Você está na página 1de 152
- LUZZATTO ——— | Scusa, Darcy, che da tempo te me ghé i domandé da far le récie del to secondo libro in i ‘dialeto nostro. Te me ghé dito da far du récie, 'o méio, direciéni. Ma, meson squasi trapaid, parche no credea mia da ésser bon de sto jtanto, E par via de sta patra mi credo che g6 ‘fato sol un recin, rideno anca quel. Co sta idea in testa, de no saver far na cosa conveniente par un capo-laoro come ’I.to libro, a dassava sempre par doman e, in fati, i giorni i € passadi e le récie no le vegnea fora. In fati, un giorno che gera stufo prdépio, sensa voia da far gnente, me g6 messo léder el to libro 'L mio paese'lé cosi!, e, varda, la testa la restava sempre pi leviana, i éci i ghevedea sempre pi, e parea ésser pena leva su del leto, co na voia maledeta de parlarghe a le persone de sto bel mestier che te ghé fato, Te ghé scominsia tuto polito, parche te ghé scominsié a casa. Te ghé parld del pupa, de la mama, sicuro dopo ver parla del nono e de la nona, quei che i ne ga porta de I'Itdlia sta maniera de viver, tanto bela, ¢i zé stdila soca dea nostra cultura e del nostro incéi. No i g& porta gran teséri de I'Itdlia, ma i g4 portd un gran cor. ’A la stéria de I'ltélia i gi dontéla | stéria de sta nova Italia che lari i g4 fato qua, ‘che ‘1 é la stéria dea so vita qué in Mérica. | Ma, Darcy, credo che te gépia fato un isbaglio! Sétu parche? A te pensdvi de parlar de to nono, de to nona, ma te ghé parla de tuti i nostri noni e none! Te credévi de parlar del pupa Luzzatto e de la mama Loss e te ghé ‘parla de tuti i pupa ede tute lemame. Emame ‘come le nostre talidne mai pi a ghe’n sar4 al mondo! Te credei de parlar del to paese e te ighé parld de tuti i nostri paesi talidni del Rio iGrande e anca de tante parte del Brasil e de, i. \Mérica, ndove i talidni migr4i, vegnesti/d ‘tite le parte de I'Itdlia, i g4 fata na-Nova Itdlia, che no'l éde Nord, ne del Sud, ma ‘léna iltdlia fata de tuti i talidni, co le porte vérte, co |’4ria fresca, parche fata sora l'amictssia, la fratelanza, el giutarse un colaltro, el far tuto linsieme, a scominsiar de la casa, la strada, "1 icemitéro, la scola, la ciesa e pé, tuto quanto! 'Semo na Nova Itdlia, ghemo na nova lingua lparche portemo tuta I'Itdlia nel cor e ghemo lfato si un pdpolo talian sensa frontiere, lparche ghemo impara viver sensa i preconcéti ide region, de provincia, de borgata, ma in ‘Ogni nostra fameia s'incontra I'It4lia intiera’ i LMIO PAESE ~ 'LECOSI! C'D.C.Luzzatto Editores Ltda. Membro honorério da Distribuigéo SAGRA ie /SUL UVRARIA* EDITORA eDISTRIBUIDORA Rua Jodo Alfredo, 448 - Fone: ‘Siresetanas ba ELS 9A 90050 - Porto Alegre - RS - cae a ool © de Darcy Loss Luzzatto 1! edigéo: 1987 Direitos reservados desta edigéo: D. C. Luzzatto Editores Ltda. Rua Joao Alfredo, 448 — Fone: (0512) 27.5222 90050 — Porto Alegre, RS Capa e ilustragées: Carla’ Luzzatto Editoragéo: Antonio A. Dallazen Reviséo do texto portugués: Geraldo F, Huff Luzzatto, Darcy Loss "L mio paese ‘1 é cosi! — D. C. Luzzatto Ed., 1987. 147p. 1.Literatura _italiana- Recordagées-Rio Grande do Sul. 2.Lingua Italiana-Dialeto- Rio Grande do Sul. I.Titulo. CDU 850-94(816.5) 805.0-087.4(816.5) Ficha catalografica: Lacia Hochheim. CRB- 10/683. ISBN 85-85038-59-4 A Elisa, mulher, amiga e companheira, a quem devo muito do que sou! Elisa, chi ga vu la fortuna de ’ver trova ‘na dona come la mia, ‘l ga guadagna la pit gran cucagna che ghe sia! “Se alguém, de Pinto Bandeira, tivesse que escrever um livroem véneto, sd poderia ser vocé. Talvez vocé nem lembre, mas, embora entendesse o portugués perfeitamente e inclusive o falasse com razodvel desenvoltura, fora de aula vocé se negava peremptoriamente a utilizd-lo. Parecia até que tinha raiva da lingua oficial, que a sua lingua era o dialeto e nada mais.” (Depoimento de dona Afonsina Fortes, que foi professora do autor no terceiro ano primirio, por ocasido do lancamento do primeiro livro bilingiie (Ghen'avemo fato arquante ...) de Darcy Loss Luzzatto, na XXXI Feira do Livro de Porto Alegre, em novembro de 1985.) “Toda a quest&o de se escrever alguma coisa ¢ que sua voz sera levada a milhares de quilémetros, ao passo que, na conversacao direta, ela se esvai com algumas centenas de passos.” Palavras de Matteo Ricci a Cheng Dayue; China, 1606. Extraido da obra O Palacio da Memoria de Matteo Ricci, Jonathan D. Spence; Companhia das Letras, pdg. 39. SUMARIO Prefacio/9 D6 Parole/11 Duas palavras/13 Nota prévia/17 Introdugao/18 Introducion!19 1—Homenagem aos meus avés/26 Omagio a i miei nonnil27 2—Histérias do meu vilarejo/46 Storie de’l mio paesel47 3—Gaveta de recordacgées/90 Cassetin de ricordi/91 “O dialeto deve voltar a ser ensinado as criangas, na familia. Afinal, somos uma nag&o de muitas etnias, o portugués gramatical podera ser aprendido na escola, onde também se estuda inglés, francés, espanhol e alemao. Ndo é nenhum atentado a unidade nacional falar, em casa, o idioma da prépria origem e descendéncia. E antes, o aproveitamento de uma riqueza natural que é a afinidade ao préprio idioma que, no futuro, seré uma relacdo lingilistica a mais para aprendizagem de outros idiomas. Embora um pouco tarde, mas nada demais se fosse aberta possibilidade opcional de alfabetizacao bilingiie”. (Os Italianos do Rio Grande do Sul, Luis Alberto de Boni e Rovilio Costa EST/UCS, 1* ed. 1979.) Prefacio Como ja fizera com seu Ghen’avemo fato arquan- te..., Darcy Loss Luzzatto surpreende-nos, agora, com um novo livro: Z mio paese ’l é cosi! Os dois livros ttm em comum 0 fato de terem sido pensados e escritos em dialeto véneto com posterior versio para o portugués. S40 imbuidos, ambos, do mesmo espirito; apresentam a mesma desenvoltura estilistica € um sentimento lingiiistico natural, uma direiteza e uma linguagem vigorosa, caracteristicas do dialeto. Mas ha diferengas: falta ao novo livro o capitulo relativo ao falar de Pinto Bandeira, 0 pintarol. Ainda mais: enquanto Luzzatto, no primeiro livro, conta picole storie sobre a vida de um menino e seus companheiros travessos na colénia italiana, em ’L mio paese ’l & cosi! descreve eventos ocorridos com outras pessoas, lembrados pela prdépria familia ou por conhecidos mais idosos. Antes de comegar suas histérias, o autor presta uma homenagem carinhosa ao seu paese, sua terra natal, a antiga Nova Pompéia, hoje Pinto Bandeira, represen- tante tipica da colénia italiana. Ali, os habitantes nao tém vergonha de falar o dialeto; nao existe gente pobre nem mendigos e todos trabalham. Para Luzzatto, Pinto 9 Bandeira € um dei pi béi paesi del Brasile. E hoje, quando os filhos estudam até no estrangeiro, ao retornar, twti i scomingia a darghe valor a le nostre cose, al nostro parlar, al nostro éssere, a la nostra cultura. Oxala todos pudessem dizé-lo de sua cidade! Em seguida, ficamos profundamente comovidos pelo omagio ai miei nonni, com o lirismo de El paes del nono Loss, de’L nono Luzzatto e as historias tragicas de suas avs em que surgem, diante de nossos olhos, os dias em que, depois da guerra da unificagéo, ecoava pelo norte da Italia o grito Ndemo in América! As Storie de ’l mio paese envolvem o leitor, que para Luzzatto é sempre ouvinte, como a tragédia da Sfida, como o humor sadio de Cagar tré olte al di e o humor negro de Vin Vécio. Na ultima parte, Cassetin de Ricdrdi, revelagdes pessoais, quero destacar Tré Mandolin e, em especial, La Cantina de un Colono, melhor que qualquer quadro pintado, e Propaganda Politica Mobile. Este novo livro de Darcy Loss Luzzatto confirma, de sobeja, sua desenvoltura em escrever o dialeto com graga e humor. Mas da-nos uma visdo diferente da colénia italiana, vivenciada por pessoas mais idosas. Completa, por assim dizer, as picole storie de seu primeiro livro. Os leitores — principalmente os que conhecem o dialeto para sentir o sabor original, mas também os outros que se guiam pelo texto em portugués — ficam encantados e, ao mesmo tempo, tomados de certa nostalgia. Meus cumprimentos a Darcy Loss Luzzatto e meus agradecimentos pelos momentos de encanto, impresséo que certamente sera compartilhada, também, pelos leitores. Prof. Heinrich A. W. Bunse Doutor em Letras Classicas pela PUCRS Doutor em Letras pela UFRGS 10 Dé Parole Quei che i sa leser in talian, i ze fortunadi. Darcy Loss Luzzatto, de Dona Isabela (Bento Gongalves) el ga escrito un’altro libro: "L mio paese ’l cosi! El me ga do- manda che fassa la presentassion. E la fao de gusto, par- che el toso el scrive ben, de cor, e el ze un siensato. Su la so persona, a go bel che parla tempi in drio, quando go presenta Ghen’avemo fato arquante... Volaria, lora, sol dir che i Loss e i Luzzatto i ze come sataroni de la nostra colonia taliana. Lu el parla dei so noni e el ghe fa fin na bela poesia. Dai registri dela nostra migrassion, vedo che i Loss i se ga stabilio a Garibaldi e a Bento Gongalves. E che Domenico Loss el ze fondatore dela Societa Artistica Coloniale, che dopo la ga cambia nome par Societa Italiana di Muttuo Soccorso Regina Margherita. Sta societa coloniale, se no me sbalio, parche a go ledesto i verbali tanti ani in drio, ze sta fonda in tel 1882, sete ani sol dopo che i nostri coloni i ze rivadi. Vol dir, che i ga fato un gran passo, parche sta societa la ga fonda raquante scole, par insegnar a leder, scriver e far conte ai nostri fioi. Vol dir che i Loss da tempo i ze drio portar avanti le nostre robe taliane. Darcy el ga da chi par tirar. E mi me auguraria che chalchedum scrivesse anca la storia dela societa, che la ze gran bela. 11 Darcy Loss Luzzatto el ze un nome de la storia de la literatura veneto-riograndense. E el ga scominsia a documentar un altro dialeto: el pintardl, sio é, chel de La Pinta, ossia, quel de Pinto Bandeira, che el ze na bela polenta, come lu el spiega ben. E vedo che el so libro, el vien fora con altri, stampai in tel Rio Grande. Significa che el nostro veneto nol ze mia drio morir. El ga fia e el tira avanti. A ve conto, cari letori, che a go da dele bone ridade, co le storie de la Pinta..E me son imagina i tempi in drio, quando el mondo el zera un’altro. Quanto sol, quanti fiori, quanta alegria, fata pi forte con meda duzia de bussoloti de vin, taiadéle, tortéi e polastri. E quanto gavemo laora! A ve digo anca a che mi gona pocheta de invidia. Da romai son vécio e anca mia go tante storie da contar e mai scominsio a méterle su la carta, anca se sia con inchiostro e calamaio, come la dizea me bisnona. Ma, a dir la verita, forse no sia gnanca bisogno farlo. Darcy el scrive tanto ben, che credo che el lo fassa anca par mi... Solo ghe fasso a lu na racomandassion: parche no scriver poesie, dopo tuti sti béi libri? Sento che el ga na man bona, no sol par taiar le vit, tor su l'ua, ma anca para la poesia, che la ze na uae un vin del altro mondo. E che vignai che lu el ga! Mario Gardelin Delegado, para o Rio Grande do Sul, do Istituto Veneto per i Rapporti con i Paesi dell’America Latina (IVRAL) 12 Duas palavras* Aqueles que leem o véneto esto de parabéns. Darcy Loss Luzzatto, de Jsabéla (Bento Goncalves) escreveu um novo livro: ’L mio paese ’l é cosi! Pedit-me que fizesse a apresentacdo do mesmo e eu a fago com muito gosto porque além de escrever bem o véneto, ele 0 escreve com © coracao e além do mais é um estudioso. A respeito dele, de sua pessoa, ja escrevi, tempos atras, quando fiz a apresentacdo do seu.Ghen’avemo fato arquante... Quero, agora, dizer apenas que os Loss e os Luzzatto estao entre os verdadeiros alicerces da colonizacdo italiana. Ele fala de seus avés com carinho e, inclusive, escreve um belo poema a cada um deles. Dos registros da imigracio italiana, vejo que os Loss se estabeleceram em Garibdldie em Bento Gongalves e que Domenico Loss, avé do Darcy, foi o fundador da Societa Artistica Coloniale, que mais tarde mudou o nome para Societd Italiana di Muttuo Soccorso Regina Margherita. Essa Sociedade, se n&o me engano — porque li os escritos ha muitos anos —foi fundada em 1882, portanto apenas sete anos aposa chegada de nossos colonos. Isso quer dizer que * O Prof, Mario Gardelin néo tinha conhecimento do texto em portugués, A tradugéo livre da apresentagio — DO PAROLE — foi feita pelo Autor. 13 progrediram rapidamente, pois essa Sociedade foi responsavel pela criagdo de varias escolas que se encarregaram de ensinar a ler, a escrever e a fazer as primeiras operagdes matematicas aos filhos dos imigrantes. E digo mais: néo é de hoje que os Loss trabalham para o progresso das nossas coisas e pela manutengdo de nossa cultura. Darcy tem por quem puxar! Ficaria satisfeito, também, se alguém tomassea si o encargo de escrever a historia daquela Sociedade que é tao bela. . Darcy Loss Luzzatto ja €é um nome na histéria da literatura véneto-sul-rio-grandense. Comegou a- documentar um outro dialeto: 0 pintarol, isto é, o dialeto falado em Pinto Bandeira, sua querida Pinta, que é uma deliciosa mistura de dialetos vénetos e lombardos, como ele explica muito bem. Com satisfag4o percebo que 0 livro dele, juntamente com os de outros autores que também escrevem em véneto, estao sendo publicados no Rio Grande. Isso comprova que 0 nosso véneto nao esta morrendo: ele ainda tem muito félego e continuara a avangar firme. Aos prezados leitores quero informar que dei gostosas gargalhadas lendo as estérias da Pinta. Transportei-me para aqueles tempos, ha muito ja passados, quando o mundo era bem outro. Quanto sol, quantas flores, quanta alegria, tornados mais vivos com apenas meia duizia de copos de bom vinho, talharim, tortéi e franguinhos no menarosto. Jamais esquecendo, no entanto, o quanto trabalhamos! : ’ Eagora uma confissdo: sinto um pouco de inveja. Eu também estou ficando velho e teria tantas estorias para contar... Mas nunca encontro um meio de coloca-las no papel, nem que fosse com inchiostro e calamaio, como dizia minha bisavo. Para ser sincero, talvez, nem seja necessario fa7é-lo, O Darcy escreve tin bem.o véneto.aup__ creio o faga por mim também... 14 Para terminar quero deixar-lhe um pedido: depois desses dois belos livros, porque nao escrever um sé de poesias em véneto? Percebo que ele tem queda para isso. MaAos que podem cuidar da parreira e colher a uva, mas também para a poesia que é uva e vinho de outra espécie. E que lindos parreirais ele possui! Mario Gardelin Delegado do IVRAL para o RS: 13 Nota Prévia Dois anos medeiam o lancamento de meu primeiro livro bilingiie véneto-sul-rio-grandense/portugués, Ghen’avemo fato arquante... e este ’L mio paese ’lé cosi! Naquele, as histérias, em quase sua totalidade, foram vividas ou, pelo menos, testemunhadas por mim. Neste, ao contrario, exceg4o feita ao capitulo “Cassetin de ricérdi”, descrevo fatos ocorridos com outras pessoas, varios deles acontecidos antes mesmo de meu nascimento. Busquei, através de informagdes com os mais idosos, refazer acontecimentos e histérias que marcaram nosso vilarejo e que a tradicdo oral trouxe até nos. Em ambos os trabalhos a sistematica foi a mesma: foram pensados e escritos na minha lingua materna, um misto de dialetos vénetos e lombardos, que cerinhosamente denomino pintardl. A versio portuguesa — n&o propriamente uma traducgéo —, escrita posteriormente, contém alguns detalhes que n&o constam no original pintarol. Mais tarde, ndo me pareceu conveniente nem necessario alterar o original que para mim estava pronto. O Autor 17 INTRODUCAO Caros conterraneos! Falem, continuem a falar © nosso dialeto. No ha vergonha alguma em utilizd-lo. Antes pelo contrario: é uma honra saber fala-lo! INTRODUCION Pintardi, su co’le récie! No sté mai assar la de parlar ’l nostro dialéto; gavé da vérghe orgdglio — no vergogna — _de parlar ’I pintarol! ‘lé un onore saver parlarlo! A minha vila... Nova Pompéia! . Esse era 0 nome da minha vila quando nasci. Alguns anos mais tarde, face 4 guerra conta a Italia fascista, sem sequer consultarem nossos pais — porque nds também viviamos sob regime ditatorial —, trocaram aquela belae sonora denominagao, que lembrava a devocdo a Nossa Senhora do Rosdrio de Pompéia, trazida pelos imigrantes, pelo de Pinto Bandeira, com o objetivo de’ homenagear o coronel-guerrilheiro Rafael Pinto Bandeira, que nada tem a ver com o lugar e nem mesmo com a regiao. As primeiras casas e a primeira igrejinha — incluindo o primeiro cemitério — foram erguidas na Nunziata, a aproximadamente um quilémetro da atual localizagéo. Diziam, os mais antigos, que a mudanga deveu-se Aa escassez de agua no local inicialmente escolhido. Assim, 0 meu paese foi-edificado onde hoje esta: ao redor de uma linda praga, toda ajardinada, e de uma imponente igreja em estilo romantico, a 720 metros acima do nivel do mar, na serra gaticha. As quase 100 casas que constituem esse aprazivel vilarejo distribuem-se, ordenadamente, ao longo das ruas 20 ’L mio paese ... Nova Pompéia! Eco ’Inome che gavea ’l mio paese quando son nassest mi. Dopo, par quela de la guerra contro ’l Italia fascista, i ga cambia ’l nome. Adeéss i ghe ciama Pinto Bandeira, omagio a um colonélo — Rafael Pinto Bandeira — che no’l ga gnente da védar co'l nostro paese e nemeno, co’la region. Le prime case e anca la prima ceséta i ze stati tiradi su nte la Nunziata, distante pi che meno I km de’l atual paese. I pi véci i dize che ga toca cambiar de posto parché su par ’l monte de la Nunziata no ghe zera acqua. Alora i ga fat su’l paese ndove 'l ze adeéss. A 720m sora’ltivélo del mar, intorno ai bei giardini Sioridi de una piassa de un etaro e de una magnifica césa in stilo romanico, se distende le squasi cento case che costituiscono tuto ’] mio paese. E, se anca’l terén no’'l giuta — riva de'na banda, riva de quelaltra —, le vie le ze abastanza drite. Semo tuti italiani de sangue, o méio, squasi tuti.’L ultima stadistica la dize che ’199,7% de la populagion ize descendenti de italiani, la magioranza véneti, ma ghen’é arquanti lombardi e anca qualche piemontese. Parlemo tuti’l pintarél un parlar che'l risulta de la mescola dei diversi dialéti che parlevano i nostri véci: 21 surpreendentemente retas, considerada a irregularidade do terreno, com lomba de um lado, lomba do outro. Descendemos todos — ou quase todos, 99,7% — de italianos do norte: vénetos e lombardos, com predominancia dos primeiros. Falamos todos 0 pintarol, uma koiné que resulta de uma bem amalgamada mistura de dialetos que utilizavam nossos avés: bellunat + vicentin + trevisan + mantuan + venezian + feltrin + padoan + veronese + bergamasco + cremonese + cremasco + furlan + trentino!