekeles nQ~
nw~ efmeefJeue mesJee keer leweejer Ske melele
efveye&ue he#e
: Lees[e Deeuemeheve SJeb Devepeeve ueesieeW
cegKe hejer#ee
eefeee nw~ Dele: efheues DevegYeJeeW kes
hej peuoer efJeMJeeme kej uesvee~
eejbefYeke hejer#ee kes yeeo Deehekees
meeLe ieueefleeeW kes ognjeJe mes yeeves efeeeb
: keefJelee SJeb keneveer efueKevee, efheuceW osKevee
cegKe hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve
kes eje Deheveer meheuelee kees efveefMele
SJeb oesmleeW mebie iehhesb ue[evee~
: neF&mketue, (2002) - eLece esCeer (hegCes (Jewkeefuheke) SJeb meeceeve efnob er leLee efveyebOe
efkeee pee mekelee nw~
yees[&)
kes eMve-he$eeW keer efueefKele hejer#ee osveer
eejbefYeke hejer#ee
Fbjceere[f S (2004) - eLece esCeer (et.heer. nesleer nw~ meeceeve DeOeeve kes eMve-he$e
cesjs efkeesCe mes efmeefJeue mesJee
yees[&)
kes efueS Deehekeer eejbefYeke hejer#ee keer
hejer#ee keer eefeee ceW eejbefYeke hejer#ee
yeer.S. (2007) - eLece esCeer
leweejer yengle ceooieej nesieer~ meeLe ner
meyemes cenJehetCe& ejCe neslee nw keeeWefke
(Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee)
Sce.S., DeLe&Meem$e (2009) - eLece esCeer meeceeve ieefCele SJeb leke&Meefe kes eMveeW
eejbefYeke hejer#ee ceW Demeheue nesvee
( Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee)
kees ueieeleej kejkes meeceeve DeOeeve kes
peneb Ske lejhe efvejeMee kes mlej kees
: et.peer.meer. (pes.Deej.She.) DeLe&Meem$e,
eMve-he$e ceW Des Debke eehle efkeS pee
ye{elee nw, JeneR otmejer lejhe otmejs
efomebyej- 2011
ceewkes kes efueS Deehekees Je<e& Yej Fblepeej
efjmee& mkee@uej, DeLe&Meem$e efJeYeeie, mekeles nQ~ etbefke Fme hejer#ee ceW leerveeW ner
kejvee he[lee nw~ Dele: Fme ejCe keer
Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee, Fueeneyeeo DeefveJeee& eMve-he$e nesles nQ~ Dele: Dee
: YetlehetJe& je^heefle [e@. S.heer.pes. Deyogue ceeke&mkeesj Deehekeer meheuelee keer efveefMelelee
leweejer meJee&eOf eke iebYeerjlee mes keer peeveer DeeoMe& Jeefe
keueece SJeb meefeve leWoguekej~
kees ye{e oslee nw~
eeefnS~
heefjeeeve
70
Deefleefjeebke
cesjer YetueW
meeceeve efnboer SJeb he$e uesKeve kes eMve-he$e kes efueS njosJe yeenjer SJeb
heer.Sve. heeC[se keer hegmlekeeW kees he{vee ueeYeoeeke neslee nw~ efJeefYevve efJe<eeeW hej
hetJe& keer hejer#eeDeeW ceW ceQ meeceeve efnboer SJeb efveyebOe kes eMve-he$e hej Deleble
he$e efueKekej ewefkeme kejves mes en eMve-he$e $egefnerve SJeb meerke nes peelee ner kece mecee oslee Lee, efpemekes keejCe cegPes Des Debke veneR efceues~ uesefkeve
nw~ efveyebOe kes efueS mebyebefOele #es$eeW kee eeve kejkes 15-20 efveyebOe keer (eespevee yeeo keer hejer#eeDeeW ceW ceQves Fve #es$eeW hej DeefOeke mecee efoee~
SJeb keg#es$e kes heecex hej) ewefkeme kej uesveer eeefnS SJeb efueKes ngS efveyebOe kees
Deehe yeerleer
cebwves Deheves uesKeve kees Deeke<e&ke SJeb meejieefYe&le yeveeves kes efueS eespevee SJeb
Deheves iegpeveeW ee peevekeej ueesieeW mes peebe Yeer DeJeMe kejevee eeefnS~ Fme
ekeej keer DeOeeve jCeveerefle mes cegKe hejer#ee keer yeeOee kees heej efkeee pee keg#es$e keer uesKeveMewueer kees Deheveeves keer keesefMeMe keer efpemekes eje cegKe
hejer#ee ceW Des Debke eehle ngS Deewj ceQ Fme ejCe kees heej kej mekee~
mekelee nw~
hegmleke eee&
mee#eelkeej
cegKe hejer#ee GeerCe& nesves kes yeeo Debeflece ejCe ceW Deehekes JeefelJe kee
hejer#eCe mee#eelkeej yees[& kes mece#e efkeee peelee nw~ mee#eelkeej ceW Deehekeer
Mew#eefCeke he=Yetefce, Deehekeer efeeeW SJeb mece-meeceefeke leLee jeêre SJeb
Debleje&êre cegeW kes eefle Deehekes efkeesCe kees meeceeve eMveeW kes ceeOece mes
peeveves keer keesefMeMe keer peeleer nw~ cesje mee#eelkeej cespej mebpee eeoJe peer kes
yees[& ceW Lee SJeb cegPemes DeefOekelej eMve cesjs MeesOe #es$e leLee DeLe&Meem$e efJe<ee mes
hets ieS~
Q&A
1.
DeJecetueve keee neslee nw?
2.
Jele&ceeve ceW eerve keer cege ceW DeJecetueve kee Yeejle hej keee eYeeJe
he[siee?
3. WTO keee nw, Deewj Fmekee ke=ef<e hej keee efJeJeeo
4.
Deehekee MeesOe efJe<ee keee nw?
5.
heefjkeuhevee keee nesleer nw?
6.
[ee mebenCe ceW keee mecemeeSb Deeleer nQ?
nw?
meeceeve DeOeeve - mecemle efJe<eeeW keer NCERT keer hegmlekeW

- Deer keesefebieeW kes veesdme, owefveke meceeeej-he$e
- eespevee, keg#es$e SJeb Dee@veueeFve leweejer She
- Ievee ee hetJee&Jeueeskeve SJeb heer.[er. Deefleefjeebke
- mece-meeceefeke Ievee ee ef heef$ekee
meeceeve efnboer SJeb he$e uesKeve
- njosJe yeenjer
- he=LJeer veeLe heeC[se
- LUCENT he$e uesKeve
efveyebOe
- eespevee SJeb keg#es$e
- efveyebOe mebkeueve (MeerueJeble efmebn, ke=efle jmleesieer, meeefjkee Skemesme
heefyuekesMeve)
- mece-meeceefeke Ievee ee, efveyebOe e=Kb euee
eueles - eueles
leLee keg eMve meeceeve peevekeejer mes Yeer hets ieS eLee7.
Yeejle Deewj heeefkemleeve kes ceOe efkeleves eg Deewj keye-keye ngS Les?
8.
efkeleves je^heefle Les pees Deheves keee&keeue kes oewjeve ce=leg kees eehle nes
es ve hetes keer cesjer cebefpeue keneb nw,

DeYeer lees yeme es Fjeoe efkeee nw~
ve nebiee oce efpeboieer ceW keYeer ceQ,
peceeves mes veneR Kego mes Jeeoe efkeee nw~
ieS Les?
mece-meeceefeke Ievee ee kes efJe<ee ceW
Ievee ee heef$ekee efmeefJeue mesJee eefleeesieer kes efueS Ske cenJehetCe&

heef$ekee nw~ en ieeiej ceW meeiej kes meceeve Gheeesieer nw leLee Fmekeer hetJee&Jeueeskeve
Fmeer lejn meeceeve eMveeW Deewj yeele-eerle kes yeere Deehekee mee#eelkeej e=Kb euee Deleble ner mejenveere nw~ kece mecee ceW efJeMuese<f ele SJeb $egefnerve leLe
hetje nes peelee nw~ Fme ejCe ceW ieuele Gej osves mes yeevee eeefnS SJeb Dehevee mebkeueve kes ceeOece mes en hejer#eeefLe&eeW keer meeer mebefieveer meeefyele nesleer nw~
DeelceefJeMJeeme yeveeS jKevee eeefnS, lees Deehekeer meheuelee efveefMele nes peeleer nw Dele: ceQ Fme heef$ekee kees yengle DeeYeej osvee eenlee nbt~
9.
Kejerhe keer hemeue keee nesleer nw, keg hemeueeW kes veece yeleeFS?
Deefleefjeebke
71
Deefcele eewOejer
(hetefle& efvejer#eke)
Deheveer yeele
ceW eeefvele)
kebiee Deewj Fmekes meeLe-ner-meeLe ceQ Deheves eefleeesieer efce$eeW mes en Yeer kenvee
ueeske mesJee Deeeesie eje Deeeesefpele keer peeves Jeeueer hejer#eeDeeW ceW Oewe& SJeb
ke[s leLee melele heefjece keer DeeJeMekelee nesleer nw~
2013
P.C.S.
Deewj ueesDej
eentbiee efke Jes heer.meer.Sme. ceW meeceeve DeOeeve, efJe<eeeW kes meeLe-meeLe meeceeve
efnboer SJeb efveyebOe kees Yeer cepeyetle kejles jnW~
hegmleke eee&
meyee@e[f v& es keer hejer#ee leerve ejCeeW ceW

nesleer nw~ ueesDej meyee@ef[&ves keer
eejbefYeke hejer#ee ceW kesJeue meeceeve veece
DeOeeve keer hejer#ee nesleer nw JeneR eeefvele heo
ceelee kee veece
P.C.S. ceW meeceeve DeOeeve Je CSAT
efhelee kee veece
keer hejer#ee nesleer nw~ efpemeceW Ievee cetue peveheo
ee keer hegmlekeeW kee eesieoeve ye[e efpevekes DeeYeejer nQ
:
:
:
:
:
:
ner mejenveere nw~

ueesDej meyee@ef[&ves keer cegKe
hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve kee Ske meyeue he#e
efveye&ue he#e
heshej leLee otmeje heshej meeceeve efnboer
efeeeb
Deewj efveyebOe kee neslee nw~ Fmekes heMeele Mew#eefCeke eesielee
leermejs SJeb Debeflece ejCe ceW mee#eelkeej
mece-meeceefeke Ievee ee keer
heefjeeeve
:
:
:
:
Deefcele eewOejer,
hetefle& efvejer#eke
eerceleer jepesMJejer osJeer,
mJe. eer megpeea emeeo eewOejer
meerleehegj (G.e.)
yenve ef$eJesvce eewOejer, efelesvce eewOejer,
jsCegkee eewOejer, meewcee eewOejer, yeerjW
kegceej, DecejerMe kegceej, efce$e heJeve Megkeuee,
jbpeve Iees<e SJeb meYeer efce$eieCe~
efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW Yeer nej ve ceevevee
Deefle mebJesoveMeerue nesvee
eLeemebYeJe pejleceboeW keer meneelee kejvee
mveeleke (yeer.S.)
hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[)~

jepeJeJemLee - ye=peefkeMeesj Mecee&,
nceejer mebmeo- megYee<e keMehe~
DeLe&JeJemLee - Sme.Sve.ueeue~
efJe%eeve - NCERT (ke#ee 9 Je 10 )~
Fefleneme - Sme.kes.heeC[s~
mece-meeceefekeer - Ievee ee keer
hegmlekeW~
efveyebOe - Ievee ee kes efveyebOe
efJeMes<eebke~
Ssmes efueKeW
he{ves kes meeLe-meeLe efueKeves kee
neslee nw efpemeceW %eeve kes meeLe-meeLe Deehekes JeJenej, efveCe&e uesves keer Meefe Yeer efvejblej eeeme kejles jnvee eeefnS~ jeFefbie mhe nesveer eeefnS~ efce$eeW kes
Deeefo iegCeeW keer Yeer hejer#ee nesleer nw~ FmeefueS DeOeeve kes meeLe ner meeLe Deheves
meeLe efceuekej eMveeW SJeb efveyebOeeW kees efueKeves kee eeeme eejbefYeke hejer#ee kes yeeo
JeJenej ceW Yeer mekeejelceke heefjJele&ve ueeves kee eeeme kejles jnvee Deefle
ner Meg kej osvee eeefnS~
DeeJeMeke nw~
Deblele:
cesjer YetueW
ceQves heer.meer.Sme.
2015 kee
Yeer mee#eelkeej efoee Lee efkebleg Jewkeefuheke
es ncesMee Oeeve jKevee eeefnS efke -
efJe<eeeW ceW DeOeeve kece nes heeves kes keejCe ceQ meheue ve nes mekee~ FmeefueS
keesefMeMe kejves JeeueeW keer keYeer nej veneR nesleer,
Deeieeceer heer.meer.Sme. keer hejer#ee ceW efJe<eeeW hej cepeyetle heke[ yeveeves kee eeeme
keg efkeS efyevee ner pee-peekeej veneR nesleer~
72
Deefleefjeebke
Depee Jecee&
(mehueeF& Fbmheskej)

eejbefYeke hejer#ee
2013
ceW eeefvele)
efueS efveyebOe keer leweejer hej efJeMes<e Oeeve osvee eeefnS~ Fmekes efueS vetpe heshej kes
G.e. ueesDej meyee@e[f &ves ceW eejbefYeke hejer#ee yengefJekeuheere eCeeueer hej ner uesKeeW kee mebkeueve SJeb ohe&Ce heef$ekee ceW DeeS efveyebOeeW kee DeOeeve Gheeesieer
nesleer nw hej Fmekeer leweejer nceW leLeelceke SJeb efJemleejhejke oesveeW lejn mes neslee nw~
kejveer eeefnS~ eMveeW keer eke=efle kes
efnmeeye mes hee"deece kees Oeeve ceW jKekej veece
Gve he#eeW hej peeoe Oeeve osvee eeefnS eeefvele heo
ceelee kee veece
peneb mes eMve eefle Je<e& yeveles nQ~ eejbefYeke
efhelee kee veece
hejer#ee ceW DebkeieefCele kes Yeer eMve hets cetue peveheo
peeles nQ, FmeefueS hee"deece kes Deveghe
mee#eelkeej
heefjeeeve
en %eeve keer ner veneR yeefuke
Depee Jecee&
mehueeF& Fbmheskej
eerceleer ueeueleer osJeer
nw~ Dele: Deheves Deehekees mekeejelceke
mJe. Meerleue emeeo Jecee&
jKevee ner cenJehetCe& nw~ efpemekee efJekeeme
Deepeceie{
ceelee-efhelee leLee F&MJej kee DeeMeerJee&o,
JeefelJe SJeb
Attitude keer
hejer#ee
SJeb meneesie DeueceeFer DeeF&.S.Sme.
ye[s YeeF& eer osMe Jecee& kee hetCe& meneesie,
kes efveosMeke eer kes.heer. efJesoer peer
eMveeW kee DeYeeme Deefle DeeJeMeke nw~
DeueceeFer DeeF&SSme meueesjer kes efveosMeke
SJeb Deheves efce$eeW mes mecetn heefjmebJeeo
cegKe hejer#ee
eer kes.heer.efJesoer SJeb YetheW efmebn, Decejpeerle
ueesDej meyee@ef[&ves cegKe hejer#ee Mew#eefCeke eesielee
hesue kee mener efoMee-efveoxMe~

