ANADOLU TRK EHR
TARIH GELIMESI, SOSYAL V E FIZIK Z E L L I K L E R I
ZERINDE BAZ G E L I M E L E R
Prof. DOAN KUBAN
Anadolu ehri hakkndaki bilgileri
miz yok denecek kadar azdr, zellikle
Trk ehrinin fizik gelimesi, bu gelime
ile ilgili tarih ve toplumsal veriler, siste
matik bir aratrma konusu imdiye ka
dar olmamtr. Bugnk Anadolu-Trk
ehrinin kendinden nceki Anadolu ehir
leriyle olan ilikisini de pek bilmiyoruz.
Dorusu istenirse, Anadolu veya baka
lkelerdeki Bizans ehirleri hakknda da
bilgilerimiz ok kttr. slm kltr iin^
de de, ehir, sosyoloji ve hukuk bakmn
dan etrafh olarak ele ahnd halde, bir
fizik btn olarak aratrma konusu na
diren olmutur.* Bu bakmdan Trk eh
rinin gelime srecini zerine oturtaca
mz verileri sabrla toplamak, bu arada,
dorudan doruya ehirler zerinde a
lmak gerekmektedir. Bu nemli konu
ya, basit bir giri olmak zere, yaynlad
m bu notlar, bugne kadar toplanm
bilgilerin ksa bir zeti, ksmen sentezi ni
teliindedir. Bilgilerimizin gerekten ok
snrl olmas, baz deerlendirmeleri zo
runlu olarak sbjektif yapmaktadr.
Hakknda tarih ve arkeolojik verile
re sahip olduumuz erken yerlemelere
sahip lkeler arasnda, Anadolu en eski
lerinden biridir. Anadolunun bugnk e
hirleri iinde, ilk yerleme tarihleri sa'
dan 1000 yl ve daha teye gidenler bu
lunmaktadr. Bir ok ehirlerin tarihini
Hellenistik devre kadar indiriyoruz. Ger
ekten de skenderden sonra ve Roma ha
kimiyeti srasnda, Anadolu'nun geni l
de ehirletii grlmektedir. Orta Bi
zans devrinde bu ehirlerin ortadan kalk
t sylenemez. Fakat Bizans hakimiye
tinin sonlarnda, zellikle Orta ve Dou
Anadoluda ayni younluk kalmamtr.
Herhalde Tema' sisteminin, ehirlerden
ok mstahkem mevkilerin, kalelerin ya
amasna elverili olmas, stanbul'un poli
tik nfuzunun zayflamas bu sonucu do
urmutu.
Onbirinci yzyldan sonra, bu bin
yllk ehirler lkesi, ok kuvvetli gebe
eilimleri olan bir toplumun eline geip,
Trkler, Anadolunun ehresine kendi
damgalarn vurunca, eski ehirlerin
strktrel gelimesine hakim olmu ei
limler ortadan silinmi oldu. Gerekten
de, bugnn Anadolu ehri, bir lyonya
ehri tasavvurunun adeta kar kutbunda-
dr. Bu ehirlerde her zaman Hitit, Hel
lenistik, Romal veya Bizansh espriyi ya
kalamak kabil olabilir. Fakat Trk dev
ri, kendinden ncekilerin izlerini orta
dan silecek kadar uzun srm ye eski
devirlerdenberi devam eden gelimeleri
bulmak, baz detaylar dnda, adeta im
knsz hale gelmitir.
Trkler tarafndan Anadoluda ku
rulmu byk ehirler ok deildir, Fa-
1. Yakndoguda bir tslm ehri iin ya
plan en kayda deer aratrma J . Sauvaget'-
nin 'Alep' Essal sur le ddveloppement d'uM
grande ville syrlenne, des orlglnes au milieu
du XIX e slcle, Paris, 1941 adl kitabdr.
54 DOAN KUBAN
kat bugn, eski yerlemeler zerinde de
vam etmi ehirlerle, Trkler tarafmdan
kurulmu olanlar arasmda, herhangi bir
strktrel fark bulunmamaktadr. Trk
ehri, eski veya yeni, her blgede, benzer
bir kimlikle karmza kyor. Bu kimli
in, ran, Trkistan ye dier slm ehir
leriyle, genel sosyal ve fizik benzerlikle
ri, Trk ncesi elemanlar zerindeki ge
limesi, yeni bir sentez olarak, kendine
zge nitelikleri bu ksa aratrmanm ko
nusunu tekil etmektedir.
A) TARtH FON.
1. slm ehri
Egli'nin dedii gibi "ehir Araplarn
hayatnda nemli ve fazla deer verilen
bir nitelikte olmamtr."" Bununla bera
ber 'medine' yani ehir, medeniyetin bu
lunduu yerdi. Nitekim bni Haldun e
hir hayatnn tek meden hayat olduu
nu belirtmiti.
slm dnyasnda, gelimeleri asn rinin asl byk zellii, Egli'nin de be
dan, Mekke, am, Halep, Kuds gibi s
lm ncesi olan ehirlerle, Kfa, Basra,
Badat, Fustat, Kayrevan veya Medinet-
ez-Zahra gibi yeni kurulmu olanlar bir
birinden ayrmak doru olur. Bu ikinci
grup ehir, halifeler tarafmdan, ok kere
belli plnlarla kurulmu, fakat, daha ok,
bir hkmdarn. iinde bulunduu tesa-
df koullar sonucu ortaya ktklarn bi mahalleler birbirlerinden bazan du
dan, genellikle, hkmdarlarn lmn
den sonra ortadan kalkmlar, ya da, ba
langta birer asker karargh nitehinde
olan Basra ve Kfa gibi, ilk kurulula
rndaki dzeni kaybetmilerdir. Bu e
hirlerin ilk strktral zelliklerinin son
raki gelimede ne lde etkili olduu ko
laylkla tespit edilemez, rnein ilk ka
rargh ehirlerin bir Roma ehri veya as
ker kamp gibi oluunun, sonraki kong-
lomerasyonun ekillenmesini ynlendir
dii iddia edilemez. Genel olarak, baz
mimar farklar olmakla beraber, Arap
dnyasnn Mezopotamyadan Fas ve s
panyaya kadar uzanan lkelerde, benzer
bir ehir dzeni yaratt grlmektedir.
Bazan ileri srld gibi, Msl
man ehirlerinin esas elemanlarnn daha
eski ehirlerde bulunanlara benzedlmesi,
yanl deerlendirmelere yol aabilir:
Mslman ehrinin pazar, ars Roma
forumuna tekabl etmez. zeUikle ilk
Mslman ehirlerinde, cami, fonksiyo
nu itibariyle, ne Roma Bazilikasna nc
de Hristiyan kilisesine benzer. Belki
ikisinin bir toplamdr. Bazan ehir ol
mann prerogatifi olarak kabul edilen ha
mamlar da^ Romallarda olduu gibi,
halkn elencesi iin tesis edilmi antsal
yaplar olmamtr. Arap ehirlerinin sos
yal karakteristikleri de kendilerine mah
sustu. Bu bakmdan, baz yzeysel ben
zerliklere baklaralc slm ehirlerinin
"zerine oturduklar eski ehirlerin, a-
mac, strktr zerinde hi bir etki yap
madklarn'"' sylemek doru deildir.
Fiziksel ve sosyal ynden islm eh
lirttii gibi , onun mahallelere blnme-
siydi. Toplumdaki etnik ve din farklar
bu blnmeyi, belki de, zorunlu klyor
du. Bylece her kabilenin ayr blme
sahip olduu ilk kararghlardan. Hali
fe Mansurun Badadna ve ok daha ye
ni zamanlara kadar, malalle bir nite
olarak kalmtr. Eski amda olduu gi
varla da ayrlyordu.
Fizik planlama bakmndan, slm
dnyasnn coraf yerinin yap ve ehir
biimi zerinde nemU etkisi olmutur.
"eriye dnk ev, dar, glgeli sokak,
st kapal pazar yeri, emeler ve su yo-
2. Egli, E . , Geschichte des Staedtebaues,
2 cilt, Erlenbach-Zrich, Stuttgart, 1962, s. 257
3. Grnebaum, G.E. von, slam, Essays
in the nature iand growth of a cultural
tradition, lit. bas., Londra, 1961, s. 141
4. Ibid., s. 144
5. Egli, Op. clt., s. 258
6. Barthold, W.. slm Medeniyeti Tarl-
hi, Istanbul, 1962, s. 36.
 ANADOLU -
lu sevgisi ve onlarn ihtimamla ele ahn-
mas islm ehrinin, iklim'e bal, nem
li zellikleridir.'"
slm ehirlerinin geometriden uzak
havas, Ortaa Avrupa ehirlerinde de
vardr. Polisin sevkedici prensipleri ol
madan, bir ehrin yava yava, organik
gelimesi kendi kendine bir geometri do-
uramazd. Ancak bir hkmdar ferma
n, Badat gibi tam daire plnl bir eh
rin, ya da Samarra gibi aksiyal kompozis
yonlarn -uygulanmasna yol amtr.