+ algumas palavras brasileiras que foram simplesmente anexadas ou venetizadas = pintarol! Felizmente, nosso falar se mantém. Nés 0 utilizamos em casa, nas ruas, nas reuniées, enfim, em todo lugar. E verdade que alguns — em geral ignorantes, mas metidos a sabidos —, embora conhegam 0 nosso dialeto, pois l4 nasceram e o falaram até anteontem, nao mais 0 falam e fingem inclusive nem entendé-lo! Imaginem: tem vergonha de fald-lo, quando deveriam orgular-se de suas origens e de saber falar um outro idioma, além do portugués! Nosso paese é lindo. Se disséssemos que é um dos mais bonitos do mundo, certamente estariamos faltando com a verdade, mas nao ha exagero em inclui-lo entre os mais belos e apraziveis do Brasil. Para inicio de conversa, somos diferentes: todos somos brancos e alfabetizados, nao existem esmoleiros e todos tém seu trabalho fixo2 Enao apenas na vila, mas também no interior do distrito, pouquissimas s40 as 1No meu pintarol algumas palavras séo trentinas, influéncia do falar de minha mie que era a Gnica tirolesa do lugar. 2uma das situagdes mais degradantes para um pintarol e, por extensdo, para todo o descendente de imigrantes do norte da Itélia, € star d’afito, isto é, morar de aluguel. Quando alguém casa é porque j4 tem sua propria casa para morar! 22 bellunat + vigentin + trevisan+ mantuan + vehezian+ + feltrin + padoan + veronese + bergamasco + cremonese + cremasco + furlan + arquante parole brasiliane = pintardl! Grazia a Dio ’I] nostro parlar ’l se mantien. Se anca medaduzia de imbambidi i ga vergogna de parlarloe i fa finta de gnanca capirlo, i pi tantiilo parla—nosolacasa sua — ma anca par strada, nte le feste, in piassa, de partut. A mi me piazaria dirve che 'l mio paese’!ze’l pi bél del mondo, ma no’lé mia vera. Ma che’lze un dei pi béi de tut ’! Brasile, credeme a mi, ’l é vera! Per scomingiarla, nte’l mio paese semo tuti bianchie, fora due o tré véeci che no i ga bio l’oportunita de ndar a scola, tuti i sa lézar e scrivar; no ghe ze gente poareta come se véde nte i altri posti. Nissun va a limosina e tutii ga ’l so laoro. Eno sol ala Pinta, ma anca fora par le colonie le ze poche le faméie che no le ga acqua incanada, TV, refrigeradore e freezer. Manca ancora un pdc de coltura, ma savemo che quela la vien co’l temp. Come i nostri veci i gasofresto come i can, i ga trata de, prima de tut, impienir la pansa — e le scarcgele — e sol dopo, la testa. Ma, adeéss che gavemo le scar¢ele piene ’l] é ora d’impienir anca Ia testa, sind ndemo ris-cio de deventar Scargéla piena, testa véda! Per quel che se véde nte i ultimi tempi, massima i gidvani, i ze drio a deventar furbi. I vd studiar anca al éstero e, co i ritorna, i desmissia fora i pi véeci. — Ndove zelo ’l fiol de Angelo? — In Italia, a studio! — Ela fiola de Severino? — La ze nte i Stati Uniti! — Varda che te te sbagli. Nte i Stati Unitilazendata la fiola de Valterin ... — No, caro, quela de Valterin la ze i Germania! 23 familias que nado possuem Agua encanada, radio, TV, refrigerador e freezer! Somos ou nao somos diferentes? No entanto, ainda falta algo. Nossa cultura véneta — usos e costumes — tem sofrido um desgaste muito grande e nao foi convenientemente substituida. Houve uma miscigenacgdo nos costumes — felizmente ainda nao no sangue. Perdeu-se muito e pouco se acrescentou. Além do mais, nossos antepassados, quase todos, eram de origem humilde e vinham de um regime de pobreza extrema. Assim, trataram primeiro de forrar o ponchoe sé depois de se esclarecer e de propiciar instrucdo e educac4o aos filhos: um filho no colégio era um bragoa menos na coldnia! Isso fez com que muitos imigrantes passassem a gerar filhos mais ignorantes do que eles proprios, pois havia uma 4nsia de encher o paiol, encher os bolsos, encher a barriga! Afortunadamente as novas geracées, netos e bisnetos dos imigrantes, deram-se conta que o dinheiroe a propriedade material nado bastam. De que adianta a bolsa cheia se a cabega esta vazia? Fico orgulhoso de minhas origens quando algum conterraneo me informa que o filho dele esta nos Estados Unidos, ou na Italia, ou na Franca, ou na Alemanha, fazendo uma especializagéo ou uma pés-graduacdo. Orgulhoso e contente porque sei que esse rapaz ou essa moga, quando retornarem, darfo mais valor as nossas coisas, aos nossos costumes, ao nosso falar, 4 nossa maneira de ser, 4 nossa cultura, que nao é muito grande, mas que poder e devera crescer e que, principalmente, é nossa! 24 E, co i ritorna, tuti i scomingia a darghe valor a le nostre cose, al nostro parlar, al nostro essere, ala nostra coltura, che no la sara granda, ma la ze nostra. E, cosi.’1 mio paese, Nova Pompéia/ Pinto Bandeira, ’] deventara sempre pi bel e sempre pi nostro. yt As histérias do meu vilarejo, na verdade, comegam na Italia. Se meus avés nao tivessem emigrado para ca, meus pais certamente nao teriam se encontrado e eu nao estaria aqui para escrever este O meu vilarejo é assim! Por isso comegarei com 1 HOMENAGEM AOS MEUS AVOS Le storie de’l mio paese le scomingia in Italia. Se i noni no i fusse vegnesti al Brasile, sicuro che me pupa e me mama no i se garia trovadi e mi no saria mia qua a contarve che *L mio paese ’l & cosi! 1 OMAGIO AI MIEI NONNI Caoria, terra do avé Loss! Num domingo de outono, em 1985, Elisa e eu fomos descobrir a terra de origem dos Loss. Apés percorrermos os vales de Imer, de Fiera de Primiero e de Canale S. Bovo, de tal beleza que imagindvamos somente existirem na Suiga, chegamos a Caoria, uma pequena e pacata vila junto ao Vandi, riacho impetuoso que nasce quase no topo da Cima d’Asta, a 2.500 metros de altitude, e a apenas alguns quilémetros montanha acima. A tranqiiilidade e o siléncio seriam totais, nado fossem o tilintar do cincerro preso ao pescoco de uma vaca e 0 balir de algumas ovelhas que pastavam num pequeno prado junto ao Vandi. Giovanni Battista Loss, fitho dg e Giuliana Loss { Domenico Loss e ‘Domenico Loss, filko tinico de { Domenica Loss (meu avd) Nota: Para complementar a homenagem ao avé Loss, aqui vai a assinatura brasileira dele: arte fw Aa Estava numa carta, datada de 31 de maio de 1905,/que enviou a tia Margarida, quando ela, em Montenegro, preparava-se para ser profes- sora, © mau estado do original, que a prima Zara descobriu, impediu-me de publicar 0 fac-sfmile da mesma. Conseguimos, contudo, recuperar a assinatura. 28 Caoria, el paes del nono Loss! Tre caore, do vache, na campanela che sona ‘n tel pascol vert; Vacqua ciara del Vanoi che canta 'n mez ai sassi; le case con fiori su le finestre. ’N bicher de vin ros... La cesa piena, l’@ dominica! Eco! ho vist 'l paes del nono: Caoria, soto Trent, da cognosserte son content! I Domenico Loss, figlio de § Giovanni Battista Loss, figlio de J) Domenico Loss (me nono) Giuliana Loss Domenica Loss Osservagion’: questa poesia la ze stata agiustada al dialéto trentin per ‘I mio amigo Moisés Cipriani, de Nova Trento, Santa Catarina. Te ringrazio, gran tant, caro Moisés! 29 Ninguém nas ruas. Estavam todos na_ igreja assistindo a missa, excec4o a nds e alguns poucos homens que bebericavam num bar. Eram aproximadamente || horas. Resolvemos aperitivar também. Comemos uns bolinhos de carne, caracteristicos da regiao, que acompanhamos com um vinho tinto, encorpado, de primeirissima qualidade. Quando voltamos a igreja, a missa havia terminado e o padre — que falava razoavelmente 0 espanhol, pois havia trabalhado na Argentina — repetiu aquilo que minha mae ja me havia dito: Aqui, especialmente em Caoria de Soto (Caoria de Baixo), é dificil distinguir quem é ou nao é parente de quem, pois todos so Loss. De Caoria pretendiamos retornara Feltre através da Valsugana. Para alcancgar nosso objetivo havia dois caminhos, ambos atravessando a Cadeia do Lagorai: pelo Passo Brocon (1.616 metros) ou ziguezagueando junto ao Vandi, buscando suas nascentes e atravessar 0 macigo num nivel de 2.018 metros. E claro que optamos pelo primeiro, pois além de oferecer uma subida menos ingreme, nos permitiu continuar a ver Caoria, ld embaixo, cada vez menor e mais distante... 31 Onde tera nascido 0 avé Luzzatto? Em Feltre, onde fizemos nossa base para as incursdes através dos vales dos Dolomitas das provincias de Belluno e de Trento, estabeleci contato com a pesquisadora Daniela Perco, acatando sugestéo do amigo Rovilio Costa. Quando nos identificamos, o companheiro de Daniela, que nos recebeu — eles moram numa casa do século XVI, perfeitamente restaurada — pediu que o acompanhassemos e subiu as escadas repetindo o meu sobrenome: Luzzatto, Luzzatto, sem nada mais acrescentar. : Chamou Daniela, nos entregou a ela e afastou-se. Pareceu-me que nao éramos bem-vindos, pelo menos de parte dele. Por que seria? Conversamos, Daniela, Elisa e eu, um pouco em véneto, um pouco em portugués — que ela fala fluentemente com sotaque idéntico aquele da nossa regido colonial (Bento, Garibaldi, Caxias, ...) — e um pouco em italiano. Quando mostrei interesse em saber 0 local de origem do avé Luzzatto2, ela imediatamente comecoua procurar 2Cristoforo Luzzatto, filho de Giuseppe Luzzatto e de Flora Luzzatto, Meu avé possuia mais trés irmaos: Marina, Antonieta e Giuseppe. 32 Me nono Luzzatto, ndove zelo nato? 33 na Lista Telefénica da Provincia de Belluno, pois eu havia informado a ela que 0 nono era de Belluno, porém nao sabia de que paese. Em quase todas as localidades consultadas havia alguns Luzzatto, mas em nenhuma se encontrou uma concentragdo que indicasse ser a fonte, a origem. Quando Daniela, algando a voz, transmitiu essa caracteristica ao companheiro, que estava na cozinha preparando um café, ele simplesmente respondeu: — Non troverdi il nido. I Luzzatto sono ebréi. Ci sono in tuti i paesi! Non cé nido!3 Entao deixamos de procurar e fomos tomar o tal café. Ele continuou a me tratar friamente e a razdo sé entendi quando me informou que era professor de islamismo e que, inclusive, falava o arabe, pois havia feito demoradas pesquisas no Egito, na Arabia, e em outros paises do Oriente Médio. Eu era, portanto um inimigo, sem sabé-lo! Alguns dias apdés, retornando de Belluno, em Busche, no caminho para Feltre, Elisa chamou-me atengdo para uma placa: Materiali Edili Luzzatto! 3Nao vais encontrar 0 ninko. Os Luzzatto séo judeus. Estéo em todos os lugares! Nao existe um nicleo de origem! (Quanto & origem judaica de meu avd — examinando informagées que a mim chegaram através de terceiros, uma vez que dele tenho apenas uma ténue lembranca —, encontro um indicio positivo e outro que se contrapée frontalmente. A enorme cultura e saber que possufa, embora provindo de uma regido pobre e exaurida como era o Belluno na época, seria a confirmagéo da origem judaica, pois os judeus, sabidamente, valorizam sobremaneira © estudo, o conhecimento, a cultura. O Padre Damaso Trani, pdroco da vila, a seu respeito dizia ndo compreender como um homem daquela estirpe podia deixar-se ficar no meio daqueles colonos analfabetos! Deveria, no minimo, ocupar a Intendéncia do Munictpio! O indicio que negaria a origem: a ndo valorizagao do dinheito! Nunca juntou um tostdo. Preferia gasté-los em boa comida e boa bebida. Dele lembro uma frase que dificilmente um judeu proferiria: Parché le robe le va male, ’l corpo no’l ga de patire!, isto €, Mesmo que os negécios andem mal, 0 corpo néo deve padecer! Portanto continuo com a divida: seria meu avé um cristéo novo?) 34 ‘Me nono LuZZatt? ndove élo nasest? — 'L nono Tofolo ‘l zera de Belun! — Ma de ke paese? Domanda, domanda, no lo sa nisun! Kome saér la verita? Belun, Mel, Busche o Arsié? O Feltre? Ki lo sat 2Cristdforo Luzzatto, me nono, figlio de Giuseppe Luzzatto e Flora Luzzatto. "L gaveva un fradél e due soréle: Giuseppe, Marina e Antonieta. Osservagion: 'L amigo e — credo che’! sia anca parent — Umberto Luzzatto, de Busche, Provincia de Belluno, Itdlia, ‘I me ga fato un piager: ‘l gé metest questo picolo omdgio nte’! parlar e scrivar bellunese. Gragie tante, 35 Parei, entrei e contatei com Umberto Luzzatto, dono da loja. Ele simplesmente despachou o fregués, fechou a firma e convidou-nos a chegar a sua casa, pouco distante da loja. La conversamos, sempre em véneto, toda a familia reunida, tentando descobrir se éramos ou nao parentes. Ele foi enfatico: temos que ser. Temos o mesmo sobrenome, com dois Z e dois T! Tomamos café (minha me dizia que na casa dos Luzzatto sempre havia café no fogdo) e uma graspa como nunca havia bebido, da qual deu-me de presente uma pequena garrafa que guardo como reliquia. Se somos parentes, realmente, nio sei, mas ficamos amigos e até hoje nos correspondemos. Ah, uma coisa esqueci de perguntar-lhe: somos descendentes de judeus mesmo, como afirma o professor de islamismo? 36 Anna Loss, minha avé Caoria, 1877. Os vales do Vandi e do Cismon se esvaziam. Todos partem. — Vamos para a América, fazer fortuna! A febre de emigrar era tamanha que varios vilarejos tiveram sua populacdo reduzida a menos da metade. Domingos Loss e sua familia — pai, esposa e quatro filhos —, também se aprontam para deixar sua amada Caoria. Na hora de partir, passagens compradas, roupas e utensilios encaixotados, a mulher* de Domingos adoece gravemente e tem que ser hospitalizada. Domingos nao pode recuar: o que tinha de bens ja havia sido vendido e, além do mais, ndo devolvem o dinheiro empregado nas passagens! A deciséo nao deve ter sido facil, mas foi tomada: o pai, Joao Batista, ficaria cuidando da nora no hospital até que melhorasse e pudesse viajar — ele transferiria a partida de ambos —, ou para enterra-la, caso morresse! Domingos, os quatro filhos e Anna — uma moca contratada para cuidar das criancas —, também ela * Este livro jf estava em gréfica quando, através de pesquisa feita pela prima Zeta Tosi Sesta, tomei conhecimento do nome da primeira esposa de meu avé, Chamava-se Scolastica Sperandio. 38 Anna Loss, me nona Caoria, 1877. De partut gh’é gente che parte. Parte anca Domenico Loss e so faméia: so dona*, so pupa, Gioanbatista, e i so quatro fioi. El paeseto 'l se svoda. Tutii vain gerca de la fortuna. — Ndemo in’América! Ora de partir, bigléti del bastimento ormai paghi, la dona no la pol viagiar. La ze malada. Cosa far? Pérder’| viagio e i soldi ormai guasti, o partir sol coi fioi? Credo che no sia stat facile, ma Domenico 'I ga deciso de assar so dona al ospedal, con so pupa, Gioanbatista, per ténderla e’lé parti. Lu, quatro fioie’na serva, Anna, Loss} anca ela de cognome, per giutarghe a slevarli. : * Scolastica Sperandio l'era 'l so nome. L'2 morta nte’l 1878, 34 Caoria de Soto, me dizea me mama, e me ga confirma ‘I préte de Caoria, quando son ndat a cognosser ‘I paese dei noni (otobre/ 85), i zera titi Loss. E, per non maridarse tra parenti, i se metéa 'na menda, dopo "1 cognome. Cosi, ghe zera Loss dei Amadio, Loss April, Loss Reflelon, Loss Trombin, Loss Gioséfie altri ancora. A quei de me nona i ghe ciaméa Losset. Gioanbatista e so fiol Domenico i zera Loss Remesor. 39 Loss# embora nao parente, tomaram o vapor em Génova e depois de aportar no Rio de Janeiro foram encaminhados para o Espirito Santo. No vapor seguinte chegou Joao Batista, sozinho. A nora havia falecido. A nova terra é muito quente, mas ouvem dizer que mais ao sul, ainda no Brasil, o clima é mais ameno. Sem perda de tempo trataram de deslocar-se para o Rio Grande do Sul. O avé comprou terras na Garibaldinas e depois em Bento Goncalves — na época um reduto trentino —, onde chegou a assumir cargos importantes na comunidade. . Anna era uma moga bonita e Domingos, embora 20 anos mais velho, era um homem forte e cheio de vida. Casaram e tiveram 12 filhos, dos quais minha mae, Esther, era a cagula. E, enquanto Domingos viveu — ele morreu com 68 anos, em 1906 —, a familia se manteve em paz e unida. Mas morto 0 paron, as desavengas entre os irmaos, especialmente com os filhos da primeira esposa de Domingos, destruiram o enorme patriménio construido por ele. Minha avo Anna, de quem escutei tantas histdrias em seu dialeto caoriot, morreu em nossa casa, aos 92 anos de idade, completamente cega, mas ainda perfeitamente lucida. . Quis o destino que essa santa mulher vivesse os ultimos anos de sua vida na casa da filha que nada herdou, pois tinha apenas oito anos quando 0 pai faleceu. 