Arti n Shqipri

Arti n Shqipri sht influencuar nga ngjarjet e ndryshe gjat periudhs historike, ka gjurm t hershme, dhe
vazhdon t zhvillohet.

Gjurmt m t hershme
Fillimet e artit figurativ n truallin e Shqipris jan t hershme. Gjurmt e para i prkasin periudhs s neolitit.
Nprmjet zbulimeve t shumta arkeologjike, n zona t ndryshme t vendit, jan gjetur qindra e mijra
qeramika, terakota, zbukurime ne metal etj., q u prkisnin fiseve ilire, paraardhsve t drejtprdrejt t
shqiptarve t sotm.
Prodhimet m t hershme jan t thjeshta, pr prdorim praktik, por n to shfaqen edhe vlera artistike si n
format zoomorfe t enve ashtu edhe n dekoracionin, gdhendjet dhe elemente t tjer. Nga shekulli i gjasht
deri n shekullin e trete p.e.s n qeramika vizatohen linja dhe figura gjeometrike ; forma ndrtohet me siluet
m elegant dhe pasurohet me element plastik. Shum en t ksaj periudhe, q ruhen sot n muzet e
Shqipris, kan vlera t mirfillta artistike dalluese vendase, q nuk i ndeshim n artin e fqinjve t tjer po aq
t lasht si Helent, Maqedont apo Romakt.
Nga ato en t lashta, t zbukuruara me dekoracione e fraktura plastike, nis rruga e skulpturs n truallin e
Shqipris duke u br kshtu bashkudhtare me artin e popujve m t hershm t Evrops. Tipare m t qarta u
dukn sidomos me formimin e qyteteve ilire Bylis, Amantia, Foinikue, Butrot si dhe me ngulmimet helene :
Dyrrahu, Apollonia, Orikumi.

Arti Ilir
N qytetet ilire mori zhvillim m t madh skulptura e rrumbullakt si dhe relievi q lidhej me ndrtimin e
monumenteve. N fillim skulptura u zhvillua duke prvetsuar element t artit helen, sidomos nga tradita
korintike dhe korkyrase.
M von, nga shekulli VI p.e.r., krahas lidhjes me traditn helene, arti ilir fiton veori te reja, t dallueshme,
brenda kuadrit helenistik. Apolonia dhe Durrahu q u bn qendrat m t rndsishme t artit n ato vite, kishin
mjeshtrit e shquar vendas q gdhendnin dhe skalisnin n nj stil me tipare t veanta kundrejt veprave t
importuara prej qytetrimit helen. N muzeun e sotm t Durrsit jan ekspozuar disa skulptura t
paprfunduara, t gjetura n at trev. Ato dshmojn pr gdhendjet q jan br n truallin shqiptar. Jan
zbuluar gjithashtu edhe gjurm t punishteve t hershme t qeramiks n Apolloni dhe Durrah. Aty u prodhuan
shum nga ent dhe vazot e bukura t stilit antik q ruhen n muzet tona. Figurat e pikturuara paraqesin skena
t ndryshme mitologjike, pamje nga garat atletike, skena luftimesh etj. Prgjithsisht jan me figura t zeza mbi
sfond t kuq (shek. VI-V p.e.r.) dhe me figura t kuqe mbi sfond t zi (shek. IV deri n periudhn helenistike).
Pikturimi i figurave sht n lvizje, plot harmoni dhe plasticitet. N kt periudh realizohen edhe shum
statuja t vogla prej bronzi si dhe terakota, ku paraqiten edhe motive laike si dhe figura fmijsh, barinjsh etj.
Figura me vler artistike ndeshim edhe n monedhat e shumta t ksaj periudhe q u realizuan n Apoloni,
Durrah dhe Orik. Lulzimi i disa qyteteve ilire dhe i kolonive helene solli nj zhvillim t madh t artit q u
pasua edhe me shumllojshmri formash e teknikash ; q nga afresket e deri te mozaikt e bukur monokrom dhe
polikrom. Por n shekullin e I-r u ngadalsua gjith ai hov zhvillimi. Pushtimi romak q shkaktoi rnien
ekonomike t qyteteve ilire, la gjurm t dukshme edhe n art. Ndonse Roma pushtuese u pushtua vet prej
artit helen, prsri ndikoi n qytetet ilire me tipare t kulturs s saj provinciale romake. U duk m qart