:
mceejke Fbj kee@uespe, Yejesueer, Deepeceie{
kee hee"deece Je<e&, 2013 mes yeoue ieee
mveeleke SJeb hejemveeleke - Fueeneyeeo
nw~ Deye FmeceW keesF& Yeer Ssefke efJe<ee

veneR nwb, yeefuke Deye FmeceW yengefJekeuheere hetJe& eeve
eMve SJeb efnboer JeekejCe kes meeLe efveyebOe
neF&mketue SJeb Fbjceeref[S - nerjeueeue
efJeMJeefJeeeuee, Fueeneyeeo
:
meye Fbmheskej (UPP), DSSSB-TGT

(Social Science)
kes ceeOece mes ngDee~ mee#eelkeej yees[&

kes meccegKe Deehekee mekeejelceke jJewee
Deehekees meheue yeveeves ceW DeJeMe meneesie
osiee~
mece-meeceefeke Ievee
ee kes yeejs ceW
mece-meeceeefeke Ievee ee keer
kes efueefKele hejer#ee kees meefcceefuele kej
efoee ieee nw~ Jele&ceeve ceW en hee"deece ese SJeb Deemeeve yevee efoee ieee nw~ ceeefmeke heef$ekee leLee Jeeef<e&ke efJeMes<eebke ef, meeceeve DeOeeve hetJee&Jeueeskeve
uesefkeve FmeceW eefleeesefielee Gleveer ner ye{ ieF& nw~ FmeceW Deiej efvejblej Deewj
F&ceeveoejer mes eeeme efkeee peeS lees DebkeeW ceW ye{esejer keer pee mekeleer nw~ Fmekes
meeceeve DeOeeve keer leweejer ceW keeheer cenJehetCe& SJeb Gheeesieer nw~ Fmekes
DeeuesKe efveyebOe uesKeve ceW meneeke nQ~ ceQ eejbYe mes ner Fmekee hee"ke jne ntb~
Deefleefjeebke
73
DeefJeveeMe eb heeC[se
Deheveer yeele
(Deehetefle& efvejer#eke)
2013
ceW eeefvele)
neslee nw~ Ssmes ceW hee"de hegmlekeeW kee DeOeeve kes meeLe ner meeLe nue eMve-he$eeW
(pewmes- Ieveeee keer hetJee&Jeueeskeve e=bKeuee) kee Yeer ienve lejerkes mes DeOeeve
efmeefJeue mesJee, eMeemeve keer jer{ nesleer nw~ mebhetCe& JeJemLee Fmeer mesJee kes kejW~ cewvW es eejbefYeke hejer#ee nsleg Deheveer leweejer kees leerve Keb[eW ceW efJeYeeefpele efkeee eLece - meeceeve DeOeeve kes cegKe efJe<eeeW (Fefleneme, Yetieesue, jepeJeJemLee,
menejs mebeeefuele nesleer nw, Ssmes ceW efmeefJeue mesJekeeW ceW DeeJeMeke eesielee keer
ceebie nesleer nw~ eesie DehemejeW keer heneeve kejves SJeb GvnW eeefvele kejves nsleg DeLe&JeJemLee, efJe%eeve) keer leweejer~ Fmekes efueS hee"de hegmlekeeW Je mee@uJe[ heshej
keer meneelee ueer~
ner efmeefJeue mesJee hejer#eeDeeW kee pevce
efleere - Jes Keb[ efpevekes Deebke[s
ngDee~ yeoueles oewj ceW peneb mesJeeDeeW ceW
leelkeeef
ueke he ceW veneR yeoueles~ pewmes DeefOeke hesMesJej eesielee keer ceebie ye{ veece
: DeefJeveeMe eb heeC[se
pevemebKee efjhees&, Jeve efjhees&, efJeefYevve
jner nw Gmeer kes Deveghe hejer#eeDeeW kes eeefvele heo
: Deehetefle& efvejer#eke
mebmLeeDeeW ee mejkeejer efjhees,& yepe Deeefo~
eeheeW ceW efvele veS yeoueeJe efkeS pee ceelee kee veece
: eerceleer T<ee heeC[se
en Ssmee Keb[ nw efpemes Ske yeej "erke
jns nQ, eens Jen mebIe ueeske mesJee efhelee kee veece
: mJe. eer Deesce ekeeMe heeC[se
mes he{ uesves hej hetjs Je<e& ee keF& Je<e& leke
Deeeesie nes eens G.e. ueeske mesJee cetue peveheo
: Deces"er (G.e.)
ogyeeje veneR he{vee neslee~ Fvekee Ske yeej
Deeeesie~ efheues Je<eexb ceW Fve DeeeesieeW efpevekes DeeYeejer nQ
: hetpe ieg peer eer Delegue efceee, heefjJeej veesdme yevee uesves hej leweejer yesno Deemeeve
eje Deeeesepf ele keer pee jner hejer#eeDeeW
nes peeleer nw~ en hejer#eeDeeW ceW hete peeves
Je efce$eeW kes~
Jeeuee DeefveJeee& Keb[ nw~
ceW ye [s yeoueeJe efk eS ieS nQ~ meyeue he#e
: Oewe&, DeelceefJeMJeeme
le=leere - mece-meeceefekeer Keb[ en
hejer#eeefLe&eeW kes efueS cenJehetCe& nw efke efveye&ue he#e
: Deeueme, DeefleYeeJegkelee
meJee&
e
f
O
eke cenJehetCe& Je mkeesefjbie Keb[ nw~
Jes mJeeb kees yeoueeJe kes efueS leweej efeeeb
: Ietcevee, ueesieeW mes yeeleW kejvee, [eejer
Fmekes
efueS efvejblej Ske meceeeej-he$e Je

jKeW~ Deye hejer#eeDeeW ceW kegske eMveeW/
efueKevee~
heef
$
ekee
he{les jnW, meeLe ner Fbjves mes
ewhj kees jkej meheuelee veneR Deefpe&le Mew#eefCeke eesielee
: neF&mketue - 71% (2003)
peg[ s jnW~
keer pee mekeleer, pejle nw Deehe mebhetCe&
Fbjceeref[S - 67% (2005)
peneb leke eejbeYf eke hejer#ee ceW efleere
hee"deece kee ienve DeOeeve kejW~
mveeleke - 61% (2008)
eMve-he$e (meermew) keer leweejer keer yeele
Kego kees Skeeble kecejs ceW yebo kejves efJeMes<e GheueefyOe
: mveeleke ceW Fueeneyeeo efJe.efJe. ceW nesves nw, lees Fme eMve-he$e kes keJeeueerheeFbie
kes yepeeS osMe-ogefveee ceW Ie jner
Jeeueer efkeJepe Je efveyebOe eefleeeseif elee ceW eLece (33%) nes peeves mes cenJe Lees[ e kece nes
IeveeDeeW Je yeoueeJeeW mes pees[ W~ Jemlegle:
mLeeve~
ieee nw~ efnboer, ieefCele Je jerpeefvebie keer
peye leke nce efmeefJeue mesJee kees mecePekej DeeoMe&
: ieebOeerpeer, [e@. S.heer.pes. Deyogue keueece ~ Deer leweejer kejW, efpememes Deehekees cegKe
hejer#ee ceW efJeMes<e ueeYe efceuesiee~
Gmes cenmetme veneR kejWies meheuelee
heevee cegefMkeue nesiee~
cegKe hejer#ee
Deiej nce hejer#ee hewve& hej yeele kejW, lees en cegKele: ef$e-ejCeere hejer#ee
cegKe hejer#ee cegKe he mes oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele nwnw - (i) eejbefYeke hejer#ee,
eLece - DeefveJeee& eMve-he$e~ efpemeceW Meeefceue nwb - meeceeve DeOeeve kes oes
(ii) cegKe hejer#ee Deewj
eMve-he$e, meeceeve efnboer Je efveyebOe~
(iii) mee#eelkeej~
Fve hej efJeMes<e Oeeve osves keer pejle nw keeeWefke peneb Fve eMve-he$eeW ceW
eejbefYeke hejer#ee
mebIe ueeske mesJee Deeeesie keer eejbefYeke hejer#eeDeeW ceW peneb efJeMues<eCeelceke mkesefuebie heefle ueeiet veneR nesleer nw~ JeneR Deeeesie keer Deve oes ye[er hejer#eeDeeW
Deewj DeeOeejYetle peevekeejer keer ceebie keer peeleer nw Jeneb jepe ueeske mesJee DeeeesieeW ueesDej meyee@e[f v& es Je meceer#ee DeefOekeejer/meneeke meceer#ee DeefOekeejer keer efveegefe/
keer eejbefYeke hejer#eeDeeW ceW leLeelceke eMveeW keer mebKee DeefOeke nesleer nw~ G.e. eeve, Fmeer Keb[ keer leweejer mes nes mekelee nw~
efleere - oes efJe<eeeW kee eeve~
ueeske mesJee Deeeesie keer hejer#eeDeeW ceW lees eMveeW kee ognjeJe Yeer yengle DeefOeke
heefjeeeve
74
Deefleefjeebke
GvneR efJe<eeeW kees eeLeefcekelee oW pees Deehekees efekej ueieW~ Deiej Deehe
Deheves mveeleke/hejemveeleke efJe<eeeW kee eeve kejles nwb, lees en meyemes Dee efveCe&e
nw~ veS efJe<eeeW kee eeve kej jns nQ, lees en Yeer Oeeve jKeW efke Jele&ceeve ceW keewvemes efJe<ee DeefOeke Debkeoeeer nQ~ DeOeeve meeceeer keer GheueyOelee, Des efMe#ekeeW kee
ceeie&oMe&ve Je Deehekes mecetn ceW ueesieeW eje efueS ieS efJe<eeeW kes yeejs ceW Gvemes iegh e
ef[mkeMeve keer megefJeOee, efJe<ee eeve kes ecegKe DeeOeej nes mekeles nQ~
mee#eelkeej
efmeefJeue mesJee hejer#ee kee DeeefKejer ejCe JeefelJe hejer#eCe kee neslee nw~
G.e. ueeske mesJee Deeeesie eje Deeeesefpele mee#eelkeej ceW leLeeW keer peevekeejer
keer Yeer ceebie nesleer nw~ Fmekee efJeMes<e hewve& neslee nw - kece mecee, eMveeW kee
mlej meeceeve efkebleg mebKee peeoe~ efJe<ee mes peg[ s eMveeW keer DeefOekelee, ueesDej
meyee@ef[&ves kes mee#eelkeej ceW mveeleke/hejemveeleke kes efJe<eeeW keer yesnlej mecePe
cenJehetCe& nw~
Q&A
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
mee#eelkeej ceW hets ieS eMve jepeerJe ieebOeer keer nlee keye ngF&?
nlee kes mecee Jes eOeeveceb$eer Les ee veneR~
Gme mecee keewve eOeeveceb$eer Lee~
esMece kee efveece~
mebmeoere Meemeve eCeeueer Je DeOe#eelceke je^heleere Meemeve eCeeueer ceW
keewve yesnlej nw Deewj keeeW?
MeefeeeW kes meboYe& ceW Yeejleere mebmeo Je efyeefMe mebmeo ceW Deblej~
meesuen cenepeveheoeW kee veece~
Metjmesve cenepeveheo keneb Lee?
Fueeneyeeo efkeme cenepeveheo ceW Lee?
Jelme cenepeveheo keer jepeOeeveer~
2015 keer heebe cegKe IeveeSb~
HDI keee nw? Yeejle keer jQke keee nw?
ceefnuee Je yeeue efJekeeme ceb$eer kee veece~
Fueeneyeeo kes Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe kee hetje veece keee nw?
megeerce kees& kes cegKe veeeeOeerMe kee hetje veece~
cesjer YetueW
mecee eyebOeve ve kej heevee cesjer ecegKe mecemee jner nw~ meceeye leweejer
kejW, Deheves efueS efveefMele mecee lebe kejW~ nceceW mes keesF& Deveble mecee leke
leweejer veneR kej mekelee, mecee DeefOeke iegpej peeves hej nceejer keee&#ecelee
vekeejelceke he mes eYeeefJele nesleer nw~
hegmleke eee&
hejer#eeDeeW ceW peeoe mes peeoe Debke eehle kejves nsleg hegmlekeeW kee DeOeeve
Ske efveefMele eehe ceW kejW~
1. meJe&eLece meYeer efJe<eeeW keer NCERT keer ke#ee 6-12 leke keer hegmlekeeW kee
ienve DeOeeve kejW~ NCERT efkeleeyeW DeeOeejYetle hegmlekeW nQ~ Fmemes
Concept Clear neWies~
efpeme hejer#ee ceW Meeefceue nesves pee jns nwb Gmekes hewve& keer yesnlej mecePe
nesvee cenJehetCe& nw~ DeleSJe hetJe& Je<eeX ceW hets ieS eMveeW kees nue kejW~
Ievee ee ekeeMeve keer hetJee&Jeueeskeve e=bKeuee Fme meboYe& ceW Gheeesieer nw~
3. G.e. ueeske mesJee Deeeesie keer meeceeve DeOeeve nsleg ecegKe hegmlekeW efvecve
nQYetieesue - NCERT (6-12 leke), Murnal.org hej GheueyOe meeceeer,
censMe JeCe&Jeeue Je Sueme~
jepeJeJemLee - yesej Ske, Sce. ue#ceerkeeble Je Meemeve JeJemLee leLee
veeeheeefuekee kes efveCe&eeW mes Kego kees Dehe[s jKeW, PIB keer JesyemeeF
Gheeesieer nw~
DeLe&JeJemLee - Sme.Sve.ueeue keer Yeejleere DeLe&JeJemLee, Hindu News
Paper kee Economics Related Page, Deebke[eW nsleg DeeefLe&keer~
Fefleneme eeeerve Fefleneme - Pee SJeb eerceeueer Je NCERT
ceOekeeueerve Fefleneme - meleerMe eb Je NCERT
DeeOegefveke Fefleneme - efJeefheve eb Je NCERT
efJe%eeve - uetmeW meeFbme, iele Je<eeX kes eMveeW nsleg hetJe&efJeueeskeve leLee
NCERT (10th leke)~
heee&JejCe - Mebkej I.A.S. keer hegmleke
efleere eMve-he$e :
(i) efnboer - njosJe yeenjer, JeemegosJevebove emeeo~
(ii) Debespeer (iii) ieefCele - Sme.kes. DeeJeeue
(iv) DebleJezeefeke keewMeue Je efveCe&eve #ecelee - efheues Je<eeX kes eMveeW kees
"erke mes nue kejW Je Topic wise internet kee use kejW~
cegKe hejer#ee oMe&veMeem$e
Yeejleere oMe&ve - jececetefle& hee"ke
heeMeele oMe&ve - nefjMebkej GheeOeee
Oece& oMe&ve - Jeso ekeeMe Jecee&
meeceeefpeke - jepeveerefleke oMe&ve - ke=<Cekeeble hee"ke
meceepekeee&
eLece eMve-he$e - jepeejece Meem$eer, ke=heeue efmebn metove
efleere eMve-he$e - jece Deentpee, cenepeve Deewj cenepeve
DeefveJeee& eMve-he$e
efveyebOe - meceeeej-he$eeW kes DeeuesKeeW Je ves hej GheueyOe meeceeer kee
Gheeesie kejW~ efvejblej efveyebOe uesKeve efveyebOe kes heshej ceW Debke eehle kejves
kee meyemes Gheege lejerkee nw~
meebefKekeer - iele Je<eeX kes eMveeW kees nue kejW~
heer. kes. Iees<e keer meebefKekeer keer hegmleke~
efnboer ceW he$e nsleg - Ievee ee keer hegmleke~
2.
Ievee ee ekeeMeve eje GheueyOe kejeF& pee jner meeceeer yeoueles