4Na Caoria, como jé foi dito, todos eram Loss. A fim de evitar que houvesse casamentos entre parentes, costumavam apor ao sobrenome um designativo que identificava o ramo. ‘Assim havia os Loss dei Amadio, os Loss Trombin, os Loss Gioséfi, etc. A minha avé era Loss também, mas, provavelmente por serem pequenos, mitdos, eram chamados Losset (Loss pequeno). SNio vou descrever a trdgica aventura que era subir a Serra, a pé ou em lombo de burro, desde Sao Joao do Montenegro até Garibdldi, porque outros j4 o fizeram e com muita propriedade. Julio Lorenzoni, em seu livro Memérias de um imigrante (Porto Alegre, Sulina) 0 fez como ninguém. 40 Dopo de un mese de bastimento i riva in'América: Espirito Santo, Brasile. Passadi pochi di i riceve la noti¢ia che la malada’lé morta. Gioanbatista la sepolida e’l parte anca lu. Espirito Santo ’l ze massa caldo. 'L & meio ndar in gerca de un posto pi fresch. E cosi i ze vegnesti al Rio Grande do Sul. Primaa la Garibaldina e dopo a \sabéla (Bento Goncalves). Anna la ze una bela scapolota e Domenico, squasi vinti ani pi vécio, ’l ze un Omo forte e pien de vita. Alora ga sucedest quel che, naturalmente, dovaria sucéder: i se ga maridadi e de quel matrimonio ghe nassest 12 fivi. Me mama, Esther, la zera la ultima. 41 Meu avo sempre a chamou de Emilia; Seu nome, no entanto, era Virginia! Garibaldi, o mesmo da Guerra dos Farrapos e das revolugGes uruguaias e argentinas, é, de certa maneira, responsavel por Virginia Cisto ter vindo a ser minha avé paterna. Os camisas vermelhas de Garibaldi, que lutavam pela unificagdo italiana — a Italia, na época, estava dividida em dois reinos, além dos Estados Pontificios; a quase totalidade do Véneto e todo o Trentino e Alto Adige estavam em mos austriacas —, passaram por uma pequena vila nos arredores de Vicenza poucos dias apéds 0 casamento de Anténio e Maria® Anténio foi requisitado como voluntdrio, contra sua vontade, é claro. Os meses passam ea guerra civil termina. Nem todos os territérios que Garibaldi e Cavour pretendiam incorporar 4 Nova Italia foram conseguidos, mas, pelo menos, surgiu um governo central e a Italia, além de nacdo, agora era um pais unico, sob a lideranca de Vitor Emanoel II. O véneto, ainda sob dominio dos austriacos, foi incorporado ao novo Reino em 1866. E o Trentino- Alto Adige somente em 1918. 60s nomes Anténio, o voluntdrio, Luiz e Maria, pais de Virginia, séo ficticios. Ninguém sabe os verdadeiros. A histéria, no entanto, € real. Me foi contada por minha mae. 42 Me nono ’I ghe ciaméa Emilia, Ma 1 so nome ’I zera Virginia! Tempi cativi, tempi de guéra. La guéra de lunificagion. Antonio e, Maria‘ ise gavea pena maridadi quando i ze passadi i camise rosse de Garibaldi. E Toni, anca sensa volér, ’l @ deventa soldat anca li. La guéra la ze longa, ma la se finiss. Passa un ano, passa due e Toni no’l ritorna. Sicuro che’l ze mort, sind, dopo tut sto temp 'I saria fato véder,’l garia scrit qualche riga! La sposa la ze dichiarata védova e, come ’I zera’] costume in quei tempi, la s’a maridada con Luigi, so cugna, fradel pi gidvano de Toni. Nove mesi dopo nasge ’na béla puteléta, Virginia. Viva e furba, la se tira su svelte. Un bel di, quando Virginia la ga squasi un ano, Toni ‘Ise fa vivo! E adess, cosa far? Maria la ze maridada con Luigi! Zela dona de Gigio o de Toni? ’L giudice e’l prete i dize che’l secondo matrimonio no 'l ga valita. ’L paron de faméia '! ze Antonio! 41 nomi, fora quel de la nona e de la famiglia Cisto, i ze stati inventati, i ze fitigii. Ma, la storia, la ze vera. Me la ga contada me mama. a3 De Anténio, o voluntdrio forgado, nenhuma noticia. Passa um ano, passam dois, Maria toma uma decisao: consulta o padre e 0 juiz da localidade e ambos a consideram definitivamente vitva. Era costume, naqueles tempos, a vitva casar com 0 irméo logo mais mogo do falecido, caso esse fosse solteiro. Facilitavam-se o inventario e a divisio de herangas. E assim aconteceu: Maria casou-se com Luiz. Nove meses depois nasceu uma menina: Virginia! Virginia estava com quase um ano quando, sem mais nem menos, Anténio, o primeiro marido de Maria, apareceu. Imaginem o sufoco! Quem é o verdadeiro marido de Maria? Anténio ou Luiz? Mais uma vez coube ao padre e ao juiz decidirem: o segundo casamento nao tem validade! Anténio volta a viver com Maria e Luiz, para evitar maiores problemas, sai da casa. Virginia, por sua vez, é para Anténio um empecilho, um estorvo. E filha de Maria, mas no dele! Solucdo: entrega-la a uma casa que cuide de criangas no desejadas, filhos de mes solteiras. Isso foi feito e, pela roupa que Virginia apresentava no dia em que, sorrateiramente, foi deixada no orfanato, tudo indica que a familia de onde provinha era de posses consideraveis. La ficou Virginia alguns meses até que a familia Cisto, de Vicenza, que nao tinha filhos, a adotoue criou como se fosse filha legitima deles. Assumiu, inclusive, o sobrenome dos adotantes. Mais tarde conheceu meu avé, casaram e¢ vieram para o Brasil (Nova Vicenza/Farroupilha), trazendo consigo a primeira filhinha, Maria. A tia Maria. Porque o avd a chamava de Emilia, em vez de Virginia, ninguém sabe! 44 Tut deventa come prima de la guérae sicuro, a Luigi ghe toca ndar via par no intrigarse con so _fradel. Ma la bambina, per Toni, la zera come un spin nte’l cér. No la zera mia sua e la ghe ricordéa che so dona la zera stata anca dona de so fradél. Tochéa pararla avanti anca ela! Le sore de una casa d'érfani, de Vicenza, le ga trova nte la porta una bambina ben vestita co'l nome, Virginia, taca al péto co’na spila! Lala ze stata fin che iCisto, una faméia de Vicenza, che no i gavéa mia fioi, ize ndatiatorlae ilaslevadacome se la fusse veramente sua. Eco la storia de Virginia Cisto Luzzatto, me nona, che 'l nono Téfolo ’l ghe ciaméa Emilia! 45 Aquilo que se escreve e se publica, conserva-se e perpetua-se!' Ent&o, antes que 0 tempo esmaega a verdade em vista da transmissao ser exclusivamente oral, vou registrar algumas 2. HISTORIAS DO MEU VILAREJO Quel che se scrive, “se mantien. Alora, parché no le se smarissa, co’'l temp, ve conte meda duzia de ... 2 STORIE DE’L MIO PAESE Paco! Desde que os primeiros imigrantes pisaram e desbravaram as terras que dariam origem a atual Pinto Bandeira, até a presente data — e 14 se vio 100 anos —, um tinico duelo com morte aconteceu em todo 0 distrito. Foi aquele em que Joao Nunes, tipo indidtico — comum nos Campos de Cima da Serra —, de onde certamente era originario, e Paco, um espanhol de sangre caliente e m&os geis, se enfrentaram. Nunes era empregado dos Irmaos Périco, que possuiam casas comerciais — secos e molhados — em Nova Roma e em Nova Pompéia. Exercia, entre outras fungdes, a de domador — dizem que era um eximio cavaleiro — e de chofer de um pequeno caminhao da empresa. Paco era uma lenda viva: dele dizia-se de tudo. Era um conquistador inveterado: nao podia ver rabo-de-saia! Era assaltante e ladrao, mas a maneira de um Robin Hood caboclo, distribuia os resultados de suas rapinas 1A vida de Paco — Francisco Sanchez — daria um romance dos mais movimentados: amores e sexo, assaltos ¢ correrias, assassinatos e enfren- tamentos com policiais civis e militares, amizades sinceras e traigées vis, enfim, todos os ingredientes para um sucesso de vendas, Nao estou, em absoluto, escrevendo esse romance. Restrinjo-me, tio-somente, a rela- tar um dia de sua tumultuada existéncia. 48 La sfida Sta storia me la ga contada la nona Neta Polaco — Anna Pasuch Pietrowski. La tremeva co’la me conteva la storia: — Me par ancora de védar. Che bruta roba! Qualcosa ghe ze anca de quel che me ricdrde mi, de come la mama la contéva. Um bel di’l 1° de marzo de 1930. Bel e caldo. Nte’l giel gnanca ‘na nuvola. A Nova Pompéia ghe ze gente de partut. Béstie ben fornide ligade davanti le osterie de Toni Tofolo e de Angelo Abéle e dele case de comércio dei Fradéi Perico e de Troglio & Menegat. Tuti i ga su le so méio robe. Fassoléti bianchi o rossi al col, invege de le corbate. Pardria fin che fusse sagra. Ma ghe ze’naroba strania, o méio, due: prima, no se vede una sola dona, sol dmini; seconda, ghen’ze arquanti soldati armati i mezo a la gente. ’L é un di de elegion par Presidente del Brasile. I candidati i ze Getulio Vargas, che ’l zera ormani stat Presidente del Stato del Rio Grande del Sul e un altro, indicato. dal governo centrale, Julio Prestes, che ‘lzera de SGo Paulo. 49 entre os amigos, especialmente os patricios e por isso era por eles amado. Muito ele fez e muito a ele foi atribuido. E como diz 0 adagio popular — faz a fama e deita na cama — a ele foram imputadas muitas tropelias das quais nem sequer tinha conhecimento. Ja havia, antes do enfrentamento final, ocorrido um pequeno atrito entre Nunes e Paco. Aconteceu numa festa na Linha Brasil: dentro dos dominios de Paco. Joao Nunes, no caminhdozinho dos Périco, levava as mogas de Nova Pompéia a festa do padroeiro daquela capela, quando, proximo a igrejinha, Paco se colocou na frente do veiculo impedindo que o mesmo continuasse avangando. Os passageiros tiveram que descer da carroceria do caminh&o alguns metros antes do local previsto. Nunes teve que engolir o desacato do outro porque se encontrava em terreno alheio; mas, entre dentes, resmungou: — Tu ainda vais me pagar por essa! Os meses se passaram e os caminhos de ambos sé voltaram a se cruzar no dia 1° de marco de 1930. Era dia de eleig&o2e tanto os Périco — que tinham interesse na eliminag4o de Paco, porque ele assaltava as tropas deles nas barrancas do rio das Antas quando intercambiavam mercadorias de Nova Pompéia a Nova Romae vice-versa — como Nunes, que teria sido por eles contratado, sabiam que Paco apareceria para votar. Seria o dia da desforra! Paco chegou cedo. As oito e pouco jd estava fazendo o desjejum em nosso restaurante. Comeu o que todos comiam pela manha, naquele tempo: bifes, ovos fritos, 2Nessa eleic&éo os candidatos a Presidente da Reptblica eram Getilio Domelles Vargas, que jf havia sido Presidente do Estado, e Julio Prestes, paulista, candidato oficial de Washington Luis, entéo Presidente. Os resul- tados dessas eleigées fraudulentas, que deram a vitéria a Julio Prestes, foram o estopim que desencadeou a Revolugéo de 30 e terminou por levar Vargas ao poder e dele se apossar por quize longos anos. 50 No ocor gnanca dir che squasi tuti i ga vota a Getulio. "L color del fassoléto, sta’olta, no'l contéva: bianco o rds, tuti i vota Getulio! A casa nostra — gavéino ristorante — ghe gente nte’l saloto a far la colagion. I magna bifi, dvi, pane vin rosso. Vien dentro un 6mo ben vestio, co’le veste nere, camisa bianca sensa colarin, imbotonada fil al col, stivai curti, e un bél capél negro con la ala davanti scavessada in su. . Una béla figural! Me pupa, co lo vede tut armato — tré revdlveri, un coltélo e un s-ciop — ’I ghe dize, in brasilian: ~ — Paco? ’] & méio che te magni e dopo de votar ritorna a casa, parché incé, qua intorno, ghe ze gente che no i te vol gnente ben. Sta atento che ghen’ze anca arquanti soldati! — No ste preocuparvi, De quei che ghe ze qua intorno, mi no ghe vui mal a nissun! ’L ga magna e dopo'lze ndato a votar. Nte la camera de votagion, co i vede che Paco ’I vien dentro, titi i scampa fora, meno ’l presidente de la segion, ’l professor Pansera. Co’l vien fora, ’! trova i so compagni spagnoi e i se tira la a ciacolar. Le altre persone le se ga distangiade de lori parché tati — meno Paco e i soi compagni— i savéa che i zera drio a prepararghe ’na spera. Ma, anca lori, i ga intiva che qualcosa de stranio ghe zera in volta e alora i ze ndati dentro a casa nostra par * bévar un pér de bire e anca par lu, Paco, tor si'l s-ciop che 'l gavéa assa con me pupa. 7°L zera un bal cristian, me ga dito la nona Neta. 'L gavéa la pal mora — te s& come i ze i spagnoi, Pecd che ‘I zera un banditol 2Paco zera la menda del spagnol Francisco Sanchez. 'L zera de star 20 par al Rio das Antas. 51 pao e vinho. Papai, que embora dele nao fosse amigo, conhecia-o — respeitavam-se mutuamente — e 0 avisou: — Paco, te cuida. Sabes perfeitamente que tem gente por aqui que te odeia. Acho bom deixares as armas comigo, porque nao se pode entrar armado na secdo eleitoral, e depois de votar pega tuas coisas e volta para casa. — No se preocupe, seu Anténio, nao quero o mal de ninguém. Dependendo de mim, nao havera luta alguma! : Ato continuo deixou as armas com meu pai e dirigiu-se 4 secdo eleitoral. Quando Paco entrou, todos, exceto o Presidente da Mesa, Professor Pansera, abandonaram rapidamente a sala. Depois de votar, de cumprir com seu dever de cidad&o, reuniu-se com os seus patricios, que como ele moravam junto ao rio das Antas, nas proximidades da confluéncia com o Prata. Sentia-se no ar que algo estava por acontecer. O pessoal afastava-se de Paco e de seu grupo. Estes, passaram a desconfiar de alguma “espera”. Entraram novamente em nosso pequeno bar-restaurante, tomaram algumas cervejas, recolheram as armas ai depositadas e sairam com a intengdo de retornar a sua zona. Ao sairem do bar, no entanto, Paco e seus amigos pressentem a tragédia ao distinguirem entre os murmirios do povaréu: — Paco, escuita! Era Nunes, sem duvida. Vinha armado: mosquet&o na mao, revélver e faca na cintura. Junto a ele o seu canzarréo amestrado. Paco percebeu que tudo estava contra ele, mas tentou ganhar no grito: — Fica pra trds, rapaz. Nao tenho nada contigo. N&o me obrigue a te matar! 52 Finide de bire, s-ciop in man, ’l va fora e, co’l ze drio a ciapar strada per ndar a casa, ’l sinte che i lo ciama: — Paco, escuita!? Paco ’l varda chi lo ciama e ’'l vede che ’l ze Jodo Nunes, anca lu. con un s-ciop in man e pronto par sparar. — Va via, sta indrio! No sta obrigarme a coparte! Nunes, che’l gavéa insieme un can de quei grandi, de quei ensegnadi, invege de fermarse ’l se prepara per sparar. Ma paco no’l ga pensa due olte:’l ga spara’l s-ciop par védar se ’l spauria ’l sfidante, ’L ga spauri'l can, ma Nunes, che’l se ga scont dadrio a un mucio de matoni,’l ga scomingia anca li a sparar. Quei che ghe zera in strada o in piassa i se ga sconti tuti. I se ga sconti tuti davero: quei che gaveva de giutarghe a Nunes nte la, spera4 e anca i soldati, cheise a4 fermadi de corer z6 nte’l potrero de Arpini. Le bale le sifoléva. ’L stecato, dadrio de Nunes, ’I se spachéva con i spari del s-ciop de Paco! Le bale le sbuséva le tole de le case e sol propio per miracol no ghe ze morto gente sconta dadrio le porte e le finestre. Un sparo ’l ga sbusa la cuna de la fioleta de Carleto Sonaglio; ’lze passa meno de quatro dei de la testa dela bambina. Finida la munigion dei s-ciopi, i scomingia co’le pistole e par ultimo i briga a pugni. ’L corpo a corpo 'l pendéva par la banda de Nunes parché’l zera piu gidveno e pit forte. I zera incostadinte’l portel de Pansera e Nunes ormai ’! zera drio a stofegar Paco, quando ’I portél’'l se ga vérto e Nunes le casca par Soto. 3Paco, scolta! Severino Pansera 'l zera nte la finestra col s-ciop pront par sparar, per giutarghe a Nunes. Ma so sorela, Angela, la lo ga tegnesto. 53 E, para ver se o assustava, deu um tiro de adverténcia: atirou para cima. Nunes escondeu-se atras de uma pilha de tijolos e comegou a disparar também. Todos, literalmente todos, abandonaram as ruas: homens, as raras mulheres, os soldados da brigada que deveriam manter a seguranga do pleito — os brigadianos sé pararam de correr no potreiro dos Arpini (terras que hoje pertencem ao Isidoro Pastorello) — e 0 céo-de-guarda do Nunes, que fugiu ao primeiro disparo! As balas langadas pelo mosquetao de Paco rompiam as ripas da cerca atrds do lugar em que se escondia Nunes. Balas para todos os lados: sé por milagre ninguém foi atingido. (Finda a refrega verificou-se que um projetil tinha passado a menos de 4 dedos da cabega da filhinha de Carlos Sonaglio (Carleto Sonai), que dormia num bergo. Terminada a munic&o dos rifles, eles se enfrentam com revélveres e embora ambos fossem bons atiradores, terminaram, inexplicavelmente, num corpo a corpo. Nunes, mais jovem e mais forte, estava vencendo a luta: estrangulava Paco com as maos, encostado no portao do Pansera. O santo de Paco, no entanto, era forte: 0 portao abriu-se e Nunes, por azar seu, caiu por baixo. Ao ver Paco se livrar das tenazes que eram as m&os de Nunes, Manolico, seu amigo, gritou-lhe: — Compadre, a faquinha! Foi o fim de Nunes, pois Paco com um golpe rapido e certeiro cravou a faca no peito de Joao Nunes, que embora socorrido a tempo, veio a morrer no dia seguinte. Paco e seus amigos juntaram suas coisas e se retiraram. Ficou um revolver de Paco, logo dentro do portao do Pansera, que Inacio Biasin — aprendiz de alfaiate — jogou para longe, ea dtivida: por que Severino Pansera, que estava com a espingarda na janela e tinha interesse na morte de Paco, nao atirou? 