Bu ehirlerin evrensel zellikeri ola
rak ortaya konan olular iinde, ehrin
merkezine yerleen Cuma Camisi vardr.
Bazan kendisine bal olan devamh pa
zar yeri ile beraber, ehrin sembol gibi
kabul edilmitir. phesiz bu da sadece
slm ehrine zg bir zellik deildir.
Her byk uygarlk dzeyinde, ehir, bu
iki ana fonksiyona tekabl eden yapla
ra, strktrnn nemli elemanlar ola
rak, merkezi bir yer vermitir. Bir sem
bol olarak caminin. Ortaa katedralin
de paraleli vardr. arnn bir yerleme
nin merkezinde olmas ve tapnakla bi
fizik dzen iinde bir araya getirilmi
olmas, Arap tilkelerindki ehirlerde
zellikle Suriye ve Msrda, Roma devri
nin bir derivasyonu olabilir. Grnebaum
rtl kuma pazarlar (Kaysariyye)nin
Bizans 'Basilike' sinden geldiini ve An-
takyadaki arlarn, bunlarn en nce ak
la gelen rnekleri olduunu iddia eder.*
Fakat, ou slm ehirlerinde, ehir mer
kezi, cami ve arnn balants, plan
lanm bir dzen iinde deildir. stelik
ticaret blgelerinin yer ve organizasyon
lar, btn slm lkelerinde ayni deil
dir, rau ve Trkistanda, gebelerle ya-^
plan ticaretin - ehirlerin fizik biimini
etkiledii grlmektedir.
Sosyal ynden, ehrin kendi kendini
idaresi islm bir kavram deildir. Yine
Grnebaum'n belirttii gibi slm ehri
"az veya ok yerlemi, gruplardan mey
dana gelmi, idar ve fonksiyonel ola
TRK EHR 55
rak birlemi bir 'entite' idi. ehirli olma
nn da zel bir nitelii yoktu." ehir
yerine Mahalle, ehirli de bir yere men
sup olma hissini yaratyordu. Bu zellik
ler, yakn zamana gelene kadar, Avrupa
uygarlnn ehir geleneinde buldukla
rmza aykrdr. Daha ok modern dn
yann ehir dzenine, zellikle Yeni dn-
yannkine benzemektedir. Bugnn b
yk Amerikan ehrinde de, bir ehirli ol
mann zel bir nitelii olmad, ve onun
yerini, etnik, din veya rk ayrmn al
d gzlenebilir. Buna bakarak, bu zel
liklerin sadece slma zg olmad ile
ri srlebilir.
Kltrel bakmdan, btn slm e
hirlerinin ba zellii, politik bilinsizlik
ve kendi kendini idare yokluudur. Bu
yzden de, Mslman ehirlerinde gr
len fizik dzensizlii, ehirlinin mte
rek yaama iradesini temsil eden herhan
gi bir sorumlu makamn varlndan ha
berdar olmayan ehirlinin davrannda
aramak doru olabilir. Grnebaum.la be
raber "slm ehirlerinin. Yunan ve Roma
ehri gibi, tek tip bir uygar hayatn ifa
desi olmadn""* syleyebiliriz. nk
slm uygarl, bir ok oryantalist ve
slmcnm dnd kadar tek biimli
olmamtr.
2. Tr\istan ve Iranda ehir
Trk - ran dnyasnn Arap snrla
rndan Sinkiang'a kadar uzanan lkele
rinde ehirlerin genel bir emas vafdr.
rnein Horezm'de M.S. 8. yzylda, bir
ehir u elemandan meydana geliyor
du: iinde, aristokratlarn yaad ve za-
naatlerin topland ahristan veya asl
ehir; ahristann iinde, sarayla idar
blmleri ihtiva eden ikale. ahristana
bitiik olarak 'Rabad' Bazan 'Birn" ola
rak da adlandrlan bu nc eleman;
7. Egli, Op. cl., s. 266
8. Grnebaum, Op, clt,. s. 146
. 9. Ibid., s. 12
10. Ibid., s. 154
56 DOAN KUBAN
genellikle ticar eylemleri barmdnyor-
Mavera-ri-nehr'de Belh'in strktr
bu elemandan meydana gelmiti, ve
ahristan'la Rabat'm duvarlar arasnda
be kilometrelik bir mesafe bulunuyor
du." ahristan iinde bulunan ikaleler
her zaman duvarla evrili deildi.'^ Ba-
zan, Buharada olduu gibi, ikale, ah
ristan iinde deil, falcat ona bitiik ola
rak ina ediliyordu.'* Fergana'nn snr
ehirlerinden biri olan Uzgend'in de ben
zer bir strktr vardr.'"
Bu blgedeki bir ok ehirlerin tica
reti Trklerle idi. Bizzat gebe Trkle
rin, Avrasya steplerinin gney kuam-
da ehirler kurduklarn da biliyoruz. Ib-
ni HordadbiK, erken 9. yzyldaki Trk
ehirlerinin varlndan sz etmektedir.^"
Herhalde bu Trk ,ehirleri de, strktr
itibariyle, yukardaki ehirlere benzemek
teydi. Muhtemelen, pazarlarn, ehrin d
kaplar yaknnda, ya da Rabat iinde
oluu, ehir gelimesinin erken bir safha
sna tekabl etmektedir. Arap hakimi
yeti zamannda ve sonra, ticar eylemle
rin arlk merkezi, ahristanda cami et
rafna nakledilmi olmaldr."
Bartold'a gre, duvarlarla ayrlan ma
halleler geleneini, rana Araplar getir
milerdir. Moollarn 1221 de tahrip et
tikleri Mery'de (Sultankala), 11-12. yz
yllarda, mahalleler duvarlarla birbirlerin
den ayrlyorlard.** ehrin ticar blm Mongol Invasion, Londra, 1958, s. 78
ahristan'da idi.'*
Genellikle, Orta Asyann bir ok bl
gelerinde, slm ncesi ehirlerinin ol
duka muntazam bir pln emas olduu
ve geometrik olarak tanmlanabilecek bir
snra sahip olduklar grlyor, rnek
olarak Hiva pln zikredilebilir. Sonra
lar ehirler, daha dzensiz bir gelime
gsteriyorlar. Surlarla evrilen bu ehirler
de, Takent ve Samarkand'da olduu gi
bi, merkezde arlar bulunuyor, yollar
merkezden surlara doru nsal olarak
alyordu." Byk yaplarn antsal ve Papers, 13 (1959), s. 47-66
aksiyal dzenleri, Semerkant ve Buhara
da Timur devrinde, ya da, randa ah
Abbas'n sfahannda grmz gibi,
daha ok gec devirlerin rndr. Bu ge
limeler eski Sasani geleneklerinin yeni
den canlanmas, ya da, Egli'nin ileri sr
d gibi, Trklerin getirdii bir eihm
sonucu olmas konusunda kesin bir ey
sylemek zordur.
Bu Trk-ran dnyasnn ortaya
koyduu esas elemanh ehir yaps A-
nadolu - Trk ehrini etkilemi olabilir.
Fakat Anadolu ehirlerinde, Orta Asya-
dakine benzer, bir 'Rabad'n varln
gsteren bir veri, imdiye kadar bulunma
mtr.
3. Anadolu Bizans ehri ha\-
\inda\i bilgiler:
Islmn ykseliinden sonra, Anado
ludaki Bizans ehirleri gittike fakir ve
bakmsz bir duruma dtler. 7. Yzyl
dan 11. Yzyla kadar, lkenin asker
rgtlemesine paralel olarak, zellikle
Orta ve Dou Anadoluda "ehirlerin de
vaml bir 'ehir niteliinden uzaklama'
srecine girdii'"' ileri srlebilir. e
hirler Ostrogorski'nin iddia ettii gibi,
sayca fazla azalmam olsalar bile,''? k
lm ve fakirlemi olduklar kabul e-
11. Mongait, A.; Archeology n the USSR,
Pelican. London 1961, s. 243-44
12. Barthold. W., Turkestan down to tlie
13. Ibid., s. 84
14. Ibid., s. 100
15. Ibid, s. 157
16. Ibid, s. 205
17. Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi,
fstanbul. 1962, s. 40
18. Ibld s. 37
19. Egli, Op. elt s. 303-4
20. Ibid, ekil: 222, 223. 225
21. Zakythinos, D.. Die Byzantinische
Stadt, P. Dlger, H. G. Beck Dlskus-
sionbeitraege zum X I . Internatlonalen Byzan-
tinlstenkongress, MUnchen', 1958, Mnih, 1961,
s. 75-102 de. bak: s. 82-3
.22. Ostrogorski, G., Byzantine cities in
the early Middle Ages, Dumbarton Oaks
 ANADOLU TRK EHR 57

dilebilir. Eer ehrin "tek istihsal biimi
ziraat olmayan ve hukuk bir stats olan
bir topluluk" olduu eklindeki sosyolo
jik tanmlama esas alnrsa, Arap razzia'-
larndan sonra, Bizans ehirleri kyleme
e yz tutmutur. D. Zakythinos Bizans
mparatorluunun Asya eyaletlerindeki
durumu yle anlatyor: "Anadolunun i
ksmlarndaki zengin ehirler, razzia
ve aknlarn btn sonularn hissettiler.
