Você está na página 1de 11

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional

ServiosPersonalizados

versoimpressaISSN16793390

artigo

Rev. bras. orientac. profvol.14no.2So Paulodez.2013

Portugus(pdf)

ArtigoemXML

ARTIGO

Sucessoefracassonaintegraodoestudante
universidade:umestudocomparativo

Successandfailureinstudents'integrationtothe
university:acomparativestudy

xitoyfracasoenlaintegracindelestudianteala
universidad

Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
Traduoautomtica
Indicadores
Acessos
Compartilhar
Mais
Mais
Permalink

MaurodeOliveiraMagalhes
UniversidadeFederaldaBahia,SalvadorBA,Brasil
Endereoparacorrespondncia

RESUMO
Esteestudoqualitativoexploratriocomparouexperinciasdesucessoefracassonaintegraodeestudantes
universidade.Afimdeselecionarosparticipantes,umaamostrade334estudantesmatriculadosnoprimeiro
semestredecursosdegraduaodeumaIESprivadarespondeuamedidasdeintegraosocialeacadmicaa
universidade.Foramselecionadoseentrevistados12estudantes,seiscomescoresindicativosdeintegraoeseis
comescoresindicativosdenointegraouniversidade.Aanlisedecontedotemticocategorialdos
depoimentossugerequeintenesdeevasodependemprimariamentedafrustraodeexpectativassobreavida
universitria.Acredibilidadeinstitucionaleapercepoderetornodoinvestimentofinanceirosemostraram
influentesnovnculodosestudantescomainstituio.Diferenasindividuaismostrarampapelimportanteneste
processo.
Palavraschave:estudanteuniversitrio,evaso,ensinosuperior
ABSTRACT
Thisqualitativeexploratorystudycomparedexperiencesofsuccessandfailureofstudent'sintegrationtohigher
education.Inordertoselectparticipants,asampleof334studentsenrolledinthefirstsemesterofgraduation
fromaprivateinstitutionrespondedtomeasuresofsocialandacademicintegrationintotheuniversity.Were
selectedandinterviewed12students,sixhadscoresindicativeofintegrationandsixhadscoresindicativeofnon

integrationintotheuniversity.Thethematiccategoricalcontentanalysisofthereportsrevealedthatattrition
intentionsareprimarilyaresultoffrustrationofexpectationsaboutcollegelife.Theinstitutionalcredibilityand
perceptionofreturnonfinancialinvestmentprovedinfluentialinstudents'connectiontotheinstitution.Individual
differencesplayedanimportantroleinthisprocess.
Keywords:collegestudents,attrition,highereducation
RESUMEN
Esteestudiocualitativoexploratoriocomparexperienciasdexitosyfracasosenlaintegracindeestudiantesala
universidad.Unamuestrade334estudiantesmatriculadosenelprimersemestredecursosdegraduacindeuna
IESprivadarespondi,paraseleccionaralosparticipantes,amedidasdeintegracinsocialyacadmicaala
universidad.Seseleccionaronyentrevistaron12estudiantes,seisconcalificacionesindicativasdeintegraciny
seisconcalificacionesindicativasdenointegracinalauniversidad.Elanlisisdecontenidotemticocategorialde
lasdeclaracionessugierequelasintencionesdeevasindependen,principalmente,delafrustracinde
expectativassobrelavidauniversitaria.Lacredibilidadinstitucionalylaapreciacindelretornodelainversin
financierasemostraroninfluyentesenelvnculodelosestudiantesconlainstitucin.Lasdiferenciasindividuales
mostraronunpapelimportanteenesteproceso.
Palabrasclave:estudianteuniversitario,evasin,enseanzasuperior

NoBrasil,oensinosuperiortemsidoalvodepolticaseaesgovernamentaisnadireodaampliaodoacesso.
Essaexpansotemsidoacompanhadapelocrescimentodosndicesdeabandonooutrancamentodematrculas.
DeacordocomoCensodaEducaoSuperior(InstitutoNacionaldeEstudosePesquisasEducacionaisAnsio
Teixeira(INEP),2010),aevasogiraemtornodos40%,considerandooensinopblicoeprivado.Essendice
alcanaos70%quandoseconsiderasomenteasinstituiesprivadasecaipara35%emrelaospblicas.
Apesardisto,sopoucasasinstituiesquepossuemumprogramaregulardecombateevaso(SilvaFilho,
Motejunas,Hiplito,&Lobo,2007).
Aexpansodoensinosuperiortambmresultounocontrasteentreascaractersticasdeuniversidadespblicas,
possuidorasdetradioeprestgio,eaproliferaodeIESprivadasquesurgiramemrespostasoportunidades
domercado.Asinstituiespblicassecaracterizampormaiordinamismoecomplexidade,atuandonasreasde
ensino,pesquisaeextenso.Noentanto,agrandemaioriadosestudantesuniversitriosdopasencontrase
matriculadaeminstituiesparticulares(INEP,2010).
Otemadaevasodecursotemsidoinvestigadopredominantementeeminstituiespblicasdeensino(Barlemet
al.,2012Lima,Silveira,&Ostermann,2012Sampaio,Sampaio,Melo,&Melo,2011).Apresentepesquisaum
estudoqualitativosobreexperinciasdesucessoefracassonaintegraoaoensinosuperioremumainstituio
privada.Acomparaoentreosdepoimentosdeestudantesqueavaliampositivamentesuasexperincias
acadmicaseaquelesquesemostrammajoritariamenteinsatisfeitospoderevelaraspectosaindanoidentificados
porestudoscomfocoexclusivoemexperinciasdeestudantesinsatisfeitose/ouevadidos.Portanto,nesta
pesquisaconsideraseaexperinciadesucessocomoapercepopredominantementepositivadoestudantesobre
suaintegraoacadmicaesocialaocontextodauniversidade,incluindoossentimentosdesatisfaocomeo
desejodepermanecernainstituio.Emcontraste,percepeseexperinciasmarcadamentenegativasem
relaoaestesaspectossoconsideradasreveladorasdofracassodoprocessodetransioparaoensinosuperior.
Aseguirseroapresentadasascaractersticasdatransioparaoensinosuperior,osconceitostericoscentrais
sobreotemaeumbrevepanoramadaspesquisasbrasileiras.

Oingressonoensinosuperior
Osdesafiosqueojovemenfrentaaoingressarnoensinosuperiorincluemtemasacadmicos,institucionais,de
relacionamentossociais,edoseudesenvolvimentopsicossocialevocacional.Nodomnioacadmico/institucional,
asexignciascognitivas,deorganizaoedecompromissocomosestudosecomaprpriaaprendizagemsero
maiselevadas.Nombitosocial,serchamadoaestabelecerrelacionamentosinterpessoaismaismaduroscom
colegaseprofessores,edeveradquirirnovascompetnciaseestratgiasdetolernciasdiferenasederelaes
comautoridade.Emtermosdoseudesenvolvimentopessoal,umsentidodeidentidademaiscristalizadoeum
cdigodevaloresmaisorganizadoseronecessrios.Porfim,aautonomia,ocomportamentodeexploraode
carreira,tomadasdedecisoecomprometimentocommetasseroatitudesecompetnciasfundamentaispara
lidarcomastarefasdoseudesenvolvimentopsicossocialevocacional(Almeida&Soares,2003Bardagi,
Lassance,&Paradiso,2003Chickering&Reisser,1993Machado,Almeida,&Soares,2002).
Diantedosdesafiosacimadescritos,sabesequeoprimeiroanodavidauniversitriaumperodocrticopara
processosdepermanncia/evasoescolar(Almeida&Soares,2003).Pachane(2003)destacouasexpectativas
equivocadasdeingressantesnoensinosuperioreaprobabilidadededecepesnoconfrontocomarealidade.