54 Manolico, so compare de Paco, co’l véde che Nunes ‘1 zera mal ciapé, ’! grita: — Compadre, a faquinha!5 Subito Paco 'l prende ’I coltélo che Nunes’! gavéa in sintura e'l ghe lo impianta nte la pansa. E, svelto, ’lse leva su, ‘ltolst’l revdlver® che’lgavéa casca in téra, ’ls-ciop e ‘I capél e coni soi compagni’I ciapa la stradaper ndar a casa. Un revolver de Paco’lze resta pena dentro del portél e Indcio Biasin, che ’l zera de Stéfano par imparar a far’l sartor ’l o ga tolto su e’l o ga buta dentro del orto de Pansera. Nunes, poro gramo, che ’l ga sfida a Paco — o par soldi o par farse védar (I zera drio a enamorar la Vina Perico) —, ’I ze mort al di drio. Nte’l velorio due tose le pianzeva como se le fusse deventade védove: Vina Périco e me zia Tereza, che Nunes ’l gavéa enamora prima. I dize che i Fradéi Périco i gavéa promesso ’na bona paga a Nunes se 'l copésse Paco. Lori i mantegnéva un comércio..a,Noyva Pomnéia ¢.a.Nova Roma.e. Paco .’l... spetéa le trope de le mule che porteva la mercangia de un posto al altro, z6 ala Zanta,’'lféa’na sperae'lghe robéva mule e tuto! ’L ze parquela che Giosué, so pupa de Dino e de Valterin, ’l voléva ndarghe adrio a Paco pena dopo che’l gacopa Nunes. Per fortuna sua, so donae so cugnadi noi lo ga mia assa ndar, sino 'l saria-stat copa anca lu. Scompare, '1 coltelétot SRevélver (in brasilian) = rivoltella (in italiano). 55 Duas histérias do pdro? Rosso Estavamos conversando sobre coisas de antanho, meu amigo Luigi Rubbo e eu, quando lhe contei uma histéria do pdro Rosso. Ele a escutou, riu e depois me disse: — Essa é muito boa, e devo dizer-te, inclusive, que no a conhecia. Existe, no entanto, no teu relato um erro. Quem te contou essa — porque aconteceu muito antes de tu nasceres — ou se esqueceu de um detalhe fundamental ou dele no tinha conhecimento. E eu vou aproveitar ete contar outra desse mesmo Rosso, que pouquissimos €onhecem. Assim, na versio portuguesa, as coisas estéo nos seus devidos lugares, e as falhas involuntarias, devidamente corrigidas. Primeira histéria: ROSSO MORREU!4 O velho Rosso morava onde depois se instalou Checo Miro, mais tarde 0 Anténio Romagna e sua cachorrada magra* — maneira como chamava os filhos 3P6ro, que se pronuncia como se tivesse acento circunflexo no primeiro © (p6ro), deve vir de pdvero (pobre), mas & usada com o sentido de falecido! 4a hist6ria que eu conhecia, devidamente corrigida. : *O mais interessante € que nenhum dos filhos dele era magro, muito pelo contrério, eram todos bem gordinhos, pelo menos enquanto criancas. 56 Due storie del péro Rosso La prima: ROSSO’L ZE MORT! ’L vécio Rosso ’! zera un scapolon che stéa ndove dopo zera de star Checo Miro, pi tardi Toni Romagna e adéss ga fato su la casa me soréla Wilma. ’L stéa lu sol. ’L bevéa, come i bevéa tuti. No’l intrighéa nissun. I giovanoti del paese i scherséa sempre con Rosso e i ghe voléa anca ben. Un bél di i véde che no'l vien fora de casa; i va dentro e i se incorze che 'l ze mort. ’L ze la duro disteso! Svélti i va su in césa parchéi sone da mort ei ghe dize a Furiano che 'l fassa ’I casson per sepolirlo. De note i fa’! veldrio. In camera, sol Omini. Lai magna, i beve e i pensa de divertirse, de far qualque dispéeto, Uno’! se ricdrda che Emilio Périco, che’l gavéa paura dei morti, no’l zera ancora vegnesto. Alora i ga deciso de fracarghela a lu. I tira fora Rosso del casson e i lo mete nte’l sodio ei lo sconde dadrio a le careghe. Moschin Mazzotti 'l salta dentro nte’l casson e 'l se fa da mort. Emilio 'l vien dentro el se tira nte’n canton. 'L ze propio vegnesto par obrigacion e anca parche i ze ndatia ciamarlo. 57 quando estava furioso — e hoje construiu casa minha irm4 Wilma. Bebia, um pouco mais que os outros, mas nado incomodava ninguém nos bares. Era até bem visto pelos jovens que com ele gracejavam e se divertiam. Um belo dia perceberam que ele nado apareceu para o aperitivo, como de costume, e que inclusive a porta da casa continuava fechada. — Vamos dar uma olhada, o velho Rosso pode ter adoecido! : E ld se foram os rapazotes ver o que teria ocorrido. Abrem a porta — naquela época nao se costumava fechar as portas a chave — e deparam com Rosso ja morto. Correram a avisar o sacristéo para que tocasse o dobre de finados e pediram ao Furiano (Floriano Tocchetto) que providenciasse um atatide para o enterro. O velério, a noite, decorria normal. Apenas homens, a maioria rapazes, faziam companhia ao defunto. Alguns ficavam junto ao caixdo e outros, na cozinha, comendo, bebendo e contando piadas. Um dos piadistas percebeu que Emilio Périco — que tinha pavor de defuntos — nao estava presente. — Vamos preparar uma ao Emilio? Dito e feito: prepararam. Tiraram o Rosso do caixdo e nele se instalou 0 Mosquim Mazzotti. O morto foi escondido atr4s de um banco. Enquanto isso, tudo combinado, foram chamar o Emilio. Meio a contragosto, mas veio. Ele entrou na sala onde estava sendo velado 0 Rosso e ficou num canto, sem aproximar-se do morto, ja que tinha ido apenas para cumprir uma obrigacdo e, principalmente, porque o tinham praticamente convocado. — Podes chegar junto ao caixo. Ele no morde, nao! 58 — Milio, te par fin che te gapia paura. Va almeno darghe ’na vardada. No’l te morgega, no! E, Milio, par no passar par vigliaco ’l va, Ppianpianeto, fin rente al casson. Co 'l ze ben darente, Moschin — che ormai ghe vegneva via de ridar —, ’l se tira su senta, ben davantia Milio. Cari da Dio, ga vegnesto ’n afano. Ga toca darghe acqua con suchero e dopo un café ben forte parché 'l revegnésse. Robe che ’l mora del spavento. E cosi Rosso ’l ga schersa anca dopo mort! La seconda: LA MORTE DE SO DONA Go conta la storia de’l spavento che i ga fat ciapar a Milio Périco, quando ’I vécio Rosso ’1 ze mort, al amigo Luigi Rubbo. La scoltada e’l ga fat una béla ridesta, ma dopo ’I me ga dit: — Questa storia no la cognossei mia, ma mi te’n conte nantra, che poca gente la sa. Prima me toca dirte anca che ghe ze un sbaglio nte la storia. Rosso no’l zera mia scapol. ’L zera védovo. Spéta che te la conte! “La dona de Rosso — no me ricordo pi che nome la gavéa —, romai la zera stufa de védar so paron rivar a casa embridgo e, sensa nemeno lavarse i pié, magnar e ndar butarse, e dormir, come ’na béstia. ’Na sera, col vien dentro, come sempre, sporc e pien de vin, la ghe dize: — Prima de magnar va almeno lavarte, peocids!” Lu ‘I deventa rabioso parché la lo ga ciama de pedocioso, 'I tol su 'na steca e ’'l ghe la da ben nte’l front. 7Peociés = pedocioso = pien de peddci (in italiano, pedocchioso). 59 Emilio, para no passar por covarde, pé ante pé, foi se chegando. Quando ele estava junto aos pés do suposto morto, o Mosquim, que ja ndo agiientava — iria explodir em gargalhadas — sentou-se, bruscamente! O Emilio levou um susto tamanho que desmaiou. Tiveram, para reanima-lo, que lhe dar Agua com agucar, seguida de um café bem forte. Assim, 0 pédro Rosso brincou — ou pelo menos brincaram em nome dele — mesmo depois de morto. Segunda historias A MORTE DA MULHER DO ROSSOS5 . O Rosso era casado e chegava em casa, a noite, normalmente bébado. E, sem mesmo lavar-se, comia alguma coisa e ia deitar-se sem ao menos lavar os pés. A mulher — o Luigi n&o conseguiu lembrar o nome dela — agiientou o quanto péde, mas num dia simplesmente encheu. — Vai ao menos lavar-te os pés antes de deitar, seu piolhento! disse ela, quando ele ameagava deitar com roupa e tudo, como estava. Ele tinha horror de ser chamado de piolhento e sem nada dizer deu uma tremenda pancada na cabeca da mulher com uma acha de lenha. Meio entorpecida-pela bordoada, mas cheia de raiva, ela repetiu: — Piolhento! E ele, sem pestanejar, deu outra paulada. E ela: — Piolhento! Sesta € a hist6ria que o Luigi me contou. E 0 erro que ele constatou quando Ihe contei a primeira foi que eu Ihe disse — € mantive no original véneto — que o Rosso era solteirio, ou melhor, scapolon, j4 que nés conversamos exclusivamente em véneto, 60 Ela, meza imbambida co’la bota, ma piena de rabia, la ghe dize danovo; — Peocids! E lu, z6 nantra stecada. E ela: — Peocids! A ogni stecada che la ricevéa, ela la rispondéa: — Peocids! In soma, par finirla, ’l la ga scavessada a stecade. Ma i dize che la ultima parola che la ga dito, squasi soto fia, prima da morir, la ze stata: — Peocids!” 61 A cada vez que ela o ofendia recebia como pagamento outra tremenda bordoada. Assim foi até que ela se entregou. Mas dizem que a ultima palavra que pronunciou, antes de morrer, numa voz sumida e quase imperceptivel, foi: — Piolhento! 62 Cagar assim também ja é demais!*® — Eu estou farta! Se amanha desceres a Porto Alegre, na volta nao vais me encontrar. Vamos ao médico de uma vez por todas. Eu quero ver o que ele diz: ele tem estudo e muita experiéncia! Para mim, no entanto, nao me parece normal que uma pessoa sadia cague trés vezes ao dia! Tu continuas com tua teimosia: é normal, é normal, ... Quero mesmo ver o que o Dr. Giorgi vai dizer! — Ta, mulher, nao enche! Vou perder uma viagem, vou ter prejuizo, mas para terminar com essa lenga-lenga, vamos amanh& mesmo. E tu vais ver que quem tem razao sou eu: ele vai dizer que é normal! Na manha seguinte, Anténio e Maria, chegam ao consultério do Dr. Giorgi, que ficava no hospital de igual nome.” — Acomode-se dona Maria. O que a tras até aqui? Nao esta se sentindo bem? — N&o doutor, eu estou bem. O Anténio é que me preocupa! 60s nomes dos personagens desta histéria foram, propositalmente, troca~ dos. Poderia haver constrangimentos. THospital Dr. Beniamino Giorgi, demolido h4 poucos anos. 64 -Cagar tré olte al di no pol éssar normale!* — Mi aromai son stufa! Doman no te vé mia zoa Portalegro parché te lo sé: se te vé zo, co te ritornino te me trovi mia pia casa! Ndemo al dotor Giorgi. Vui védar cosa che'l dize li che 'l ga studio. A mi no me par che sia normale una persona sana cagar tré olte al di. Ti te séviti: ‘lénormale, 'lé normale,... Vui védar mi cosa che’l dize’l dotore. — Vala, vala, finissela: ndaremo, ndaremo si. E, te vedaré che go rezon mi. Al giorno drio, Tonie Maria, iva al Dr. Giorgi, che’l atendeva nte’l so ospedal®, poc distante de casa sua. — Ela signora che 2 amalata, D* Maria?!9_ ghe domanda ’I dotore co i va dentro al consultorio. — No dotor, ’l ze lu, Toni. — E perche non é venuto solo? E ormai grando e grasso, vero? . §No vui mia palesar '! nome del persondgio parché 'I pol éssar ancora vivo e 'l 2 capace de inrabiarse. Cosi lo ciamaremo Toni e so déna, Maria. Hospital Beniamino Giorgi. 1011 dotore *l parleva in toscano, ma‘! capiva I véneto; qualche frasi, anca, ’! dizeva in véneto per farse capir méio. 65 — Mas ele poderia ter vindo sozinho, nao? E bastante grande e gordo, nao lhe parece? — E doutor, mas se eu nao venho junto, ele ndo vem; e, mesmo que viesse, ndo lhe diria o que tem! — Bem, bem, Anténio, o que sentes? — Eu nao sinto nada. Estou bem, trabalho 12 horas por dia, no minimo, e nem cansado fico. Ela se preocupa com pouca coisa; o senhor sabe como sao as mulheres! Imagine que me fez perder uma viagem a Porto Alegre, para vir consultar-me com o senhor, sé porque, ultimamente, estou cagando trés vezes por dia! — Puxa, nao me parece muito normal mesmo, mas, em todo o caso, vamos fazer um histérico e depois veremos. Me faca um relato minucioso de um dos seus dias normais de trabalho, desde que se levanta até a hora em que vai dormir. Veja se nfo esquece nada. As vezes pequenos detalhes, aparentemente sem importancia, sio fundamentais para um diagnéstico correto. : — Bem, doutor, se o senhor tem tempo e paciéncia * para me ouvir, vou lhe contar tudo o que eu faco, desde que me acordo até a hora de me deitar. — Certo, Anténio, sou todo ouvidos! — Eu me levanto as cinco. Me lavo, faco a cagada matinal, e vou ligar o motor do caminhdo. O senhor sabe que esses motores a dleo8 se a gente nfo os esquenta bem eles néo andam. Enquanto o motor aquece vou até a cozinha, como duas ou trés fatias de pao, queijo, salamee uma caneca de leite porque, o senhor sabe, n&o se pode comegar um dia de trabalho com o estémago vazio. Ai pego o caminhao, que ja deixei carregado desde a véspera, e sigo em direc¢do a Sdo Pedro. Chego 14 nos Cavallet ai pelas oito, ou um pouco antes, e essa éa hora de fazer colagion®. La, o senhor sabe, come-se bem: a mesa € ®Motor diesel. 9Desjejum, em véneto. 66 — Seno vegno insieme, dotor, lino’l viene, seanca ‘1 vegnésse, no’l ve diria cosa che ’l ga. — Bene, bene, Antonio, che cosa senti? — Mino sento gnente. Mi sto ben. Ela, laze ela, che la me ga fato perder un viagio a Portoalegro, par vegnar a consultarvi, sol parché, nte i ultimi tempi, caghe tré olte al di! — Per altro! Non é molto normale, ma vediamo. Faciamo un storico. Me conti ’l suo giorno, de quando se alsi fino al'ora di ndare a eto. — Ben, dotore, se gavé temp e pacienza ve conte tut quel che fao de la ora che me alse fin al ora che vago a dormir. — Va bene, Antonio. Te ascolto! — Mime leve su ale ginque. Me lave, fao ‘na béla cagada e vae impissar’! motor del camignon, parché savé, i motori a dio i ghe vol scaldadi, seno no i va. Intanto che ‘I motor ’l se scalda, vago in cosina, magno do o tré fetone de pan, formdi, salado e un veséto de late, parché, savé, no se pol scomingiar 'I di co’l stémego vddo! Dopo, ciape ‘l camignon e vago in direcion a San Piero. Co rive la ze squasi le oto. ’’L é ora de far colagion e la, savi, se magna ben. Alora magne do o tre bifi!!, due dvi, polenta bnistolada, pan, formaio, ’na salatina e un bicierdto de vin rosso. Savi, a mi me piaze magnar! _ — E, vedo. Ma continua, continua. — Ben dotore, dopo la colagion ciape strada in direcion ala Feliz. No’l ze mia tant-distante, ma la strada la ze bruta, De Nova Milano in z6 la ze ’na bruta rivona, no se pol cérer, massima con camignon cargo. Rive ala Feliz al mezdi, giusto a ora de magnar! Me ferme sempre nte’l medésimo ristorante. ’L paron’!ze un tedesco nétoe ‘l mete in tola dieze o dodeze piati difarenti. Alora me lave, fae ’na cagada e, co me sento, magne. Si, parché’lze 1] pife, bifi 1 vien del brasilian = bistecca (in italiano) 67 sempre farta. Entéo, como dois ou trés bifes, dois ovos fritos, polenta brustolada'®, pio, queijo, as vezes uma saladinha e um bom copo de vinho. O senhor deve ter percebido: eu gosto de comer! — E, percebo, mas continua, continua. — Bem, doutor, depois da colagion pego a estrada em direcdo a Feliz, Nao é muito longe, mas o caminho é ruim e a descida é ingreme!!, Nao da para correr, especialmente com um caminhdo carregado. Chego na Baixa Feliz ao meio-dia, exatamente na hora do almogo. Paro sempre no mesmo restaurante. O dono éum alemao muito limpo e pée na mesa uma dezena de pratos diferentes. Ent&éo me lavo, vou fazer uma cagada, e quando me sento, como. E nao é para menos, pois desde as 8 ndo como nada. E o senhor sabe que eu gosto de comer! Tomo uma cervejota, bem gelada, porque 14 embaixo é quente pra burro! Depois pego a estrada para Porto Alegre onde chego por volta das trés da tarde. Descarrego e, se por acaso estou nas proximidades do Mercado, como um cachorro-quente ou dois, uma cervejinha, carrego o caminho novamente e tomo o rumo da Feliz. Quando chego 14 é hora de jantar: tomo uma sopa, dois ou trés bifes com uma salada e meia garrafa de vinho, sé. O senhor sabe, 4 noitendo convém sobrecarregar 0 est6mago, sendo o sono me vence, especialmente que tenho aquela tremenda serra para subir. Chego em casa por volta das dez. Me lavo, descansadamente fago a cagada da noite e vou ver oquea Maria deixou preparado para eu comer. Sabe, doutor, nao é possfvel ir dormir com o est6mago vazio! Assim, doutor, transcorre um dia da minha vida. E agora, me diga, nao é a vida de um homem normal? 10Assada na chapa do fogio a tenha. ItNaquela época descia-se por Farroupilha, Nova Milano, Alta Feliz, Baixa Feliz, sede do atual municfpio de Feliz. 68 dale oto che no magne pitt gnent. E vu savi, amime piaze magnar! Béve ’na birota, ben fresca, parché la z6 ’1 ze caldo, savi? e dopo vago drito a Portoalegro. Rivo la par le tré, descarghe e, se son darente al mercado, de merendin, magne un cassoro chente/? 0 due con ‘na meza bira. Carghe danovo, se ghe ze carga, e sind vegno vddo in diregion a la Feliz. Corivo la'lze ora de pranzo. Magne ’na supa, do o tré bifi con ’na salata e meza botiglia de vin, sol. Savi, de sera no va mia ben cargar massa 'l stomego, massima che dopo ghe ze quela bruta rivona par vegnar su e pol végnerme I’ sono. Riveacasali par de dieze. Me lave, fao ‘na bela cagada e vao védar cosa che la Maria la me ga prepara per magnar. Savi, no se pol ndar a dormir co’l stémego vddo! — Eco dotore, cosi’lze un di de la mia vita. E adéss dizeme, no la ze mia una vita de un 6mo normale? — Ma dotor, che me intriga a mi'lé che’l caga tré olte al di, gavi scolta, vero? De matina, al mezdi ea la sera! -— Veramente impressionante, signora Maria, ma non se puo fare gnente. Con tuto quelo che mangia, per cagare una sola volta al giorno, ghe volaria che'l gavésse tré culi invege de uno. Non cé altro rimédio! 