Kendilerini savunma zorunluklarna uy
dular. Bu adaptasyon abasnn sonucu
ortaya kan sistemler ilkeldi. ehir de
bu kat sadeliin iinde eridi." Eski e
hirler bylece 'castra'lar haline geldiler.
"Ekonomik bakmdan, Ortaa Bizans
ehri, ticaret ve zanaatdan ok, toprak
zerine dayanyordu." Eski anlamda bun
lara ehir demek zordur. Bu devirde Be
lediyelerin otonomisi de son bulmutu."
ehir ekonomisinin tarma dayand hu
susu baka yazarlar tarafndan da belirtil
mitir.''' Mevcut belgelerden aka anla
lmaktadr ki, Anadolunun Antik ehri
7. Yzyldan sonraya yaamamtr. Bir
ok ehrin de 7. ve 8. Yzyldan son
ra ortadan yok olduu gsterilmi
tir." Makedonya Rnesansnn da bu
durumu ok fazla deitirmedii d
nlebilir. Bu yzden Anadolunun
Hristiyan nfusunun azalp azalma-
d henz cevap verilmi bir soru deil
dir. Bu konuda btn otoriteler ayni fi
kirde deildir.^" Fakat byk antsal ya
plara sahip, zengin, gelimekte devam
eden ehirlerin artk varolmad kabul
edilebilir.
Daha sonraki Trk ehirlerinin ge
lime eilimlerinin anlalmas iin, b mektedir. Bak: Beitraege
yk veya kk Bizans ehirlerinin fizi
k ve sosyal karakterini tanmak byk
bir nem tamakta ise de, onlarn, zel
likle fizik grnleri hakkndaki bilgi
lerimiz ok yetersizdir.
Antik devirden itibaren Anadolu
ehri gittike klm, nihayet son za
manlarda surlarn iinde, "kye benzer
bir yap dzenine"" irca olmutu. Bu e
hirlerin formel zellikleri hakknda tah
minde bulunmak olduka zordur. Kan-
takuzenin RumeUnde 'Servia ehrini an
latan deskripsiyonu baz genel izgileri
ortaya koymaktadr.^* Yazl kaynaklar
dan Bizans ehrinin morfolojisi hakkn
da baz bilgiler, zamanla elde edilebilir.
Fakat arkeolojik bulgularn, bu ehirle
rin fizik ehrelerini 'reconstitue' etmesi
olduka zordur. Belki terkedilmi 'Cas-
tra'larn etdnden, son devir Bizans yer
lemeleri hakknda daha fazla bilgi edin
mek kabil olacaktr.
Sosyal ynden, din aznlklarn tec
rit edilmesi slm ehirlerine benzemek
tedir. I I . ve 12. Yzyllarda Yahudilerin
ayr mahallelerde oturduklarn gryo
ruz.'" Nfusun bir yerden bir yere tan
mas Bizans imparatorlar iin de normal
bir pratik olduu iin, farkl etnik grup
larn, ayr ayr mahallelerde oturmu ol
mas da muhtemeldir. Orta Bizans a
nda, ekonomik hayat daha ok tarma
dayand iin, byk toprak sahipleri
nin, kendi blgelerinde asl sz sahibi ol
duklar, hkmet merkezinin otoritesinin
zayflad grlmektedir. Trklerle de-
vam ilikileri olan ehirler bu durum
dan istifade ederek, baehire kafa tut
mulardr.
'Tiladelfiya (Alaehir) ehrinin sa-
23. Zakythinos, D., Op, Clt., s. 83-85
24. Tivcev, P., Sur le cit^s byzantines
aux XI-XII sicIes, Byzantino-Bulgarica, I,
Sofya. 1962. s. 181.
ehirlerin zira karakterleri hahkmda
Kirten de, ehirlerin byk lde bir tica
ret ve endstriyi gelitiremediklerini belirt
s. 96.
25. Kajdai, A.P., Les villes byzantines
aux VII-Xr sidcIes, Soviet Archeology, 21
(1954). s. 164-188 zikreden: P. Lemerle,
Beitraege , s.91
26. Vryonis. S.. Problems of Byzantine
Anatolia, Tarih Aratrmalar Dergisi, An
kara, 1963. cilt I. say 1, s. 117 ved.
27. Mueller-Wiener, W. Beitraege ,
s. 101
28. Bak: Beitraege s. 81 ved.
29. Tivev. Op. clt., s. 158
58 DOAN KUBAN
kinleri, kendilerine kar aresiz bir du
rumda olan mparator zak Angelus'a
kar kendi beyleri olan Teodor Manka-
fa'y desteklemilerdi. Sonradan Manka
fa Konyaya kamtr. Muhtemelen e
hir, Seluklularla iyi ticar ilikiler geli
tirmiti, ve Bizantium'un boyunduru
undan kurtulmak istiyordu." Tivev,
Bizansllardan ok Konya sultanlarna
yakn baka Bizans ehirlerinden de sz
etmektedir.'"
Sonradan Trk ehirlerinde de oldu
u gibi, zellikle erken devirlerde, Bizans
toplumunda da, zanaatlarn loncalar ha
linde rgtlendiini ve toplum hayatn
da etkili olduunu biliyoruz.^' Fakat da
ha ge devirlerde bu loncalarn karakte
ri ve toplumsal rolleri hakknda fazla bil
gimiz yoktur. Anadolu Trk ehirlerin
de, Hristiyanlarn ounlukla zanaatle
uratklar gz nnde tutulacak olur dan bir ksm din yaplarn yaplmas
sa, bu rgtlenmenin kaderini renmek
byk nem tamaktadr.
Anadoludaki Bizans toplumunun
baz davranlarnn Trk istilsndan
sonra devam etmi olmas muhtemeldir,
rnein, ehirlerle kyler arasndaki e-
konomik ve din balarn nemli teza
hrlerinden biri olan muhtelif azizlerin
kudandg 'bayram-pazar' gnleri veya
Panegyria (panayr)larn '^ bir ksm h
l Anadolunun muhtelif blgelerinde de
vam etmektedir.
4. Bizans ehrinden Tr\ ^clmne
Bugne kadar Anadolu ehrinin bir
kltrden dier bir kltre geiinin
basamaklarn tespit edebilmij deiliz.
Bu geiin eski ehirlerin ve sakinlerinin
yokedilmesi eklinde olmad aktr.
Hatt ni asker istilya uram blge
lerde bile, bir ortadan kaldrmann bel
gesi ortaya konmamtr. Trklerin sz
mas karsnda, kylerin bir ksm hal den naklen.
knn ehirlere kam olmas, ehir hal
knn da daha Batdaki blgelere gitmek
iin yerlerini terketmi olmalar normal
dir. Fakat, Kirsten'in belirttii gibi, bu
hareketlerin Anadolunun ehirler fizyono
misini kkl olarak deitirip deitirme
diini, bugnk bilgimizle syleyemiyo-
ruz.
Anadolu ehrinin Trklemesinin
cephesi vardr: Eski ehirlerin gehme-
si ve yeni bir ehir fizyonomisinin dou
u; yeni ehirlerin kurulmas veya mey
dana gelii; gebelerin ehirli oluu.
Yeni fethedilmi bir ehire bir emir
veya komutan, vali atanyordu. Sultan
oraya hemen bir ka idare adam yollu
yordu. Antalya Trklerin eline dt
zaman "Sultan nce Mbarizeddin U-
zunka' vali olarak yollam, sonradan
bir kad, bir ktib, bir mezzin bir de
imam gndermiti. Ayrca bir mihrab ve
minber yaplmasn emretmiti"" ehir
duvarlar tamir edilmi, ele geen mallar
iin ayrlmt." Yeni Trk ehrinin ilk
sakinleri askerler arasndaki 'ikta'- sahip
leriydi.'^
Fethin salamlatrlmasndan sonra,
orduyla beraber dolaan derviler, bir k
sm halk, tccarlar, baka blgelerden
zel olarak getirilenler, yeni ehirlere yer
leiyorlard. ehirde kalan Hristiyan
halk 'cizye' deyerelc yeni koullara uy
maa alyordu. Aksarayi, 13. Yzyl
sonunda, devletin gelirleri arasnda ciz-
ye'nin hal byk bir yekn tuttuunu
yazmaktadr."" Bilindii gibi, Hristiyan
30. Ibld, s. 179 ved.
31. Pigulevskaya, N., Beitraege s. 102
Burada Mezopotamya ehirleri sz konusu
edilmitir.