eehe kes Deveghe Je yesno meerke leLee eeceeefCeke nesleer nw~ Fmemes
hejer#eeefLe&eeW kes cetueJeeve mecee kee meogheeesie neslee nw keeeWefke yesJepen
kee YekeeJe veneR neslee nw~
Deefleefjeebke
75
DeCe kegceej elegJexoer

(ceekexefbie Fbmheskej)
2013
ceW eeefvele)
cegeW hej heeskeme kejW~ eneb hej Oeeve osves eesie yeele nw efke mee#eelkeej yees[& ceW
nceejs ye[s-yegpegie& ner nesles nw,b yeme nceW ceee&efole he mes Deheveer peevekeejer kees Gvekes
mece#e yeleevee nw~ Dele: YeeYeerle nesves keer DeeJeMekelee veneR nw~ eMveeW kees meesefeS
uenjeW mes [jkej veewkee heej veneR nesleer nw~
Deewj Gvekee mJeeb Gej osves kee eeeme kejW~ Fme keee& ceW Deheves meerevf eej keer ceoo
keesefMeMe kejves JeeueeW keer keYeer nej veneR nesleer nw~
meJe&eLece ceQ Deheves meYeer eefleeesieer YeeFeeW mes meheuelee kes eefle meowJe uesb (pees Deehekeer keefceeeW hej Deehekeer nbmeer ve G[eSb yeefuke megOeejeW ceW ceoo kejW)~
DeeMJemle jnves kee efveJesove kejlee nbt keeeWefke ue#e efveOee&jCe kes yeeo mener
Q&A
jemles hej eueles ngS cebefpeue hej nce efveefMele he mes hengb eWies~ DeeJeMekelee nw
lees { efveMee keer~ ueesDej meyee@ef[&ves hejer#ee ceW leerve ejCe nesles nQ efpemeceW
cesje mee#eelkeej eer hejceeve Deueer peer kes yees[& ceW 16 peveJejer, 2016 kees
meJe&eLece eejbefYeke hejer#ee
Lee pees ueieYeie 5-6 efceve
nesleer nw~ Fmekes efueS Jeeheke
euee
Lee~ hets ieS eMve
SJeb mhe jCeveerelf e hee"deece
efvecveefueefKele nQkes Deveghe yeveeSb leeefke keesF& veece
: DeCe kegceej elegJexoer
1. keee kej jns nQ?
Yeer Yeeie tves ve heeS~ FmeceW eeefvele heo
: ceekexefib e Fbmheskej
2. efMe#ee keee ueer nw?
Yeer Fefl eneme, Yet i eesu e, ceelee kee veece
: eerceleer DeMeeske jeveer
mebefJeOeeve, DeeefLe&keer, G.e. efhelee kee veece
3. meweo JebMe kes MeemekeeW
: eer kegb Jej yeneogj elegJexoer
ef J eMes < e, peveieCevee, cetue peveheo
kee veece yeleeSb~
: peievveeLehegj, uecYegDee, meguleevehegj (G.e.)
mecemeeceefekeer keer meerke efpevekes DeeYeejer nQ
: F&MJej keer Devegkechee, YeieJeeve mJehe efhelee peer eer kegb Jej yeneogj 4. meulevele keeue ceW
leweejer kejW leeefke Gej osves
elegJexoer efpevneWves cegPes Fueeneyeeo ceW he{ves kes efueS esefjle efkeee keevetve kes meesle keee Les?
ceW ieueefleeeb keleF& ve nesb~
leLee ueieeleej meheuelee kes eefle DeeMJemle efkeee~ cesjer ceceleeceeer 5. Ske efJeMes<e%e eje
ceg K e hejer # ee ces W
ceeb eerceleer DeMeeske jeveer keer cecelee keer ebJe ves cesjer DemeheueleeDeeW eej eespeveeSb (vesMeveue
peer.Sme., meeceeve efnob er SJeb
kees Yetuekej hegve: meheuelee keer Deesj keoce ye{eves keer esjCee oer~ nsuLe meJex efjhees&, MefveyebOe kee eMve-he$e neslee nw,
cesjs ye[s YeeF& eer Depee elegJexoer (oerheke Yewee) keer esjCee leLee mesnle eespevee, cesje efpeueelees eneb hej peer.Sme. kee
ess YeeF& eer DeeMeer<e elegJexoer (ebove peer) kee meneesie cenJehetCe& cesje keee&ece, ueesefnee
DeOeeve Gheeg&e efJeefOe mes
jne~ cesjer yenve (hetvece elegJexoer, Deveghecee, peeself e) SJeb peerpee peer
kejves kes meeLe ner ognjeJe
(eer Oeerjvs elegJexoer, eer megjsMe hee"ke peer) kes mvesn ves cegPes mecee efJekeeme eespevee) hets
Jeeues eMveeW hej efJeMes<e Oeeve
kee&Je heLe mes efJeeefuele veneR nesves efoee~ cesjer helveer MJeslee Deewj ieS efpemeceW ceQves oes kee
osb leeefke es ieuele ve neW Deewj
cesjer YeeieeJele&ke DeLee&le cesjer Ske Je<eeae heejer yeser eieefle kee Gej efoee yeekeer ceW #ecee
meeceeve efnboer kee hee"deece
eesieoeve ceQ Deelcee mes cenmetme kejlee nbt~ cesjs Deepe eesieer ceebie ueer~
kes Deveghe peeoe mes peeoe
DejefJebo SJeb meYeer efce$eeW - efJeeceeefole peer, efvelee peer, Yeevet 6. Deieues meome ves efJe<ee
Meyo Yeb[ej kees keb"mLe kejW,
efmebn peer, megOeerj efJeece peer, Oeerjpe peer, efJeveeso peer, mebpee peer, mes mebyebefOele eMve hete~
DeJeOeejCeeDeeW kees mecePesb Deewj
jekesMe GheeOeee (ACTT) kee cewb oe mes DeeYeej Jee i. Dekeyej keer helveer keewve
he$e-uesKeve kee yeejerkeer mes
kejlee nbt~ Deefcele mej kee ceQ meowJe DeeYeejer jntbiee~
Leer?
DeYeeme kejW~ efveyebOe nsleg meyeue he#e
: meleled eeeme kejvee, DeelceefJeMJeeme, keYeer nej ve ceevevee, Meeble ihelveer kee Gheveece keee
ceewefueke efebleve kejW Deewj
jnvee, efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW Yeer Oewe& jKevee~
Lee? (meerefjeue osKeles nwb
Deheveer Yee<ee ceW efueKeves kee efveye&ue he#e
: YeeJegkelee, uesKeve DeYeeme kece kejvee, megyen osj mes G"vee~
DeYeeme kejW~ yeere-yeere ceW Mew#eefCeke eesielee
: neF&mketue - meJeexoe Fb.kee@uespe uecYegDee, meguleevehegj, (1998), efke veneR?)
iii. keneb keer Leer?
(IIIrd)
keessMeve eLeesef ele mLeeve hej
Fbjceeref[S - meJeexoe Fb.kee@uespe uecYegDee, meguleevehegj, (2000), iv. efkemekeer heg$eer Leer?
efueKesb~ eneb hej Ievee ee
v. Dekeyej ceneve efkeve
(IInd)
ekeeMeve keer efveyebOe meerjerpe
mveeleke - Fueeneyeeo efJeMJeefJeeeuee, Fueeneyeeo, 2003 (IInd) keeeeX mes yevee?
cesjs efueS yengle Gheeesieer jner
hejemveeleke - K.N.I. meguleevehegj, 2005 (IInd)
vi.veenjie{ SJeb cesnjeveie{
Deewj Deefcele mej (FiveeFs[
yeer.S[. - eercele hejcenbme mebmke=le ceneefJeeeuee erkejceeheer, kee efkeuee keneb nw?
ceeFb[) kee ceeie&oMe&ve~
Deces"er, (2008) (Ist)
mee#eelkeej yees[& keer lejhe
PGDCA - ceeKeve ueeue elegJexoer efJe.efJe. Yeesheeue, 2005 (Ist)
mee#eelkeej nsleg Deheves
mes keesF& ee@me keJesMeve veneR
: efouueer mejkeej ceW er.peer.er. meeceeefpeke efJe<ee kes heo hej~
mketue efJe<eeeW SJeb mecemeeceefeke hetJe& eeve
efkeee ieee~
Deheveer yeele
heefjeeeve
76
Deefleefjeebke
cegKe hejer#ee nsleg yeoueeJe - hejer#ee kes oewjeve eser ieueefleeeW ceW keceer ueeves kee
ieebOeer efJeeej - Ievee ee keer ieebOeer efJeeejOeeje, Fivet kes veesdme,
eeeme efkeee, Keemeleewj mes Deemeeve eMveeW kes meboYe& ceW~ efveyebOe hej peer.Sme. Jeu[& kes keg keueeme veesdme~
efJe<eeJeej efebleve efkeee SJeb Deefcele mej FiveeFs[ ceeFb[ kee ceeie&oMe&ve
efnob er - JeemegosJevebove - DeJeOeejCee, he$e-uesKeve~
efueee~ he$e-uesKeve kee DeYeeme efkeee~ efnboer keer DeJeOeejCeeDeeW kees mecePee
njosJe yeenjer - Meyo Yeb[ej nsleg~
Deewj Meyo Yeb[ej kees yeej-yeej eeo efkeee~
Ievee ee keer meeceeve efnboer leere efjJeerpeve nsleg~
Ievee ee ekeeMeve keer G.S. , hetJee&Jeueeskeve keer meerjerpe~
efveyebOe- mebheeokeere kee ienve efJeMues<eCe, Ievee ee keer efveyebOe meerjerpe
cewbves Deheveer leweejer kes oewjeve keg eser efkebleg eefleeesefielee keer ef mes
ye[er Yetue keer efpevekee eneb hej GuuesKe kej jne ntb Deewj Deehe mes efveJesove Deefcele mej (FiveeFs[ ceeFb[) kee ceeie&oMe&ve~
eleske eefleeesieer keer ceveesoMee SJeb nceejs heefjJeej kes meomeeW keer keee
kejlee ntb efke Deehe Fve ieueefleeeW mes yeesb~
ceve:ef
m
Leefle nesleer Gmekee efe$eCe kejves kee eeeme ceQves Deheveer Fme keefJelee kes
(1) meJe&eLece mveeleke kejles mecee ceQ mJeeb hej efJeMJeeme veneR efkeee efke
ceQ PCS pewmeer ye[er Deewj keef"ve eefleeesefielee kes ueeeke ntb~ (2) Deemeeve leLeeW ceeOece mes efkeee .... Gcceero kejlee nbt efke Deehekes oe leke hengb es..
efmeefJeue keer leweejer ceW yeskeej nes ieS~
kees Deemeeve mecePevee peyeefke es eMve eefo hejer#ee ceW ieuele nesles nQ, lees
Iej ieebJe ceW ner Deye nce efjMlesoej nes ieS~
eefleeesefielee mes yeenj kej osles nQ (Dele: Deemeeve eMveeW kees hetjer keesefMeMe mes
DeheveeW ceW Deheveeheve, yeme Flevee jn ieee~
mener kejW)~ (3) mener Deewj efnlew<eer Jeefj meneesieer kee meeLe ve nesvee~ eejbefYeke
keye
DeeS
Deewj keye peeDeesies yeme Flevee ken ieee~~ 1~~
oewj ceW ceQ Dekesuee euevee hemebo kejlee Lee efkebleg es cesjer Yetue Leer efpemekee
Keeefceeepee ceQ 4 Je<e& kes Decetue mecee kes eje efoee nbt~ Fme oewj ceW cesje PT
yese peer Deye lees meeue yenglesjs nes ieS~
Yeer veneR nes heelee Lee~
hejer#eeDeeW kes {sj meejs hesjs nes ieS~
Deehe yeerleer
Deye lees heesve kej let yeme Flevee megvee os~
Je<e& 2013 ceW cesjs efhelee peer keer leefyeele Fleveer peeoe Kejeye nes ieF& Leer efke
Fme
yeej SDM kee heo lesje nes ieee~~2~~
GvnW heg$e kes he ceW meneesie SJeb mesJee osvee cesje eeLeefceke kee&Je Lee~ ceQ Iej
ieee uesefkeve efhelee peer ves cegPemes kene efke peeDees he{es Deewj efpeme efove keg
Iej ceW lees yeme let ner veneR Deewj meYeer nQ~
yeve peeDeesies Gme efove ceQ mJeeb Dee nes peeTbiee~ cesjer DeebKeeW ceW Deebmet lees
ef
o
ve-jele lees yeme Ske ner Gcceero peieer nw~
veneR Les hej oe jes jne Lee~ yesewve ceve mes le[he kej Jeeheme Fueeneyeeo Deeee
eeee cesj,s YeFee cesjs leweejer kejles nQ~
Deewj ke[er cesnvele Deewj ueieve mes leweejer ceW ueie ieee~ Ske Deewj yeele pees cegPes
Dee" yeeF& ome kes kecejs ceW me[les nQ~
yeej-yeej mebIe<e& kejves keer esjCee osleer jner nw Jen en Leer efke cegPes ueielee Lee
SDM keer Deeme efueS jespe cejles nwb~3~
efke eefo ceQ Demeheue neskej ueewbtiee lees en efmehe& cesje YeefJe<e veneR yeefuke cesjs
hetjs eece SJeb meceepe keer leLee meies-mebyebefOeeeW kes yeeeW kes YeefJe<e kes meeLe Yeer
heesve hej keg keesj kemej jn ieF& kenles~
efKeueJee[ nesiee Deewj ueesie cesje GoenjCe oskej Gvekeer efmeefJeue keer leweejer
efhej keg efoveeW ogefveeeb kes leeves kees Jes menles~
keer YeeJevee kees lees[ osieW Deewj kensbies efke heueeves ieS lees Les leweejer kejves keee
oes-eej eej oesmle kes meeS ceW Jees jnles~
efceuee yeseejs kees....~
kenles keer efove, Ske efove DeeSiee nceeje~
es yeeleW cesjs peerJeve ceW meowJe esjCee osleer jner efpememes cesje mebIe<e& kejves kee
Gmekes yeeo ceQ yevetiB ee meyekee meneje~~
pegvetve yejkejej jne~ ceQ Fve yeeleeW mes kesJeue Flevee kenvee eenlee ntb efke
Ssmes efueKesb
DeeueeseveeDeeW Deewj Deheveer YeeJeveelceke mecemeeDeeW kees Deheves ue#e eeefhle keer
eeef
h
e
uees
D
ej
meyee@
e
f
[
&
v
es
hejer
#ee ceW efueKeves nsleg efmehe& efveyebOe nw Deewj eneb
esjCee yevee uesb, ue#e DeJeMe efceuesiee~
hej Meyo meercee nesves kes keejCe Jeeheke GuuesKe mebYeJe veneR nw efkebleg efveyebOe nsleg
keg yeeleeW hej ceQ Deehekee Oeeve Deekeef<e&le kejvee eenbtiee~
meJe&eLece Deehe efveyebOe kes Gme efJe<ee-Jemleg kee eeve kejW efpemeceW Deehe
Fefleneme - NCERT 6-12 leke, DeeOegefveke Yeejle- eMeheeue eesJej, menpelee mes efebleve kej heeSb~ eLee - meeceeefpeke, DeeefLe&ke, jepeveerefleke,
Sme.kes. heeC[s
Deeheoe, meeefnle Fleeefo~ Fmekes yeeo efveyebOe kee Ske eehe yeveeSb efpemeceW
Yetieesue - NCERT 6-12 leke, censMe JeCe&Jeeue, Sueme
keee-keee efkeme Yeeie ceW efueKevee nw~ GoenjCe kes efueS - DeelebkeJeeo keer
mebefJeOeeve - [er.[er. yemeg, yesej Ske (efYee<eer)
jepeveerefle hej efueKeves kes efueS meJe&eLece nce Deheves ceve ceW Ske jes[cewhe yeveeles
efJe%eeve - uetmeW meeceeve efJe%eeve, efJeMJesMJej oeme
nQemleeJevee (keee nw?)
ke=ef<e - Ievee ee keer Yeejleere ke=ef<e, yeewefke ekeeMeve keer ke=ef<e SJeb
- DeelebkeJeeo Deewj jepeveerefle keee nw? (Deueie-Deueie yeleevee)
eeweesefiekeer
cesjer YetueW
hegmleke eee&
Deefleefjeebke
77
- keeeW nes jne nw?