12Cachorro quente, in brasilian = Hot dog, dei americani, 69 — Mas doutor, o que me preocupa € o fato dele cagar trés vezes ao dia. O senhor ouviu, ndo foi: de manhi, ao meio-dia e a noite! — Realmente impressionante, dona Maria, mas nada se pode fazer. Levando-se em consideracdo tudo o que o Anténio come, para que ele fosse aos pés uma tnica vez ao dia, seria necessdrio que tivesse trés Anus e ndo apenas um. N&o ha outro remédio. 70 7 Corrida pedestre!2 “Nova Pompéia, 29 de abril de 1920 Domingo, 23 do corrente, em Nova Pompéia, tivemos a oportunidade de apreciar uma corrida pedestre que muito interessou aos presentes. Alguns jovens da Linha Jansen (Fragao de N.Sa. da Saude), em niimero de sete — Pedro Carelli, Angelo Antonioli, Armando Anghinoni, Joao Sartor, Alfredo Buttelli, Heitor Dorrigon e Marcos Carelli —, ha muito tempo pensavam em fazer uma corrida, a pé, desde o numero 50 daquela Linha até Nova Pompéia, num percurso de nove quilémetros. Ficou estabelecido que os vencedores fariam jus aos seguintes prémios: 1° colocado, 100.000 réis; 2° colocado, 50.000 réis; 3° colocado, 30.000 réis e 0 4° colocado 20.000 réis, Com efeito, na manha desse dia, chegaram a Nova Pompéia o Presidente da Sociedade Umberto I, daquela Fragao, Sr. Anténio Sartor, que assumiu a presidéncia da comissio da corrida, tendo como assistente 0 ex-soldado, sobrevivente das Ultimas batalhas da Italia, Sr. Otavio Dorrigon. Imediatamente instalaram, na rua, diante da 12Esta reportagem foi escrita por meu avé Téfolo, na época, correspondente do jomal La Staffetta, hoje Correio Rio-Grandense. Apenas traduzi a notfcia publicada 65 anos atrds. 72 Raid pedestre” O Panne, aay 28, ¢ yore; 01ers, fovary est 0G Remit, yfrvess Lee Lmak io ote’ alata iovewe aniranorrs nts Matroarro he data eatolat Uo balr tt ate posal, 3 Questa storia la conta ’! nono Tdfolo. La ze stampada prdpio come la ga scrita It, 65 ani indrio, co'la so propia caligrafia. 73 casa de comércio do Sr. Luiz Troglio, uma mesinha com papel, lapis e relgio, esperando os atletas, para assinalar 0 exato momento da chegada de cada um. O Sr. Agostinho Buttelli, da Jansen, deu a largada as sete horas em ponto, com um intervalo de cinco minutos entre um atleta e outro, comecando com Angelo Antonioli. A banda musical local ofereceu-se, graciosamente, para tocar na ocasido. Pode-se dizer que cada um dos jovens chegava dangando, aliviado do cansago da corrida ao ouvir as harmoniosas notas musicais da banda. Um espléndido espetaculo de se ver! Um publico numeroso assistiu a chegada desses verdadeiros campeées, identificados pelos nimeros que traziam afixados ao peito. Terminada a corrida e verificadas as diferencas de tempo, constatou-se que 0 1° prémio coube a Marcos Carelli, por coincidéncia o ultimo a largar, tendo gasto apenas 34 minutos para vencer o percurso estabelecido; 0 2° prémio ficou com Heitor Dorrigon; 0 3° coube a Angelo Antonioli; e 0 4°, a Alfredo Buttelli. Encerrada a competi¢do e entregues os prémios, os bravos esportistas da Linha Jansen foram até a Igreja e diante do altar de N. Sa. de Pompéia agradeceram o fato de todos terem chegado bem, sem nenhum problema, fazendo um donativo. Em seguida, acompanhados pela banda musical, foram conduzidos até o Hotel de Giacomo Pelliciolli, onde em sua homenagem lhes foi servido um lauto banquete. Um viva aos campeées esportistas da Linha Jansen! Cristoforo Luzzatto, Correspondente.” 74 Rhone sdtoomagteninent ote act ranest act, ty Aone intern Cite dotolal® sontuce: a ae ogy saan Mivelirer a ee ees ¢ oe og apetanair 1 cabnten sll pay tepmanna Prbecrien etel Lara aire, ahaa eo TE OA \ atalbicfamten Lefacen- prorkiie tle craspen pusrtO able oti lmgmc dei Soritmele tell ne tC nl carrinacarrctn an Angele hetoiiol scot Re hamrele mreusicele. Locate, + offense grate a secorvatdiceats. peel meeus@ene/ 2 su pute vote hee agen’ enivare claneancte alleperte. igen afi owe ert nate Winnie cota e wmifiiale Re erence aw fine Boe ote FA. When reel” Saroyrecay eeaeny Gres ote”, ge opens Cee ase tA Bz pact ta Co 0 offbetec, sect 08 —otnL le mesetion ae recatorve alt Ae (ote feawceree Rillecot_we-etew im, Oaprctsts mn Mach Card tb nv Coco orete, lin Bormm av sangpreone yale otelle, vay Vinho velho Fioravante Rinaldi, que morava na Linha Jacinto, junto a Capela da Santa Cruz, nos limites do distrito com © municipio de Farroupilha, gostava tanto de um bom vinho que antes de morrer recomendou aos seus familiares: — N&o esquegam de por no meu caix4o dois litros de um bom vinho, E vejam que seja tinto! Morto o velho, os seus satisfizeram seu Ultimo e estranho desejo: foi sepultado com dois litros de vinho tinto! Passados alguns anos, faleceu um de seus filhos, Avelino. A fim de evitar construir um novo timulo, pensou-se em retirar 0 corpo do velho Fioravante, quea essa altura deveria estar reduzido a alguns ossos apenas, transferi-lo para um esquife menor e assim acomodar, na mesma sepultura, também o recém-falecido Avelino. Chamaram os Taliani13 (Casemiro, Anténio, Décimo, ...) para fazer o servico. Qual nao foi a surpresa 13Taliani era o apelido dos Tumelero que vieram da Itélia depois da Primeira Grande Guerra, Esse apelido servia para diferencid-los dos demais Tumelero, que chegaram nas primeiras levas de imigrantes. Os Tumelero da Casa de Materiais de Construgao e Decoragdo sao descendentes dos Taliani. . 76 Vin vécio *L vecio Rinaldi, Fioravante, so pupa del Mirastele!4 ghe piazeva grantant ’l vin. Prima de morir ’l se ga racomanda: — No ste desmentegarve de meterme nte’l casson due litri de vin bon. E che’l sia rds! Morto ’I vécio, i soi i ga volesto sodisfare quel suo ultimo desiderio. I lo ga sepoli con due litri de vin rosso! © Passadi arquanti ani more Avelino, so fiol. Per non Jar nantra tomba i pensa: tiremo fora’l casson del nono, metémo i ssi nte!’na cassa pi picola e, cossita, ghe std dentro anca 'l péro Avelino. Iciama i Taliani!5 (Casemiro, Toni, Décimo,...) par far 'l laoro. Co i verde ’l casson, in mezo ai oss e strasse marge, i véde 'l vin! — Ostrega, gavemo cata la cucagna! Questo si’l ga da éssar bon, metesto via cosi tanti ani! No i ga perso tempo. ’L primo no’lzera mia bon. No ‘1 zera mia ben stropa: ghe ndato dentro aria. Ma, quel'altro, i dize che ’l pareva un licor. ’Maginéve: squasi vinti ani nte’l fresch, in ombria... 141 ghe ciameva cosi a Genarino Rinaldi parché 'l caminéva duro come ‘na steca e sempre co’la testa altal 157atiani ta zera la menda dei Tumelero vegnesti d'Italia dopo la 1. guerra, per non confénderli con quei che i ze vegnesti prima. 77 deles quando entre ossos e trapos — restos das roupas do enterrado — estavam dois litros de vinho! — Puxa vida, que sorte a nossa! Este deve ser dos bons, guardado durante tanto tempo no fresco e na sombra! No perderam tempo. O primeiro estava estragado: a rolha nao havia resistido. Mas o segundo, dizem, parecia um licor! 78 79 Madrugueiro Foi um dos primeiros negros que eu vi. E, embora nao fosse bem preto, era um tipo sarard, para nds era negro. Os italianos do norte, em especial os vénetos, sio muito irénicos, até mesmo para os apelidos que escolhem para alguém. S6 a titulo de exemplo, cito o caso de um cidad&o que era conhecido como Birbo (esperto, em véneto), mas que tinha um QI tao baixo que beirava a debilidade mental. O apelido de Madrugueiro (madrugador) deve ter sido ironia pura! Bem, mas vamos a histéria em que Madrugueiro é 0 principal personagem. Angelo (Angelon) Tumelero andava pelas bodegas bebendo, como fazia toda a vez que vinha a vila. José Mosconi, Fiorindo Fagherazzi e Angelo Pizoni chamaram o Madrugueiro e combinaram com ele pregar um susto no Angelon quando o mesmo resolvesse voltar para casa. — Quando ele passar defronte do cemitério, tu sais pelo portao com um lengol sobre o corpo e dizes que és a alma do velho Luzzatto.!4 140 velho Luzzatto — Crist6vio, meu avé — havia falecido poucos dias antes. 80 Madrughero" I ghe ciaméa Madrughero. Parché?, chi lo sa! Go idea che sia parché ghe piazeva tanto dormir, o parché’! stéa su fin tardi a bévar caciassa. Savi come i ze inegri! ‘L ga da éssar stat 'l primo negro che go vist in vita! De Madrughero me ricorde sol’na storia. Véla conte. Angelon(Angelo Tumelero) ’I zera in volta per le bodeghe a bévar, come ’l féa tute le olte che’l vegnéa sua Ja Pinta. Bepi Mosconi, Fiorindo Fagherazzie Angelo Pizoni i ciama sto Madrughero e i ghe dize, in brasilian, sicuro, parché ’talian no'l capia: — Sta sera ghe femo ciapar un brut spavento a Angelon. Co’l tol strada per ndar a casa, lo spetemo nte’l gemitero. Ti te meti par sora laroba un ningiéle te dizi che te si’l spirito del vécio Tofolo Luzzatto!’. Madrughero 'l se ga messo d'acordo. Sconti nte’l gemitéro i ga speta fin che Angelon ’l é riva darente 'I portel, Alora ’l ga salta davanti e 'l ghe dize: — Eu sou 0 espirito de Cristévao Luzzatto’®... 16Madrughero (de madrugueiro, brasilian) = un che se alsa borora = mattiniero (in italiano). 17-1 nono Tdfolo '! zera mort da péchi di. 18Mi son 'l anima da Cristdforo Luzzatto... 81 Todos de acordo, foram esperar o Angelon no cemitério, escondidos entre as tumbas, tendo o cuidado de deixar o portéo apenas encostado e nao fechado, como de costume. O Angelon, que vinha distraido, quase morreu de susto quando se viu frente a frente com um fantasma, que lhe diz: — Eu sou o espirito de Cristévdo Luzzatto ... A frase ficou por terminar. Angelon, a beira de um colapso, ndo quis ouvir o resto. Correu tao desesperadamente de volta a vila que inclusive perdeu os chinelos no caminho. Tamanho susto o impediu de voltar para casa naquela noite. Deixou-se ficar pela vila. S6 pela manha, com sol ja alto, encontrou animo para descer ao vale das Antas, na confluéncia com o arroio do 20, onde morava. Alguns dias depois, Anténio, irm&o mais velho de Angelo, também precisou vir a vila. E, como o irmao, também ele gostava de uma cachacinha: um traguinho aqui, outro acola, anoitece. Vendo Anténio um tanto alto, Madrugueiro e seus comparsas pensam em aplicar a mesma dose que haviam aplicado no Angelon. O procedimento seria idéntico. Quando Anténio, tendo em uma das maos um ferro de mina (um ferro de aproximadamente uma polegada de diametro e de mais de um metro de comprimento, servia para abrir os buracos em pedras nos quais se colocava, na época, polvora — hoje, dinamite —, para parti-las) e segurando na outra um saquinho de farinha para polenta, aproximou-se do -portéo do cemitério, o fantasma apareceu e repetiu a mesma frase que tanto havia apavorado o Angelon: — Eu sou 0 espirito de Cristévao Luzzatto! O fantasma e seus assistentes nao imaginavam que o Angelo tivesse contado ao irm&o o “aparecimento” de 82 No ’l ga vu tempo de finir la frase parché Angelo, robe che 'l se scavesse le gambe de tanto corer, ‘léritorna a la Pinta, sensa sinéle — perse par strada — e sensa fia. ‘L ga ciapa 'na spaurida cosi granda che ga toca dormir a la Pinta: de note no’l gavéa coraio de passar davanti ’1 gemitéro! Due o tré di dopo ghe vegnésto su Toni, so fradel'?. E anca li ghe piazéva bévar la so caciassina prima de ndar «casa. Un cichet qua, un cichet la, scurisse. Madrughero e i so compagni, co i lo véde, i se combina: ghe la frachémo sti anca a Toni. Va a casa tua tor 'I ningiol. Via al cemitéro, tuti ziti, i se la gode sol de pensar del spavento che i ghe fara ciapar a Toni. Toni ’l vien a pian. Con ’na man ’I tien un sachet de Jarina a spale e con quelaltra'| porta un stamp de mine. Co’l riva davanti’! portél del ¢viiitero, Madrughero ‘I salta fora, co'l ningidl adds, e ’i ghe dize: — Eu sou o espirito de Cristévao Luzzatto!?@ Madrughero no’l savéa mia, ma Angelon ’l gavéa conta a so fradel’l spavento che’l gavéa ciapa un per de giorni prima. — ’L vécio Tdfolo *l zera me amigo. No °l é mia possibile che adésso, ddpo morto, ’] vegna spaventarme. E po, i morti gnanca no i parla! _& sensa altro ’l mola z6 ’l sachet e co’l stampo de mina 'l ghe bate con tuta la forza nte la testa del spirito. Con la bota, Madrughero ’lé casca, insemini. I altrii salta fora svélti del gemitéro e i grita: — No sta bater, no sta bater sino te lo cépi.’Lé Madrughero. ’L voléva sol scherzar ... 9L6ri (Angelo e Antonio Tumelero) i stéa darente ‘I pont de’l 20, 26 a la Zanta. Le case vécie le gd ancora de asserghe. 20Mi son ‘l’inima de Cristdforo Luzzatto! 83 que foi testemunha e assim, na maior trangqiiilidade, Anténio contestou: — Ovelho Tofolo era meu amigo. Nao acredito que agora, depois de morto, tenha razées para querer assustar-me! E, imediatamente, sem mais palavras, pds o saquinho de farinha no cho e com o ferro de mina deu uma tamanha pancada na cabeca do fantasma que o mesmo caiu atordoado. Os colegas de “brincadeira” sairam do cemitério gritando: — Para, para de bater, sendo tt terminas matandoo homem. E o Madrugueiro, ele apenas queria te dar um susto! Ele nfo morreu por pouco. A pancada abriu um rombo no alto da cabeca. Levaram-no para casa e depois de alguns curativos da irma-enfermeira da Escola Sao José sumiu e dele ninguém mais teve noticias. Foi um dos raros casos em que o dito popular falhou: o fantasma sabe para quem aparece! 84i No’l ze mia mort par podc. Fin’ oss de la testa’lse ga rompest. I lo ga porta a casa e co’l ga scomingia a star meio 'l ze ndat via e nissun pi lo ga vist. 85 Uma conversa sem maiores conseqiiéncias'5 — Como vai Luigi? — Ah, tu sabes, assim-assim. Considerada a doidice deste clima, 0 minimo que pode acontecer é pegar um resfriado. — Embora nao me parega nada grave, acho melhor que consulte um médico! — Ff; ja fui. Ele receitou-me alguns comprimidos. Mas tu sabes, ja estou velho ... — Ea respeito de vinho, o que lhe disse o doutor? — Sabes que ele me recomendou que tomasse um copinho de vinho as refeigdes? Ele disse que favorece a circulagao do sangue! — Ff, mas precisaria que fosse do bom, nao é verdade? — Como aquele que se fazia antigamente na colénia: sem quimica alguma. Nem agucar nds adicionavamos. Aquilo sim era vinho! — Sabe, Luigi, neste ano faria questao de fazer vinho em casa. O filho do Setembrino tem curso de endlogo, nao é? Pergunte se ele se anima a elaborar o 1SConversa mantida com meu caseiro Luigi Rubbo, — em véneto, é légico —, amigo de muitos anos, com quem muito aprendi. 86 Conversagion — Come stéo Luigi? — A, te sé, cosi cosi. Co'la matita che fa sto tempo, '1 meno che se pol ciapar ’l ze un rafredor. — Se anca no ghe mia ’na bruta ¢iera, saria méio che ndéssi al dotor. — E, sonndat.’L mega dat do o tre remédi. Ma te sé, romai son vécio... . — E par quela del vin, cosa dizelo ’! dotor? — Séto che 'l me ga dito de bévar un goto de vin al mezdi e un ala sera? El dize che giuta la circulagion del sangue! — E, ma’! ghe volaria bon, vero? — Come quel che se féa ‘na olta fora par le colonie: sensa chimiche. Gnanca suchero noantri no ghe butéino dentro! Quel si ’l zera vin! — Gavaria idéa de, sto ano che vien, farme ’l vin a casa. 'L fiol de Setembrino 'l ga studio de enologia, vero? Domandeéghe se ’l vien farme ’l vin! No ghen vui mia tant: 200 litri al ano i me basta. — Ghe domandaré a Dacio. Ma credo che’l vien si. — E chi che ga vigne cabernet qua intorno? Parché mi ghen vui pdc, ma bon! — Parizzotto, quaz0,’l ga sempre ’na cabernet béla. Basta incomendarghela. E farlo ndove ’1 vin? 87 vinho. Eu nao quero muito; uns duzentos litros por safra me bastam. — Podes deixar que falarei com 0 Dacio. Nao tenho duvidas: ele vir! — E quem tem uva cabernet aqui por perto? Porque eu n&o quero muito, mas boa! — O Parizzotto, ali embaixo, sempre tem uma cabernet de étima graduacdo. Basta encomenda-la com antecedéncia, E onde vamos elaborar o vinho? — Vamos deixa-lo fermentar na churrascaria para evitar que o mau cheiro, caracteristico do processo, se entranhe na casa e depois 0 colocamos numa bordalesa, na adega. Assim teremos certeza de tomar um vinho bom, nao acha? — Aqueles que tém condigées, como € o teu caso, podem dar-se ao capricho de fazer seu préprio vinho. S6 assim se sabe o que se bebe! — Falando em vinho, me diga uma coisa: por que sera que ultimamente quase todos tomam vinho branco nas refeigdes? Eu lembro que, quando pequeno, 14 no Busetti, no aniversdrio da Cooperativa, serviram vinho branco com churrasco. Foi um Deus-nos-acuda! Os sécios ficaram furiosos: imaginem, servir vinho branco com carne! E agora, no entanto, sempre que vou a algum jantar vejo que servem vinho branco — que eu no gosto — em vez do tinto, O que tera ocasionado essa mudanga de costumes? — Queres mesmo que te diga o por qué? Porque o branco eles tomam gelado e quando o vinho esta gelado nao se sente o mau cheiro que exala! 88 — Lo fémo bdier nte la churrascaria parché non vegna la spussa dentro de casa e dopo lo metémo nte’na bordaleza, nte la adega. Cossita bevaremo vin bon! — Quei che pol, come ti, i pol darse ’! caprigio de Jarse ’l vin. Cosi se sa cosa se beve! — Parlando in vin, dizeme na cosa: parché saralo che nte i ultimi tempi tuti.i beve vin bianco, anca col magnar? Mime ricorde, co séripicol, chezé da Buset?!, nte’l aniversario dela cooperativa, i ga servist vin bianco col surasco22, I sdcii i ze deventadi rabiosi: ’maginéve, servir vin bianc co’la carne! E adess, invege, qua a la Pinta, squasi titi i beve vin bianc nte’l magnar! Come se spiega sto cambio de costume? — Vuto propio saver parché? Parché ’l bianco i lo beve gela e col’ é gela no se ghe sinte mia la spussa! 