32. Vryonis, OP. clt, s. 127
33. Ibn Bibi, (cQuelques chapitres de
l'abrg de Seldjougnameh, par M. Charles
Schefer. Paris. 1889, s. 56 ved.
34. Sayar, M., The Empire of the Sel-
cuqides of Asia Minr, Journal of Near
Eastern Studies, X/4 (1951). s. 277
Gordlevski'nin Rum Seluklular Tarihin
35. Akdag. M.. Trklyenin itima ve ik
tisad Tarihi, I. cilt. Ankara. 1959. s. 4
36. Zikreden. Kprl, F . . Osmanl Dov-
letinin Kuruluu, Ankara. 1959. s. 81
 AiMADOLU -
halk dinlerinde serbest braklmt. lk
devirlerde kilise ve caminin yanyana ol
mas olaandr. Baz blgelerde Hristi
yanlarn yksek idar mevkilere kt
bile grlmektedir.'' Bununla beraber,
Hristiyanlarn yeni toplumdaki en nem
li katks zanaat alannda idi.
ehirlerin islmlamas, genel olarak,
ar ar olmutur. Bazan, uzun bir sre,
Batuta'nn Erzincan iin belirttii gibi,
Trkler aznlkta da kalm olabilirler.
Bununla beraber, sratli bir Trkleme
nin de rnekleri vardr, rnein Sam
sun 13. Yzylda abuk Trklecn bir
ehir olarak zikredilebilir.'' 1074 te Trk
lerin eline geen Amasyann, 14. yzyl-
da Hristiyan nfusu ok azd." Wittek
bu gelimeyi Ankara iin, detayU olarak
gstermitir.^"
Yeni gelenler, hemen bir namazgah
yapmakla beraber, eski kiliseleri de ca -
miye eviriyorlard. Gelen Trkler,
ehrin terkedilmi mahallelerine ve her
halde merkezdeki en nemli blm
lere yerlemi olmaldr. kalede ise,
yeni Trk valisi, eski hristiyan vali
nin yerini alyordu. Zaptedilen ehirler
de, eski tesislerin ksmen yaamalar da
normaldi. Bursa, Havza gibi ehirlerin
birer banyo ehri olmalar, Roma devrin
den itibaren fonksiyonel bir srekliliin
varln gstermektedir.
a Eski yerlemelerin tevik ettii ye
ni yerlemeler:
Bir Bizans ehri yaknnda bir Trk
ehrinin meydana gelmesi yava yava,
harpsiz dnmn ilgi eken bir rne
idir. Yukarda baz^ Bizans ehirleri ile
Konya sultanl arasndaki ilikilerden
sz edilmiti. Bizans ehirleri civarnda
yaayan gebe Trkler, ehirlilerle, ks
men mal mbadelesi eklinde ticar iliki
lere girimilerdi.** Ramsay'n, Trklerle
Bizanshlar arasnda bir ekime alan o-
lan 'Lycos' (rk-su) vadisinde bu ili
kiler ve sonras hakknda verdii bilgiler
TRK EHR 59
aydnlatcdr.^^ Bu blgedeki ehirler, 12.
Yzylda, Istanbuldaki mparatorlar tara
fndan kendi hallerine braklmlar ve bu
ehirlerin sakinleri ile, blgede 1070 den-
beri gzken Trkler arasnda bir 'modus
vivendi' teekkl etmiti. Blgenin merke
zi Laodicea'nn ticaret ve zanaat, pohtik
durumun sonucu olarak, ktlemi, her
halde ehir nfusu da azalmt. U Trk-
leriyle, asker u haline gelen Bizans e
hirlerinde kalanlar, akritoi'ler arasnda,
benzer bir yaama dzeni iinde bulun
maktan dolay, ortak baz davranlar or
taya km olabilir.^' Trkler, Laodicea
yaknnda, adn ondan alan Ldik (De
nizli) ehrini kurdular. Ticar balar,
Trklerle Hristiyan kadnlar arasnda
evlenmeler, Trklerin politik ve ekono
mik basks yznden halkn ksmen is
lmlajmas gibi gelimeler sonunda, Lao
dicea yava yava terkedildi ve Ladik eski
ehrin yerini ald. bni Batuta, 13. ve 14.
yzyllarn Ladik'inin olduka refah iin
de olduunu anlatr.
Trklerin eski ehirler ve kastralar
yaknnda yeni yerlemeler kurmalarnn
37. Cahen, C. Le Diyar Bakr au temps
des premiers Urtukides, Journal Asiatlque,
1935, s. 268
38. Cumont. F . Anderson P., Studia Pon-
flca III. R6cueil des inscriptions grecques
et latnes du Pont et de L'Armenie, Bruxelles,
1910. s. 5
_i9._J.f)id, s. 109-114
40. Wittek, P., Zur Geschiclite Angoras
im Mittelalter Festschrift G. Jacob. 1932,
s. 329-54
41. Marmara Blgesine yerleen Trk
lerle Bizansl halk arasndaki benzer iliki
ler iin bak:
M. Akda, Osmanl mparatorluunun
kurulu ve inkiaf devrinde Trkiyenin ik
tisadi vaziyeti. Belleten X I I I (1949). s. 499-500
42. Ramsay. W, M.. The Cities and Bis
hoprics of Phrygia, 2. ilt( Oxford, 1895, s.
14 ved.
43. Ibid, s. 299 Ramsay VII. Louis'nin
ordusuna hcum eden kuvvetlerin Trk ve
Hristiyanlardan meydana geldiini belirt
mektedir. Ularda iki taraf arasnda benzer
bir ruh halinin ortaya km olabileceini
P. Wittek de belirtmitir. Bak: The Rise of
the Ottoman Empire, 1938.
60 DOAN KUBAN
bir baka rnei Eskiehirdir: Eskiehir
Dorylaeum'dan kilometre uzaklkta
dr. yi su kaynaklan civarnda kurulmu
olan Eskiehir, ok eski devirlerden beri
iskn edilmi bir yre idi. Trkler jehri
1074 te tahrip etmilerdi. mparator Ma
nuel ehri tekrar ele geirmi, ve muhte
melen Dorylaeum'un yerine yeni, ms
tahkem bir ehir kurdurmutu." Trkler
ovada eski ehirde yerletiler."
Ramsay, Konya Gneyinde Maden-
jehir civarnda yanyana bulunan Trk ve
Hristiyan ehirlerini zikretmektedir.
Muhtemelen bir 8. veya 10. Yzyl yerle
mesi olan Hristiyan ehri daha byk,
daha yksekteki Trk ehri ise daha k
k fakat mstahkem idi. Zamanla aa
ehir ortadan kalmtr. Sonradan Trk
ehrinin de terkedildii anlalmakta
dr."
Anadolu'da bir ok Trk ehrinin
meydana gelmesinde, eski ehirlerin yer
lemeyi tevik edici bir rol olmutur. Bu
komuluun sosyal strktr ve fizik g maklar olduklar gibi, yolcular iin yata
rn bakmndan ne derecede etkili ol
duu aratrlmaa muhta bir konu ola bizzat derviler, ya da, baz zel imtiyaz
rak ortada durmaktadr.
b Yerleme ajanlar olarak dervi
lerin rol.
Anadolu-Trk ehirlerinin kurulu
ve gelimesinde, halkn din inanlarnn
temsilcisi olan dervilerin, gelime meka
nii ile yakn ilgisi olmutur. Wittek,
Kprl ve bakalar, Anadolu fethinde
Gazilerin, Abdallarn, bir baka deyim
le Horasan erenlerinin nemli bir rol
olduunu gstermilerdir. Osmanhlarn
erken devirlerinde, dervi zaviyelerinin
bir ok kyn ekirdeini tekil ettiini luunda bir iskn ve kolonizasyon metodu
ve bu dervilerin kolonizatr olarak ne
mini, Barkan zengin belgelerle belirtmi
tir."
ehirlerde bir eyhin zaviyesi etra
fnda meydana gelen mahallelerin oklu
u, zaviye adyla anlan saysz mahal
leden anlalmaktadr. Osmanllar Erzu-
rumu ele geirdikleri zaman, ehrin oniki
mahallesinden dokuzunun ad bir zaviye
ye tekabl etmekteydi.''* Sultan ehrin
nfusunu arttrmak iin, eyhlerin ailele
rine timarlar datmt." Bu rnek ge
devirden olmakla beraber, vakfla beraber
kurulan bir zaviyc'yc ait rnekler erken
devirlerde de oktur. Ve ehirlere nfus
ekmenin normal bir yolu idi. Burada
eyh ve derviler, yeni toplumun gebe
leri yerletirme gayretinin temsilcisi ola
rak grlyor. Ahiler ve Derviler yer
leme srecini gebelie kar koruyan
elemanlar oluyor."