- ueeYe keee nw?
- og<heefjCeece keee nes jns nQw?
- jeskeves kes keee Gheee nQ?
- efve<ke<e&
Deye nce Fvekes efueS Meyo meercee lee kejles nwb Deewj efhej Ske yeej efJe<ee
Jemleg hej Jeeheke meese yeveeles ngS efueKevee Meg kejles nQ~ neb en yeele Oeeve ceW
jns efke hewjeeehe ceW meyeblee yeveer jns~ yeere-yeere ceW eLeemLeeve keg cenJehetCe&
keLeve, esjke hebefe Deeefo kee mebef#ehle GuuesKe kej mekeles nQ~ efveyebOe efebleve
kee efJe<ee nw yeme Gme efJe<ee kees Ske jes[cewhe (eehe) kes Fo&-efieo& neskej
leLeeW kes Deeueeske ceW efJeeej kejW~
en he{sb
keebesme ceW eLece yeej Yeeie efueee - 1901 (keuekeee DeefOeJesMeve)

keebesme DeOe#e - 1924, yesueieebJe DeefOeJesMeve
yeeee& ele - 1906
uebieeser OeejCe efkeee - 1921 (efJepeeJee[e)
Yeejle ceW eLece yeej pesue - 1922 (kegue 11 yeej, 11 Je<e& mepee)
Gheveece - jeêfhelee
- megYee<eeb yeesme
yeehet
- heb. peJeenjueeue vesn
ceuebie yeeyee
- Keeve Deyogue ieheheej Keeve
DeOevebiee hekeerj
- efJemve eefe&ue
Jevecewve yeeGb[êr heesme& - uee@[& ceeGbyesve
egie heg<e
- Deueye& DeeFbmerve
meJeexoe kee otle
- jeceOeejer efmebn efovekej
Deefnbmee kee hewiebyej
- keeefuebme/uewehf eej
peeotiej
- MesKe cegpeeryegj&nceeve
hegmlekeW - uebove ieeF[ (eLece), Sve Deheerue t SJejer efye^vs e, S ieeF[ t
nsuLe, efnbo mJejepe (1909, Debiesp eer, eefleyebefOele), ceeF& SkemehesefjceW efJeo Le
(1925, DeelcekeLee), kee@mêfkeJe eeseece, ieerlee ceelee, mehle ceneele, DeveeMeefe
eesie, megvees efJeeeefLe&eeW, Fbe[f ee Dee@he ceeF& [êrce, ieesKeues- ceeF& ieg~
meceeeej he$e - Fbef[eve Deesefheefveeve (1893, o. Deeerkee), ebie Fbef[ee
b er), meleeen (1919), nefjpeve (1933)
(1919, Debespeer), veJepeerJeve (efno
ieebOeerpeer kes vesle=lJe ceW Deeboesueve ebheejCe meleeen (1917)
Denceoeyeeo efceue cepeotj Deeboesueve (1918)
Kes[e meleeen (1918)
efKeueehele Deeboesueve (1919)
Demeneesie Deeboesueve (1 Deiemle, 1920)
meefJevee DeJe%ee Deeboesueve (12 ceee&, 1930)
Jeefeiele meleeen Deeboesueve (17 Dekeyt ej, 1940)
Yeejle es[ es (9 Deiemle, 1942)
ieebOeerpeer kes yeejs ceW ecegKe keLeve Deeves Jeeueer heeref{eeb efJeMJeeme veneR kejsbieer efke keYeer Ssmee ne[-ceebme kee
hegleuee Fme he=LJeer hej Lee - Deueye& DeeFbmerve
ceQ mecekeeueerve uesefveve, eefe&ue, meefueve, peJesu pewmeer ceneve
nefmleeeW mes efceuee uesefkeve ieebOeerpeer pewmee ceneve keesF& veneR - uegF& efheMej
Yeejle kes Gej SJeb DeeefLe&ke eieefle kee Skecee$e ceeie& ieebOeerJeeo nw~
- iegvveej efce[&ue
ieebOeerpeer kes Devegeeeer Meebefle kee veesyesue eehlekelee&
ceeefv& e uetLej efkebie petefveej, [smeceb[ tt, vesumeve ceb[us ee, oueeF& ueecee,
efkece oeF& pegib e, Deebie-meeve met keer, yejeke Deesyeecee, ceueeuee etmeghepeF& Deeefo~
UNO ves 2 Deketyej, 2007 mes 2 Deketyej kees Deblejjeêre Deefnbmee
efoJeme ceeveves kee efveCe&e efkeee~
1919-1948 leke kee keeue Yeejleere Fefleneme ceW ieebOeer egie kes veece mes
peevee peelee nw~
Fmekes Debleie&le ceQ ueesDej meyee@ef[&ves eejbefYeke SJeb cegKe hejer#ee nsleg
Gheeesieer ieebOeer efJeeejOeeje hej leLeeW kees os jne nbt Deewj Gcceero kejlee ntb efke
Deehekes efueS Gheeesieer nesiee~
pevce - 2 Dekeyt ej, 1869 (Deefnmb ee efoJeme) megoeceehegjer, heesjyeboj, iegpejele~
ce=leg - 30 peveJejer, 1948 (Menero efoJeme) efye[uee cebeof j, veF& efouueer~
veece - ceesnve oeme kejceebo ieebOeer
ceelee - hegleueer yeeF&,
efhelee - kejceebo ieebOeer
helveer - kemletjyee (efJeJeen, 1883)
YeeF& - ue#ceer oeme, kejmeve oeme
yenve - jeefueeele yesve
heg$e - nefjueeue, ceefCeueeue, jeceoeme, osJeoeme
efMe#ee - keevetve, (FvejWheue, uebove)
hebpeerke=le DeefOeJeee - cegbyeF& Ge veeeeuee, veeue Ge veeeeuee (o.
Deeerkee)
ieg (jepeveerefleke) - ieesheeue ke=<Ce ieesKeues
o. Deeerkee - eLece yeej 1883, Deyoguuee veeceke Jeeheejer kes cegkeoceW
nsleg~
eLece mebie"ve - veseue keebiesme (1894)
heoke - peguet heoke, yeesDej heoke (1899), keQmej-S-efnbo (9 peveJejer,
1915) 5 yeej Meebefle kes veesyesue nsleg veeefcele (efyeefMe mejkeej kes efJejesOe kes
keejCe veneR efceuee) TIME cewiepeerve eje Je<e& 1930 ceW heme&ve Dee@he o F&ej
yeves~
heece&/ Deeece - heerefvekeme - 1904, eueme@e - 1910, meeyejceleer 1915, JeOee& Deeece - 1933 mesJeeeece - 1936
meeceeefpeke efmeeble - jecejepe
oeMe&efveke efmeeble - DejepekeleeJeeoer
DeeefLe&ke efmeeble - ^merefMehe
Oeeefce&ke efmeeble - meJe&Oece& mecYeeJe
egieue efmeeble - mele SJeb Deefnbmee
eLece meleeen - 1906 (o. Deeerkee)
ceQves DevegYeJe efkeee efke Ievee ee ekeeMeve keer eleske emlegefle keer
eLece yeej pesue - 1908 (37 Je<e& keer Deeeg) (Debelf ece yeej 75 Je<e& keer Deeeg ceW)
ef
J
eMJemeveer
elee eefleeesieer hejer#ee keer ef mes Deefle Ge nw pees eleske eefleeeseif elee
o. Deeerkee mes Jeeheme - 9 peveJejer, 1915 (eJeemeer Yeejleere efoJeme)
SJeb
eef
l
eees
ieer kes efueS cenJehetCe& nw~
o. Deeerkee ceW kegue eJeeme - 22 Je<e& (1883-1915)
78
Deefleefjeebke
peieoefcyekee efmebn
ceekexefbie Fbmheskej (ne efvejer#eke)