21 Luigi Busetti, dela Cooperativa Jacinto. 22surasco (churrasco, in brasilian) = carne arrostita sulle brace. 89 Muito do que ja vi, nao mais se vé ... Muito do que fiz, ja nao consigo fazer! Mas é t4o bonito recordar! E sabe-se que: aquilo que se recorda é vivido mais uma vez! 3. GAVETA DE RECORDACOES Tante robe che gavemo vist eno se véde pi... Tante ghen’avemo fato eno semo pi boni de farghen... ’L é bel ricordar... E, se sa che: chi ricéda, vive danovo! 3 CASSETIN DE RICORDI Scorezin', o as do pneu Muitos de nds, especialmente os mitdos, conseguiamos nos manter no interior de um pneu de caminhao enquanto um colega, empurrando-o, o fazia girar. Nao vou dizer que fosse facil, mas impossivel nao era! Para Scorezin, no entanto, era tao simples que parecia natural. A gente podia fazé-lo andar, girando, até uma quadra. Ele saia meio tonto, é légico, mas em alguns minutos se refazia e podia repetir a faganha. Um dia quisemos ver se ele era realmente bom, se era um campedo mesmo. Enquanto o empurravamos do Nicchetti (hotel) com sentido ao Polaco, a meio caminho, desviamos a trajetéria e 0 deixamos descer livremente a lomba que passava defronte da casa dele. Ele n&o sofreu maiores conseqiiéncias, além de luxacGes e esfolamentos generalizados, porque ele caiu fora do pneu alguns metros antes da casa, quando o pneu ainda nao tinha assumido uma velocidade demasiada. Ele chorou muito: queria briga! Mas nds o consolamos: tu és um verdadeiro campedo! Iscorezin (em portugués, peidinho), apelido de Alcir Romagna. 92 Scorezin nte’l penéo'! No 'lé mia fagile mantégnarse dentro de un peneo che gira. Ma Scorezin2 ’l zera come un gat: se podéa urtar ’l penéo anca ¢ento metri che no’l caschéa fora! ’L vegnéa fora storno, mezo imbambio de tanto ndar intorno, ma ’l se mantegnéa dentro. Un bél di, sensa che lu’l savésse, lo gavémo metestoa prova: vedémo se 'l ze propio un campion! Quando se lo urtéa de Nicchet a Polaco, a meta strada gavémo cambia direcion: ‘on mola zo par la riva de Naigno! No’l é mia mort parché, par sorte sua, ‘lé casca foraa meta riva! Ipendo, *t vien de pneu, in brasilian © peneomatico, in italiano. 2scorezin, menda de Alcir Romagna. 93 Secér? Nao fazem muitos anos que a agua encanada chegou, primeiro as casas da vila, e depois, as casas dos colonos. Nos fomos dos primeiros a instalar esse avanco, com a agua recolhida da chuva e depositada em sisternas. Antes disso, nés também, como todos os demais habitantes da regido, guardavamos a Agua retirada do pogo*, em baldes, no secér. Em algumas casas o secér ficava numa pequena peca, contigua a cozinha, eem outras na propria cozinha, sobre o lavandin3. Os baldes, de madeira ou de zinco, ficavam suspensos em ganchos apropriados para esse fim. E, junto aos baldes, invariavelmente, havia uma concha para servir-se de agua fresca. 2Seckr era o lugar onde se guardavam os baldes (sécie) com gua. Para se obter 0 som correspondente, em portugués, deverfamos escrever setchér, para secar, © sétchie, para sécie. *O nosso pogo, para comodidade nossa, ficava dentro de casa, préximo cozinha ¢ tinha uma bomba hidrdulica, primeiro mecfnica e mais tarde elétrica. Quando menino eu tinha um verdadeiro pavor desse pogo: tinha 16 metros de profundidade! 3Lavandin = pia. As primeiras eram feitas totalmente em madeira. Nem P Pregos usavam. Mais tarde passaram a ser construfdas em alvenaria, sendo que o compartimento inferior servia como guarda-panelas. 94 Acqua fresca — Gavio acqua fresca, parona? — Si, si. Nte’l sectr3 ghen’é acqua fresca pena tirada su del pdss. Vegné dentro pure!’L minéstro’lé pica nte la sécia. ’L sectr — che tute le case lo gavéa — no’l ghé pi. Prima ’1 é spari del paese e dopo dele case fora par le colonie+. Ogni faméia co’l so costume. ’L secér tanto ’l podéa éssar una picola stanza, tacada a la cosina o, le pi dele olte, insieme al lavandin9: i pichéa su le sécie sora al lavandin. Cosi, le gosse spandeste co se tireva fora ’l acqua, invege de bagnar 'I sodio, le ndéa fora pel ’l lavandin. 34 casa nostra dizéino secér, ma tanta gente i dizeva secidro = locale ndove se pichéa le sécie — secchie, in italiano —, per mantégnar fresca Vacqua. 4Colonia = ndove i ze de star e ndove i laora i coléni — contadini, in italiano —. Stavandin = lavapiatti, in italiano; 'L zera fato tito in legno. 95 Enfim conseguimos! Ha muito tempo tentavamos fazer chegar A casa dos Massot# pneus velhos, que largavamos, lomba a baixo, desde a esquina da praca. A estrada descia reta até alguns metros antes da casa, quando entdo, sempre em declive, formava uma leve curva a direita. Nos pretendiamos que os pneus — e era natural esperar que assim acontecesse — seguissem em linha reta, abandonando a rua na entrada da curvae, penetrando no terreno dos Massot, batessem na casa. Muitas vezes tentamos, com os pneus usados do De Soto do Chico de Bortoli, mas as pedras e as irregularidades da rua — uma simples estrada — desviavam a trajetéria dos mesmos bem antes da curva. E evidente que apenas a nossa turminha sabia desse desidério comum e t&o almejado. — Quem sabe os pneus do auto sao muito levese por isso saltam fora do caminho? Vamos experimentar com um do caminhao do Nino Menegat! Foi 0 que fizemos. Soltamos o pneu no meio da rua, proximo a Casa Callegari — hoje do Henrique Baldisserotto. Ele foi descendo lentamente, no inicio, mas ganhando cada vez maior velocidade. Descia reto como se estivesse sobre trilhos. E ai comecou a nos dar 4Massot era como dizfamos; 0 sobrenome correto era Mazzotti. 96 Sta volta gavémo intiva! ’L éra un bel toc che cerchéino de far rivar zo a la casa de Massot®, i penéi véci del’auto de Checo? che moléino zo par la riva. La strada, piena de sass, no la permetéa mia che i ndesse driti. Trenta o quaranta metri dopo moladi, i salteva fora de strada. — Pol éssar che i salte fora parché i ze massa leviani*. Proemo con un de camignon! E gavemo intiva! 'L @ stato 'I primo penéo de camignon che gavemo mold e anca’l ultimo, parché 'lé ndat zo drit come se’l gavesse ‘na dire¢ion, come se'l fusse sora un trilho?: drit nte la porta, che la se ga vertaco’l colpo! Dentro 'l saloto '| ga fat ’l demonio: 'l ga inmucia nte un canton la taola, caréghe, armari, in soma, tut quel che I catéa davanii. La vécia Massot, pora grama, robe che la more del spavent. E nantri, par far finta che no 'l éra toba nostra, gavemo assa la de giugar con penéi per arquanti di. by Smassot '! éra como se dizéva; *l nome giusto 'I zera Mazzotti. 7Checo ze la menda de Francisco de Bortoli. SLeviani = leggeri, in italino. 9Tritho (brasilian) = battitoio, in italiano. 97 um pavor generalizado! Nés queriamos que ele batesse na casa, mas tudo indicava que n&o apenas chegaria na casa, como iria de encontro a porta e ai poderiamos ter problemas, pois um pneu no se solta sozinho lomba abaixo com tamanha precisao! E foi 0 que aconteceu: enfim, conseguimos! O pneu arrombou a porta e foi amontoando tudo o que encontrou pela frente, na sala. A velha Massot, que estava num canto da sala costurando, quase morreu do susto. . Para evitar que pensassem ser coisa nossa toda aquela confusdo, por alguns dias deixamos de brincar de empurrar pneus pelas ruas da vila. 98 99 Duvido que tenhas tanto dinheiro quanto eu! Quantas vezes assisti a esse tipo de desafio nao posso precisar, mas foram muitas, certamente. Ter dinheiro, muito dinheiro — e trazé-lo consigo —, naqueles tempos, era sinal de status. Filhos de pobres imigrantes, a primeira geracdo de italo-brasileiros valorizava de maneira quase doentia os mil-réis economizados. O desafiante era quase sempre Angelin Balestrineo desafiado, outro Angelo, o Coghetto. Mas a ordem as vezes se invertia ou um deles desafiava Jofo Tumelero, ou Gindo Tognon, ou Céncio Zandona. Dependia de como eles estavam munidos. Lembro-me que certa vez meu pai passou, por baixo do pano, algumas carijds5 ao Jo&io Tumelero, que estava desprevenido e o Angelin Ballestrin gabola demais. O normal, no entanto, era Ballestrin x Coghetto. Certo domingo, logo depois da missa das dez, Angelin Balestrin entrou em nosso bar e comecou com sua arenga de sempre: — Aqui sé tem pobre! Dinheiro como eu tenho, ninguém tem! Duvido que alguém tenha coragem — e SCarijé era como denomiavam, por causa da cor, a nota de 500.000 réis, a de maior valor existente na época. 100 Chi ga depi soldi? Domeénega de matina, dopo messa. Angelin Balestrin ’l vien dentro in bodega e 'l fa la medeésima sfida de sempre: — Qua ize titi poaréti. Che ga soldi qua son sol’che mi. Vedemo se ghe qualchedun che'l sia bon de sfrontarme! Quel che ga meno soldi paga medaduzia de bire! ’L sfida ’l zera squasi sempre Angelo Coghetto. Se ghe paréa de acetar la scomessa, par verse tolto a drio abastanza soldi, ’l ghe rispondéa: — Acéto mi, compare. Sta olta, son sicuro, te tocarad a tt pagar la bira! E stbito ’l vérde la guaiaca/? e ’/ tira fora una sbranca de note de 500 milaréis, quele grize!!, Emilio Durante, ’| gitdice dela sfida, ’l conta i soldi de Ballestrin e quei de Coghetto. - ’L veredito 'l ze: 10Guaiaca (parte de vestimenta gaticha) la ze un ginturon con due o tré cartiere — portafdglio e portamonéte. Vardé la ilustracion per poder capir cosa che’! sia. 114 le note de 500.000 réis i ghe ciaméa le grize, le grizone, par quela del color che le gavéa; Grigia, grigiastra, in italiano; i brasiliani i ghe ciaméa carijé. 101 dinheiro — para me enfrentar! Vamos 14, vamos 14, quem perde paga meia duzia de cervejas. Angelo Coghetto, desta vez estava prevenido. Devia ter recebido o dinheiro do vinho — ele fazia vinho em casa, bem como o Balestrin, e o vendia as vinicolas (Salton, Rio-Grandense, Dreher ...) — e aceitou o desafio: — Eu compro esta parada, compadre. Quem vai pagar a cervejada, desta vez, és tu! Deu uma meia volta na guaiaca, deixando o porta- dinheiro na frente, na barriga. Abriu-a e dela retirou um maco de carijds. Emilio Durante, de comum acordo indicado como juiz, contou a pilha de dinheiro do Coghetto e do Balestrin e anunciou o veredictum: Desta vez ganhou Angelo Coghetto. Cabe ao desafiante, Angelo Balestrin, pagar a cerveja! Ent&o o Angelin se lamentou: — E, eu nao devia ter deixado aquele pagamento do Carlo Andréa (era como ele identificava 0 viticultor Carlos Dreher) na Cassa Canémica (Caixa Econémica, é claro!). Mas pagava rindo porque sabia que na préxima vez ele, certamente, seria o vencedor! Hoje, passados mais de quarenta anos, quando lembro esse tipo de apostas, que aconteciam quase todos os domingos, percebo que bons tempos eram aqueles em que um homem podia circular, sem preocupacdo, pelas estradas com uma verdadeira fortuna envolvendo-lhe a barriga! 102 — Sta volta guadagna Angelo Coghetto! E cosi, al sfidante, Angelin Balestrin, ghe toca pagar la bira! Adess, passadi pi de quaranta ani, quando me ricordo dele scomésse che i féa, Balestrin e Coghetto, vedo che tempi sani che i zera quei: un 6mo ’l podéandar in volta con ’na mucia de soldi intorno a la panza, sensa paura de éssar rubato. 9 Gunes 103 Um uno nao, um due‘! Estavamos, Elisa e eu, conversando com minha irmé, defronte a casa dela, quando chegou 0 Ary’com sua caminhonete nova, uma Ford 1.000. Desceue, dirigindo- se a mim, disse: — Tu é que necessitas de um negécio destes! Eu recém a comprei, mas pra ti, se quiseres, a vendo! — Mas eu ja tenho um carro grande, para que vou querer dois. Pelo contrario, estou até pensando em adquirir um carro bem pequeno para ir de casa ao trabalho e deixar o carro grande apenas para viajar, para vir a Pinta. Tu sabes como €¢ dificil encontrar um lugar para estacionar em Porto Alegre. Estou pensando num Fiat UNO, o que é que tu achas? — Darcy, tu estds ficando louco. Com as pernas compridas que tens, tu nem cabes num UNO. Tu precisas éde um DUE! Deu sua risada caracteristica, entrou na F 1.000 e partiu. Uno = um; due = dois. Tary = Harry de Bortoli 104 Un uno no, un due! Ary!? 'l vien zo de la so camignonéta nova, ’na FORD 1000, e ’l me dize: A ti si te ocore un laoro de questi! La go pena comprada, ma se te vol, te la vendo! — Ma miormai go un auto grando. Farghen’che con due? Go idea, invege, de comprar un ben picenin per ndar al laoro. Te sé che a Portoalegro no ghé mai posto par stacionar. Con un auto picol’l ze pi facile. Un Fiat UNO, cosa te padrelo? — Darcio, ti te si mat. Con quele gambone longhe che te ghé, no te ghe sté gnanca dentro. A tite ocorenéun UNO, ma un DUE! 12 Ary = Harry de Bortoli. 105 Irm&os com sobrenomes diferentes Eu até posso entender que os filhos de Pedro Bottin sejam Bottin (o meu amigo Constantino e outros), Botin (o Angelo), Bottini (0 Balduino) e Buttin (o José, meu cunhado), porque as diferengas, enfim, nfo sao tao grandes. Mas como é possivel que os Rinaldi, os filhos de Fioravante Rinaldi, uns sejam Rinaldi e outros Valério? Luiz, Genarino e Rita (Favorita) séo Rinaldi, enquanto que Severino e Italia, filhos do mesmo pai e da mesma mae, sfo Valério! Acredito que todas essas confusdes tem uma origem comum: o registro civil era feito no mesmo dia do batizado! Explico melhor: para n&o perderem tempo, aproveitavam o dia do batizado — um dia festivo paraa familia do recém-nascido — e tiravam a certiddo de nascimento. Os pais, os padrinhos, o neném, é claro, eo escrivio — como convidado — iam primeiro a Igreja, para a ceriménia do batismo e em seguida dirigiam-se ao bar para comeniorar 0 nascimento de mais um filho. A mae e a madrinha, depois de tomar uma gasosa com alguns biscoitos, iam para casa levando a crianga; os homens, que j4 estavam tomando vinho ou cerveja, beliscando alguns frios, ficavam conversando e tomando mais algumas. Sé mais tarde resolviam ir ao cartério para efetivar o registro do inocente- 106 Gente dela medésima fameéia, ma i cognomi difarenti Se pol anca inténdar che i fioi de Piero Bottin e sia Bottin — squasi tuti —, Botin (Angelo), Bottini(Balduino) e Buttin(José, me cugna), parché 'I sbaglio no’l ze mia cosi grando. Ma come capir che i Rinaldi, i fioi de Fioravante, i sia meta Rinaldi e meta Valerio? Luigi, Genarino e la Rita (Favorita) ize Rinaldi, ma Itdlia e Severino, so fradéi de pare e mare, ize Valerio! Credo che tuta la confusion la scomingiéva co indea al paese per far’! registro, per tirar la fede de nassita del bambin. Per non pérder tempo i féa tut nte un medésimo di: batésimo e registro givile. Ma i scomingiéva sempre per ’l batésimo: pupa, mama, ’! bambin, i santoli e, insieme anca ‘I scrivon. Prima tuti in césa e dopo tuti in bodega per magnar qualche biscéto con ‘na gasosa — le done — e vin o bira — i 6mini. La mama, ’I puteléto e la santola, dopo de magnar e bévar, i ndéaa casa. I omini, come i ga’l fia pi longo, i bevéaaltre do o tré birdte prima de ndar al cartorio43. Quando i rivéa al cartorio, mezi sbionsi, i gerchéa de Sar ’l registro del inocente: — Zelo un bambin o 'na bambina? 13 Cartorio = registro notarile. 107 — E menino ou menina? — £ um macho, chefe! — Com que nome vamos registra-lo? — Veja, Téfolo, quero fazer uma homenagem ao barco com o qual cheguei ao Brasil. Era um navio de bandeira siria. Um belo navio 0 Guglielmo! O que o senhor acha de chamé-lo Sirio Navio Guglielmo!8 — Para mim, tanto faz. Eu registro o nome que o senhor quiser! — Eassim, Sirio, um velho amigo que ja nos deixou, pai do amigo e colega Isatir, tornou-se Sirio Navio Guglielmo Bottin! Esta historia é velha — aconteceu a mais de 70 anos — ainda no tempoem que meu avé Téfolo era oescrivdo. Mas, para que ndo pensem que esses estranhos registros somente ocorriam entre imigrantes, vou relatar outra, que se ndo me tivesse sido relatada pela propria vitimaeu talvez nem tivesse acreditado. Severino Valério, que na verdade deveria ser Rinaldi, foi registrar seu filho ‘Ulisses. Ele disse ao escrivio — Cristiano Ziegler F° — que gostaria de por dois nomes no menino, nado apenas Ulisses. Ulisses seria 0 primeiro e ele, Cristiano, que visse um outro nome, um bonito nome, um nome que combinasse, para nao ficar apenas Ulisses Valério. Passado um més, mais ou menos, Severino voltou a vila e aproveitou para ir buscar a certid&o de nascimento do Ulisses. S6 entéo percebeu que o menino foi registrado como ULISSES DA SILVA VALERIO! Hoje, quem l@, no cartdo de visitas do diretor superintendente da RINALDI S.A., o nome Ulisses da 854 ouvi outra verséo desta hist6ria: Pedro Bottin teria desejado fazer ao mesmo tempo duas homenagens, ambas a navios: ao Guglielmo, que © trouxe, € ao Sfrio, cujo tragico afundamento é até hoje cantado pelas colénias: Strio, Strio, la misera squadra, per molta gente, la misera fin... 108 — ’L ze un mas-cio, paron! — Che nome ghe meteo su? — Vardé, Tofolo, vui far un omagio al bastimento che ’l me ga porta al Brasile. ’L zera un navio de bandiera siria, un bél bastimento ’1 Guglielmo. Cosa ve parelo ciamarlo: Sirio Navio Guglielmo? - — Mi mete su quel che volé! E cosi, Sirio, che ormai ’l é parti, so pupa de me amigo Isatir, 'l@ deventa: Sirio Navio Guglielmo Bottin. Ma, se queste le ze vécie — pide 70 ani--, ancora dal tempo che me nono Tofolo ’I zera’l scrivon, ven conte nantra che la ga meno de 40 ani e, se no la me fusse stata contada per la propia vitima, gnanca non credaria. Severino Valério, che par giusto ’l garia de éssar Rinaldi, 'l é ndat a registrar Ulisse, so fiol.’L ghe dize al scrivon, Cristiano Ziegler Filho, che 'l garia gusto de meterghe due nomi al fioléto, no sol Ulisse! ’L primo nome ’I saria Ulisse. Cristiano che’l vedésse de meterghe un secondo nome — e che'l fusse un bél nome. Passa un mese, quando Severino ’l é ndat a tor la fede de nassita ’l se ga incort che ’l bambin ’I ze stat registra col nome Ulisses da Silva Valério! Ancd, chi che vede ’l nome de Ulisses, diretore superintendente de RINALDI S.A. i pensa che so mama la sia ‘na brasiliana — da Silva —, invege’] da Silva Ja ze una invengion — o un scherzo? — de Cristiano! 