Elde bulunan belgeler zaviyelerin te
sisi ve sonradan yerlemelerin ekirdei
hane gelmeleri hakknda ok aydnla
tcdr. BiUnmcyen ve dost olmayan bir
lke gebe Trklere almt. Harpi
derviler ve onlar takip edenler Batya
aknn nclerini tekil ediyordu. Zaviye
ler balangta Ribatlarn devini grm
tr. Nitekim baz belgelerde ribat olarak
adlandrlmlardr. leriye aknn basa
cak ve yiyecek temin ediyorlard. Bunlar
larla, sultan ve emirler tesis ediyorlard.
Bir ok belgede bunlarn fonksiyonunun
"ayende ve revendeye hizmet" olduu
aka ifade edilmitir." Baz blgelerde
44. Charanis, P., On the frontiers of the
Empire of Nicaea, Orientalia Christiana
Periodica, 13 (1947). s. 59
45. Wittek, P., Von der byzantinischen
zur tiirkischen Toponymie, Byzantlon, 10
(1935) , s. 50
46. Ramsay, W. m. Bell, G. L . , The
thousand and one churches, Londra, 1909, s.
7 ved.
47. Barkan, . L . , Osmanl mparator
olarak Vakfar ve temlikler. I. stil devir
lerinin kolonizatr Trk dervileri ve zavi
yeler. Vakflar Dergisi, II (1942), s. 255-353
48. Konyal, 1. H., Erzurum Tarihi, s
tanbul, 1960, s. 59.
49. Ibld, s. 61
50. Wittek, P., Deux chapitres de l'his-
toire des Turcs de Roum, Byzantton, 11
(1936) , s. 294 ved.
51. Barkan, Op. clt., s. 309, 351. 314, 316
veb. belgeler
 ANADOLU TRK EHR
zaviyeler arasnn bir gnlk yolculua
tekabl edecek ekilde olmas, bunlara
derviler tarafndan idare edilen hanlar
olarak baklabileceini gsterir. Deiik
pln ve Alanya civanndaki Alara han,
bu karakterde bir yap olmaldr. Belki
de bundan mlhem olarak, baz vakfiye
lerde, byk kervansaraylarn zaviye ola
rak adlandrldklar da vkidir. Bir ok
belgeden, Seluk sultanlarndan bu yana,
zaviyelerin yollarn hassas noktalarnda,
da geitlerinde tesis edildiini gsteren
belgelere de sahibiz.*"
Batutann seyahatnamesinden, ehir
lerde Ahilerin de ayni amaca hicme
eden misafirhaneleri olduu anlalyor.
Barkan tarafndan neredilen belge
lerde, Osmanl devrinde bir ok zaviye
nin, daha eski Ahi zaviyelerinin devam
olduu grlmektedir."
Zaviyelerin Babalar ve onlarn m
ritleri, evrelerini ekiyorlar, ziraatle me
gul oluyorlar, evler, ahrlar, mescidler in
a ediyorlard." Sonra da onlarn etrafn
da halk da yerlemee bahyordu.' Ka
nun devrinde yaplm bir saym, eski
u blgelerinde, zellikle Batda, bu ku
rulularn daha youn bulunduunu gs -
termektedir.'^
Ahi zaviyelerinin yerlerini alan son
raki zaviyeler ve sultanlarn tesis ettikle
ri yeni zaviyeler, ehirlerin bymesini
yzyllar boyunca etkilemi olmaldr. lk
Osmanl sultanlar babalar iin ehir
ler yaknnda tekke ve zaviyeler tesis et
milerdir."' lk Osmanl ehirlerinde bun
larn hatralar yaamaktadr, rnein
Edirne'de I I . Murad devrinin mutasav
vflarndan eyh caeddin iin "padiah
bir mescid ve zaviye yaptrm ve fuka
rasna da Muradiye evkafndan ta'amiye
tahsis etmiti." Oras bugn de "eyh -
ca Mahallesi" olarak adlandrlmaktadr."
Btn belgeler zaviye ve dervilerin
nemini aka belirtmekle beraber, bu
sorunun btn ayrntlaryla ortaya k'
61
mas iin almalar henz yetersizdir.
Fakat bunlar aktif yerleme ajanlar de
vi grmlerdir. Anadolu'da ky strk-
trnn esas itibariyle Trk olmasnda
bunun byk rol olmutur.
c Gebelerin yerlemesi.
Kanmzca gebelerin yerleme s
relerinin nitelikleri Anadolu ehrinin
karakterinin meydana gelmesinde nem
li rol oynamtr. Gebelikten yerleme
e geite ilk durak ehirden ok ky ol
mutur. Anadolu'nun kyl ehresini zar
manmitiza kadar korumas bir tesadf,
hatt sadece ekonomik zorunluluklarn
bir ifadesi olmayabilir. Gebe boylar,
yerletikleri zaman sadece krsal yerle
meler meydana getirmemi ve ehirlere
de yerlemilerdii. Fakat Trklerin ilk
defa, insan eliyle yaplandan ok doal
bir evreyi tercih etmi olmalar muhte
meldir. Trklerin gebe olarak kabul
uzun bir sre devam etmi grnyor.
Fatih'in kanunnmesinde "Eer bir iki
hamr ise, Trk veya ehirli..." eklin
de balayan pasaj'da grld gibi, 15.
yzyln ikinci yarsnda bile 'Trk" e
hirlinin karsnda bir sfattr. Ayni Ka
nunnmede kyl karl raiyyet terimi
kullanldna gre, "Trk" gebe an
lamna gelmektedir.''"
Uzun zaman, yerlemi Trk'n ha
yatnda gebe geleneklerinin etkisi de
vam etmitir, rnein Anadolu'da yayla
ya kmak, sadece hayvan olan kylle
rin yaptklar bir i deildir. Galiba Spen-
gler, yataklarn hergn drlerek ykle-
52. Ibld,, s. 318
53. Ibld;, s. 292
54. Ibld., s. 336 ved.
55. Ibld., s. 298
56. Ibld., s. 301
57. Ibld., s. 291 (Ner'den naklen), s. 293
58. Gkbilgin, M. T., XV-XVI, Asrlarda
Edirne ve Paa Livas, Vakflar - Mlkler-
Mukataalar, stanbul, 1952,- s. 34
59. Kraelitz-Greifenhorst, Fr., Kanunna
me Sultan Mehmet II, MltieHungen zur
osmanischen Geschichte, I. cilt (1921-22), s.
9.1.
 62 DOAN KUBAN
re kaldrlmas adetine deinerek, bunu
gebe karakterin devamna balamt.
Osmanl devletinde konar-gerlerin isk
n sorunu devam etmi gitmitir.""
Gebeler veya kyller ehirlere yer
letikleri zaman, ehrin ortasnda deil,
fakat evresinde, ehir duvarlarnn dn
da, arabalar, hayvanlaryla beraber yer
leiyorlard. Hi phesiz, youn bir e
hir ii atmosferinde yaayamazlard. Sau-
vaget, Halep'te Trkmen askerlerin, Zcn-
giler zamannda, nasl ehrin civarnda,
nce adrlara yerletiklerini, sonradan
ehirli olduklarn ve mahallelerinin eh
rin dnda olduunu belgelerle gster,-
mitir. Halep'te Eyyubiler zamannda
Trklerin oturduu d mahalleler, son
radan btn ayrntlaryla adeta ikinci bir
ehir haline gelmitir."'
Yeni yerleenler, ehir evresinde ya-
r-gebe bir dzende aalar, meyva
baheleri, al ve ahrlar arasnda doaya
daha yakn bir evre yarattlar. Zamanla
fiziki evreleri daha fazla ehir karakte
rine brnnce, krsal yerlemenin zel
likleri ksmen, ortadan kalkt. Baheler
kld. Bununla beraber, Anadolu evi
bahe ve yeili asla brakmam, tam "ur-
bain" bir ehreye kavumamtr. Ge
mite gzlediimiz bu gelimenin benze
ri, gnmzde byk ehirl evresin gi sahibi deilsek de, genel bir fikir sa
de tekrar etmektedir. Anadolu kylleri
ayni ekilde ehirli oluyorlar. Geri bu
sre Anadolu'ya zg deildir. Fakat
Anadolu yerlemelerinin gelimesi iin
karakteristiktir. Gebelerin byle bir ge
limeyi zorunlu kld kabul edilebilir.