ndikimi n skulptur, ku prgjithsisht u ndoq realizmi tipik i kohs, por ndjehet gjithashtu fryma klasike q
mbshtetet n traditn qindravjeare. Qendrat kryesore t veprimtaris artistike mbeten prsri Apolonia,
Durrahu, Botroti etj.
N vitet e pushtimit romak prej artit zyrtar shkputet arti i trevave fshatare, ku pasqyrohen motive nga jeta e
prditshme. Me pranin e elementve t thjesht artistik, q dallojn nga veprat e mparshme, si dhe me
skalitjen e veshjeve dhe emrave ilire, veprimtaria e ktyre viteve mund t vlersohet edhe si nj qndres ndaj
asimilimit prej pushtuesve m t fuqishm t kohs.

Galeria e artit ilir

Zhvillimi i Mozaikut
N t njjtn periudh me artin e trevave fshatare, n truallin e Shqipris arriti zhvillimin m t madh edhe arti
i mozaikut. M i hershmi sht gjetur n Durrs. I prket shekullit IV p.e.r. dhe sht i punuar me gur zalli
shumngjyrsh. Ka vlera t rralla artistike q shquhen n gjith veprimtarin e ksaj gjinie. Quhet Bukuroshja
e Durrsit dhe mund t cilsohet si bukuroshja e gjith mozaikve q jan zbuluar deri tani n truallin shqiptar,
pr hijeshin e figurs dhe mjeshtrin e realizimit artistik. N shekullin e I-r, si prmendm, u arrit lulzimi i
ktij arti dhe nga gurt e zallit u kalua n kubik t prer prej guri, qelqi, mermeri apo balte t pjekur. Mozaik
t till jan zbuluar n Apolloni, Durrah dhe Butrint.
Zhvillimi i mvonshm i mozaikve lidhet kryesisht me monumentet paleokristiane. Pas shekullit te V-t
motivet e mozaikut ndryshojn nga modelet e pikturave t hershme, si sht amazonamania n Apoloni, duke
u zvendsuar me figura simetrike q qndrojn t shkputura n siprfaqe dhe q paraqesin figura kafshsh,
shpendsh, pem frutore, lule e t tjer simbole t artit paleobizantin. Ruhen edhe sot n gjendje t mir disa
vepra t tilla, sic jan Pagzimorja n Butrint, mozaikt e Linit dhe t Antigons. Nga grmimet e deritanishme,
sht gjetur vetm nj mozaik paretial n Durrs, brenda Amfiteatrit t qytetit, q i prket shekullit VI-VII-t.

Galeria e mozaikve t gjetur n Durrs

Piktura Murore (Afresket)

Arti bizantin

N periudhn e kalimit nga antikiteti i von n mesjetn e hershme, skulptura vjen duke u zbehur deri n mohim
t plot nga estetika bizantine, ndrsa arti i pikturs gjeti shprehjen m t lart artistike. Zhvillim m t madh
mori sidomos piktura murore brenda tempujve e krishter. Kishat u mbushn me afreske dhe ikona q u
nnshtroheshin plotsisht kanoneve t rrepta t metropolit. Autort nuk i firmosnin veprat n at periudh,
prandaj gjith ajo veprimtari mbetet ende anonime. Tani n Shqipri ruhen pak gjurm nga veprimtaria e m
hershme, vetm disa fragmente. Fatkeqsisht nj pjes e tyre u dmtua gjat lufts kundr fes q u b n
regjimin komunist (1967), duke zhdukur kshtu vepra me vlera t rralla pr kulturn dhe historin kombtare.
N ato pak fragmente q ruhen ndihen ndikime t stileve perndimore (Kisha e Rubikut 1272), si dhe lindore
(Vau i Dejs shek. XIV-t) t artit bizantin. Ikonat e shumta si dhe minaturat n kodik t Beratit dhe t Vlors
(shek. XI-XIV-te) jan me vlera artistike dhe i prkasin periudhs s zhvillimit t artit bizantin n Shqipri.