GuerreiroCasanovaePolydoro(2011)observaramareduodaforadecrenasdeautoeficciarelacionadasa
diversosaspectosdaadaptaovidauniversitriaemestudantesnodecorrerdoprimeiroanodagraduao.As
autorasrelataramqueamaiorpartedosparticipantesdesuaamostrapercebeusemenoscapazparaplanejar,
organizareexecutaraesdirecionadasssuasmetaseducacionaisapsumintervalodeseismesesnodecorrer
doprimeiroanodegraduao.Estedadofoiinterpretadocomoresultantedaconstataopelosestudantesda
maiorcomplexidadeeexignciadastarefasacadmicasnoensinosuperior,quedemandammaiorcapacidadede
tomadadedecisesedeautoregulaocomportamental.Nestesentido,ascrenasdeautoeficciatambmse
enfraqueceramnoquesereferescompetnciasdeesforoemotivaoacadmicas.Porfim,sobreas
competnciasdeinteraosocial,asexperinciasuniversitriasdoperodotambmimpactaramnegativamente.A
maiorpartedosestudantesinformoudiminuiodaautoconfianaemcapacidadesderelacionamentocomcolegas
eprofessoresparafinsacadmicosesociais.Asautorasconcluramqueosnveiselevadosdeautoeficciaobtidos
noinciodoperodoestoassociadoscomaexperinciadesucessonoingressoaoensinosuperiorepor
expectativaspoucorealistassobreoprpriodesempenho.

Preditoresdaevasonoensinosuperior:integraosocialeacadmica
Nombitointernacional,ainteraoentreascaractersticasdoestudanteedauniversidadefoiopontodepartida
paraaconstruodeteoriasexplicativasdosfenmenosdepersistnciaouevasonoensinosuperior.Omodelo
deVincentTintoclaramenteomaisestudado,revisadoecriticadonaliteratura,sendoquemaisde700
pesquisasocitaram(Braxton&Hirschy,2005Gilardi&Guglielmetti,2011).Oautorpostulaqueosentimentode
pertenceredesermembrodeumacomunidadeocomponenteessencialdasdecisesdosestudantesemrelao
aoseuinvestimentoepermanncianauniversidade.Estudantesdecidempersistirquandopercebemcongruncia
intelectual,socialenormativacomaqualidadeacadmica,asregrassociaiseosvaloresdacomunidade
universitria(Tinto,1993,2003,2005).
Osconceitoscentraisdomodelosoaintegraoacadmicaesocialinstituio.Osindivduosentramna
universidadecomumavariedadedeatributosecaractersticas(sexo,etnia,habilidadesespecficas),experincias
pruniversitrias(desempenhoacadmicoanterior,talentosacadmicoesocial)ebackgroundfamiliar(atributos
destatussocial,renda,valoreseexpectativas).Estesantecedentesinfluenciamnodesenvolvimentode
expectativasecomprometimentoseducacionaisqueoindivduotrazparaoambienteuniversitrio,quepodemser
divididosemcomprometimentocommetaseducacionais,maisespecificamenteametadegraduaouniversitria,
ecomprometimentocomainstituioparticularemquesematriculou.Estescomprometimentossoafetados
majoritariamenteecontinuamentepelograudeintegraoacadmicaesocialdoestudantenoambiente
universitrio.Portanto,oprocessodeevasodeveservistocomolongitudinal,deinteraoentreoindivduoeos
sistemasacadmicoesocialnainstituio.Duranteestainterao,asexperinciasdoestudantemodificamseus
comprometimentosiniciaiscomainstituioecomoobjetivodegraduarse,deformaalevloapermanecerou
optarporevadir(Tinto,1993,2003,2005).
Tinto(1993)sugeriuqueaintegraoacadmicapodesermedidaatravsdodesempenhonaformadenotaseem
termosdodesenvolvimentointelectualvivenciadoduranteosanosdauniversidade.Oprimeiroaspectoest
relacionadoaospadresexplcitosdosistemaacadmico,josegundodizrespeitoidentificaoeavaliaodo
indivduoemrelaoaosvaloresdestesistema.Asnotassoumarecompensaexplcitaeextrnsecaparao
indivduo.Odesenvolvimentointelectualrepresentaumaformamaisintrnsecaderecompensa,sendoumaspecto
integradoaodesenvolvimentopessoaleacadmicodoestudante.Nestesentido,importantefazeradistino
entreosestudantesquefracassamnosestudoseaquelesquevoluntariamentedeixamauniversidade.Tinto
(1993)argumentoucontraopressupostoqueasadadauniversidaderefletealgumadeficinciaoufragilidadeno
indivduo.Oautorentendequeoestudantepoderevelarcomportamentosedesempenhosexcelenteseainda
assimdecidirevadirporrazesoutrasquelimitaespessoais.
Aintegraosocialreferesepercepodoestudantesobreograudesuacongrunciapessoalcomasatitudes,
valores,crenasenormasdacomunidadeuniversitria,bemcomoaoseugraudeafiliaosocial.Estaintegrao
podeocorreremdiferentesnveis,taiscomoasubculturadeumcursoparticularouauniversidadecomoumtodo.
Acreditasequeograupercebidodeintegraosocialmodifiqueocomprometimentoinicialdoestudantecoma
instituio(Tinto,1993,2003,2005).
Aintegraodoestudantenomeiosocialdauniversidadeocorreatravsdaconvivncianogrupodepares,em
atividadesextracurricularesenasinteraescomocorpodocente.Osucessoegratificaoemcadaumadestas
atividadesinfluemnaavaliaogeraldoindivduosobreoscustosebenefciosdeestarnauniversidade,
modificandoasuaexperinciaeducativaeoseucomprometimentoinstitucional.Emcontraste,osestudantesque
evadempercebemasiprprioscomotendomenosinteraessociaisdoqueosdemais.Nestesentido,dificuldades
norelacionamentointerpessoalepercepesdeapoiosocialinsuficientetmsidoapontadascomoantecedentesde
evaso(Bardagi&Hutz,2012).

Pesquisasbrasileirassobreevasouniversitria
Assimcomonocenriointernacional,aspesquisasbrasileirasindicamqueaevasotendeaocorrernosprimeiros
anosdocurso(Magalhes&Redivo,1998Oliveiraetal.,2004Veloso&Almeida,2001).Dentreosmotivos