Yerlemenin nitelii Anadolu evinin e
killenmesini de etkilemitir.
ehir karakterinin meydana geliin
de, gebe geleneklerinin rol zerinde
nemle durmak gerekir. Yerleen fertler
deil, fakat airet ve oymaklard. Nite
kim yeni ehirlerin kuruluunda, gelenle
rin oymak oymak yerletiini gsteren
belgeler vardr. Airetin mterek bir di
ni inanc, eyhi ve dini lideri vard. ey
hin bir zaviyesi ve yannda nescidi olu
yordu. Byle bir gelime tablosu, slm
dnyasnn baka taraflarnda olduu gi
bi, Trkiyede de, kendi bana bir btn
olan mahallenin karakteri hakknda ay
dnlatcdr. Airete ve boya dayand,
yni etnik, ayni zamanda dini bir kaide
ye oturduu iin, mahalle kolaylkla bir
btn tekil edebiliyordu. Mahalle adla
rnn bir airete ve eyhe balanmas,
Anadolu'da saysz rnein"' gsterdii
gibi, olaan oluyor.
5. ehirlerin \urulu{u ve jizik
gelimeleri zerinde bazt genel
gzlemler ve rnekler.
Anadolu'nun hemen hemen btn
byk ehirleri eski yerlemelerdir. 12.
yzyl sonunda I I . Klarslan Seluk top
raklarn oullarna letirdii zaman,
hisselerine den ehirlerin hepsi eski yer
lemelerdi. Bununla beraber, daha yukar
da da belirttiimiz gibi, Bizansh yazar
lardan, tarihi gelimelerin analizinden,
bir ok blgelerde byk ehirlerin Trk
lerin gelmesinden nce yava yava ter-
kedilip, kendi haline brakld anlal
maktadr.
Trk fethinden nce, Bizans devri
nin neler brakt hakknda ak bir bil
hibi olabiliyoruz. Ekonomik ve politik
deiiklikler, Kilikya gibi snr blgele
rinin erkenden zlmesine sebep olmu
tur. Buralarn eski ulam sistemleri yeni
gelimelerle bozulunca, Anazarbus, Bod-
rumkale (Hierapolis Kastabala), Misis gi
bi ehirler terkedilmi ve yklmlard."'
60. Ner. KHab- Cihannma, T.T.K. ya
yn, Ankara, 1949, s. 57a Konar-Ger'lerin
iskn edilmesine ait geni bilgi ve bibliyog
rafya iin, bak:
Cengiz Orhonlu Osmanl mparatorluun
da airetleri skn teebbs, (1691 - 16S6),
stanbul, 1963.
01. Sauvaget, J - , Op. clt., s. 118 ve s. 147
62. Barkan, Op. clt., s. 302
63. Gough, M., Anazarbus, Anatolian
Studies, I I (1952), s.
 ANADOLU TRK EHR
Baz blgelerde ge devir Bizans yerle
meleri zaten seyrektir. H . Rott, yer ad
larnn ounlukla Trk olduuna baka-
rak, Likya'da son devir Bizans ehirleri
nin ok kt olduu kansna varmtr."^ yor; bunlar airederin, yeni gelenlerin
Ayni ekilde Kzlrmak blgesinde Bi
zans kalntlar ok azdr. Son devrin en
nemli ehri Krehirdi."* Kalabahk ve
devlet merkezine yakn blgelerin son za
manlan da o kadar parlak deildir. Bi
zansl yazarlar Menderes blgesinin bir
l haline geldiini yazmaktadrlar. Mi-
kail Pa'.eologos'un lmnden sonra, Sa
karya blgesi de terkedilmi grnyor.
Trkler ok ehir kurmak zorunluunu
duymam olabilirler. Fakat Bizanstan ka
lan ehir miras pek de parlak gzkme
mektedir.
Seluk devrinde yeniden kurulan ge-
hirler hakknda, eski kaynaklardan edin
diimiz bilgiler ksrdr. Seluk sultan
lar Beyehir gibi yeni ehirler kurmu
lar, Alanya, Aksaray gibi ehirleri yeni
den ina etrhilerdi. Buralara saraylar,
medreseler, camiler ina edilmi, eyhler,
hocalar davet edilmi, gaziler, tccarlar
gelip yerlemilerdir."' Hatt ehirlere,
baka blgelerden Hristiyanlarn da ge
tirilip yerletirildiini gryoruz.**. Key-
kubatn Beyehirde bir Cuma camisi vc
hamamlar yaptrmas, bir slm ehrinin
en gerekli ihtiyalar hakkndaki genel
kabule uygun dyor."* Surlarla evrili
bu fchirlerin fiziki grnleri hakkn
da bilgi, imdilik ancak teorik restits-
yonlara dayanabilir.
Barkan, Osmanl devrinde, Konya
blgesindeki kk Sultaniye ehri hak
knda baz belgeler neretmitir.'" Bun
lardan anlaldna gre, Kbrs fethin
den sonra, stratejik nemi artan bir yol
zerinde bulunan kk bir kyn dc
nemi artmt. kinci Selim buraya bir
cami, bir imaret, bir han, bir hamam, 39
dkkn ve iki deirmen yaptrm ve 84
kyn gelirini bu yaplanlara vakfetmi
ti. Buraya yerleen halk vergiden muaf
63
olacakt. Yerleen halk arasnda gebe
ler ve baka ky ve ehirlerden gelenler
bulunuyuordu. Mahalle adlan, ehrin sos
yal strktr hakknda aydnlatc olu
geldikleri ky ve kasabalann, eyhlerin
ve mestilerin adn tamaktadr.
ehrin gelimesi yeni mahalleler ku
rulmas yoluyla oluyordu. Bir mescit ve
ya cami, bazan onunla beraber dier ya
plar tesis edilerek, bir Osmanh ehrinin
nasl gelitiini, T. Gkbilginin Edirne'
de mahalleler ve onlarn kurucular hak
knda verdii etrafl bilgiden, gayet ak
olarak izlemek kabil olmaktadr." Yine
Barkann Ner tarihinden Ergenenin ku
ruluu hakknda naklettii u rnek ka
rakteristiktir: Sultan Murat Ergene kpr
rsn yaptrp "ol kprnn iki ban
mamur itdrp bir tarafna Ergene nm
bir ltif ehir idb bir 'l' imaret yaptr
d. Andan ol vakit ki imaret yrd. Sul
tan Murad Edirneden Ulemay ve fuka-
rayi cem idb getirb evvel an kendi
eliyle ledirdi ve ran kendu eliyle
yakd. Ve yapan mimara hil'atler giydir
di ve ifdikler at etd. Ve ol kasabann
halkn avarzdan muaf ve msellem kl-
64. Rott, H., Kleinasiatische Denkmaeler,"
r^ipzig, 1908. s. 344
65. Bittel. K.. 'Kleinasiatische Studien'.
Istanbuler MifJellungen, Heft 5 (1949). s. 39
ved.
66. Charanis, P., A note on the popula
tion and cities of tfe Byzantine Empire in
the 13th Century Joshua Starr Memorial
Volume, Jewish Social Studies, No. 5, New
York 1953, s. 136 ved.
67. Oral, M.Z.. Aksarayn tarih nemi
ve VakiHarw-, Vakflar Dergisi, V (1962), s.
223
68. Niketas Khoniates'e gre 1198 de
Keyhsrev Menderes blgesine akn etmi ve
halk Akehire gtrmt. zikreden: Ram
say Cities and Bishopries..., s. 23
69. Yinan. M.H., Trkiye Tarihi, Sel
uklular Devri I, Anadolunun Fethi, istan
bul 1944, s. 187
70. Barkan, Op. cif., s. 355; belgeler, s.
362 ved.
71. Gkbilgin, Op. cif., s. 20-64
64 DOAN KUBAN
d."'- dare edenlerin bilinli ilgileriyle,
yeni kurulan ehirlerin veya eski ehirle
rin, ok sratli gelitikleri grlmekte
dir. H . 935 de M4 mahalle olan Edirne,
H . 1018 de 290 mahalle olmutu.'- Ve
Seluk devrinden itibaren, ehirlerin ge
limesini temin eden faktrlerden biri
mecbur iskn ise, dieri vergi muafiyeti
ve vakflar tesisi olmutur.
Trkiye'de ehirlerin gelimesi hak
knda Vakf kaytlar. Tapu defterleri.
Mahkeme i eriye kaytlan ve Tahrir def
terleri gibi ok deerli kaynaklar vardr.
Bunlardan edinilen bilgiler, ehir strk-
trnn incelenmesi ve arkeolojik ara
trmalarla birletirildii zaman, ehirlerin
fiziki gelimeleri hakknda doru bir tab
lo elde etmek kabil olabilir. Fakat bu
kaynaklar, imdiye kadar, bu amala, e
hirlerin fiziki ehresiyle ilgilenenler ta
rafndan kullanlmamtr. Barkan'n
aratrmalar ve Gkbilgin'in "Edirne ve
Paa Livas" adh eseri gibi bir kaynak
lar analizi, bu konudaki imknlar gs
termee yeter. Buna karlk daha genel
yazl kaynaklardan elde edilebilecek bil
giler ancak yzeyde kalan sonulara ula
trabilir.''' Burada genel gzlemlerle ye
tindiimiz iin, rnek olarak, Konya ve
Bergamaya ait sadece genel kaynaklara
mracaat edildii takdirde elde edilebi
lecek bir gelime tablosu izilmitir.