Arti pasbizantin
Gjat shekullit XVI-t,ndonse ende nn pushtimin osman, u realizuan vepra t reja artistike n piktur, n stilin
pasbizantin. Personaliteti m i shquar i ksaj periudhe sht Onufri (shekulli XVI).
Pikturat e tij dallohen pr ngjyra t pasura dhe nuanca dekorative, pr realizimin e tipave interesant me gjendje
tragjike, si dhe pr futjen e disa elementve etnografik kombtar q do ti shohim m qart edhe te pasardhsit
e tij; i biri Nikolla (shek. XVI-t) si dhe te piktort e shquar David Selanicasi (shek XVIII-t), Kostantin
Shpataraku (shek. XVIII-t), dhe te t m vonshmit vllezrit Kostandin dhe Athanas Zografi (shek.XVIII-t),
familja Katro (shek. XVIII-t) etj., q zbukuruan mjaft kisha n Shqipri dhe n vendet fqinj.
N Shqipri sht br edhe vazhdon t bhet nj pun e kujdesshme pr veprat e artit pasbizantin pasi ato
mohen si pjes e rndsishme e trashgimis m t pasur kombtare. Vazhdojn ende hulumtimet pr zbulimin
e autorve t tjer si dhe restaurimi i veprave t dmtuara gjat shekujve. Deri tani jan hapur disa ekspozita me
vepra t ktij arti si n Paris (1975), Rom (1985), Nice (1993) etj t cilat kan ngjallur interesa t shumta te
specialistt e artit. Ekspozitat jan shoqruar me botime t ilustruara dhe me komente t shumta nga shtypi i
huaj. Veprat m t muara t ktij arti ruhen n Muzeun e Artit Mesjetar n Kor, Muzeun Onufri Berat,
Muzeun Historik Kombtar, Galerin Kombtare te Arteve si dhe n muze t tjer n Tirane dhe qytete t tjer
t vendit. N Kor sht ngritur edhe nj muze privat, i vetmi deri tani n Shqipri, q ruan nj koleksion t
pasur me vepra t artit pasbizantin.

Galeria e artit bizantin dhe pasbizantin

Rilindja dhe Pavarsia

Lvizjet e mdha lirimtare q solln pavarsin e vendit (m 1912), ofruan kushte pr nj drejtim t ri artistik,
q do t pasqyronte m me realizm jetn. Lindi piktura laike me motive patriotike dhe etnografike. N