eejbefYeke hejer#ee
en henues ejCe keer hejer#ee nesleer nw~ efpemekes ceeOece mes Deehe Debeflece efyebog
(meheuelee) leke hengbeles nQ~ Dele: en meyemes cenJehetCe& ejCe neslee nw~ Fmekes
efueS leLeelceke %eeve kee nesvee Deefle DeeJeMeke nw, meeLe ner efJe<ee keer efJemle=le
(uebyeJele SJeb #eweflepe) peevekeejer Yeer DeeJeMeke nw~ eteb kf e Fme hejer#ee ceW hejer#eeefLe&eeW
keer mebKee meyemes peeoe nesleer nw~ Dele: Ske-Ske eMve yengle cenJehetCe& neslee
nw~ Fmekes efueS meeceeve DeOeeve kes meYeer efJe<eeeW, mece-meeceefekeer, pevemebKee
SJeb veiejerkejCe kee Deefle met#ce %eeve yengle DeeJeMeke nw~
2013
ceW eeefvele)
mee#eelkeej
eneb JeefelJe SJeb %eeve oesveeW kee hejer#eCe efkeee peelee nw~ efpemekes efueS
meceeeej-he$e, heef$ekeeDeeW, meeceeve peevekeejer SJeb mveeleke, hejemveeleke leLee
efJeMes<e GheueefyOe OeejCe kejves Jeeues eesielee kee %eeve nesvee DeeJeMeke nw~
mee#eelkeej kes Ske efove henues hetCe&he mes efMeefLeue nes peeSb leLee mee#eelkeej
kes efove meceeeej-he$e (efpemes Deehe jespe he{les neW) keer cegKe-cegKe Keyej kees
Oeeve mes DeJeMe he{ ueW~ DeelceefJeMJeeme yeveeS jKeW Fme ejCe ceW Fmekeer yengle
DeeJeMekelee nesleer nw~
cegKe hejer#ee
cesjer YetueW
cegPes heer.meer.Sme. 2011 mes ner cegKe hejer#ee ceW Meeefceue nesves kee DeJemej efceue
cegKe hejer#ee Deehe kes %eeve SJeb uesKeve keewMeue oesveeW kes hejKeves kee
ceeOece nesleer nw~ Dele: Fme ejCe ceW meejieefYe&le DeOeeve keer cenJehetCe& Yetefcekee jne nw, Fmeer yeere ceQ Deve ef[efeeeW (Sce.S[., otmejs efJe<ee mes hejemveeleke) kes
nesleer nw~ etbefke ueesDej meyee@ef[&ves keer cegKe hejer#ee ceW meeceeve DeOeeve ekekej ceW hebme ieee efpemekes keejCe cegKe hejer#ee kes efJe<ee hej peeoe Oeeve veneR
os heeee~ ueesDej -2009, ueesDej -2013,
yengefJekeuheer SJeb efnboer, efveyebOe efueefKele
heermeerSme -2015 kee ueieeleej leerveeW
neslee nw~ FmeefueS Fve efJe<eeeW kee efJemle=le
mee#eelkeej osves kee DeJemej cegPes efceuee,
DeOeeve pejer neslee nw~ efnob er ceW YeeJeeLe&, veece
: peieoefcyekee efmebn
hej efJe<ee keer hetjer heke[ ve nes heeves mes
meejebMe, he$e-uesKeve kes meeLe-meeLe eeefvele heo
: ceekexefib e Fbmheskej (ne efvejer#eke, jQke- Deehesef#ele meheuelee veneR eehle ngF~&
31 )
JeekejefCeke %eeve Yeer DeeJeMeke nw~ peneb
ceelee
kee
veece
:
eerceleer heeefJe$eer efmebn
leke efveyebOe kee eMve nw, Fmekees efueKeves
ef
h
elee
kee
veece
:
eer ebmesve efmebn
kes efueS meboefYe&le efJe<ee (efpeme hej Deehe
(1) Ievee ee kes meYeer nue
cetue peveheo
: yemleer (Gej eosMe)
efveyebOe efueKe jns nQ) kee efJemle=le %eeve efpevekes DeeYeejer nQ
: ceeb ogiee&, ceelee-efhelee, ieg ([e@. jpeJeble eMve-he$e SJeb Keb[~
nesvee yengle DeeJeMeke nw~ cegKe hejer#ee
(2) mece-meeceefeke Ievee ee
efmebn), YeeF&-yenve, ceecee, peerpee peer SJeb
keer meheuelee ceW efveyebOe keeheer no leke
DeefYevve efce$eeW kee~
(ceeefmeke heef$ekee)~
: DeelceefJeMJeeme SJeb mekeejelceke meese, {
Gejoeeer neslee nw~ Dele: Fmekes efueS meyeue he#e
(3) etveerke meeceeve DeOeeve~
efveMeeer, efvejblej DeOeeve
meceeeej-he$e kes uesKe, Ievee ee
(4) efnboer - njosJe yeenjer SJeb
: YeeJegkelee, otmejeW hej DeeJeMekelee mes peeoe
ekeeMeve kes efveyebOe kes meYeer Debke, efJeMes<e efveye&ue he#e
[e@
.
Jeemeg
oJs evebove emeeo~
Yejesmee~
he mes cenJehetCe& nQ~ efveyebOe efueKeves mes efeeeb
: FveesJesef Je keee& kejvee, eerpeeW kees JeJeefmLele
(5) pevemebKee SJeb veiejerkejCe,
henues Gmekes efJe<ee kees mecePevee yengle
kejvee, otmejeW keer meneelee kejvee~
hejer#ee JeeCeer~
cenJehetCe& neslee nw~ pewmes-ueesDej, 2013 Mew#eefCeke eesielee
: neF&mketue- (1998)- G.e. yees[&
(6) Gej eosMe efJeMes<eebke, hejer#ee
Fbjceere[f S-(2000) G.e. yees[&
keer cegKe hejer#ee ceW DeelebkeJeeo keer
mveeleke (2003) - etFib e efeefMeeve kee@uespe, JeeCeer~
jepeveerefle efJe<ee hej efveyebOe efueKeves kees
(7) efveyebOe - Ievee ee kes meYeer
Fueeneyeeo.
Deeee Lee~ eneb en Oeeve osvee DeleefOeke
hejemveeleke (2007)- DeJeOe efJe.efJe. Keb[~
DeeJeMeke nw efke efJe<ee DeelebkeJeeo keer
hewpeeyeeo
mebmlegefle
jepeveerefle nw ve efke DeelebkeJeeo~ Dele:
Sce.S[. (2013) Deej.Deej.heer.peer. Deces"er
meheuelee keer MeerIelee ceW Ievee
efkemeer efJe<ee hej efueKeves mes henues Gmekes
(DeJeOe efJe.efJe. hewpeeyeeo)
: ves (efMe#eeMeem$e; efomebyej, 2013)
ee Ske cenJehetCe& efce$e SJeb ceeie&oMe&ke
mecemle henuegDeeW hej Oeeve osvee yengle efJeMes<e GheueefyOe
CTET
2015
meer
s
(
ef
m
eleb
y
ej,
)
cenJehetCe& neslee nw~
keer Yetefcekee ceW jner~
heefjeeeve
hegmleke eee&
Deefleefjeebke
79
DeMeeske eb peesMeer
Deheveer yeele
2013
ceW eeefvele)
Deewj mener DeJemej kees nefLeeekej ner efmeefJeue mesJeeDeeW pewmeer hejer#eeDeeW ceW
meheuelee eehle keer pee mekeleer nw~
Jele&ceeve heefjMe ceW efvepeer #es$eeW ceW efJeefYevve mebYeeJeveeDeeW SJeb uegYeeJeves
eejbefYeke hejer#ee
DeJemejeW kes yeeJepeto efmeefJeue mesJee keer Deheveer Deueie ner eeflee SJeb ieefjcee nw~
Gej eosMe DeJej DeOeervemLe mesJee keer eejbefYeke hejer#ee ceW kegue 150 eMve
meeLe ner en Ssmes JeefeeeW kees Yeer DeJemej kee cebe eoeve kejleer nw pees
hets peeles nQ efpevnW 2 Iebs kes efveOee&efjle mecee ceW nue kejvee neslee nw Deewj
veeieefjke mesJee kes efueS eeemejle nwb~ GejeKeb[ keer eeceerCe he=Yetefce mes
eleske eMve 2 Debke kee neslee nw~
leeuuegke jKeves, Debespeer ceeOece ceW mebhetCe&
meJe&eLece mebhetCe& hee"deece kee ienvelee
efMe#ee eehle kejves Deewj Fueskeê@efvekeme
mes DeOeeve kejW~ eejbefYeke hejer#ee kees
: DeMeeske ebo peesMeer
Sb[ kecegevf ekesMeve (EC) yeeb e mes B.Tech veece
heeme kejvee meyemes ye[er yeeOee nw keeeWefke
eeefvele heo
: ceekexefib e Fbmheskej
kejves kes yeeo efmeefJeue mesJee keer hejer#eeDeeW
Fmekee hee"deece Jeeheke neslee nw efpemes
ceelee kee veece
: eerceleer ogiee& osJeer
kes efueS Dehevee ceeOece efnboer kees jKevee efhelee kee veece
: eer ueefuele ceesnve peesMeer
megevf eeesepf ele jCeveerefle yeveekej heej efkeee
cesjs peerJeve kee meyemes meheue efveCe&e cetue peveheo
: ebheeJele (GejeKeb[)
pee mekelee nw~ eejbefYeke hejer#ee kes
: efce$e Deefcele kegceej eeoJe, Deheves mebhetCe&
meeefyele ngDee~ Deepe ceQ Gej eosMe DeJej efpevekes DeeYeejer nQ
eece-hecoe JeeefmeeeW SJeb meYeer meneesefieeeW hee"deece kees ceess leewj hej 9 Keb[eW DeOeervemLe mesJee hejer#ee, 2013 keer hejer#ee
Yeejleere Fefleneme, Yetieesue, Yeejleere
kee
Geer C e& kej heCekej ef v ejer # eke
meyeue he#e
: DevegMeemeve, mekeejelceke efkeesCe, Oewe& jepeveerefle SJeb Meemeve, Yeejleer e
(Marketting Inspector) kes heo hej efveye&ue he#e
: mJeemLe kes eefle ueehejJeener SJeb DeleefOeke DeLe&JeJemLee, Yeejleere ke=ef<e, meeceeve
keee& kejves keer een
eeefvele ngDee ntb Deewj Deeies Deeves Jeeueer
efJe%eeve, eejbeYf eke ieefCele, Gej eosMe
ef
eeeb
:
uesKeve, efekes Kesuevee
Deve efmeefJeue mesJeeDeeW keer hejer#eeDeeW ceW
: neF&mketue (kes.efJe.efnmeej kewb , nefjeeCee- keer peevekeejer SJeb mece-meeceefeke
meheuelee eehle kejves kes efueS eeemejle
IeveeDeebs ceW yeebe pee mekelee nw~ Dele:
76.5%)-2005
ntb~ meJe&eLece Ske Ssmeer Yee<ee kee egveeJe
Fbjceere[f S (kes.efJe.ve. 1 yeveyemee kewb , meYeer Keb[eW kee ceeveke hegmlekeeW mes
kejW efpemeceW Deehe Deheves efJeeejeW keer hetCe&
GejeKeb[ -68.4% )-2007
ienvelee mes DeOeeve SJeb efJeiele Je<eeX kes
mveeleke - (Fueskee^ e@ vf ekeme SJeb kecegefvekesMeve
DeefYeJeefe kej mekeW meeLe ner Deheves
Fbpeerefveeefjbie meeosJee Fbmerdet Dee@he eMveeW kees nue kej Fme hejer#ee kes
ue#e keer eeefhle keer efoMee ceW Skeeeefee
skeveesuee@peer hejn-ceLegje -71.1%)- Deieues ejCe ceW hengbee pee mekelee nw~
neskej efove-eefleefove F&ceeveoejer mes keee&
(2012)
cegKe hejer#ee
kejW~ Deheves JeefelJe kees efveKeejves kee efJeMes<e GheueefyOe
: 2013, 2015 G.e.heer.meer.Sme. eJej cegKe
Fme hejer#ee kee veece ner Fmekeer
hejer#ee oer~
eeeme kejW leeefke eejbefYeke SJeb cegKe
cenee kees Fbeif ele kejlee nw Deewj Fme
2014 G.e. meceer#ee DeefOekeejer keer cegKe
hejer#ee GeerCe& kejves kes heMeele
hejer#ee kes eehleebke ner eeve ceW cegKe
hejer#ee oer nw~
mee#eelkeej ceW keef"veeF& ve nes~ peerJeve
2015 G.e. heer meer Sme DeJej cegKe hejer#ee Yetefcekee efveYeeles nQ~ cegKe hejer#ee ceW
kes eefle mekeejelceke meese jKekej,
kesJeue oes DeefveJeee& eMve-he$e, eLece
oer nw~
: oeoepeer mJe. eer veejeeCe oe peesMeer
eMve he$e- meeceeve DeOeeve (Jemleghejke)
DemeheueleeDeeW mes efJeeefuele ngS efyevee DeeoMe& Jeefe
heefjeeeve
80
Deefleefjeebke
hetCeeke 200, mecee 2 Iebs SJeb eMveeW keer mebKee 120 leLee efleere eMve-he$e
(hejbhejeiele) meeceeve efnob er SJeb efnboer efveyebOe, hetCee&kb e 200, mecee 3 Iebs kes neWies~
eneb Oeeve osves eesie yeele en nw efke eLece eMve-he$e kee hee"deece meeceeve
DeOeeve mes keg efYevve nw~ FmeceW keg veS efJe<ee pewmes egef emebiele SJeb
Deeueeseveelceke leLee efJeMues<eCeelceke eesielee, meeceeve ceeveefmeke eesielee,
meebeKf ekeere efJeMues<eCe, ieebOeer efJeeejOeeje, kebhetj %eeve, meeceeve ceeveJe JeJenej,
DebleJezeefeke #ecelee Deeefo meefcceefuele nwb~ Fve efJe<eeeW kees eejbYe ceW osKekej keg
Ieyejen DeJeMe nesleer nw efke hee"ve meeceeer keneb mes GheueyOe nes heeSieer~ hejbleg
Fme hejer#ee kes meYeer heoeW ceW eeefvele JeefeeeW kee pevelee mes meerOee mebheke&
mLeeefhele neslee nw Deewj Jeefe kes JeefelJe efvecee&Ce ceW Fve meYeer iegCeeW keer Dehes#ee
keer peeleer nw FmeefueS JeeJeneefjke jnkej SJeb Ievee ee ekeeMeve eje Fve
efJe<eeeW hej emlegle hegmlekeeW kee DeOeeve kej en mejue eleerle nesves ueielee nw~
meeceeve efnboer SJeb efveyebOe efueefKele hejer#ee nw FmeefueS uesKeve DeYeeme hej efJeMes<e
yeue osvee eeefnS~ cegneJejs SJeb ueeskeesefeeeb, lelmece, leodYeJe SJeb he$eeW kee mener
eehe hej efJeMes<e DeYeeme kejW keeeWefke hejer#ee ke#e ceW FveceW keg keef"veeF&
cenmetme nesleer nw~ Fme hejer#ee ceW 2 efnboer efveyebOe hets peeles nQ (eleske 50 Debke)~
Dele: hejer#ee ceW efveyebOe kee Gefele eeve SJeb Meyo meercee kee efJeMes<e Oeeve osvee
eeefnS~ efveyebOe uesKeve kes mecee en Oeeve osvee eeefnS efke uesKeve mebyebOeer
DeMegefeeb ve neW efpemekes efueS DeYeeme hejce DeeJeMeke nw~ eespevee, keg#es$e
meceeeej-he$eeW kes mebheeokeere Deewj Ievee ee keer efveyebOe hej efJeMes<e hegmleke
DeefOeke Debke Deefpe&le kejves ceW meneeke nwb~
mee#eelkeej
efmeefJeue mesJee keer leweejer keye leke kejWies?