Genel tarihler ve ayakta duran ant
lardan Konyann gelimesi hakknde el
de edilebilen bilgi yle oluyor:" 12. yz
ylda Konya Trk ve Hristiyanlarn
oturduu, hatt ibadet yerlerinin bile yan-
yana bulunduu, ne sosyal ne de fizik
ynden fazla gelimemi bir ehirdi. Bu
devirde ehrin surlar, ikale hari, pek
kuvvetli deildi. Bu yzden de Hallar,
yzyl sonunda, ehri yama edebilmi
lerdir, bni Bibi'ye gre Keykubatn sal
tanat balangcnda ehir duvarlar yok
gibiydi.'" Bu durum, Konya gibi bir eh
rin bile, 13. yzyl balarnda, henz, yer
lemi bir Ortaa toplumunun btn ku
rulularna kavumam olduunu gs
termektedir. Keykubat, 19. yzyla kadar
yaayan surlar, kollektif bir gayretle yap
trmtr. ehrin ilk camileri kiliseden
evrilenlerdi. Muhtemelen bir Cuma ca
misi, 12. yzyl ortalarnda Mesut tara
fndan ina ettirilmitir. 13. yzyla gele
ne kadar, dier yaplar hakknda pek bil
gimiz olmuyor. Bu devirde ehrin evre
sinin de bahk bahelik olduu anlal
maktadr.
Mool istilas ehrin gelimesine m
ni olmamtir. Seluk Mimarisinin en gr
zel bir ka ant o srada yaplmt. eh
rin nfusu da artmaa devam ediyordu.
Mool istilasndan dolay, ehrin Asya ile
ilikisi daha da artm olabilir. Kuvvetli
bir ticaret hayat, ehri daha zengin ve
byk yapmtr. Bununla beraber, eh
rin surlarn dna kmad anlalyor.
Eflki ehirle, sayfiyesi olan Meram ara
snda kkler, hanlar. Meram da nem
li yaplar olduunu yazmaktadr." Kon
ya 14. yzylda nemini koruyor. bni
Batuta, geni sokaklar, her zenaat iin
zel blm olan ars ile Konya'nn b
yk bir ehir olduunu belirtmektedir.
Karaman devrinde ehir yine surlar
iindedir. O devirden fazla ant kalma
mtr. ehrin pek fazla deimesi. Ka
raman Tarihinin gelimesi iinde zaten
kabil deildi. Fatih ehri Karamanoul
larmdan aldktan sonra, sanatkrlar s
tanbul'a getirmi, kaleyi tamirle yetin
miti.'* Bununla beraber 15. yzyla ait
72. Barkan, Op. cit., s. 354-55 (Ner'den
naklen)
73. Gkbilgin, Op. cit., s. 36
74. Bu konuda zellikle ok kullanlan
Evliya'nn verdii rakam ve bilgilerin ihti
yatla kullanlmas gerektii kansndayz.
75. ehir hakknda, genel bilgiler ve kay
naklardan derlemeler iin Konyal, . H., Abi-
deieri ve Kltabe|eriyle Konya Tarihi, Konya,
1964 adh kitaba mracaat edilebilir.
76. Ibni Bibi, Genosman, M.N. tercmesi,
Anadolu Seluki Tarihi, Ankara 1941. s. 251
ved.
77. Eflki, 01. Huart tercmesi, Les saints
des dervlches tourneurs, Paris 1918 - 22, s. 291.
78. Konyah, Op. cit..
 ANADOLU - TRK EHR 65

bir vakfiyeden rendiimize gre, ehir
surlar dmda, kaplar civarnda dkkn kma Orta ve Dou Anadolu'nun eski
lar bulunmaktayd. Belki de ehir yava
yava surlar dna tamaktayd. Bu sur
lar dna tama eilimi, zellikle Orta
ve Bat Anadolu'da, ehrin fizyonomisini
etkileyen nemli bir faktr olacaktr. Evr
liya Osmanllar zamannda, ,ehrin oniki
antsal kapsndan sekizinin kapatldn
bildirmektedir.'" Bu surlarn 17. yzyl
da hal bir geUme engeli olarak varol
duunu gsteriyor. Genel olarak Trkle
rin kurduklar ehirlerin, surlarla snr
lanmadan gelitikleri kabul edilebilirse
de, Seluklular devrinin Konya, Kayseri,
Sivas, Sinop, Alaiyye gibi baz nemli
merkezlerinin surlarn koruduklar ve
bunun, bu ehirlerin Osmanllar zama
nndaki gelimesini de snrlandrd
gzlenebilmektedir, rnein Sivas, geen
yzyl sonuna kadar, aa yukar, Key-
kubat tarafndan yaplan surlarn iinde
kalmtr.
Konya sadece eskiden nemli bir
merkez olduu iin deil, fakat muhte
melen Osmanl hanedannn Mevlevi ta-
rikatiyle yakm ilikisinden dolay, nem
li bir ehir olarak yaamtr. Evliya za
mannda ehirde 170 sbyan mektebi, AO
tekke, 11 imaret, 26 han, bir kapal ar
, 1900 dkkn ve baheler iinde 340
byk konak ve saray vard. Bu rakam
lar ar olmakla beraber, rakamlarn air-
kasnda farkl niteliklerde yap veya ku
rulular olduu dnmek ar tiyle, eh va evreye yerlemee balamlar, eh
rin nemini kaybetmediini gstermek
tedir. 17. Yzylda ehir nfusu genellik
le Trkt. Osmanhlar zamannda Konya-
da, Selimiye ile balayan bir ok ant ya
plmsa da, bugn ehrin kimliini et
kileyen elemanlarn Seluk devrinden
kalanlar olduu kabul edilebiUr. Anado-
lu-Trk ehrinin tarihi karakteri konu
sunda bu nemli bir gzlemdir. Gerek
ten de, Rum Seluklarnn ve Ortaa
Trk Beylerinin hakim olduklar btn
blgelerde, uzun mrl bir Osmanh
devletine ramen, Ortaan brakt
hava yaamakta devam etmitir. Bir ba
merkezlerinin, eski yerlemelerin hatra
sn, Batya nazaran daha fazla saklad
ileri srlebilir.
12. ve 13. yzyllarn ara gelimele
rine sahne olmadan, dorudan doruya
Bizansllardan U Beyliklerinin eline ge
en Bursa, Manisa, Bergama gibi ehirle
rin gelimeleri daha serbest bir yol izle
mitir. Osmanl mparatorluunun Bat
da adeta patlama eklinde olan yayl,
bu ehirlerin abuk ve ak ehir eklin
de bymesine sebep olmutur. 15. Yz
yldan itibaren Batdaki ehirler iin sa
vunma zorunluluu kalmam saylabi
lir.
Burada rnek olarak aldm Berga
ma,*** Hellenistik devirden Son zaman
lara kadar strktral gelimesinin anahat-
larn grebildiimiz bir ehirdir. Berga
ma Roma devrinde Hellenistik ehrin
eteklerinde bir ak ehir idi. Devrin son
larna doru nemini kaybetmee bala
m, bu durum Bizans hkimiyeti sra
snda da devam etmi ve ehir git
tike klmtr. Komnenler zama
nnda biraz itibar grerek yeniden geli
ir gibi olmusa da, 13. Yzylda Laska-
ris ehri ziyaret ettii zaman, antik ka
lntlarla, o zamanki durum arasndaki
lsz fark, kendisini adeta hasta etmi
ti.*' Fakat ehir henz bir patriklik mer
kezi idi. Bu sralarda Trkler, yava ya
rin bir ksm halk, mparatorluun ba
ka yerlerine gmt. Hristiyan tarihi
nin sonunda Bergama basit bir kale, ter
kedilmi bir ehir durumunda idi. Osr
manhlar bu yreye hakim olduklar za
man, bu kale de nemini kaybetmi.
79. Evliya elebi Seyahatnamesi, III. cilt,
s. d ved.
80. Gelzer, 'Pergamon unter Byzantinen
und Osmanen', Aus der Anhang zu den
Abhandlungen d. knlg. preusslche Akad. d.
Wissen., 1903, Berlin, 1903.
81. Ibld., s. 88 ved.
 66
Trkler yeniden Roma ak ehrinin ze
rine yerlemilerdir. Istanbul Patriklii
nin 1380-88 arasndaki bir belgesine g
re, ehrin Hristiyan halk ok azalm
t.'^ Birinci Beyazt, 14. yzyl sonunda,
buraya bir cami yaptrmtr. 15. Yzyl
da bir "ribat", dier bir cami ve baka
yaplar, bu arada hamamlar ina edilmi
tir. Ktip elebi, kendi zamannda, iia-
de saray olan bir kale, bir ok cami, ha
mam ve ardan bahseder." ok yakn
zamana kadar Bergama 17. yzyl fizyo
nomisini korumutur.