apontadosparaevaso,observase:(a)desconhecimentodocursoeescolhasprofissionaisinadequadas(b)
problemasdedesempenhoereprovaes(c)faltadeapoiofamiliarescolha(d)frustraodeexpectativas(e)
descontentamentocomnormasinstitucionais(f)dificuldadeparaconciliartrabalhoeestudo(g)dificuldades
financeiras(h)dificuldadesnorelacionamentocomprofessoresecolegas,entreoutrosmenoscitados(Machado,
MeloFilho,&Pinto,2005Moura&Menezes,2004Oliveiraetal.,2004Veloso&Almeida,2001).
OsestudantesevadidosentrevistadosporBardagieHutz(2012)destacaramasdificuldadesdeinteraoeapouca
identificaodevaloreseinteressescomogrupodeparescomorazesimportantesparaodesengajamentoea
evaso.Poroutrolado,algunsparticipantesdesseestudoqualitativodeclararamqueosvnculosdeamizade
estabelecidospostergaramaevaso.Osautoresobservaramumaconexoentreintegraosocialeidentificao
comocurso,umarelaojapontadapormodelosconsagradosdapsicologiavocacional(porexemplo,Holland,
1997).Osentimentodepertenceraumacomunidadeacadmicaespecfica,compartilhandovaloreseinteresses,
umaexperincianecessriaconsolidaodaescolhaprofissional,poisreforaaspercepesdeautoconceito
vocacionalcompatveiscomaoporealizada(Bardagi&Hutz,2012,Holland,1997).Estudantesquesepercebem
alienadosdoseugrupodeparesnoambienteuniversitriotendemaconcluirquefizeramumaescolhaequivocada.
KieneneBotom(2003)observaramqueasdificuldadesdeinteraocomcolegascostumamserdescritascomoa
predominnciadoindividualismo,faltadecooperaoesolidariedade,eatmesmoaocorrnciaderivalidade.
Ainda,noestudodeBardagieHutz(2012),observouseaimportnciadasrelaescomosprofessores.Os
estudantesevadidosrelataramdecepocomotipodevnculoestabelecidocomosprofessores,consideradomais
distanteeformal,eoferecendopoucainteraosocial.Estesalunostinhamaexpectativademanutenodos
vnculosdeproximidadeeproteovivenciadosnoensinomdio.Osautoresconsideraramqueasdemandas
institucionaispormaiorindependnciaeautonomiapossamtersidointerpretadasporseusentrevistadoscomoum
distanciamentogeraldauniversidadeemrelaoaoaluno.Nestesentido,possvelquealgunsestudantes
ingressemnoensinosuperiormantendoaexpectativadeumtratamentopaternalista,maneiradoque
costumavamrecebernoensinomdio.
NascomparaesrealizadasporSoares,PoubeleMello(2009),alunosdeinstituiespblicasapresentarammaior
adaptaoacadmicaaoensinosuperioremaiorautoconfianaemsuascompetnciascognitivasdoquealunosde
instituiesprivadas.Osautoresconsideraramqueoprocessoseletivoparainstituiespblicasrequermaior
disciplinanosestudosemcomparaoseleoparaingressoeminstituiesparticularesequeosestudantes
aprovadossentemorgulhoporseusucesso.Sarriera,Paradiso,SchtzeHowes(2012)concluramqueas
especificidadesdascaractersticasdecadainstituioedosseusestudantesresultamemcontextoseexperincias
peculiaresdeintegraodiscenteacadaIES.
ApresenteinvestigaoexaminouaexperinciadeestudantesdeumaIESprivada,comobjetivodeexplorara
perspectivasubjetivadosestudantessobreosfatoresquecontriburamparasuamaioroumenorintegrao
acadmicaesocialinstituio,comparandoexperinciasdeintegraoedenointegraoaoensinosuperior
nestecontexto,eexaminandosuasrelaescomintenodeevasodocursoescolhido.

Mtodo
Esteestudofazpartedeumprogramaamplodepesquisasobreexperinciasuniversitriaseprocessosde
permanncia/evasonoensinosuperior.Osparticipantesforamselecionadosentre334estudantesdeumaIES
particulardaregiosuldoBrasil.Estaamostrafoicompostade214mulherese120homens,comidadesentre17
e31anos(M=23,12DP=4,41),matriculadosnossemestresdoprimeiroanodediversoscursosdegraduao,
contemplandoasdiversasreasdeformaoacadmica.
Foramselecionados12participantesdareferidaamostra.OcritriodeseleofoiograudeintegraoIESde
acordocomosescoresapresentadosemmedidasdeintegraosocial(integraocomcolegaseintegraocom
professores.)eacadmica(satisfaocomdesempenhoesatisfaocomocurso)aosistemauniversitrio.Foram
selecionadosseisestudantes(trshomensetrsmulheres)comescoressituadosnoquartilsuperioreseis
estudantes(trshomensetrsmulheres)situadosnoquartilinferiordosescoresdascitadasmedidasde
integraosocialeacadmica.Estecritriofoiutilizadoparacategorizarestudantesconsideradosintegradose
nointegradosuniversidade.Estaseleotambmconsiderouosseguintescritriosdehomogeneidadedos
participantes:idadesentre18e22anos,primeiroingressonoensinosuperior,semvnculosdetrabalho,ecom
cargahorriamnimade16horassemanaisdematrculaemdisciplinasacadmicas.Essescritriosforam
adotadosafimdecaracterizaraamostracomosendodeestudantesconsideradostradicionais(Gilardi&
Guglielmetti,2011)epermitirmaiorpossibilidadedeconsistnciainternaegeneralizaodosresultadosa
amostrassimilares.Almdisto,nenhumdosentrevistadosparticipoudeprogramasdeaesafirmativaspara
ingressonoensinosuperiorenoerambeneficiriosdebolsasouauxliosgovernamentaisparacusteiodosseus
estudos.ATabela1informaosdadosdemogrficoseacadmicosdecadaparticipante.Osparticipantes
categorizadoscomonointegradosforamnumeradosdeP1aP6eoscategorizadoscomointegradosdeP7aP12.
Nomomentodacoletadedadosdapresentepesquisaosparticipantescursavamassemanasfinaisdoprimeiro
semestredosseusrespectivoscursos.


Instrumentos
AsmedidaspsicomtricasutilizadasforamdeautorrelatonoformatoLikertdecincopontos(concordoplenamente
=1discordototalmente=5)econstrudascomoobjetivodeverificaraspercepesdosparticipantesquantoaos
diversosaspectosdasuaexperinciauniversitria.Asmedidasdeintegraouniversidadeutilizadaspara
selecionarosparticipantesforamdesenvolvidascomopartedeumestudomaisamplosobreasexperinciasde
integraoaoensinosuperior.Avalidadedeconstrutofoiverificadapormeiodeanlisefatorial,ondesomente
itenscomcargasfatoriaismaioresdoque0,4foramretidoseitenscomsaturaoacimade0,30emmaisdeum
fatorforameliminados.Estasmedidasapresentaramndicesdeconsistnciainternaentre0,70e0,89naamostra
estudada.Amedidadeintegraosocialcomcolegasfoiconstitudapor5itens(Ex.:"Tenhosentidodificuldades
parafazeramigosnestauniversidade"),amedidadeintegraosocialcomprofessorespor5itens(Ex.:"O
relacionamentocomprofessorestemcontribudoparaomeudesenvolvimentoprofissional"),asatisfaocom
desempenhofoirepresentadapor6itens(Ex.:"Eutenhoumdesempenhoacadmicotobomquantoeu
esperava"),easatisfaocomocursopor7itens(Ex.:"Euestousatisfeitocomoquevenhoaprendendono
curso").Apsopreenchimentodoinstrumento,osparticipantesforamquestionadossobreadisponibilidadepara
participardeumaetapaposteriordapesquisa.Osestudantesdisponveisinformaramemaile/outelefonepara
contato.
Oroteirodeentrevistasemiestruturadoabordoufatoresapontadospelaliteraturacomorelevantesparaa
compreensodeprocessosdesatisfaoeevasopermanncianoensinosuperior,taiscomo:comprometimento
comametadegraduaosuperior,certezadeescolhaprofissional,comprometimentoinstitucional(atitudesem
relaoinstituio),integraoacadmica(satisfaocomaaprendizagem,comodesempenhoecomocurso
emgeral),integraosocial(relacionamentocomcolegaseprofessores)eintenodeevaso.
Coletadedados
Asentrevistasforamagendadasatravsdecontatoporemaile/outelefoneerealizadasnasdependnciasda
universidadeemsalaprivativaadequadaaesteprocedimento.Foramatendidasasdeterminaesticasda
resoluo196doConselhoNacionaldeSade(CNS)sobreapesquisacomsereshumanos.Asentrevistastiveram
umaduraoentre60e90minutos,foramgravadasetranscritas.
Anlisedosdados
Esteestudosecaracterizacomoqualitativoexploratrio.Osdepoimentosforamanalisadospelomtododeanlise
decontedotemticocategorialdeBardin(1979).Aanlisedecontedoumconjuntodetcnicasdeanlisede
comunicaesqueutilizaprocedimentossistemticosdedescrioeanlisedoscontedosdasmensagens.As
etapasdaanliserealizada,sinteticamente,foram(a)leituracompletaeflutuantedosdepoimentos(b)definio
dehiptesesprovisriassobreoscontedosapresentados(c)recortedeunidadesdesentido(excertosdos
depoimentosquemanifestamosignificadodedeterminadaexperinciaparaoentrevistado)(d)definiodos
temasassociadosacadaunidadedesentido,ondecadatemafoicompostoporumconjuntodeunidadesde
sentido(e)anlisetemticaquantitativademodoaexaminaraprevalnciadedeterminadostemasnos
depoimentose(f)definiodascategoriastemticasdeanliseatravsdoagrupamentodostemassegundo
critriostericoseempricos