4. efmeefuekeve Jewueer (Silicon Valley) keneb hej efmLele nw?
5. kewefueheesefve&ee keer spelling efueKekej yeleeFS?
6. Yeejle ceW keeeW Gej Yeejle keer Dehes#ee oef#eCe Yeejle ceW lekeveerkeer
(Technology) kee efJekeeme peeoe ngDee?
7. veejeeCe cetefle& keewve nwb?
8. Infosys kes Jele&ceeve CEO keewve nQ?
9. vebove veerueskeefCe kees peeveles nQ?
10. Yeejle kee meyemes lespe kebhetj keewve-mee nw?
11. efJeMJe kee meyemes lespe kebhetj keewve-mee nw?
12. Yeejle kes Gheje^heefle kee veece yeleeFS~
13. [e@. neefceo Debmeejer efkeme he=Yetefce mes Les?
14. Deehe Ieyeje lees veneR jns nwb~
15. cesje yese Yeer EC yeeb e mes B.Tech nw? keee keejCe nw efke Yeejle ceW
Electronics & Communication Branch ceW mkeeshe kece nw?
Fmekes yeeo eMve mebKee 6 kes Gej hej keg osj eee& ngF&~
16. en Deehekes efueS Debeflece meJeeue nw Decesefjkee ceW efkeleves Yeejleere cetue
kes ueesie nQ?
17. keg Devegceeve ner yelee oerefpeS~
Deehe pee mekeles nQ~
3.
hegmleke eee&
Ievee ee kes hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[) SJeb NCERT (6-12) ~
Fefleneme - S.K. Pandey
Yetieesue - censMe kegceej JeCe&Jeeue SJeb ceeveefe$eeJeueer (Student)
en hejer#ee kee leermeje SJeb Debeflece ejCe nw~ Fme hejer#ee ceW mee#eelkeej
nsleg 50 Debke efveOee&ejf le efkeS ieS nQ~ mee#eelkeej ceW Jeefe kes JeefelJe, mebes<eCe
keewMeue, MeerIe efveCe&eve Deewj leeefke&ke efebleve kee hejer#eCe efkeee peelee nw~
Yeejleere jepeveerelf e - Sce.ue#ceerkeeble, Bare Act
mee#eelkeej kes mecee Deheveer Mew#eefCeke he=Yetefce SJeb jeêre SJeb Deblejjeêre
DeLe&Meem$e - DeeefLe&keer (Ievee ee), hejer#ee JeeCeer
IeveeDeeW kee DeOeeve SJeb efJeMues<eCe DeeJeMeke nw~ meeLe ner mebefJeOeeve mebyebOeer
efJe%eeve - NCERT
emleeJevee, cetue DeefOekeej, cetue kee&Je, meeceeve peevekeejer pees Yeejle kes
Yeejleere ke=ef<e - hejer#ee JeeCeer
veeieefjke nesves kes veeles Dehese#f ele nw, kees leweej kejW pees DeelceefJeMJeeme kes efvecee&Ce
cegKe hejer#ee kes meeceeve DeOeeve nsleg Ievee ee keer meYeer hegmlekeW
ceW meneeke nw~ mee#eelkeej ceW meheue nesves kes efueS meyemes ye[e ceb$e DeelceefJeMJeeme
Gheeesieer nQ~
nw~ meeLe ner mee#eelkeej ceW Meeefceue nesves Jeeues DeYeefLe&eeW kes meeLe efJeefYevve
efveyebOe - eespevee, keg#es$e, meceeeej-he$e, Ievee ee-efveyebOe~
mee#eelkeej mebyebOeer cegodoeW hej eee& efJeMes<e he mes Gheeesieer nw~ mee#eelkeej kes
mecee cegPemes efvecveefueefKele eMve hets ieSIevee ee keer meYeer hegmlekeW Deleble Gheeesieer nQ~ $egefjefnle, Ge
1. peuoer-peuoer yeleeFS Deeheves keee efkeee nw? keye efkeee nw? efkeme
iegCeJeeeege hejer#eesheeesieer meeceeer GheueyOe kejeves Jeeueer Deewj eefleeesieer e$eeW
efJe<ee mes efkeee nw? keneb mes efkeee nw?
kes eefle hetCe& meceefhe&le Fme heef$ekee kee ceQ DeeYeejer ntb~
2. Deepe keue keee kej jns nQ?
Deefleefjeebke
81
mebpee kegceej eeoJe


eejbefYeke hejer#ee
2013
ceW eeefvele)
ye[e cegeMf keue neslee nw hejbleg DeYeeme mes Oeerjs-Oeerjs Ssmee kejvee mebYeJe nw keeeWefke
DeYeeme
ceveg<e kees hetCe&lee eoeve kejlee nw~ Oeeve jns efyevee ke Deewj heer[e kes
peneb leke cesje DevegYeJe nw, ueeske mesJee Deeeesie keer eejbeYf eke hejer#ee keer Deer
Deer
eer
pe keer eeefhle veneR nesleer nw~ mJeeb ceQves ieebJe ceW ner jnkej Fefleneme I heshej
leweejer kes efueS eleske veS DeYeLeea kees meJe&eLece eceevegmeej ke#ee 6 mes ke#ee 10
ceW
leLee Fefleneme II heshej ceW (162/200) leke kes JeemleefJeke Debke eehle
(127/200)
leke keer UP yees[& ee NCERT keer meYeer efJe<eeeW keer efkeleeyeeW kee Ske yeej
ef
k
eS
nQ
~
es
Deueie
yeele nw efke otmejs efJe<ee efnboer meeefnle keer Dehese#f ele leweejer ve
iebYeerjleehetJe&ke DeOeeve DeJeMe kejvee eeefnS~
kej heeves kes keejCe PCS ceW DeYeer leke
Fmemes DeYeefLe&eeW kees eleske efJe<ee keer
Deb
eflece he mes meheue veneR nes mekee~
DeeOeejYetle yeeleeW keer peevekeejer Je mecePe
meeceeve efnob er Je efveyebOe keer leweejer
: mebpee kegceej eeoJe
mhe nes peeleer nw~ Fmekes yeeo ner hee"deece veece
nsleg eeceeefCeke efkeleeyeeW Je DeOeeve meeceeer
kes Deveghe eeceeefCeke efkeleeyeeW Je DeOeeve eeefvele heo
: ceekexeEie Fbmheskej
kes meeLe kece mes kece oes eefleefle
meeceeer kee DeOeeve kejvee eeefnS ee ceelee kee veece
: mJe. eerceleer mejespe jeveer eeoJe
jeêr e owevf eke DeKeyeejeW kee DeJeueeskeve
efkemeer Des keeseEeie mebmLeeve keer ceoo efhelee kee veece
: mJe. eer efJepee yeneogj eeoJe
Yeer kejvee eeefnS~ cenJehetCe& nefmleeeW
uesveer eeefnS~
helveer
: eerceleer jervee eeoJe
Je efJeeveeW kes uesKe Je mebheeokeere kees
DeYeefLe&eeW kees eeefnS efke Jes mece- cetue peveheo
: peewvehegj (G.e.)
meeceefeke Ievee ee kee hetJee&Jeueeskeve (meYeer efpevekes DeeYeejer nQ
: F&MJej, ceelee-efhelee, helveer (efpemeves cesjer he{kej Gmekee meejebMe efueKeves kee
Keb[) kee Yeer DeOeeve kejW keeeWefke Ssmeer
he{eF& kes efueS Deheves ienves leke yese DeYeeme kejvee eeefnS~ GveceW eege
eeceeefCeke Je leLeelceke meeceeer Deve$e
efoS), ess YeeFeeW megjsMe, Deefveue, cenJehetCe& keLeveeW, ueeskeesef eeeW Je cegneJejeW
ogue&Ye nw Deewj en Deehekeer leweejer kees
megMeerue, megveerue (ceesbt) (efpevneWves meowJe kees vees kej uesvee eeefnS~ hejer#ee ceW
hetCe&lee eoeve kejsiee~ DeYeefLe&eeW kees en
Deeoj Je mecceeve efoee), efce$e, meeLeer Je Fve meYeer kee eLeesef ele peien eeesie
Yeer eeefnS efke Jen nheles ceW 6 efove he{bs
efjMlesoej (efpevneWves cegmeeryele ceW keg hees kejves mes Des Debke eehle efkeS pee
hejbleg Ske efove (jefJeJeej) kees heshej mee@euf Jebie
GOeej efoS Je cesje newmeuee ye{eee) OeceX mekeles nQ~ ceQves mJeeb Fvekee eeesie kej
[s yevee ues~b Fme efove kesJeue efJeiele Je<eeX kes
eeoJe (RO-2013), jecemecegPe (Dee@e[f j- meeceeve efnob er ceW (108/150) leke Debke
hesheme& kees efveOee&efjle mecee ceW Gej osKes
2008), Jeerj
W ieesjKehegjer~
eehle efkeS nQ~
efyevee nue kejW~ Gmekes yeeo Gej kee meyeue he#e
: DemeheueleeDeeW mes efJeeefuele ve nesvee,
mee#eelkeej
efceueeve kej mJeeb keer peebe kejW~ MegDeele
DebOeefJeMJeeme leLee efvejLe&ke ceeveleeDeeW kees
mee#eelkeej
Deehekes mebhetCe& JeefelJe
ceW efvejeMeepeveke heefjCeece Dee mekelee nw
keYeer Yeer mJeerkeej ve kejvee (Fmekes efueS
hejbleg IeyejeSb veneR Oeerj-s Oeerjs Gejesej Deehekee
keeheer Yeuee-yegje Yeer megvevee he[lee nw)~ kee hejer#eCe nw~ Deehekes eueves-efhejves,
hejhee@ceXme ye{lee ner peeSiee~
efvejblej megOeej keer iebgpeeFMe ceW efJeMJeeme, G"ves-yew"ves, osKeves-leekeves, Deehekeer
kejW Deheseme& keer leweejer kes efueS
Yee<ee, yeele kejves kee {bie Fleeefo
DevegMeemeveefee~
kece mes kece oes eefleefle jeêr e mlej kes efveye&ue he#e
: otmejeW kes efueS Deheves efnleeW hej Oeeve ve meYeer hej yees[& kee Oeeve jnlee nw~
os heevee, Dekemej ueesieeW keer yeeleeW hej mee#eelkeej yees[& kes mece#e Deehekees
owevf eke meceeeej-he$e efveeefcele he mes he{les
peuoer efJeMJeeme kej uesvee, keYeer-keYeer mejue, menpe, mebeefcele, DevegMeeefmele
jnsb leLee Ievee ee keer ceeefmeke heef$ekee
Deleble YeeJegke nes peevee~
kee iebYeerjleehetJe&ke DeOeeve kejles jnW~
Je DeelceefJeMJeeme mes heefjhetCe& nes emlegle
efeeeb
: DeOeeheve, nukeer oew[ ueieevee, yeeeW kes nesvee eeefnS efpememes yees[& hej Deehe
cegKe hejer#ee
meeLe Kesuevee, yeeleW kejvee, Deblejjeêre
Dehevee Dee eYeeJe es[ mekesb leLee
cegKe hejer#ee ceW Ssef ke efJe<ee Jener
cegeW hej eee&~
meomeeW kes eMveeW kee yesnlej Je
egvevee eeefnS efpemeceW Deehekeer efe nes Mew#eefCeke eesielee
: neF&mketue (1987) - 62.33%
leLee hee"de-meeceeer Deemeeveer mes GheueyOe
eYeeJeMeeueer Gej oskej GvnW mebleg
Fbjceere[f S (1989) - 56.8%
nes~ mebhetCe& hee"deece kee iebYeerjleehetJe&ke
yeer.S. (1996) - 52.74%
kej mekeW~
DeOeeve-ceveve kejkes eefleefove kece mes kece
Sce.S. (2000 me$e 1998) - 51.7%
cesje mee#eelkeej 3 efomebyej, 2015
3 Iebs lespe ieefle mes efueKeves kee DeYeeme efJeMes<e GheueefyOe
: NCC yeer meef&efhekes, UGC (NET/ kees Lee~ ceQves kenerb Fmekes efueS Deueie
kejvee eeefnS~ MegDeele ceW Ssmee kejvee
mes keesF& efJeMes<e leweejer veneR keer Leer~
JRF) (efno
b er)
heefjeeeve
82
Deefleefjeebke
cesje keesF& Ssmee heefjefele Yeer veneR Lee pees cesjer ceoo kej mekes~ ceQves efoceeie ceW
en yew"e efueee efke ceQ efpeve meomeeW kes meeceves mee#eelkeej osves pee jne ntb ,Jen
Yeer lees cesjer lejn ne[-ceebme kes {ebes mes yeves nQ, lees efhej ceQ keeeW [b? keeeW
IeyejeTb? ceQves Oewe& Je menpelee mes Gvekes eMveeW kee eLeemebYeJe peJeeye efoee~
peneb eLeesefele peyeeJe veneR metPee Jeneb efJeveceleehetJe&ke mee@jer mej veneR ceeuetce
yeesue efoee~
Fueeneyeeo Deeves kes yeejs ceW kewmes meese mekelee Lee? leweejer kees ueskej erkeeefhheCeer Je Jebie kejves Jeeues lees yengle Les hej ceoo kejves Jeeuee keesF& veneR~ ieebJe
ceW jnkej ceQ ueieYeie eleske eejbefYeke hejer#ee GeerCe& kej ueslee Lee hejbleg cegKe
hejer#ee GeerCe& veneR kej heelee Lee~
efhelee peer osneble mes henues cegPes he{eF& nsleg esefjle kejves kes efueS Deheves
yeeheve ceW he{er Ske Debespeer keefJelee 'I Will be worthy to it' (ceQ Fmekes eesie
yevekes jntbiee) kee Dekemej efpee efkeee kejles Les~ efhelee peer kee en Jeekee cegPes
Q&A
Dekemej eeo Deelee Deewj cegPes esefjle kejlee efke ceQ Yeer keg kejkes Gvekes Fme
keLeve kees meeLe&ke efme keb~ uebyee mecee ieebJe hej yeerleles Je DeJemej peeles
mee#eelkeej ceW hets ieS cegKe eMve Fme ekeej nwb1. cegemheerefle keee nw?
osKekej ceQves Deiemle, 2014 ceW Deblele: hewmeuee efkeee efke Lower Sub. -2013
2. ceeDeesJeeo Je vekemeueJeeo keee nw? oesveeW ceW Deblej keee nw?
keer cegKe hejer#ee (19 efomebyej, 2014) keer leweejer kes efueS Fueeneyeeo DeJeMe
3. keeue& ceekeme& keewve Les? Gvekee pevce keneb ngDee Lee?
peeTbiee~ DeeefLe&ke lebieer kes keejCe ceQves Ske efjMlesoej (helveer kes ceecee) Je Ske
4. keeue& ceekeme& keer eefme jevee kee veece yeleeFS?
efce$e (DeefYevee epeeheefle) kees keg hees GOeej osves kes efueS jepeer kej efueee~
5. keeue& ceekeme& ves efkeme osMe kes efueS Jeie&-mebIe<e& Je eebelf e keer YeefJe<eJeeCeer Deiemle ceen kes Deble ceW Fueeneyeeo ceW Ske keceje ues efueee~ efmelebyej, 2014 mes
keer Leer?
Fueeneyeeo Deekej he{ves ueiee~ cesjs heeme ueieYeie leerve cenerves kee mecee Lee~ ceQ
6. mebveemeer efJeesn keee nw? Fme efJeesn kee JeCe&ve efkeme hegmleke ceW
ke[er cesnvele kejles ngS DeOeeve kejves ueiee, (meeLe ner efveOee&efjle DeJeefOe ceW
ngDee nw?
lespe ieefle mes efueKeves kee DeYeeme efkeee)~ cesjs Fme keece ceW ess YeeF& megveerue
7. GJe&Meer, jefMcejLeer leLee peeLe JeOe kes jeefelee kee veece yeleeFS~
(ceeWt) ves Yejhetj meneelee keer~ hetjer leweejer kes oewjeve Jener oesveeW eFce Keevee
8. cewefLeueerMejCe ieghle keer Gefce&uee hej eMve~
yeveelee Deewj cegPes veneR yeveeves oslee leeefke ceQ peeoe mes peeoe mecee leweejer hej
9. metj keer ieesefheeeW hej eMve~
os mekebt~ F&MJej hej DeemLee jKeles ngS ceQves eespeveeye {bie mes leweejer kees Debelf ece
10. metj-metj leguemeer-memeer, G[ieve kesMeJe oeme~
he efoee~ efpemekee heue F&MJej ves Deblele: ceekexefib e Fbmheskej yevee kej efoee~
Deyekes keefJe Keeesle mece, penB-lenB kejle ekeeMe~
Fme keLeve hej efhheCeer keerepf eS~
hegmleke eee&
cesjer Yetuesb
(1) ke#ee 6 mes 10 leke keer eleske efJe<ee keer UP yees[& ee NCERT keer
ef
k
eleeyeW
~
Je<e& 2000 ceW Sce.S. kejves kes yeeo mes kebheerMeve keer leweejer kejves ueiee~
(2) etevf eke G.S. (Fueeneyeeo)~
Je<e& 2007 ceW Iej JeeueeW ves cesjer Meeoer lee kejves kes yeeo oyeeJe yeveekej
(3) mece-meeceefeke Ievee ee kee hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[), ceeefmeke
Fueeneyeeo es[ves kes efueS efJeJeMe kej efoee~ IejJeeueeW kes Fme hewmeues kees
mJeerkeej kej uesvee Meeeo cesjer meyemes ye[er Yetue Leer keeeWefke ceQves Gme mecee leke leLee DeeefLe&keer~
(4) Debespeer nsleg mece-meeceefeke Ievee ee kee SSC - Debiespeer Solved
PCS-2004, PCS-2004 (efJeMes<e eeve), PCS-2005, Lower Sub. 2004
Deeefo keer cegKe hejer#eeSb ueieeleej efoee Lee Deewj eehleebke ceW efvejblej megOeej heshej (FmeceW mes yengle mes eMve PCS-C-SAT) ceW efceue peeles nQ~
(5) efkeJekej cewLe - eeje
kejles ngS mee#eelkeej kes keeheer vepeoerke hengb e ieee Lee~ ieebJe peeves kes yeeo lees
meeceeve efnboer nsleg
Oeerj-s Oeerjs leweejer mes pewmes veelee ner t ieee~ Iej kee ceenewue Yeer Ssmee Lee efke
he{eF& kejvee ye[e cegefMkeue Lee~
(1) ceeveke efno
b er JeekejCe SJeb jevee (NCERT)
cesjer otmejer Yetue Leer Ssefke efJe<ee efnboer meeefnle kees ve yeouevee
(ddke#ee 9-10)
keeeWekf e Fme efJe<ee ceW cesje meyemes Kejeye eoMe&ve jne~
(2) Deheveer efnboer megOeejs - [e@. efJepee DeeJeen
(ekeeMeve efJeYeeie, Yeejle mejkeej)
Deehe yeerleer
efveyebOe nsleg
4 pegueeF&, 1999 kees uebyeer yeerceejer kes yeeo efhelee peer kee osneble nes ieee~
(1) Ievee ee efveyebOe meerjerpe SJeb meceeeej-he$eeW kes uesKe
Iej keer DeeefLe&ke efmLeefle Kejeye Leer~ efhelee peer G.e. heefjJenve efveiece ceW yeme
Fef
leneme
keb[kej Les~ 5 YeeFeeW ceW meyemes ye[e ceQ ner Lee~ ueieYeie meeueYej keer oew[-Oethe
(1) efouueer kes eer ceefCekeeble efmebn mej kes veesdme (efebs[ keueeme)
kes yeeo, ess YeeF& megjsMe kees ce=leke Deeefele keess mes keb[kej keer veewkejer
(2) NCERT keer ke#ee 9 mes 12 leke keer Fefleneme keer efkeleeyeW
efoueJeeF& leeefke Jen Iej keer osKeYeeue kej mekes Deewj ceQ kebherMeve keer leweejer
kej meketb hejbleg pewmee efke ceQves henues kene efke Meeoer lee kejves kes yeeo IejJeeueeW
mebmlegefle mece-meeceefeke Ievee ee
ves Fueeneyeeo es[ves kees cepeyetj kej efoee~ ueeske mesJee Deeeesie keer veewkejer
ceeefmeke kejW heef$ekee, ef, efJeMes<eebke, DeeefLe&keer, Fvekees he{s efyevee lees
heeves kee mehevee Oetecf eue he[ves ueiee~
Je<e& 2009 ceW cepeyetj neskej ceQves ieebJe (meeWOeer) ceW Ske keesef ebie Keesueer~ leweejer DeOetjer-meer ueieleer nw~ cesjs G.S. Je efveyebOe uesKeve ceW Fmekeer efveCee&eke
Fmemes pees hewmes efceueles Les Jen yeeeW kes heeueve-hees<eCe Je helveer kes uebyes Fueepe kes Yetefcekee jner~ Deiej Fmes Fueeneyeeo keer heneeve Deewj Meeve kensb lees DeefleMeeesef e
efueS ner heee&hle veneR Les~ Ssmes ceW Yeuee kebherMeve keer leweejer kes efueS hegve: veneR nesieer~
Deefleefjeebke
83
osJesMe kegceej efceee
DeefOeMeemeer DeefOekeejer (veiej hebeeele)