historin e artit shqiptar viti 1883 sht i shnuar pr pikturimin e dy pikturave m me vler : Portreti i
Sknderbeut nga Jorgji Panariti dhe Motra Tone nga Kol Idromeno. Me kto tablo nis rrugn piktura e
Rilindjes Shqiptare. Duket si rastsi por pikrisht motivet e ktyre dy veprave t para, jan motivet kryesore q
mbizotrojn n tematikn e artit shqiptar t Rilindjes dhe t periudhs s Pavarsis ; pra tema patriotike q
evokohej me trajtimin e figurs s Heroit Kombtar, Sknderbeut, si dhe skenat nga jeta e prditshme ku
fiksoheshin edhe vlera t kulturs t kulturs kombtare.
Te piktort e Rilindjes prgjithsisht ndihet fryma romantike. N shum tablo vihen re edhe tipare t realizmit
klasik si dhe t nj realizmi m bashkkohor, duke fiksuar kshtu n art, gjendjen reale t vendit, ndonjher
edhe me qndrim kritik. Piktori m i shquar i ksaj periudhe sht Kol Idromeno (1860-1939) autor i shum
tablove, portreteve dhe peizazheve. Veprat e tij u bn si shkoll pr artistt e ardhshm. Idromeno ka qen
gjithashtu edhe arkitekt dhe fotograf i njohur.
Fotografia artistike dhe dokumentare pati nj prfaqsues tjetr t shquar, t njohur brenda dhe jasht
Shqipris; familjen Marubi. Po n Shkodr, ku jetuan dhe vepruan mjeshtrit Idromeno dhe Marubi, doln edhe
piktor t tjer t shquar si Ndoc Martini (1880-1916), Simon Rrota (1887-1961), Andrea Kushi (1884-1959).
Zef Kolombi (1907-1949) etj. Pas Shkodrs, Kora u b vatra dyt ku mori zhvillim arti i pikturs n Shqipri.
N Kor u realizuan tablot e bukura t piktorit autodidakt Spiro Xega (1876-1953) si dhe veprat e poetit t
peizazhit shqiptar mjeshtrit Vangjush Mio (1861-1957). T dy kta artist jan n krye t prfaqsuesve m t
shuar t Rilindjes dhe Pavarsis shqiptare n piktur. Edhe skulptura e rrumbullakt, pas nj ndrprerje t gjat
prej disa shekujsh, filloi t lvrohet srisht n periudhn e Rilindjes. Si autor i par njihet Murad Toptani (18661917). Ka realizuar disa vepra me tem patriotike, ku shquhen dy bustet e Sknderbeut (m 1899 dhe m 1917).
Por nivelin e ktij arti e ngriti lart skulptori Odhise Paskali (1903-1989). Me statujat e tij monumentale, q jan
t parat vepra t ktij lloji n Shqipri (Lufttari kombtar - Kor 1932, Flamurtari - Vlor 1932,
Sknderbeu - Kuks 1939), nis rruga e artit monumental n Shqipri. Veprimtaria e Paskalit vazhdon edhe n
periudhn e paslirimit me vepra t shumta. Ai mbetet edhe sot si personaliteti m i shquar i skulpturs
shqiptare.
N vitet e pavarsis artet n Shqipri zhvillohen n mnyr m t organizuar. U bn prpjekjet e para pr
prgatitjen e artistve t rinj, pr themelimin e shoqatave artistike dhe pr organizimin e ekspozitave. N vitin
1920, n Kor u hap ekspozita e par personale nga piktori Vangjush Mio. Me kontributin e poetit t njohur
kombtar, Gjergj Fishta (1871-1940), i cili mori pjes edhe vet me disa punime n akuarel, m 1923, n
Shkodr u hap ekspozita e par lokale, me pjesmarrjen e mbi 15 artistve shkodran. Ekspozita m e
rndsishme e gjith ksaj periudhe sht E para ekspozit arti q u organizua Tiran n maj t vitit 1931. Kjo
sht e para ekspozit kombtare n historin shqiptare. Ekspozita e msiprme u prgatit nga Shoqata Miqt e
Artit q sht gjithashtu e para shoqat artistike e themeluar po at vit n Tiran. M 1931 u bn edhe dy
prpjekje t rndsishme : pr realizimin e nj Pinakoteke dhe pr ngritjen e Shkolls s Artit. E para nuk u
realizua, ndrsa shkolla u hap. Me nisiativn e piktorit A.Kushi, m 1931 u el kursi i vizatimit dhe, pas nj viti,
m 1932 u themelua Shkolla e Vizatimit, e para shkoll arti n Shqipri. Shkolla e Tirans mori nxns nga e
gjith Shqipria. Aty jepnin msim artistt O. Paskali, A. Kushi, A. Buza, italiani M. Ridola dhe L. Poradeci
(1896-1989), poet i njohur i Rilindjes, i specializuar n Bukuresht pr arte t bukura.
Nga Shkolla e Vizatimit morn msimet e para pr piktur brezi m i njohur i artistve shqiptar midis viteve
40-70 si B. Sejdini, K. Kodheli, N. Zajmi, F. Stamo, I. Kodra, Q. Grezda, Ll. Nikolla, F. Makoci, H. Reci, Z.
Bumci, etj. Gjat viteve 1932-1935 n shkolln e Vizatimit u organizuan disa ekspozita arti. N veprat m t
bukura ndihej vazhdimsia nga tradita e pikturs s Rilindjes si dhe tipare t reja realiste, me qndrim kritik
ndaj vshtirsive t jets dhe padrejtsive shoqrore t kohs. Po n kt periudh, n artin shqiptar u zhvillua
edhe karikatura me tem shoqrore e prfaqsuar nga A. Dino, M. Frashri si dhe Q. Mesarea, q ishte
njkohsisht akuarelisti m i njohur shqiptar n vitet e Pavarsis.

Projek
t
Tema: Kultura dhe Arti ne Shqiperi qe
nga koha e Ilireve deri ne ditet e sotme
Lenda: Histori
Klasa: IVA

PUNOI: FJONA HOXHAJ

PRANOI: ELVIRA RESULAJ