Resultados
Aanlisedosdepoimentospossibilitouaidentificaodecategoriastemticasdasexperinciasrelacionadasao
ingresso,satisfaoeintenespersistnciaevasoescolardosentrevistados.Essascategoriassorecortesde
umaexperinciamaiscomplexae,portanto,sotemticasentrelaadasquepossuemconexesentreseus
significados,queseroexploradasnadiscusso.
Umaescolhaporconvenincia
Sobreosmotivosdaescolhadauniversidade,osdepoimentosdeestudantesintegradosenointegrados
convergemparacitarosseguintescritriospragmticos:proximidadedaresidnciafamiliar,facilidadedeingresso,
custosfinanceiros,eooferecimentodedeterminadoscursos.Osseguintesexcertosexemplificamasdeclaraes
dosestudantes:"auniversidadeficapertodecasa(P7)""ocursotinhaumbomdescontoeresolvifazerparano
ficarparado(P6)""porqueomeucursostememoutrasuniversidadesmaisdistantes(P10)""aquia
concorrncia(novestibular)menor...(P4)".
Integraosocial:ensinosuperiorversusensinomdio
Estudantesintegradosenointegradosdiferenciaramsequantossuasexperinciassobreaquantidadee
qualidadedosrelacionamentossociaiscomcolegaseprofessores.Osprimeirosinformaramquetantooambiente
socialdiscentequantoasrelaescomdocentesedemaismembrosdacomunidadeuniversitriacorresponderam
sexpectativasprvias,edestacaramaqualidadediferenciadadoambienteuniversitrioemcomparaoao
ensinomdio.Algunsexcertossoilustrativos:"minhaexpectativaseconfirmou...ambientedepessoasmais
maduras,diferentedoscolgios(P9)""estouadorandoauniversidade,tenhomuitasamizadesinteressantes,com

pessoasdiferentes(P10)""aquijnosoutratadocomocriana,bemmelhor!(P7)".Emcontraste,entreos
estudantesnointegrados,asexperinciasdedecepopredominaramesalientaramsentimentosdeisolamento
socialedefrustraodasexpectativasdeencontrarumcontextosocialeacadmicodiferenciadoe/ouacolhedor:
"euesperavamaisespritodegrupo,maisamizade(P5)""medesaponteiumpouco...acheimuitacompetio,
cadaumporsi(P2)""parecequeaindanosadoensinomdio...acheitudomuitoinfantil(P1)asposturasdos
alunosedosprofessorestmomesmoestilodocolgio...(P6)".
Aexperinciadeaprendizagem:contedoecomplexidade
Estudantesintegradosenointegradosdescreveramqualidadesdistintasdeexperinciaacadmicarelacionadas
aprendizagememsaladeaula.Osprimeirosinformaramsatisfaocomasaulaseocurso.Asatisfaocomas
aulassemostrouprimariamenterelacionadaaointeressepelocontedodasmesmase,secundariamente,
capacidadedidticadosprofessores.Entreosestudantesclassificadoscomonointegrados,doisinformaram
decepocomograudeexignciae/oucomplexidadedastarefasacadmicas,emdeclaraescomo:"Euesperava
aulasmaisestimulantes...achotudomuitosuperficial(P1)""temaulasqueparecequeaindaestounoensino
mdio,tipo'decoreba'...esperavamaisaprofundamento,algodiferente(P6)".Estetipodequeixatambmfoi
manifestoporumdosestudantesconsideradosintegrados:"Eugostodasaulas,maspenseiqueosprofessores
fossemmaisexigentes...nosentidopositivo(P12)".Doisestudantesdogruponointegradodeclararamno
gostardocontedodasaulaseinformaramdesmotivaoparaestudar(P4,P5).OparticipanteP3referiuque
"nuncafuimuitodeestudar,nogostodesteblblbl...prefirocolocaramonamassa,masdparair
levando...".EoentrevistadoP2declarouque"atgostodosassuntosdasaulas,oquemeincomodaojeitodos
professores,seatrasamenoestonema...elesseacham!".Dificuldadesdedesempenhoacadmicoforam
explicitadaspelaestudanteP4,quetambmdeclaroudificuldadesdeacessoaosprofessores:"eumesintoperdida
enemseioquedizer...tudomuitorpido,quempegou,pegou".
Certezadaescolhaprofissional
Osnointegradoscitaramaindecisoquantocarreiraescolhidacomoumapreocupaorecorrente,por
exemplo:"tododiameperguntoseistoqueeuquero...(P1)""tenhosriasdvidassevoumeadaptaraeste
curso,tenhoasensaodequeestenoomeulugar(P2)".Estasdvidasnosomanifestaspelos
entrevistadoscategorizadoscomointegrados.Estesltimosdeclaramestarememgeralsatisfeitos,embora
tenhamalgunsdescontentamentos,porexemplo:"svezesficoemdvidaporquesintofaltadeterumavisoda
prtica...masacreditoqueistovemcomotempo(P12)""osprofessoresfaltameseatrasammuito...mas
quandoassistosaulastenhoacertezaqueissoqueeuquero(P9)".Todososentrevistadosdacategoria
'integrados'informaramteremcertezaquerirorealizarmatrculanoprximosemestre.
Projetosdecarreira:aimportnciarelativadagraduaouniversitria
Emtodososdepoimentos,ametadegraduaouniversitriafoireferidacomoimportanteparaosprojetosde
vida/carreira.Noentanto,entreosestudantesintegradoshouverefernciaaplanosfuturosdepsgraduao
(mestrado,doutorado)(P7,P10,P11),oquenoocorreunogrupodefinidocomonointegrado.Entreestes,
houverefernciaametasparaumfuturomaisimediato,taiscomo"abrirumnegcioprprioassimquepossvel
(P5)",eavalorizaodagraduaouniversitriaemtermosdeumttuloqueaumentaaempregabilidadeem
declaraescomo"queroabrirumaempresa,ganharbastantedinheiro,massemdiplomanod(P3)".
Comprometimentocomainstituio
Apossibilidadedeprocuraroutrauniversidadefoiconsideradapelosestudantesnointegrados.Entreesses,
somenteumdisseocontrrio,poisvalorizavaafacilidadedetransporteeproximidadedaIESemrelaoasua
residncia(P6).Entreosintegrados,apenasumentrevistadocogitouestamudana:"...trocariasseforparair
paraaminhacidade,porcausadadistncia"(P8).Ainsatisfaocomovalordasmensalidadesfoiumaqueixa
recorrentenosdepoimentos.Poroutrolado,todosmencionaramoapoiodafamliaemrelaoaopagamentodas
mensalidades.Noentanto,entreosintegradosobservousequeessepagamentomaisaceito,sendoconsiderado
uminvestimentonecessrio.Entreosnointegrados,asqueixasedificuldadesmostraramsemaisacentuadas:
"...difcil,tipoumsacrifcio...meupaiquepaga"(P4)"...masumexagero,muitocaro(P1)".
OdesejodepermaneceroumudarparaoutraIESfoiassociadoapercepessobreoscustosfinanceiroseoutros
custosrelacionadosdistnciaentreasIESearesidnciadosestudantes.Demodogeralobservousea
fragilidadedovnculocomainstituio.Almdisto,ovnculocomainstituiosemostrouinfluenciadopela
credibilidadeinstitucional,umtemaqueconstituiuumacategoriatemticaespecfica,dadaasuarelevnciaparaa
amostrainvestigadaeparaosobjetivosdoestudo.
Credibilidadeinstitucional:universidadepblicaversusprivada
EstacategoriatemticafoiconstitudaapartirdarecorrnciadaproblematizaodacredibilidadedasIESdosetor
privado.Entreosnointegrados,foimarcanteapresenadecrenassobrerelaesentreonomedauniversidade
eaaceitaopelomercadodetrabalho,sendoqueacreditamqueuniversidadesprivadase,nocasoespecfico,
semumatradioconsolidadapordcadasdeexistncia,tendematerpoucoprestgioemenoraceitaopor
empregadores.Estudantesintegradossemostrarammaisotimistas,emdeclaraescomo:"dependedo
profissionalqueoestudantesetornar"(P8)"notemrelao!queimportaapessoacomoprofissional(P9)"