10¢ Silva Valerio, pode pensar que a mae de Ulisses seja uma brasiliana — da Silva — e no entanto esse da Silva foi uma invencdo — ou tera sido uma brincadeira de mau gosto? — do Cristiano. 110 111 Ele aperta num botiao e o motor liga! Deve ter sido em 1942. Arnaldo Torriani, amigo de meus pais e que havia sido subprefeito interino em Nova Pompéia, por curto tempo, aproveitou uma visita a vila para suprir-se de um bom vinho da colénia e de salame caseiro. Arnaldo na direg&o de seu carro, recém-comprado — acho que era um Ford 38 —, meu pai de guia e eu de carona, fomos até a casa de Emilio Durante, na Linha Silva Pinto Norte. No pordo da casa, enquanto enchiam os garrafdes que Torriani havia trazido e separavam o salame que levaria, Durante e seus familiares se esmeravam em atengGes servindo queijo, ossacol, salame, pao, vinho... Aquela era uma casa que sabia receber suas visitas! Tudo arrumado no porta-malas, feitas as despedidas, todos a bordo, percebi extasiado que Torriani néo deu manivela para o motor pegar, como todos faziam: ele simplesmente apertou num botiao e o motor comegou a funcionar! O Arnaldo era magico eeu nao sabia! Por essa eu nao esperava: a manivela nao tinha mais serventia. Quem sabe 0 auto dele nem tivesse aquele trambolho! 112 Struca boton, impissa motor! Arnaldo Torriani. Cosa féilo, veramente, no lo sd. Me par che ’l zera ragionére. ’L gavéa un violin — e anca violoncelo — e come ’! sonava ben!’L zera de star a Bento. Tante olte son ndat a casa sua, col pupa o co’la mama. ’Na olta’lé vegnest ala Pinta con un auto che’l gavea pena compra. Me pupa — e mi insieme — lo ga mena fin de Emilio Durante, per tor vin e salame. La de Durante, per vegnar via, invege de darghe manivela per far ciapar ’l motor, come i féa tuti, ’l ga struca un boton e ’l motor, come per miracol, 'l se ga impissa de colpo. Mi no gavei mai vist ’na roba compagna. Me paréa ‘na roba de magico. Son resta nervoso, essita, e co son riva a casa seitéi a ripéter:’| struca un boton e s’impissa ’] motor! : — Cosa galo quel rampeghin li che’l sévita dir struca boton, impissa motor?, ga domanda la mama al pupa. Alora, dopo de spiegarghe quel che aveva sucesso, per un bon tempo a casa nostra son deventa 'I struca boton, impissa motor! 113 Minha excitag&o era tamanha que ao chegar em casa eu n&o parava de repetir: struca boton, impissa motor!° — O que é que tem esse rampeghin\0que néo para de repetir struca boton, impissa motor?, perguntou minha mae. Papai explicou a causa de toda aquela agitag&o. Para mim, que nunca tinha visto um carro com motor de partida automatico, aquele fendmeno, hoje téo corriqueiro, pareceu algo sobrenatural. Gosaram muito com a minha cara por causa disso, a tal ponto que por um bom tempo carreguei 0 apelido de struca boton, impissa motor! : Sle aperta num botdo ¢ o motor liga! 10Rampeghin (pequeno trepador) era como minha mae me chamava por estar sempre trepado em 4rvores. - 114 115 Grupola!! Nilo Périco! Esta histéria vai em tua homenagem. Tu também tiraste um bocado de grupola das pipas de Nova Pompéia. Antes de montar o pequeno hotel-restaurante que tivemos por tantos anos e que t&o boas lembrangas me traz, meu pai exerceu as mais diversas profissdes. Embora especializado em trabalhos em couro — artesanato muito apreciado na época —, foi tropeiro, carreteiro, fabricante de salames e outros embutidos e por fim cavador'2 de gripola. A grupola era retirada das pipas na época em que elas estavam vazias: de setembro em diante, até um pouco antes da nova safra. Durante esse periodo, quem cuidava do hotel era minha mae: papai safa na segunda-feira e retornava ao entardecer de sexta. Naquela época existiam em Nova Pompéia trés hotéis: 0 nosso, o do Nicchetti e o do Antonioli. Nova Pompéia, depois Pinto Bandeira, era um lugar de veraneio. Ao longo dos meses de verdo, especialmente UGrépola = tartarato de potdssio, também conhecido por cremor de tArtaro. 12Cavador, vem de cavar = tirar, arrancar, em véneto; tirador, portanto. 116 Grupola" Un omagio a ti, Nilo Perico, che tanta grdpola te ghe cava, insieme con me pupa! Me pupa, me dizeva pi tardi la mama, ‘la ga fato de tut: caretiere, trupiere, salamér, ..., prima de meter suiun picolo ristorante e pi tardi un albergo. De quando me ricordo mi, come’ hotel-ristorante, ’l gavéa poc movimento, fora ’l época del estate(verano)5 — alora si se gavéa la casa piena —!6, ’l pupa‘! laoréa involta, a cavar gripola. Chi tendeva e comandeva ’I hotel la zera la mama. Me pupa ’l ndeva via al luni e’l ritornéa al sabo. ’L ga de ver cava grupola in tute le cantine intornoa la Pinta. E anca fora del distrito, parché ’na olta son ndat 14Grapola o grépola = greppola, in italiano. 15Verano "1 vien de veréo, parola brasitiana che significa estate. J6Nte quei tempi, ta Pinta la zera un paese de vilegiatura e ghenéra tré alberghi: 'l nostro, quel de Nicchet e quel de Angelo Abéle. 117 janeiro e fevereiro, havia, permanentemente, em torno de uma centena de veranistas distribuidos pelos hotéis da vila. Nesse periodo papai permanecia em casa e, além de administrar o hotel,organizavaexcurs6es para os nossos héspedes, fazendo visitas 4s cantinas, as familias de colonos e servindo de intérprete, porque os colonos, em sua quase totalidade, sé falavam o véneto. Alguns anos apés a morte de papai — tinha eu entao oito anos — passei a substitui-lo, néo na organizac&o das excursées, mas no trabalho . de tradutor-intérprete. Nossos veranistas eram quase todos moraneses: os De Rose (Seu Carmine, Dona Rafaela, filhos e netos), os Maltese, os Laytano (Dona Maria, mae do Prof. Dante, e a Rosinha), e tantas outras familias. Eu saia com eles pelas colénias préximas, vertendo o cdlabro-portugués em véneto e revertendo o véneto em portugués, no meu portugués, que nao era dos melhores. No inicio foi dificil — o sotaque deles era danado —, mas fui me acostumando. Com o tempo o ouvido se adaptou e cheguei mesmo a entender muita coisa do dialeto deles que, diga-se de passagem, € um soco no ouvido, parecendo arabe. Mas voltemos a grupola. O tartarato de potassio vai se depositando, lentamente, ano apés ano, nas paredes internas das pipas. Quando esse tartarato adquire uma espessura de alguns milimetros era (nao sei se ainda o retiram e se o fazem, que processo hoje utilizam) retirado com o auxilio de pequenas enxadas, parecidas com enxds. A lamina da enxadinha percorria centimetro por centimetro as aduelas, batendo perpendicularmente as mesmas, e assim fazendo despreender-se pequenas lascas de tartarato. Com o cuidado de, no entanto, n&o causar danos 4 madeira. A pipa, que sé tem dois pequenos orificios — um em cima e outro na frente, por onde, esgueirando-se, com jeito, se entra — _ ficava, internamente, uma verdadeira nuvem de po violaceo. Os 118 insieme a Monte Belo. (Me ricorde ben parché go assa cascar ’l orlogio in téra e go ciapa una béla sgorlada!) A quei che no isa cosa che ’l é cavar gripola, ghe digo: '1é un laoro de can. Mi posso dirlo parché go prod. Se va dentro nte ‘na bdte e con ’na sapéta se bate, gentimetro per centimetro, tuta la béte. La gripola la se destaca a scaiéte e la polver fina che se forma la va dentro per i dci, ‘I naso, la boa, le récie. ’L @ roba de sofegarse. Mai desmentegarse che le bédte le gd sol due picoli buzi. Un sora e nantro davanti, per ndove se va dentro. E aria, cari, no ghen’é. Sol polver. Meno mal che nte le cantine grande ghe zera luce elétrica. E fora per le colonie che i laoréa co’i lampioni? ’L & veramente un laoro de can — o de cagn, come i dize i trentini. Tant ’l ga laora e péc’l ga racolto. Credo che la so morte prematura, in grande parte, 'l é devuta a quel maledéto laoro. 119 trabalhadores, de quando em quando, saiam das pipas para aspirar ar puro, irreconheciveis. Como se trabalhava sem mascara, imagino como ficavam os pulmées desses coitados. Meu pai e alguns mocos que com ele trabalhavam, em empreitadas, devem ter raspado a gripola de quase todas as pipas existentes ent%o no distrito. Esse trabalho insalubre, sem a minima proteg4o, um verdadeiro trabalho de cdo, deve ter sido o responsavel por seu prematuro desaparecimento. 120 121 Gala mia anca ’1 cul?3 O Gnibus partia da Estagio Rodovidria, ent&o localizada na Visconde do Rio Branco, quase defronte a oficina mecdnica de Bertuol & Moré, concessiondrios Chevrolet. Partia, mas parava em seguida: umas quadras adiante. Defronte ao Hospital Tacchini uma pequena multid&o esperava a linha — era como denominavam o 6nibus. Uns para voltarem a Pinta, outros para transmitir avisos, recomendagées, entregar encomendas, uma vez que seus doentes, por permanecerem hospitali- zados, exigiam que continuassem em Bento. — N&o esquega de avisar ao ... — Cuida de informar a... — Diga ao avé que... A parada durava trés a quatro minutos e nao se estendia mais porque o motorista, com pressa para chegar em casa e com a obrigacdo de cumprir o hordrio — embora um tanto eldstico —, insistia: — Apressem-se, chega ‘de conversa fiada, vamos d’uma vez que ja anoitece! O 6nibus saia devagar, ficando as ultimas recomendagées abafadas pelos ruidos do motor. 13ser4 que nao esté doente da bunda, também? 122 Gala mia anca ’1 cul? La ligna (/ 6nibus)!7 1a partiva a le 4 dopo mezdi dela stagion rodoviaria, nte la Visconde do Rio Branco, squasi davanti a la ofigina mecanica de Bertuol & More. La prima fermada la zera davanti al ospedal del Dr. Tacchini. La embarcheva quei che i zera ndati a consultare col Dr. Galassi e col Dr. Antonio(! Dr. Tacchini ormai’l zera mort). Insieme a quei che ritorneva ala Pinta, vegneva quei che ghe tochéa star la par darghe assisténgia ai suoi maladi. La fermada la dureva tré o quatro minuti, fin che ogniuno ‘I catésse’'l so posto e che le fusse trasmitide* le ultime noticgie e le wultime recomendagion: — No sta desmentegarte de dirghe a... —.Varda de avisar a... — Dizeghe al nono che ... ’L soférol8, le pi dele olte, sensa pagienza, 'l tontogna, ’l ghe dize su: — Feve svelti, finila con ste cidcole, su tuti de ’na volta, ndemo via sino vien sera! 17 @nibus (énibus, in brasilian) = omnibus o solamente bus, in itaniano. 1856 féro (de chofer, brasilian, de chauffeur, francese) = macchinista, autista, in italiano. 123 Cerca de um quilémetro adiante, outra parada: a Ultima na cidade. Defronte ao Hospital Giorgi, uma repeti¢déo da parada anterior: avisos e noticias a transmitir, recomendacdes a quem retorna para casa... Num determinado dia — lembro-me como se fosse hoje —, 0 motorista era 0 Jo&o0 (Gioanin) Nicchetti. A paciéncia dele era limitadissima e todos sabiam disso, mas como a Vitéria Biazus, esposa de Valente Biazus, estava desenganada pelo médico, no hospital, a curiosi- dade, especialmente das mulheres, ficava mais agucada. O 6nibus ja estava com o motor ligado, pronto para partir, mas a conversa continuava entre uma senhora ja embarcada e outra que ficaria no hospital: — Mas ela esta tao mal assim? — Ah, minha querida, o doutor disse que ela n4o se escapa! — Mas 0 que ela tem?14 — Ah, minha querida, ela tem o figado, ela tem o est6mago, ela tem o coraco, ela tem o intestino, ela tem... E Gioanin, que de t&o nervoso j4 nem fumava — mastigava o cigarro —, cansado de tantos e/a tem, gritou bem alto para que todos ouvissem: — E ela, por acaso, néo tem a bunda, também? O siléncio se estabeleceu imediatamente e a linha subiu o morro em diregdo a Pinta. 146 a tradugdo literal da expresséo véneta cosa gala?, cujo sentido é, que doenga ela tem? 124 ’L Onibus ‘1 partiva pianpianéto, le ultime recomendacion le se perde in mezoal rumor del motor de Ja ligna. Un chilometra pit avanti, nantra fermada: davanti al ospedal del Dr. Giorgi. Tuto se ripete nantra olta: gente che vien dentro, notigie per trasmiter, recomendagion a quei che i vaa casa... Nte un bel di, me ricorde come se’l fusse ancé, serino davanti al ospedal del Dr.Giorgi, e’l soféro zera Gioanin Nicchet!9, E la no’l gavéa mia pagienza. Romai tutii zera a posto per partir, ’l motor impissa, ma, come la Vitoria Valente2° la stéa propio mal, mal da morir, le persone le deventa pi curidse: — Ma stala propio cosi mal? — A cara, I dotor ’l dize che no la ga salvagion! — Ma gala che? ° — A cara, la ga 'l figa, la ga’lstémego, laga’lcor, la ga le budele, ... E Gioanin, che de cativo romai gnanca no’l fuméa, — ‘I mastighéa 'l gigaro —, stufo con tante la ga, ’l ghe urla: —EGALA MIA ANCA’L CUL? - La ciacola la sega finida e'l dnibus ‘1 ga ciapa la riva in diregion a la Pinta, 19 Joao Nicchetti, del 28 dela Jansen. 20vitdria, dona de Valente Biazus. 125 Tré mandolin's Na década de 60 comegou a sobrar algum dinheiro, inclusive nas colénias. Aquela gente que até entio sé tinha trabalhado, pensou em desfrutar, pelo menos um pouco, daquilo que a riqueza pode propiciar. Uns iam as termas (Irai, Guarda, Chapeco...) e outros preferiam as praias (Cidreira, Pinhal, Tramandai, Torres, ...) Conversdvamos, minha mie e eu, sobre quem tinha ido as praias, quando, como se ela lembrasse algo ha muito tempo esquecido, me disse: Agora compreendo onde ia o nono Loss! veranear: Tramandai! — Esabes como a vd dizia quando lhe perguntavam: — Estd em casa o paron?\7 — Nao, ele foi a Tré Mandolin! Ent&o ela contou-me que todos os anos 0 nono ia ao mar. Ficava fora um més, E nao era.para menos: iam um trecho em carrocga e outro em diligéncia. Deviam demorar aproximadamente uma semana para ir e outra para voltar. '5Tr8 Mandolin, cuja tradugéo seria ‘Trés Amendoins, era como minha av6 entendia ser o nome da praia freqiientada pelo marido: Tramandai. ‘Domingos Loss, pai dela, meu avé. "Iparon = chefe de famila; também usado como patrdo, chefe. 126 Tré mandolin La per i ani 60 ga scomingia a vansar soldi anca fora per le colonie e cost tanti i pensa de veroniar?! a le acque termale — Irat, Guarda, Chapecd — 0 a le praie 22. — Cidreira, Tramandai, Capdo, Torres, ... — Se parleva de chi che i zera ndati ale praie quando me mama, come se la se incorzesse de ’na roba desmentegada da tanti ani, la me dize: — Adeéss 6 capi ndove 'l nono Loss?3 ’I ndeva veronear: Tramandai! — Séto come la nona la dizeva quando i ghe domandéva: — Elo casa ’l paron? — No, 'léndaa Tre Mandolin! 4 Alora la me ga conta che ‘I nono ’I ndéa titi i ani al mare. ’L stéa via pi d’un mese. ’Magineve: i ndéa de careta?5! Credo che i perdeva ‘na setimana per ndar e nantra per ritornar. 21 Veroniar (de veranear, brasilian) = villegiare, passare U'estate in ... (ita Yano). 22Praie (de praia, brasilian) = spiaggia, lido (italiano). 23 Domenico Loss, me nono. 24772 Mandolin = Tramandat. 25Careta = carreta, tanto in brasilian come in italiano. ~ 127 Enquanto isso, a mulher (minha avd) ficava em casa trabalhando e cuidando da filharada. E 0 avé, lépidoe gracioso, em Tré Mandolin! 128 La dona (la nona) la stéa a casa a laorar e a téndar i fioi, intanto che ’l paron ‘Il ndéva a Tré Mandolin! 