eejbefYeke hejer#ee
2013
ceW eeefvele)
GheueyOelee, meheuelee keer oj Deewj Jele&ceeve ^[sb ~ cegKe hejer#ee kee Jele&ceeve ^W[
eejbeYf eke hejer#ee GeerCe& kejves kes yeeo ner e$e efmeefJeue mesJee eefleeeseif elee hetjs hee"deece keer leweejer kes meeLe kece MeyoeW ceW Deheveer yeele jKeves keer iegCeJeee
keer cegKe Oeeje ceW Deheves kees heelee nw~
keer Dehes#ee jKelee nw~ Dele: efJe<eeeW kee
Dele: eejbefYeke hejer#ee keer leweejer Fme
eeve meeJeOeeveer mes kejW~ efJe<ee keer
mlej keer nesveer eeefnS efke e$e kees
leweejer ceW DeYeeme hej efJeMes<e Oeeve
: osJesMe kegceej efceee
Fme hejer#ee kes eefle efebeflele nesves keer veece
: DeefOeMeemeer DeefOekeejer (veiej hebeeele) osves keer pejle nw~
pejle ve he[s~ Fmemes e$e kee eeefvele heo
cegKe hejer#ee kes Debleie&le DeefveJeee&
: mJeieeae ueerueeJeleer efceee
DeelceefJeMJeeme eyeue jnsiee Deewj e$e ceelee kee veece
cegKe hejer#ee kes eefle ncesMee meceefhe&le efhelee kee veece
: eer eefjkeeOeerMe efceee
eMve-he$eeW ceW meeceeve DeOeeve keer leweejer
jnsiee~ eejbefYeke hejer#ee keer leweejer kes cetue peveheo
: cenjepeiebpe (G.e.)
lees eejbefYeke hejer#ee kes oewjeve ner nes
efueS e$e kees henues eeceeefCeke hegmlekeeW efpevekes DeeYeejer nQ
: hejcehetpe iegosJe eer mJeeceer De[ie[evebopeer peeleer nw~ uesefkeve efnboer SJeb efveyebOe kes
kee ienve DeOeeve kejvee eeefnS~ efhej
cenejepe keer ke=hee, ceelee-efhelee kee DeeMeJee&o
efueS efveeefcele leweejer DeeJeMeke nw~
efJeiele Je<eeX kes eMve-he$eeW kee DeOeeve
SJeb efce$eeW kee meneesie~
efnboer SJeb efveyebOe kees nukes ceW uesves keer
kejkes en peevekeejer eehle kejvee eeefnS
meyeue he#e
: heefjece ceW efJeMJeeme SJeb mekeejelceke meese~
efke eMve efkeve-efkeve cegeW mes DeefOeke hets
Yetue ve kejW~ efveyebOe kes efueS cegs keer
efveye&ue he#e
: YeeJeveeDeeW ceW yen peevee~
pee jns nQ~ efJeiele Je<eeX kes eMveeW kee
: mece-meeceefeke cegeW hej Jeeo-efJeJeeo SJeb efJemle=le mecePe DeeJeMeke nw~ mecePe
DeJeueeskeve kejves kes efueS Ievee ee efeeeb
efJekeefmele nesves kes yeeo efveeefcele DeYeeme
DeeOeelce hej heefjeee&~
eje emlegle meeceeer Deleble ueeYeoeeke
kes ceeOece mes Deheveer uesKeve Mewueer kees
nw~ Fmekes DeOeeve mes ognjeS peeves Mew#eefCeke eesielee
Fbjceeref[S (1993), et.heer. yees[&
mejue SJeb meejieefYe&le yeveeves kee eeeme
Jeeues eMveeW kees ieuele kejves mes e$e
mveeleke (1997), cenelcee ieebOeer heer.peer. kejW~ en eeeme e$e kees efnboer kes
yee peeSiee~
Deye meermew keJeeueerheeFbie nesves mes
kee@uespe, ieesjKehegj
heshej ceW JeeKee SJeb meb#esheCe hej cepeyetle
meeceeve DeOeeve eLece eMve-he$e ner
hejemveeleke (1999), meW Sb[pe heer.peer. heke[ eoeve kejsieer~
eejbefYeke hejer#ee kes efueS efveCee&eke nw~
kee@uespe, ieesjKehegj~
mee#eelkeej
Dele: eLece eMve-he$e keer leweejer kes efueS
mee#eelkeej keer leweejer cegKe hejer#ee keer leweejer ceW efveefnle nesleer nw~ yees[&
leLeelceke meeceeer kes meeLe DeJeOeejCeeDeeW keer ienve mecePe Yeer efJekeefmele kejvee
nesiee~ Fmekes efueS e$e kees eeceeefCeke hegmlekeeW kes DeOeeve kes meeLe-meeLe kes mece#e Deheves peJeeye kees kece SJeb mhe MeyoeW ceW jKevee ueeYeoeeke neslee nw~
Fmekes efueS jse[f ees, er.Jeer. hej emeeefjle nesves Jeeues Jeeo-efJeJeeo kees pej
efce$eeW kes meeLe mecetn heefjeee& Yeer kejvee eeefnS~
mece-meeceefeke eMveeW kes efueS Ievee ee SJeb eefleeesefielee ohe&Ce kes osKevee eeefnS meeLe ner eghe ef[mkemeve kes ceeOece mes emlegleerkejCe keer mhe
efveeefcele DeOeeve kes meeLe Ske meceeeej-he$e kee DeOeeve pej kejvee SJeb eYeeJeer Mewueer kee efJekeeme kejvee eeefnS~ Fmemes DeelceefJeMJeeme Tbee jnlee
nw~ mee#eelkeej kes oewjeve cegPemes hets ieS keg eMveeeefnS~
1. Jeie&-mebIe<e& keee nw?
cegKe hejer#ee
2. Jeie&-mebIe<e& keer DeJeOeejCee kes ceeOece mes keneb-keneb heefjJele&ve Ieefle
cegKe hejer#ee ceW leweejer kee eLece meesheeve Jewkeefuheke efJe<eeeW kee egveeJe nw~
ngS?
efJe<eeeW kee egveeJe kejles mecee meJe&eLece Deheveer efe, efJe<ee meeceeer keer
heefjeeeve
84
Deefleefjeebke

3.
4.
5.
6.
Jeie&-mebIe<e& kes mekeejelceke SJeb vekeejelceke he#e kes efJe<ee ceW~

eerve Deewj meesefJeele mebIe keer eebefle~
YetlehetJe& je^heefle mJeieeae keueece meenye kes yeejs ceW~
ISIS SJeb efJ eMJe megj#ee kes efJe<ee ceW~
Q&A
cesjer YetueW
ceQ 2001 mes cegKe hejer#ee os jne nt~b Demeheuelee kes oyeeJe ceW ceQ efJe<eeeW kes
yeoueeJe kes og<ee ceW GuePe ieee~ Fmekeer #eefle kee cegPes yeeo ceW Snmeeme ngDee~
Dele: efJe<ee leYeer yeoueW peye Deehe kees en megefveefMele nes peeS efke Fme efJe<ee
hej nceejer meJeexece leweejer kes yeeJepeto vebyej veneR efceue jns nQ~
hegmleke eee&
eMve - heoeW keer Jejerelee keee?