"issonodependedafaculdadeesimdoaluno(P11)".Portanto,apostamqueacompetnciaprofissionalo
determinantedaempregabilidade,edefendemqueestadependedefatoresindividuais.
Entretanto,amaioriadosentrevistados,integradosenointegrados,referiuqueofatodeestaremmatriculados
numauniversidadeprivadaerelativamentejovempodetrazerdesvantagensemcomparaouniversidade
pblicaemtermosdeconferirprestgiooucredibilidadeprofissional.Ograudeinseguranaquantoaesteaspecto
podeserobservadonosexcertosaseguir:"apesardeumauniversidadeserboa,ofatodeserfcildeentrare
custarcarofazmuitagentepensarqueosprofissionaissomalpreparados,quetipo'compramosdiplomas'(P8)"
"onomedauniversidadetempeso...osalunosdauniversidadepblicatmumaimagemmelhor(P4)""a
possibilidadedemeformarporestauniversidademedeixamuitoinsegura(P5)".
Intenodepermanncia
Sobreintenesdepermannciaevaso,adiferenciaoentreosdepoimentosfoievidente.Paraatotalidadedos
integradosparecenohaverdvidasquantomatrculanoprximosemestre,etambmquantocertezade
terminarocursonauniversidade:"100%decerteza,vouterminaraqui(P10)".Entreosnointegrados,somente
umestudanteacreditaqueirterminarocursonapresenteIES(P3).Osdemaisestudantesdemonstrarammenor
graudecertezaeadmitiramapossibilidadedeprocuraroutrasIES:"voutentarmematricularnoprximo
semestre(P6)""nosei,porenquantotenhoaintenodemematricularnoprximosemestre(P2)""possoat
decidirfazeroutrovestibularemoutrauniversidade(P1)".

Discusso
Aanlisedosresultadospossibilitoudescreverecontrastarexperinciasrelacionadasmaioroumenorintegrao
aosistemauniversitrio,destacandotemticascentraisparaoentendimentodestesprocessosedeintenesde
permannciaouevaso.Entreestastemticas,asexperinciasacadmicasesociaismostraramimpactona
certezadaescolhaprofissionalenaconsequenteintenodeabandonarocurso.
Osresultados,talcomoesperado,evidenciaramqueaintegraosocialumfatorimportanteparaasatisfaoe
apermanncianocursoescolhido.Percebesequeosentrevistadosnutriamexpectativasimportantesquanto
vidasocialqueestabeleceriamnauniversidade.Estudantesintegradosreferiramtersuasexpectativasconfirmadas
quantoaumambienteinterpessoalamigvele,principalmente,estimulanteintelectualmenteemrelaoaos
temasacadmicosdeinteresse.Poroutrolado,osestudantesnointegradosmostraramdesapontamento.Essa
decepomostrouaspectosdiferenciadosnadependnciadasexpectativasdecadaestudante.Algunsenfatizaram
seudesconfortocomafaltadeumambientesocialmenteacolhedoregregrio(P2,P5)outrosinformaram
desapontamentoemtermosdamaturidadeequalidadeintelectualesperadadosrelacionamentoscomprofessores
ecolegas(P1,P6).Essedescontentamentotambmfoirelatadonoquetangeascaractersticasdaestratgia
didticaeposturageraldosprofessores,queforamconsideradassimilaresaoensinomdio(P1,P6).Adificuldade
defazeramizadessugereestarassociadaincompatibilidadecomosvalorespercebidosemprofessoresecolegas
(individualismo,competio)(P2,P4,P5),eapercepodeimaturidadedasrelaes(P1,P6).
Observaseapreocupaodosestudantesemvivenciarumarealidadediferenciadadoensinomdio,
principalmenteemtermosdaqualidadedosrelacionamentosedograudeexignciaacadmica.Revelaseuma
expectativageraldemudanadestatusde"nosermaistratadocomocriana".Paraestudantesnointegrados
estamudananoocorreusatisfatoriamente.Nosintegrados,houveapercepodeumanovaetapadevida(P7,
P9,P10).
EstesresultadoscorroboramosachadosdeBardagieHutz(2012)noquesereferesrelaesentreestudantese
professores.Osautoresobservaramadecepodeestudantesevadidoscomocomportamentomaisdistantee
formaldosprofessores,adiferenadoensinomdio.Napresentepesquisa,almdesseaspecto(referidoporP2e
P4),tambmhouveorelatodeexperinciasdeinsatisfaoassociadasaumaposturadocentepercebidacomo
excessivamentepaternalistaouconsideradapelosentrevistadoscomotpicadoensinomdio(P1,P6).Este
contrastesugerequediferenasindividuaisemtermosdodesejoporautonomiaedaaceitaodaresponsabilidade
pelaprpriaformaoprofissionalinfluenciamasatisfaocomocomportamentodocente.Sugereseque
estudantesvidosporseremtratadoscomoadultoseporassumirematribuiesderesponsabilidadepertinentesa
estestatustendemasemostrardesconfortocomumestilodocentepaternalista.
Osdepoimentosmostraramrelaesentreintegraosocialeidentificaocomocurso,jevidenciadaemestudos
anteriores(eg.,Bardagi&Hutz,2012).Noscasosdeinsatisfaocomorelacionamentosocial(infantilidadeemP1
eP6individualismoecompetioemP2,P4eP5),dvidasforamgeradasquantoescolhaprofissional.Nos
casosdeintegraosocialsatisfatria,observaseoreforodapercepodeescolhaadequada(P7,P9,P10).
OmodelodaescolhaprofissionaldeHolland(1997)salientaqueaspessoasprocuramambientesondeencontrem
pessoascomvaloreseinteressessimilaresaosseuse,quandoestasimilaridadenopercebida,tendema
vivenciarinsatisfaoeaevadir.Emumperodododesenvolvimentohumanoondeosrelacionamentoscompares
exercemumainflunciaimportantesobreosensodaprpriaidentidade,osentimentodealienaosocialtem
impactoimportantesobredecisesepercepesdojovemrelativasaterencontradoounooseulugarna
sociedade.