129 Sopa de ervilhas!8 N&o era uma festa religiosa das mais importantes, mas havia almogo no Salao da Comunidade. Talvez fosse a festa de Santa Ana, porém nao tenho certeza. No bar do Mario Afonso, os homens tomam o Ultimo aperitivo antes da refeicao. — Vamos comer la no Saléo, compadre? — Nao, eu nao, responde Anténio Facchin. Nao estou me sentindo bem; é melhor que vd almogar em casa, — Deixa pra la, vamos junto, Ihe diz José Tumelero. Além do mais, hoje tem sopa de ervilhas! — Sopa de ervilhas? — Sim, sim. Primeiro sopa de ervilhas e depois a comida de sempre: salada, risoto, massa, churrasco,... — Olha, venho s6 par causa dessa tal de sopa de ervilhas, porque churrasco hoje, realmente, néo me cai bem. Subiram juntos Bépi (José) e Toni (Anténio). Compraram o ingresso e sentaram, esperando que comegassem a servir aquele exagero de comidas que é um almogo na Serra Gatcha, em especial em Pinto Bandeira. Os encarregados de servir as mesas — mogos e mogas da comunidade, nao propriamente garcons — '8Ervilha, em véneto, € bisi. 130 Supa de ervilha”® No l'éra mia sagra, ma ghe zera de magnar nte’lsalon dai préti. Credo che fusse la festa de Sant’Anna. La de Mario Naigno i émini i beve ’l ultimo cichet prima de ndar su a magnar. — Ndemo magnar su al salon, compare? — Mino, 'l dize Toni Facchin, no stae gnanca ben; vao disnar a casa. Vala, ndemo su anca ti, 'I dize Bepi Tumelero. E po, anca ghe ze supa de ervilha! . — Supa de ervilha? — Si, si. Prima supa de ervilha e dopo ’l magnar de sempre. Te sé: salata, risoto, pasta, surasco, ... — Vegno propio per proar sta supa de ervilha, parché surasco, ancé, no'l me vd. Co irivaal salon, i se senta per magnar. Ighe porta’l vin, ’l pan, 'l formai grata e una supiera piena de minestra de bisi. Bepi Tumelero 'l se serve de minestra e’'l ghe dize a Toni Facchin: 26Ervitha, in brasilian = bisi = piselli, in italiano. Osservagion: Questa me la gd contada Lucindo ‘'Pino’’ Bottin. Se no la ze mia vera dizeghe sit a li. 131 iniciaram deixando na frente de ambos um garrafao de vinho, um prato com p&o, uma queijeira cheia de parmesan ralado e uma sopeira transbordante de sopa de ervilhas. José Tumelero serve-se de sopa e diz ao Facchin: — Tai a sopa de ervilhas! N&o vais comer? — Sopa de ervilhas? Aquilo ali nao é sopa de ervilhas, é minestra de bisi!9!E eu nem gosto de bisi. Veja s6 que burro que eu fui: vim especialmente por causa da sopa de ervilhas e me. pdem na mesa minestra de bisi! 19Minestra de bisi = sopa de ervilhas 132 — Eco la supa de ervilha! Magnito mia? — Supa de ervilha? Quela li no la ze supa de ervilha, la ze minestra de bisi! E a mi i bisi no i me piaze gnanca. Varda che stupido che son stat: son vegnest sol per proar la supa de ervilha e i me porta ‘na minestra de bisi! 133 Tu vais aprender a cantar fora de hora! Esta aconteceu com José (Bepino) Tondo, meu padrinho de crisma. Aqueles que o conhecem sabem que ele € calmo — quando dorme! Como ele tem 0 pavio curto, n&o precisa muito para se incomodar. Ele e a Maria eram proprietérios da Casa de Comércio que hoje pertence ao Sétimo Tumelero. Junto a garagem eles tinham uma gaiola onde engordavam frangos e galinhas comprados dos colonos para, posteriormente, revender. Num dia em que levantou com 0 pé esquerdo, deu-se conta que havia um frango que nao parava nunca de cantar. A cada cinco ou dez minutos vinha ele com um impertinente co-co-ri-cd! Que cantasse duas ou trés vezes ao dia, tudo bem, mas um co-co-ri-cé atras do outro era demais! Espiou pela janela e viu que o cantor era sempre © mesmo: um enorme frango vermelho. Ele punha a cabeca fora da gaiola, através de uma fenda, e dé-lhe cantoria. O Bepino pegou um cabo de vassoura e disfargadamente colocou-se, como quem ndo quer nada, proximo a gaiola. O galo nem imaginava as intencdes do Bepino, devia até pensar — se é que galo pensa — que estava agradando. Quando pés a cabeca para fora e iniciou 0 co-co-ri ... nio chegou a terminar a melodia 134 Te dago mi cantar fora de ora! Bepino Tondo 'l ze me santolo de crésima. Quei che i lo cogndsse i sa ben che 'l @ calmo — col dorme! Par vegnérghe su le furmane no ghe vol mia tant. Lu e la Maria i gavéa la casa de nego¢io che adess la ze de Sétimo Tumelero. Darente la garage ') gavéa un polinaro ndove ‘I tegnéa i gai e le galine che ’l compréa dei coloni par revéndar. Un di che ’lé leva sti mezo reverso ‘Ise gd incorto che ghe zera un gal che 'l sevitéa a cantar. Ogni ¢inque o dieze minut, 26 ‘na cantada. Co-co-ri-cé, un colpo o due, 'l va ben, ma tuta la matina, no! ‘L varda fora par la finestra e 'l vede che 'l gal che canta 'l ze sempre 'I medésimo: un rds!'L mete ‘1 cl fora par 'na sfésa e co-co-ri-co! Bepino ’I tol su 'l manego de ‘na scda e'] se tira darente al polinaro. Col gal rds 'l ga metest la testa fora par la sfésa el ga scomingia a cantar co-co-r ..., no'l ga mia fini la cantada, parché 'I ga ciapa’na bruta stecada che ’t ga fin perso la testa. Co’'la testa del gal in man — la tegneva per 'lhéc —'1 ghe dizéa: — Canta adéss se te si bon! Te insegno mi a cantar fora de ora! 135 ensaiada: levou uma tremenda paulada no pescoco e literalmente perdeu a cabeca. Coma cabeca do frango na mao — segurando-a pelo bico — ele repetia: — Canta agora se tu és capaz! Te ensino eu cantar fora de hora! Nota: Esta histéria j4 estava escrita e até traduzida quando resolvi conferir os detalhes com a Maria, esposa do Bepino, Foi assim mesmo, com apenas uma diferenca. Ele nao decepou a cabega do galo. ie pegou-o pelo pescoco © scgurando-0 embaixo do brago foi até a garagem e esmerilhou-Ihe 0 bico. O coitado quase morreu de fome em face da dificuldade em catar o milho com a falta da ponta do bico. 136 seenceagrcttanane 137 Capdes” Nas festas de Natal e Ano Novo ou em bodas de gente abastada, nunca faltavam os capdes ao forno. Agora, além de nado mais serem encontrados, tenho a impressdo que ninguém mais sabe a arte de castrar um franguinho para converté-lo em capéo. Fora pelas colénias eram varias as pessoas que conheciam esse oficio. Em Pinto Bandeira, na vila, que eu me lembre, somente a velha Massot (Mazzotti) sabia castrar os pintos e criar belos capées. Um capo cresce mais rapido que um frango normal e chega a assumir dimensdes enormes, quando adulto. Sem exagero, fica quase do tamanho de um peru! Além da carne muito superior a do frango, o capao tinha outra utilidade: em vista da sua docilidade, ajudava as chocas a cuidar dos pintinhos! 20Capao = frango castrado. 138 Caponi Nte le feste de Nadal o nosse de gente siora, no manchéva mai i caponi arosto. Adeéss no ghen’é pi e go idéa che gnanca noi sapia pi come capar um polastro. Fora par le colénie ghen’era arquanti che savéa sto oficio. Ala Pinta, che me ricorde mi, sol la vécia Massot la savéa castrar i pit e slevar béi caponi. Un capon ‘I cres¢e piu svelte che un polastro normale e, en pochi mesi’'l pesa’l dépio de ’n polastro che no'l sia Stat castra. Fora dela carne, che la zera de prima qualita, i caponi ancora i giutéa a le cidche a téndar i pitini! 139 A cantina?! de um colono Sera saudosismo? As casas da minha terra, embora com menos conforto, me pareciam t&o mais acolhedoras, tao mais hospitaleiras! A uns quarenta anos atras nem de longe possuiam a comodidade que hoje apresentam. Eram quase todas construidas em madeira, exceto a cantina, que invariavelmente era edificada em pedra. Até o telhado, em muitas delas, era de madeira: scdndole®2. Nao havia gua encanada, havia 0 secér; nao havia a pia de aco inox, havia o lavandin; nao havia fogio a gas — e em certos casos nem mesmo o fogio a lenha, mas um simples fogolér; nio havia sala de estar com poltronas e sofas, como nao havia urn sem numero de eletrodomésticos que hoje facilitam o trabalho da dona de casa, mas havia em quase todas as casas uma fartura e uma auto-suficiéncia que impressionavam a todos que a elas chegassem. Hoje temos mais comodidades, mas perdemos em auto- suficiéncia. 21Cantina = pordo da casa. 2Scandole = pequenas taboinhas, mais ou menos regulares, que funciona- vam como telhas, 140 La cantina de un colono Poca gente de la me genera¢ion i ga bio l'oportunita de cognosser le colonie de la Pinta come mi. E, pi gidvani de mi, go idéa che gnanca un! Fin che me pupa'lzera vivo, ghe seri sempre insieme, sempre taca. E lu, me par ancd, ghe piazeva menarme involta. Dopo che’l pupa 'l é mort — gavéi nte quel tempo oto ani —, gd scomingia a ndarghe adrio al zio Archiméde.?7 Lu’! laoréa de caretier de Bépi Callegari e mi me sentei dedrio de la careta a serar e vérdar le rode. Cosi, prima con me pupa e dopo con me zio, go cognossésto squasi tute le case del distrito e cosi anca le cantine de le case. Cantine come quele de Angelo Coghetto, de Gioani Tumelero, de Mondo (Raimondo) Ceccon (nte la casa ndove adeéss sta so fiol Andréa) e de Isidoro Bigolin, le garia de éssar state mantegneste come ’n musto. Ancora me ricordo la matina che semo rivadi da Ceccon. No ghe zera nissuni a casa: i zera tuti soto al vignal, a sapar. ’L zio, con ‘na fischiada i li ga ciamadie 27archiméde = Arquimedes Mazzotti, maridé con la zia Inez Luzzatto Mazzotti. 141 Se alguém tivesse filmado a cantina de um determinado colono a cinqiienta anos e Passasse esse filme hoje, nem mesmo os descendentes desse colono reconheceriam seu proprio porao. Eu tive a sorte de ver cantinas como a de Angelo Coghetto, de Joio Tumelero, de Mondo Ceccon, de Isidoro Bigolin, entre outras. Eram verdadeiros empérios: pipas enormes cheias de vinho tinto; outras, menores, com vinho branco; mastéi23 cheiosde trigo, de milho, de feijéo preto e de outros tipos; latas e latas de banha e baldées cheios de mel; muitas trancas de cebolas e de alhos; pencas e pencas de salames, ossacdl%. presuntos, /ardo e panséta5,caixas de ovos e montanhas de batatas; enfim, um verdadeiro armazém! Tudo produzido na propriedade, é légico! Que pena que tudo isso terminou. E nao ficou nenhuma em condigées para ser transformada num museu! Ou sera que apenas sonhei que isso tudo existiu? 23Mastéi = tina de madeira, 240ssacdl = copa. 25Lardo e panséta = toicinho e baccon. 142 intanto lori i vegnéa zd, nantri semo ndati dentro in cantina che la zera serada sol con un luchet, par fora. Bote de vin rds, una pi picola con vin bianco, altre sensa vin, ma piene de milho?8, de formento; mastei piéni de fasdi, bianchi e neri; piche de gégole e de aio; péssi de lardo e panséta picadi via insieme ai salami e ai ossacoi; formaio da gratar e pena fat; un gestél de pan; 'na cassa piena de dvi; baldoni de bagna?? e de miel; ... Un vero spetaculo de abondangia! — ’Léora de far un merendin, a Darcio?, Ime dize'l zio. : Co’la fachéta®® ’lgdtaiaunafetinade, asétaeun toc de pan e’l me dize: — Magna, te vedaré che roba bona! Dopo ’| ga cava 'l ciddo de la béte de vin rds e’'l ga impieni due biciéri, un par lu e un per mi. Quando i Ceccon i ze rivadi noantri sérino drio a magnar e a bevar. — Co i gat i va a spasso, i sorzii fa festa, ga scherza’l zio. — Ghe fato ben, ’1é propio ora de magnar qualche cosa. Andréa, porta qua un formdaio e un salame. Magnémo adésso qualcosa anca noantri, parché dopo gavemo de ensacar3! ‘I milho e'lforment. Archiméde no’l pol star qua tut I di! 28Mitho, in brasilian = grano turco, in italiano. 29bagna, de banka, in brasilian = grassa de maidle. 3Fachéta, de faca (brasilian) = colteléto. 31 Ensacar, in brasilian = insaccare, in italiano. 143 Propaganda politica mével ja em 1950 Est@vdo Pietrowski, 0 Polaco, era um maragato de quatro costados. Para ele — e creio que para todos os libertadores?6 — apenas os candidatos do PL eram sérios € capazes. O resto era o resto. Mesmo quando foi formada uma coligacao para enfrentar os trabalhistas do PTB, ele n&o aceitou os novos associados PSD e UDN. Homens de valor eram Raul Pilla — um deus para ele —, Men de Sa, Braga Gastal e Alberto André (ele nfo perdoou o ingresso de André no MDB). O maragatismo dele chegava as raias do fanatismo. Bastava uma pequena provocacdo e ele partia para o debate e para a defesa da ideologia do PL (um parénteses: naquele tempo os partidos tinham ideologia!). Uma ocasido contei-lhe que conhecia pessoalmente a Alberto André, pois era professor na Faculdade onde eu trabalhava. Disse-Ihe mais: eu também votara nele! Ele exultou de alegria e a partir daquele dia passou a considerar-me correligiondrio seu. Inclusive segredou-me: — Tu sabes que teu pai era assisista2?, como eu? Eu nao sabia! itores, filiados ou nfo, do Partido Libertador (PL). 27Assisista, partidério de Assis Brasil, lider maragato das décadas de 20 e de 30, 144 Propaganda politica mobile nte la elegion de 1950 Stéfano Pietrowski, ’l Polaco, I zera I'tnico veramente libertador?? de la Pinta. ’L zera un maragato 33 fandatico. No ghe serviva gnanca un dei altri partidi, gnanca quando ’l so partido ’l ga fato una . coligagion col PSD34 e co’la UDN#5, lu no’l ga mai aceta. Lu’l voteva sol gente de’l suo partido, 'l PL: Raul Pilla, Men de Sa, Alberto André, ... De’l PTB*, alora, *L gavéa ‘na rabia che sol védar. Stéfano ’l gavéa un caval rds e lo moleva nte le tere de Giosué. ’Na sera, pdchi di prima dela elegion, sol par dispéto, i ga pinta PTB, cole letre ben grande, nte na banda e PSD nte quelaltra. Nte'l cul i ga messo PL! E, anca par sora, i ga taid le gréne ben curte e anca la céa! Lu, col ga vist, ’l @ deventa rabioso e ’I voleva processar i pintori, ma dépo’l ga capi che pi de un dispéto ‘| zera un scherzo politico. 32, ibertador = del Partido Libertador (PL). 33Maragato = denominacion storica dei libertadori. 34psD: Partido Social Democrético. 35UDN: Uniéo Democrética Nacional. 36PrB: Partido Trabalhista Brasileiro. 145 Pois em 1950 a campanha eleitoral estava acirrada até mesmo em Pinto Bandeira. Os do PTB nao falavam com os eleitores dos demais partidos. Velhas inimizades eram revividas, mas também inovagées aconteceram... Alguns dias antes da eleigdo, 0 cavalo vermelho de propriedade do Polacoe que noite ficava no potreiro do Josué Périco amanheceu pintado: PSD de um lado, PTB do outro e PL na bunda. Além disso podaram-lhe as crinas e cortaram-lhe o rabo o mais curto possivel! Ele, de inicio, ficou uma fera. Queria até processar os pichadores, tudo indica tenham sido Afonso Tondo, Walter (Nene) Afonso e Giglio Lovera. Mas passada:a raiva inicial, convenceu-se que no passava de uma brincadeira eo processo nem chegou a ser iniciado. O que deve té-lo ofendido mais foi 0 Jocal escolhido para pintar a sigla de seu amado PL. Quem realmente sofreu com a brincadeira foi a Irma, filha do Polaco. Ela lecionava na Linha Marcolina Moura e ia, a cavalo, diariamente até 14. Ela esfregou o pelo do cavalo o quanto pode, mas a tinta teimava em nao sair. Assim ela continuou a divulgar as siglas dos partidos que tinham eleitores em Pinto Bandeira, mesmo apos a eleigao. — O martirio durou mais de um més, confessou-me ela. 146 ’L pegio de tut ga toca a la Irma, so fiola. La féa la maestra via a la Marcolina e ghe tochéa ndar con sto caval “propagandista”. La tinta la méss squasi un mese par smarir. I dispetosi i ga de éssar stati Giglio Lovera, Nene (Valter Luzzatto Afonso) e Fonso Tondo. 147 Composi¢o, impressao e acabamento: Gréfica da Universidade de Caxias do Sul R. Francisco Getulio Vargas, 1130 - C. Postal 1352 Fone (054) 222.4133 - 95100 - Caxias do Sul - RS com arte-final fornecida pelo editor. . ' Nvaltra bela cosa te ghe parla, anca se con poche parole, sti la dédica semplice del libro, quando te ghé dito: “Elisa, chi ga vu la fortuna de ‘ver trova ‘na dona come la mia, ‘I ga guadagna la pid gran cucagna che ghe sia”! E, davero, ti te ghe guadagné tré cucagne: I’Ita- lia, la Mérica e la to Tedesca! Ma, varda, no st farte ilusion, parche co te parlidea Mérica che i to antenati i gé fato par ti, te parli dea Mérica che tuti i nostri i g4 fato co’l sudor ela fede par tuti noaltri; co te parli de 'Italia chei gA dassé al oltre-mar, te parli de I'Italia che tuti i nostri i g4 dass4, per vegner impiantar fameia in Mérica; co te parli dela to pi grande cucagna, |’Elisa, te parli de la dona taliana in Mérica, che I’t la mama, la_parona de casa, la cuoca, la levatrice, la zia, la sdntola, la forsae el coraio de slevar tanti fioi, de volerghe bena titi e da racomandarli tuti ei giorni al Signor. Te parli dea dona taliana de la Nova Itdlia in Mérica, che leva si bonora per far i mistieri, per far da magnar, per dopo ndar in coldénia... La dona che laora a casa, parche I’ la vita dea casa, ela laora in colénia parche no la vol che manche gnente in casa... Eco, Darcy, in poche parole te ghé dit na grande verita! A gon bu dt grande cucagneche fa un tesoro: e] pupé e la mama guardando tuti i giorni ‘de volerse ben, giutarse, laorar € impegnar la so vita per la so grande Mérica, la famiglia! ’L mio paese 'lé csi!" & la vita dea stéria taliana: mostra el rider e el pidnder, piel rider che'l pidnder, parche sol pinder lo fa quel che no’l gd speransa, ma’I talianse’l pidnde, anca el ride, parche el gd sempre na gran speransa nel cor. Darcy, se te ghé scrito sto libro, el secondo in dialeto, lingua nostra parche stéria nostra, te lo ghé scrito parche te credi te la forsa de la nostra lingua e de la nostra storia. Se i primi i ga vinto col laoro e la fede, noantri vinceremo co’ laoro ¢ la sicuressa.de la nostra lingua ela nostra stéria, parche na cultura cosi granda, bela e fata de sudéri e s4ngue, no la pol sparir mai pit. Grdssie, parche te si un omo de speransa, coi éci de saeton che i passa via fin el sole e i vede, distante, el futuro dei nostri figli! Prof. Rovilio Costa Professor Universitario, Pesquisador e Autor de diversos livros sobre a Colonizag4o Italiana no Rio Grande do Sul LMIO Ass) 1, — asees) Darcy Loss Luzzatto nasceu em 1934, em Nova Pompéia, atual Pinto Bandeira, 3° dis- trito de Bento Gongal- ves, RS. Durante 20 anos lecionou Fisica, tendo inclusive escrito, em co-autoria, diversas obras relativas ao ensino dessa disciplina. Diretor de duas editoras — SAGRA — Livraria Editora e Distribuidora Ltda e D.C. LUZZATTO Editores Ltda. — é, atualmente, Presidente da Ca- mara Rio-Grandense do Livro. Sua 1° obra bilingiie, Ghen’avemo Fato Arquan- te..., publicada em 1985, relata, em forma de cré- nicas, as peripécias de sua infancia na regido colo- nial italiana. Neste ‘L mio Paese 1 é cosi!, continua a revelar lembrangas de sua querida terra natal, lutando, tenazmente, para que seus conterraneos nao per- CreeE Cece besy alos oercne (nt cKeet ice Paro) DCLuzzatto (epaecie,

Você também pode gostar