1. mece-meeceefeke Ievee ee kes meYeer Keb[~
Gej - E.O. esCeer-3, E.O. esCeer - 4, E.O. veiej hebeeele, Deehetelf e&
2. mece-meeceefeke Ievee ee keer ceeefmeke heef$ekee SJeb eefleeesefielee
efvejer#eke Deeefo~
ohe&Ce~
eMve - meheuelee kee cetue ceb$e keee nw?
3. jepeJeJemLee - Jesej Ske SJeb [er.[er.yemeg
Gej - F&MJej ceW efJeMJeeme kes meeLe Oewe& SJeb ke[er cesnvele~
4. DeLe&JeJemLee - Sme.Sve.ueeue SJeb ohe&Ce efJeMes<eebke
eMve- eefleeesefieeeW kees keee mebosMe osvee eenWies?
5. Fefleneme - NCERT SJeb Sme.kes.heeb[s
Gej - Demeheuelee kes leveeJe mes Deheves kees cege kejkes efvejblej heefjece
6. Yetieesue - NCERT, megjsMe emeeo SJeb censMe JeCe&Jeeue
kejW~ hetjs ceveeseesie mes efkeee ieee eeeme efveefMele he mes heefuele neslee nw~
7. efnboer - njosJe yeenjer, JeemegoJs evebove emeeo, mece- meeceefeke Ievee
leveeJe mes cege nesves kes efueS hejcehetpe iegosJe eer mJeeceer De[ie[evebopeer
ee, heer.Sve. heeb[s
cenejepe eje efueefKele eLeeLe& ieerlee kee DeOeeve kejW~ Fmekes DeOeeve mes
Ievee ee kes efJe<ee ceW
Deehe kes Deboj mekeejelceke SJeb me=peveelceke meese kee efJekeeme nesiee~ en ceQ
en e$eeW kees yeepeej ceW GheueyOe Deveske hegmlekeeW kes peeue ceW GuePeves mes
yeeeleer
nw~
Deheves DevegYeJe kes DeeOeej hej ken jne ntb~
Deefleefjeebke
85
megyeesOe kegceej efmebn
(ceveesjbpeve kej efvejer#eke)
Deheveer yeele
2013
IeveeDeeW kee ueieeleej DeJeueeskeve kejvee eeefnS~
efmeefJeue mesJee hejer#ee ceW meheuelee kes efueS meleled eeeme pejer nw~ Oewe& kes
meeLe F&ceeveoejer hetJe&ke eeeme efkeee peeS lees meheuelee DeJeMe efceueleer nw~
hejer#ee kes Fme ejCe ceW mecetn eee& Je Deheves meerefveejeW kee ceeie&oMe&ve
cenJehetCe& neslee nw~
Q&A
Fmekee eLece meesheeve eejbeYf eke hejer#ee ceW C-SAT keJeeueerheeFbie nesves mes meeceeve
DeOeeve kee cenJe ye{ ieee nw~ Dele: cesje megPeeJe nw efke eefleeesefieeeW kees
eMve - cegKe hejer#ee ceW Deehekes efJe<ee keee jns?
meeceeve DeOeeve hej DeefOeke Oeeve osvee eeefnS~
Gej - Yeejleere Fefleneme SJeb j#ee DeOeeve~
eejbefYeke hejer#ee
eMve - meheuelee kes efkeesCe mes keesefebie mebmLeeveeW keer keee Yetefcekee nw?
eejbefYeke hejer#ee keer leweejer kes efueS efJeiele Je<eeX ceW hets ieS eMveeW kee
Gej - Des keesef ebie mebmLeeveeW mes hejer#ee keer leweejer ceW mener ceeie&oMe&ve
DeJeueeskeve kejves kes meeLe-meeLe mebyebefOele
efceuelee nw~ FmeefueS keesefebie mebmLeeveeW
heefjeeeve
efJe<ee keer Ske yesemf eke hegmleke kee yeejyeej DeOeeve kejvee eeefnS~
cegKe hejer#ee
cegKe hejer#ee ceW efJe<ee eeve kes
efueS Lees[er meeJeOeeveer yejleveer eeefnS~
Gve efJe<eeeW kees eeLeefcekelee osvee eeefnS
pees Deehekes efMe#eCe kes Ghejeble efJe<ee
ceW eeefvele)
veece
eeefvele heo
ceelee kee veece
efhelee kee veece
helveer SJeb heg$e
cetue peveheo
meyeue he#e
efveye&ue he#e
efe
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
megyeesOe kegceej eEmen

ceveesjbpeve kej efvejer#eke
eerceleer FbeMeveer efmebn
eer DeMeeske kegceej efmebn
eerceleer cebpet efmebn Je keefve<ke efmebn
yemleer (G.e.)
Oewe& SJeb mekeejelceke meese
YeeJegkelee
yew[efcebve Kesuevee Je mebieerle megvevee~
ceelee-efhelee, ye[s YeeF& - megjW efmebn Je
YeeYeer megMeeruee efmebn leLee efJeJeske efmebn Je
ee efmebn leLee helveer cebpet efmebn~
hejemveeleke Je yeer.S[.
kes eeve ceW meeJeOeeveer yejleveer eeefnS~

pewmee efke ceQves meeceeve DeOeeve kes efueS
Almighty IAS kes efveoxMeke eer kes.heer.
efJesoer SJeb Gvekeer erce mes efJeMes<e

ceeie&oMe&ve eehle efkeee~
eMve - mece-meeceefekeer keer leweejer
Deeheves kewmes keer?

jns neW~ eefo Ssmee mebYeJe ve nes lees
Gej - Fmekeer leweejer kes efueS
ceQves eefleefove kee meceeeej-he$e Je Ievee
Ssmes efJe<ee kee eeve kejW pees mJeeb kees
ee keer ceeefmeke heef$ekee leLee ef
efekej ueies leLee hee"de meeceeer
efJeMes<eebke kee DeOeeve efkeee~
Deemeeveer mes megueYe nes~
eMve - Deehe Deheveer meheuelee kee
cegKe hejer#ee keer leweejer kes efueS
ese efkemes osvee eenWies?
eefleeesefieeeW kees megPeeJe nw efke Jes eMveeW Mew#eefCeke eesielee
:
Gej - F&MJej keer Devegkebhee SJeb
keer hee@cexefbie mJeeb kejW leLee efueKeves
ceelee-efhelee leLee ye[s YeeF& kes DeeMeerJee&o kes meeLe-meeLe cesjer meheuelee ceW cesjs
kee meleled eeeme pej kejW~ yeoueles hejer#ee eehe ceW hetjs hee"deece kee mecee
ceeie&oMe&ke SJeb esjCee eesle eer efJeJeske efmebn (TO) kee efJeMes<e eesieoeve jne~
DeOeeve pejer nes ieee nw~
Fmekes DeueeJee yeuejece efmebn (CDPO), meblees<e efJesoer, cebieuesMe otyes (SDM) ,
mee#eelkeej
DeeWkeej veeLe efleJeejer, megveerue kegceej eEmen (Ex. Inspector), leLee eb ekeeMe
mee#eelkeej keer leweejer Yeer eejbefYeke Je cegKe hejer#ee kes meeLe-meeLe eueleer efmebn, Deevebo efmebn, Deeueeske efmebn eje mecee-mecee hej efoMee-efveoxMe Je esjCee
jnleer nw~ Fmekes Debleie&le Deheves efJe<ee hej ienjer mecePe Je mece-meeceefeke efceueleer jner~
86
Deefleefjeebke
Deeceb$eCe : Dehe&Ce-2017
mece-meeceefeke Ievee ee ekeeMeve eje Dehe&Ce-2017 kes efueS keW SJeb jepe efmeefJeue mesJee ceW
eeefvele DeYeefLe&eeW mes ekeeMeveeLe& DeeuesKe Deecebef$ele nQ~
v
v
v
v
v
v
v
v
v
v
v
v
v
Heesesege nmlee#eefjle DeeuesKe es<eCe keer Debeflece efleefLe, Debeflece heefjCeece Iees<eCee kes 15 efove heMeele leke nw~
DeeuesKe ceW DeeJeMeke mebheeove kee DeefOekeej ekeeMekeeOeerve nesiee~
DeeuesKe leeMegoe heecex DeLee&le Deheveer yeele, cesjer YetueW, Deehe yeerleer, Ssmes efueKeW,
mebeeve, mee#eelkeej-eMve leLee hegmleke eee& kes Debleie&le esef<ele kejW~
Deheveer yeele kes Debleie&le hejer#ee kes leerve GheebieeW eejbefYeke, cegKe SJeb mee#eelkeej nsleg veece
:
YeeJeer DeYeefLe&eeW kees ceeie&oMe&ve eoeve kejvee nw~
eeefvele heo
:
cesjer YetueW kes Debleie&le eefleeesieer Deheveer Ssmeer YetueeW keer eee& kejW efpemekes keejCe Gvekes ceelee kee veece
:
eeve ceW yeeOee Glhevve ngF&~
efhelee kee veece
:
Deehe yeerleer kes lenle eefleeesieer Deheves meeLe Ieefle Ssmeer efkemeer Ievee keer eee& kejWies helveer kee veece
:
efpememes heej heekej Jes meheuelee keer Deesj Deemej ngS nQ~ en YeeJeer eefleeesefieeeW kes cetue peveheo
:
efueS esjke meeefyele nesiee~
efpevekes DeeYeejer nQ :
Ssmes efueKeW kee@uece ceW eefleeesieer cegKe hejer#ee kes efkemeer Ske efyebog hej uesKeve-ceeie& meyeue he#e
:
oMe&ve eoeve kejW~ Fmekes eje YeeJeer eefleeesieer en peeve mekeWies efke cegKe hejer#ee ceW
efveye&ue he#e
:
GejeW kes emlegleerkejCe keer Gece efJeefOe keee nw?
efeeeb
:
mebeeve mlebYe kes Debleie&le eejbefYeke hejer#ee kes efkemeer Ske efyebog hej hee"de meeceeer
Mew#eefCeke eesielee :
emlegle kejW~ FmeceW eeefvele eefleeesieer efkemeer efkeue efJe<ee kees eeo jKeves DeLeJee
:
mecePeves kee lejerkee Yeer yelee mekeles nQ~
mee#eelkeej-eMve ceW eeefvele eefleeesieer Deheves mee#eelkeej ceW hets ieS eMveeW kees emlegle kejW~
hegmleke eee& kes Debleie&le Gve hegmlekeeW keer eee& kejW pees eeefvele eefleeesefieeeW kes efueS ueeYeoeeke jner nQ~
mecceeefvele uesKeke Dehevee yeeees[ee Yeer esef<ele kejW keeeWefke Fmes Yeer heefjeeeve kes Debleie&le ekeeefMele efkeee peevee nw~
mece-meeceefeke Ievee ee heef$ekee keer Gheeesefielee kes efJe<ee ceW DeefOekelece 3 hebefeeeW ceW efJeeej,eefo osvee eenW~
mebhetCe& DeeuesKe 2500 mes 3000 MeyoeW kes ceOe nes~
ekeeefMele efkeS peeves eesie DeeuesKeeW kees mJeerke=efle nsleg F&-cesue eje esef<ele efkeee peeSiee Dele: Dehevee F&-cesue helee Yeer oW~
eeefvele DeYeefLe&eeW mes DevegjesOe nw efke hejer#ee-heefjCeece kes heMeele lJeefjle ner mebheke& mLeeefhele kejW efpememes Fme nsleg Deeeesefpele
yew"ke ceW GvnW Deecebef$ele efkeee pee mekes~
heefjeeeve
118A/128 Sueveiebpe, ee&uesve, Fueeneyeeo-211002

heesve : 0532-2465524, 2465525 cees. : 9335140296
F&-cesue : ssgcald@yahoo.co.in JesyemeeF : ssgcp.com
Deefleefjeebke
87

Ghatnachakra Data PDF

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Ghatnachakra Data PDF

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

mece-meeceefeke Ievee ee, Deiemle- 2016

heo kee veece

mece-meeceefeke Ievee ee, Deiemle- 2016

mece-meeceefeke Ievee ee, Deiemle- 2016

mece-meeceefeke Ievee ee, Deiemle- 2016

efmeefJeue mesJee hejer#ee ceeie&oMe&ve

ef[her keueskej-13JeeR jQke (ceefnueeDeeW ceW

heefjece kejves keer pejle nesleer nw~

leweejer kes oewjeve ceQves cegKe

hejer#ee keer leweejer ceW oesveeW efJe<eeeW kes

yeveeS ieS veesdme kee ner ueieeleej

NCERT keer hegmlekeeW kes DeOeeve

kes meeLe ner Ievee ee kes hetJee&Jeueeskeve

C-SAT kes efueS ieefCele SJeb

jerpeefvebie kee DeYeeme heeeoscebo nesiee~

ef Yeer DeleefOeke Gheeesieer nw~

mlej hej UPSC Deewj eebleere mlej hej

meerjerpe (meYeer efJe<eeeW kee) Deleble cenJehetCe& hejer#ee ceeOece

mece-meeceefeke Ievee ee, Deiemle- 2016

Charvaka metaphysics or the theory of reality

cegKe hejer#ee ceW Jewkeefuheke efJe<ee?

of reality follows from the epistemological conclusion just

A. SDM, ACTT, TO, BDO

cegKe hejer#ee keer keee jCeveerefle yeveeF&?

unperceived law (like adrasta) cant be believed in because

(panchabhuto namely ether (akasha), air (vayu), fire (agni), water

because its existence cant be perceived; it has to be inferred.

Therefore, according to them, the material world held to be

- hetJee&Jeueeskeve (meYeer Keb[)

(2) kejW - vetpe heshej,

Ievee ee ceeefmeke heef$ekee~

(3) mebefJeOeeve - ue#ceerkeeble

composed of four perceptible elements air, fire, water and

(4) Fefleneme - efJeefheve ebe

assumption of Charvaka philosophy that the whole world is a

(5) Yetieesue - censMe JeCe&Jeeue

combined form of these four elements. These are the even

(Jewkeefuheke efJe<ee nsleg)

dimaut cause of this world. When these elements combined in

different proportions, the outer world, physical body,

(1) Yeejleere oMe&ve - C.D. Sharma , jececetelf e& hee"ke~

consciousness, mind and sense organs etc. are produced. Taste,

(2) heeMeele oMe&ve - Frank Thilly, nefjMebkej GheeOeee~

colour, smell etc. qualities are also produced from the

combination of these bhutas. After destruction, the whole world

jepevewelf eke oMe&ve - jececetefle& hee"ke~

(4) Oece&oMe&ve - [e@. $e+ef<ekeeble heeb[s leLee Y.V. Masih

(2) II paper - Wizard Social Issues

vanishes in these elements only.

mece-meeceefeke Ievee ee, Deiemle- 2016

All the schools agreed regarding the soul as a product of

internal, which gives an immediate knowledge of our men..

matter. But the objection may be raised. We do not perceive

states? And do we not perceive in these consciousness which

consciousness in any of the four material elements. How can it

is nowhere to be perceived in the external material objects? If

come to quality their product, the body. In reply, the charvaka

so, does it not compel us to believe that there is some non-

material substance in us whose quality is consciousness the

component factors may emerge subsequently when the factors

substance which is called soul or spirit (atma)?

The Charvakas negates the existence of soul as an eternal

none of which is originally red, come to acquire a reddish tinge