Entreosnointegradosobservaramsevariaesnograudeinteressepelocontedodasaulas.Emalgunscasos,
emboraocontedosejavalorizado,osestudantesinformaraminsatisfaocomotratamentodidticodadoaestes
temas,consideradodebaixacomplexidade(P1,P6),ouexcessivamenteterico(P3).Emoutros,destacasea
decepoouodesinteresseemrelaoaostemasabordados(P3,P4,P5)enocasodeumaentrevistada(P4),
acrescentaseadificuldademanifestadaemrelaoaodesempenhoacadmico.Aimportnciadaavaliaoqueo
estudantefazsobreaqualidadeeotratamentodidticodostemasacadmicosnofoidestacadaemestudos
anteriores.Napresentepesquisaesteaspectosemostrourelevanteparaasatisfaocomavidauniversitria,
comimpactosobreintenesdepermanncianocurso.Acrticaaosprofessoressurgiumesmoentreestudantes
classificadoscomointegrados,commaisforaemP9eP12.Estepodeserumaspectoespecialmenterelevante
paraestudantesquepagamseusestudose,portanto,demandamoretornodesteinvestimento.Nestescasos,
destacasequenosomenteasatisfaocomocontedoemsi,mastambmainsatisfaocomograude
complexidadeemqueessessotratadosecomasestratgiasdotrabalhodocentesoaspectosquesecombinam
pararesultaremumaavaliaogeraldaexperinciaacadmicaemsaladeaula.Observaseque,talcomo
destacadoporTinto(1993),odesenvolvimentointelectualumarecompensaintrnsecavalorizadapormuitos
estudantes.Esteaspectoacabaporterimpactonacertezadeescolhaprofissionaleemintenesdeevaso,sendo
importantedistinguirestudantesquefracassamnosestudosdaquelesqueevademdevidoinsatisfaocomsua
experinciaacadmica.Nestesentido,naamostrainvestigadaporSampaioetal.(2011),aevasofoiobservada
emestudantescommelhorrendimentoacadmico.
Entreosestudantesintegrados,algunscitaramplanosdepsgraduao(P7,P10,P11),oqueindicadordesuas
inclinaespessoaisaoestudoacadmicoaprofundado.Estetipodeinteressevocacionalconvergecoma
valorizaodeperodoslongosdeescolarizao(Holland,1997),efavoreceoinvestimentonoestudotericotpico
dosprimeirossemestresdasgraduaesuniversitrias.Poroutrolado,muitosjovens(P3,P5)nocompartilham
desteelevadoinvestimentonopapeldeestudante,esenopercebemalternativasadequadasaosseusplanosde
carreira,tornamseinclinadosaevaso.OsdepoimentosdeP3eP5evidenciaramqueagraduaosuperiorno
lhesintrinsecamenterecompensadora,masumacredencialtilparaseusplanosdeterem"umnegcioprprio".
Ambossoestudantesdeadministrao,umaescolhaprofissionalquetemsidoassociadaamotivaescomo
buscarmaioreschancesdeemprego,terumaformaogeneralista,segurananacarreiraepoucaexigncia
acadmica,almdeseraopomaisfrequentequandoovestibulandovivenciadificuldadesdeescolha(Silva&
Machado,2007).OparticipanteP3revelaqueagraduaosuperioralgodesejvelcomomeioparaatingirsuas
ambiesdecarreira(altosganhosfinanceiroseumnegcioprprio),apresentandocertaindiferenaoumesmo
aversoaoambienteacadmico.Esteentrevistadorevelavaloresmaisempreendedores(Holland,1997),
rejeitandooqueconsideraserumexcessodeteoriaou,nassuaspalavras,o"blblbl"dasaulas.As
caractersticasdeinteressesevaloresdestesestudantes(P3,P5)sugeremquecursostecnolgicos,demenor
durao,comnfaseemcompetnciasempreendedoras,sejamopesmaisadequadas.Anecessidadedeorientar
jovensparaescolhaseducacionaisadequadasassuascaractersticaspessoaisemetasdecarreiraseevidencia
comforanestescasos.Novaspolticasesistemasdeensinosuperiortmsidopropostosnombitonacionale
internacionalafimdeofereceralternativasdeformaoprofissionalquecontemplemadiversidadedosjovensque
acedemasIES(MinistryofScience,TechnologyandInnovation,2005UniversidadeFederaldaBahia,2007).
Nestesentido,fundamentalqueestasnovasvisesdasrelaesentreeducaoetrabalhosejamdivulgadase
assimiladasemnossasociedadepoismuitosjovensaindasemostramimobilizadosporcrenasdequesomentea
graduaosuperiortradicionalvlidaepertinenteaosseusprojetosdevida/carreira.
Acategoriatemticacredibilidadeinstitucionalrevelouqueamaiorpartedosentrevistadosvalorizasentirse
pertencenteaumaIEScomprestgioequeconfirastatusaosseusestudantes.ObservasequeacondiodeIES
privadaeacobranademensalidadeselevadasfragilizamovnculoestudanteuniversidade.OsachadosdeSoares
etal.(2009)sugeremqueestudantesdeIESprivadassesintaminferiorizadosporteremalcanadoaprovaoem
instituiocomacessomenosconcorrido,eponhamemdvidasuacompetnciaacadmica.Nestesentido,os
motivosquelevaramamaioriadosentrevistadosescolhadessauniversidadeforamassociadosacritriosde
convenincia,comoaproximidadedaresidnciafamiliareafacilidadedoexamevestibular.Sobreestesaspectos,
Bean(Bean,1980Bean&Eaton,2002)mencionouoconstrutolealdadeinstitucionalcomoumpreditorimportante
deintenesdeevaso.Esteconstrutorefereseimportnciaqueoindivduoatribuiagraduarseemuma
instituioenoemoutra,incluindoasuasensaodepertencereidentificarsecomosvaloreseprticas
institucionais.Demodogeral,estalealdadeinstitucionalnosemostrouelevadanosdepoimentosdeambosos
gruposdeparticipantes.
Poroutrolado,importanteapontarparaaposturamaisautoconfianteeautnomadosestudantesconsiderados
integrados,poisdefenderamqueaqualificaoeosucessoprofissionaldependemprimariamentedoprprio
estudante.Emboraalgunstambmtenhamapresentadocrticasasprticasdocentesedvidasquantoreputao
daIES,prevaleceuacrenaqueocomprometimentodoindivduocomaprpriaformaosuperaestaslimitaes.
OsnointegradossemostrarammaisinsegurosemrelaocredibilidadedasuaformaoemumaIESprivada,
enfatizandoumpossvelimpactonegativoemsuascarreiras.Nestesentido,oinfluentemodelodeJ.Beansobre
evasonoensinosuperior(Bean,1980Bean&Eaton,2002)epesquisasposteriores(eg.,AlbieroWalton,2003
GuerreiroCasanova&Polydoro,2011)destacaramquecaractersticasindividuaiscomolcusdecontroleinternoe
crenaspositivasdeautoeficciasoprecursoresimportantesdeintegraoaoambienteuniversitrio.Sobre
estesaspectos,disposiespessoaisdesfavorveisforamobservadasnosdepoimentosdeentrevistadosno
integrados(P4,P5).Portanto,aliteraturasugerequeasatitudesecrenasnegativasemrelaosprprias
capacidadesacadmicaspossamterprejudicadoodesempenhodestesestudantes,fragilizandosentimentosde
pertencimentoacomunidadeuniversitria,queporsuavez,emumainteraocircular,diminuemaautoconfiana

eenfraquecemovnculocomaescolhadocurso(AlbieroWalton,2003Bean&Eaton,2002GuerreiroCasanova
&Polydoro,2011).
Porfim,importantesalientarqueasqueixassobreovalordasmensalidadesforammaisacentuadasnos
estudantesclassificadoscomonointegrados.Ascitadascaractersticasdeautoconfianaelcusdecontrole
provavelmentesoinfluenciadaspelacondiosocioeconmicadosindivduos,umavezquenosodisposies
individuaislivresdecontexto.Adolescentesoriundosdecondiessocioeconmicasdesfavorveistendema
apresentarcrenasdeeficciaecontrolemaisfrgeisemrelaoatemasdeeducaoetrabalho(Pajares&
Urdan,2006).Destemodo,condiesderendapodemterparticipaoimportanteedesfavorvelnaexperincia
universitriadeestudantes,talcomoreferidoporestudosanteriores(Ribeiro,2005Sampaioetal.,2011).

Consideraesfinais
Aanlisedosdepoimentosidentificouasdiversascategoriasdecausasdeevasodecursojcitadosnaliteratura,
asaber:dificuldadesacadmicasedeintegraosocial,percepodeindiferenadecolegaseprofessores,e
decepocomocursoescolhido.Almdisto,houvecasosemqueaintenodeabandonofoiassociadacomuma
decepocomosprogramaseestratgiasdeensinoeaconseqentepercepoderetornoinsuficientedo
investimentofinanceirorealizado,poisnoidentificadaacompensaoidealizadaemtermosdecrescimento
intelectualepreparaoparaomercadodetrabalho.Estesltimosaspectossugeremserparticularmente
relevantesnocontextodarelaoentreestudantesquepagamseusestudoseIESprivadas.Estesestudantes,
comparativamenteaestudantesdeIESpblicas,podemterexpectativasmaiselevadase/ouseremmais
propensosadecepesemrelaoaocomprometimentodocorpodocenteeaqualidadedosrelacionamentose
recursosassociadosaosprocessosdeformao.Estaumapossibilidadeasercorroboradaemestudos
posteriores.
Aanlisedosdepoimentospermitiuperceberqueatransioparaauniversidadesermarcadapelosrecursos
adaptativosdisponveisecaractersticosdecadaindivduo,taiscomosuascrenasdeautoeficciaacadmicae
social.Estesfatoressugeremseremmediadoresimportantesdoimpactoqueosnovosdesafiostmsobresuas
atitudesemrelaoinstituioeasuaprpriaescolhaprofissional.Noentanto,precisamsercontextualizados
socioeconomicamente,umavezque,emestudosanteriores,ofatorrendamostrouinflunciaimportanteneste
processoporexemplo,emtermosdoacessoaeducaodequalidade,dacompatibilidadeculturaleda
vulnerabilidadeaoestresse(Ribeiro,2005Sampaioetal.,2011).Sugeresequepesquisasfuturasinvestiguem
relaesentrevariveissocioeconmicas,caractersticasdisposicionais(crenasdeautoeficciaelcusde
controle)eatitudesdosestudantesemrelaoagraduaosuperior,esuasintenesdepermannciaevaso.
Concluisequeacompreensodasexperinciasdesucessoefracassonaintegraoaoensinosuperiorrequeiraa
contextualizaodefatorespessoaiseinstitucionaisemsuasinseressociais,culturaiseeconmicas.Assimcomo
apontaramSarrieraetal.(2012),asespecificidadesdascaractersticasdecadainstituioedosseusestudantes
resultamemcontextoseexperinciaspeculiaresdeintegraodiscente.Porumlado,auniversidadeestinserida
numcontextosocioeconmicoepossuiumprojetoinstitucionalespecfico,quesetraduznosserviosoferecidos
suacomunidadeinternaeexterna.Essascaractersticaspeculiaresgeramcrenaseexpectativasemseus
potenciaisestudantes.Essesltimos,porsuavez,sooriundosdeumacomunidadeedeummeiocultural
especfico,comsuasexperinciasevalores.Portanto,sugeresequeumaanlisecompletadosprocessosde
transioparaoensinosuperiorrequeraconsideraoarticuladadediferentesnveisdeanlise:individual,
institucionalesocioeconmico/cultural.
Apresentepesquisapossuiaslimitaesinerentesaumestudoqualitativorealizadocomumaamostrapequenade
participantes.Oentendimentooferecidosobreotemarequerinvestigaesmaisextensasparaqueseverifiquea
suapossvelgeneralizao.Sugeresequeestudosposterioresadotemdelineamentoslongitudinaisafimde
acompanharestudantesduranteoseuprimeiroanodegraduao,integrandoprocedimentosdeentrevistaede
construodemodelosestatsticosdeprediodaevaso.Aarticulaodestasduasabordagensmetodolgicas
permitirumavisomaiscompreensivadofenmeno.
Porfim,osresultadosdestapesquisareiteramanecessidadedeumarevisodaarquiteturacurriculartpicado
sistemadeensinobrasileiro(UFBA,2007).Aflexibilidadecurricularpraticadaemoutrospasesumaestratgia
promissoradeprevenodeprocessosdeevasodecorrentesdedecepescomaescolhaprofissional(Ministryof
Science,TechnologyandInnovation,2005).Apossibilidadedeexploraodeumlequemaiordeatividades
acadmicasantesdeespecificaraescolhaprofissionalpodeevitarodesgasteemocional,ocustofinanceiroeo
tempoquerequerumnovovestibular,aspectosquepodemcausaraevasonosomentedecurso,masdo
sistemadeensinosuperior.

Referncias
AlbieroWalton,J.(2003).Selfefficacygenderdifferencesincollegestudentswithdisabilities.Recuperadode
http://www.eric.ed.gov

Almeida,L.S.,&Soares,A.P.(2003).Osestudantesuniversitrios:Sucessoescolaredesenvolvimento
psicossocial.InE.Mercuri&S.A.J.Polydoro(Orgs.),Estudanteuniversitrio:Caractersticaseexperinciasde
formao(pp.1540).Taubat,SP:Cabral.
Bardagi,M.P.,&Hutz,C.S.(2012).Rotinaacadmicaerelaocomcolegaseprofessores:Impactonaevaso
universitria.Psico,43(2),174184.
Bardagi,M.P.,Lassance,M.C.P.,&Paradiso,A.C.(2003).Trajetriaacadmicaesatisfaocomaescolha
profissionaldeuniversitriosemmeiodecurso.RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional,4(12),153166.
Bardin,L.(1979).Anlisedecontedo.Lisboa,Portugal:Edies70.
Barlem,J.G.T.,Lunardi,V.L.,Bordignon,S.S.,Barlem,E.L.D.,LunardiFilho,W.D.,Silveira,R.S.,&Zacarias,
C.C.(2012).Opoeevasodeumcursodegraduaoemenfermagem:Percepodeestudantesevadidos.
RevistaGachadeEnfermagem,33(2),132138.doi:10.1590/S198314472012000200019
Bean,J.P.(1980).Dropoutsandturnover:Thesynthesisandtestofacausalmodelofstudentattrition.Research
inHigherEducation,12(2),155187.doi:10.1007/BF00976194
Bean,J.,&Eaton,S.B.(2002).Thepsychologyunderlyingsuccessfulretentionpractices.JournalofCollege
StudentRetention:Research,Theory&Practice,3(1),7389.
Braxton,J.M.,&Hirschy,A.S.(2005).Theoreticaldevelopmentsinthestudyofcollegestudentdeparture.InA.
Seidman(Ed.),Collegestudentretention:Formulaforstudentsuccess(pp.6187).Westport,CT:Praeger.
Chickering,A.,&Reisser,L.(1993).Educationandidentity.NewYork,NY:JosseyBass.
Gilardi,S.,&Guglielmetti,C.(2011).Universitylifeofnontraditionalstudents:Engagementstylesandimpacton
attrition.TheJournalofHigherEducation,82(1),3353.doi:10.1353/jhe.2011.0005
GuerreiroCasanova,D.C.,&Polydoro,S.A.J.(2011).Autoeficcianaformaosuperior:Percepesduranteo
primeiroanodegraduao.Psicologia:CinciaeProfisso,31(1),5065.doi:10.1590/S141498932011000100006
Holland,J.L.(1997).Makingvocationalchoices:Atheoryofvocationalpersonalitiesandworkenvironments.
Odessa,FL:PAR.
InstitutoNacionaldeEstudosePesquisasEducacionaisAnsioTeixeira.(2010).Censodaeducaosuperior2010:
Resumotcnico.Braslia,DF:MECINEP.
Kienen,N.,&Botom,S.P.(2003).Asrelaesentrecontrolesobretrabalhoecondiesdesadedealunos
universitrios.InteraoemPsicologia,7(2),1122.
Lima,P.,Jr.,Silveira,F.L.,&Ostermann,F.(2012).Anlisedesobrevivnciaaplicadaaoestudodofluxoescolar
noscursosdegraduaoemfsica:Umexemplodeumauniversidadebrasileira.RevistaBrasileiradeEnsinode
Fsica,34(1),110.
Machado,C.,Almeida,L.S.,&Soares,A.P.(2002).Academicexperienceatthebeginningandtheendof
universitystudies.EuropeanJournalofEducation,37(4),387394.doi:10.1111/14673435.00117
Machado,S.P.,MeloFilho,J.M.,&Pinto,A.C.(2005).Aevasonoscursosdegraduaodequmica:Uma
experinciadesucessofeitanoInstitutodeQumicadaUFRJparadiminuiraevaso[Suplemento].QumicaNova,
28,S41S43.doi:10.1590/S010040422005000700008
Magalhes,M.O.,&Redivo,A.(1998).Reopodecursoematuridadevocacional.RevistaBrasileirade
OrientaoProfissional,2(2),728.
MinistryofScience,TechnologyandInnovation.(2005).AframeworkforqualificationsoftheEuropeanhigher
educationarea:BolognaWorkingGrouponQualificationsFrameworks.Copenhagen,Denmark:MinistryofScience,
TechnologyandInnovation.Recuperadode
http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/documents/050218_QF_EHEA.pdf
Moura,C.B.,&Menezes,V.M.(2004).Mudandodeopinio:Anlisedeumgrupodepessoasemcondiodere
escolhaprofissional.RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional,5(1),2945.
Oliveira,R.P.,Sousa,S.M.L.,Setton,M.G.J.,Camargo,R.B.,Ribeiro,L.M.,Maeda,R.,...Nakashima,E.K.
(2004).AcompanhamentodatrajetriaescolardosalunosdaUniversidadedeSoPauloingressantesem1995
1998Relatriofinal.SoPaulo,SP:CEPPPEFEUSP/NAEG,FaculdadedeEducaodaUniversidadedeSoPaulo.
Pachane,G.G.(2003).Aexperinciauniversitriaesuacontribuioaodesenvolvimentopessoaldoaluno.InE.
Mercuri&S.A.J.Polydoro(Orgs.),Estudanteuniversitrio:Caractersticaseexperinciasdeformao(pp.155
186).Taubat,SP:Cabral.
Pajares,F.,&Urdan,T.(2006).Selfefficacybeliefsofadolescents.Charlotte,NC:IAP.

Ribeiro,M.A.(2005).Oprojetoprofissionalfamiliarcomodeterminantedaevasouniversitria:Umestudo
preliminar.RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional,6(2),5570.
Sampaio,B.,Sampaio,Y.,Melo,E.P.G.,&Melo,A.S.(2011).Desempenhonovestibular,backgroundfamiliare
evaso:EvidnciasdaUFPE.EconomiaAplicada,5(2),287309.doi:10.1590/S141380502011000200006
Sarriera,J.C.,Paradiso,A.C.,Schtz,F.F.,&Howes,G.P.(2012).Estudocomparativodaintegraoaocontexto
universitrioentreestudantesdediferentesinstituies.RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional,13(2),163
172.
SilvaFilho,R.L.L.,Motejunas,P.R.,Hiplito,O.,&Lobo,M.B.C.M.(2007).Aevasonoensinosuperior
brasileiro.CadernosdePesquisa,37(132),641659.doi:10.1590/S010015742007000300007
Silva,W.R.,&Machado,M.A.V.(2007).Motivosquelevamosalunosacursargraduaoemadministrao:Uma
anlisecomparativaentreinstituiespblicaseprivadasdoestadodaParaba(PB).RevistadeAdministrao
Mackenzie,8(4),125152.
Soares,A.B.,Poubel,L.N.,&Mello,T.V.S.(2009).Habilidadessociaiseadaptaoacadmica:Umestudo
comparativoeminstituiesdeensinopblicoeprivado.Aletheia,(29),2742.
Tinto,V.(1993).Leavingcollege:Rethinkingthecausesandcuresofstudentattrition.Chicago,IL:Universityof
ChicagoPress.
Tinto,V.(2003).Establishingconditionsforsuccess.InL.Thomas,M.Cooper,&J.Quinn(Eds.),Improving
completionratesamongdisadvantagesstudents(pp.110).Trent,UnitedKingdom:Trentham.
Tinto,V.(2005).Movingfromtheorytoaction.InA.Seidman(Ed.),Collegestudentretention:Formulaforstudent
success(pp.317333).Washington,DC:ACE&Praeger.
UniversidadeFederaldaBahia.(2007).Planodeexpansoereestruturaodaarquiteturacurricularna
UniversidadeFederaldaBahia.Documentopreliminarparaconsultapblica,verso3.1(30/07/2007).Salvador,
BA:PrReitoriadeEnsinodeGraduaodaUFBA.
Veloso,T.C.M.A.,&Almeida,E.P.(2001).EvasonoscursosdegraduaodaUniversidadeFederaldeMato
Grosso,campusuniversitriodeCuiab:Umprocessodeexcluso.Trabalhoapresentadona24ReunioAnualda
ANPPED.Recuperadodewww.anped.org.br/24/tp1.htm

Endereoparacorrespondncia:
MaurodeOliveiraMagalhes
RuaTenentePiresFerreira,308
BlocoA,apto201,40130160
SalvadorBA,Brasil
Fone:7133371495
Recebido14/02/2013
1Reviso26/05/2013
AceiteFinal11/08/2013

BolsistadaCapesProc.:BEX:8732116
Sobreoautor
MaurodeOliveiraMagalhesDoutoremPsicologiadoDesenvolvimento(UFRGS,2005).ProfessorAdjuntono
InstitutodePsicologiaenaPsgraduaoemPsicologiadaUniversidadeFederaldaBahia.

UniversidadeFederaldeSantaCatarina
DepartamentodePsicologia
CampusReitorJooDavidFerreiraLima
FlorianpolisSantaCatarinaBrasil
CEP:88040900
DepartamentodePsicologiaSala14A
+554837218213
Email:rbop.abop@gmail.com
rbop.abop@gmail.com

Você também pode gostar