B) SOSYAL, EKONOMK, DAR
YNLERDEN EHR KARAK
TER! ZERNE.
Trk ehrinin mimari analizine gi
rimeden nce, baz sosyal zelliklerini
gzden geirmek gereklidir. ehrin fizi
ki ehresini aklamak bakmndan,
Trk ailesi ve onun yakn evresi, kan
mzca, fonksiyonel "entite" olarak, eh
rin sosyal strktrnn kilidini tekil et
mektedir.
Bilindii gibi, Anadolu'da Trk ailer
si, yakn zamanlara gelene kadar, bir ka
kua bir araya toplayan, kalabahk bir
grup idi. Hayatn genellikle drt du
var arasnda geiren ve esas itibariyle zi
ra bir ekonominin rn olarak, kyl'
den pek farkl olmayan, ehirli kadnn
gnlk ev ileri ok ard. JSTormal ev
eylemlerine paralel olarak, ekmek piir
mek, yemi kurutmak, bahede almak,
hatt odun kesmek bu alma program
iindedir. Ve, er'an kabul edilen poliga
mi, ekonomik sebeplerle, halkn ok k
k bir ksm iin kabil olduundan, b
tn bu iler, ailede tek kadnn ve ocuk
larnn omuzundayd. Btn bu eylem
ler, d dnyadan ayr bir evrede yapl
yordu. Bu eylemlere, ev program iinde
bir saha ayrmak gerekiyordu. Bu
yzden, ev, nispeten geni bir alana, ak
blmlere, baheye, aaca muhtat. Zi
ra bir ekonominin koullar iinde, g
DOAN KUBAN
da maddeleri iin depo alanjar, hatt
hayvanlar iin ahrlar gerekliydi. Gn
mz de bile, bu koullarn yer yer yaa
dn gryoruz. Anadolu'nun her tara
fnda ev, aile ve kadn hayat bu zellik
lere sahiptir. Bylece ev ile aile ve ev ile
ehir arasndaki ekolojik ilikiler, btn
blgelerde ayni kalmakta, farkl iklirnler-
de, ehrin biimlenmesini, benzer ekilde
etkilemektedir.
ehirlerde konut blmleri ticaret
blmlerinden genellikle tamamen ayr
dr. Bir bakma ehrin erkek hayatndan
ayrdrlar, ve zellikle i saatlerinde ay
r bir kadn dnyas tekil ederler. G
nn sonunda, evine dnen erkek iin,
bahesi, iei, su sesi ile zel bir dnya
vardr. Erkek bu dnyada hkmeden ol
duu kadar da, misafir olmutur. Bir
bakma 'Harem' bu ie dnk mikro-
kozmos'un ad idi.
Oturma blgelerinde nite'nin ma
halle olduunu belirtmitim. Seluk dev
rinde mahallenin nitelikleri hakknda
fazla bir ey sylemek zordur. Fakat
Osmanh ehrinin mahallesi yakn za
manlara kadar yaamtr. Ve, ayni ol
masa bile, daha eski devirler iin aydn
latcdr. Mahalle, ehrin sadece fizik ola
rak tanmlanabilecek bir nitesi olmak
tan fazla bireydi. ehirde sosyal dayan
ma, ancak mahalle snrlar iinde, ferde
intikal eden bir nitelik tayordu. Hatt
son zamanlarda, mahalle sakinleri ara
snda, mal yardmlama bile rgtlen
mitir.*^ 19. yzylm ikinci yansna gele
ne kadar 'imam' mahallenin hem dini
hem 'sekler' ba olmutur. Mahalleli
onun, belli fiziki snrlar iinde cemaati
82. Ibtd., s. 97
83. Gelzer, Op. cit., s. 102-103 (Ktip e3-
biden).
84. htiya sahiplerine yardm eden 'Ma
halle Sand' halckmda, bak: Ergin, O. N,,
Trk ehrinin tarih! inkiaf, stanbul. 1939,
Ayni konuda M.Z. Pakalm'n Osmanl Tarih
Deyimleri szl, stanbul 1946-56. da 'Ava
rz Akas', 'Avarz Sand', 'Avarz Vakf"
terimlerine baklabilir.
 ANADOLU TRK EHR 67

di. Mahallenin merkezi,, veya, hi ol Ancak kale tamiri, kpr bakm, mir
mazsa toplanma yeri, yakmmda imamm yaplarn bakm iin, baz kimselerden
evi bulunan, mescit oluyordu. Bir ok veya gruplardan yardm istenirdi. Binler
hallerde, mesciti yaptran, hem ona, hem ce insann, bu basit idari rgtleme iin
de mahalleye adn vermitir. Mektep- de, .kendi devirleri iin uygar bir hayat
caminin yannda veya iindeydi. nasl srdrdkleri, ok eskidenberi ge
limi bir belediye kavramna sahip Ba-
ehrin yapc molekln tekil e- thlar, hatt bugn bizim iin bile, anla
den mahallenin dnda, ehir olmann lmas zor bir fenomendir. Burada Ms
temsil karakterini meydana getiren o- lman ve zellikle Trk toplumunda,
lular, teorik hatlaryla islm gelenei baka lkelerdekine nazaran ok daha
iinde deerlendirmek kabildir. O. Er- fazla gelimi olan "Vakf messesesi,
gin'e gre slm fkhlar ehri yle sorunun dmn zmektedir.
tanmhyorlard: "ehir din ilere bakan
bir mfts ve kaza hakkna sahip bir Genel olarak, ehrin btnn ilgi
kads olan yerdir."'" Eger bu tanmlama lendiren her trl hizmet, cami, okul,
nn snrlar iinde kalnrsa, ehrin tek kitaplk, hastane, han, emeler, sebiller,
fonksiyonu, eriata uygun bir hukuk d imaretler, su getirme, bu tesislerin bak
zenin hkm srd bir hayatn koul m, hatt bazan mezarhklar, vakf kana
larn temin etmek oluyor. Bununla be lyla yaplmlardr. Bat dnyasnda ki
raber, ehir dzeninin bu teokratik ka lisenin Belediyenin ya da Hkmetin
rakteri zerinde biraz ihtiyatl sz etmek yapt ileri, bizde, geni lde ferdle-
gerekir. M . Akdag'n behrttigi gibi, idar rin kurduklar vakflar yapmtr. Geri
messeseler o kadar geni bir ekilde Vakf tesisi, halkm yararna olduu ka
'rfe dayanyordu ki, teokratik prensip dar, vakf yapann ocuklarna, mahnn
lerin deimeden kalmas imknszd. bir ksmn salam bir ekilde kullandr
Pratikte ok defa bir kenara itildikleri o- mann yolu olmutur. Bir ok bilim ada
luyordu.*' phesiz nemli bir tartma m iin Vakf muhtemel bir 'msadere*
konusu olabilecek bu nokta zerinde dur den kurtulmann hukuk yolundan ba
mann yeri buras deildir. Fakat eklen ka bir ey deildi.* Bununla" beraber bu
ehir idaresinin btn esaslar 'ihtisap' kuruluun ileme sebepleri ve uygulanma
kavram iinde ele alnmt.*' Beled ve s hakknda yaplan yorumlar, ehir ha
kaza sorumluluk kadya aitdi. .Onu, hal yat iindeki nemini deitirmez. Va
kn temsilcisi olmayan bir belediye reisi, kfa, toplum strktrnn bir sonucu o-
hatt biraz da fazla, bir idare adam ola larak, pek de adil olmayan bir servet da-
rak grebiliriz, 'ihtisap. aas' geri b - hnn rahatszln telfi olarak bak
tn ehirde olup bitenlerle ilgileniyorsa labilir. Bylece din bir grevi geni l
da, aslnda ticareti kontrol etmekteydi. de yerine getirirken, ekonomik bir so
Suba inzibat temin ediyor, bir nevi po runa da ksmen are bulunmu olu
lis mdr grevi gryordu. Bu kk yordu.
idar ekirdein dnda, merkezi idare Osmanl toplumunda vakfa din ol-
nin, ehir hayatna fazla bir katks olma
mtr. 85. Ergin. O. N., Op. clt,, s, 116
86. Akdag, M., Osmanl imparatorluu
nun kurulu ve inkiaf devrinde Trkiyenin
Devletin ehirlere zel ve devaml iktisad vaziyeti, II. Ksm, ktisad darln
bir mal yardm, halkn da kendi ehri cemiyet bnyesindeki tesirleri/ Belleten, n.
nin ilerinin yrtlmesi iin zel bir 55 (1950), s. 337
87. Ergin. O. N.. Op. clt s. 2 ved.
yardm yok denecek kadar azdr. Bele
88. rnein Sauvagef nin ad geen eserin
diye hizmetleri iin vergi alnmyordu. de s. 212 ved.
 68 DOAN KUBAN
maktan ok, beled, sekler bir kurulu
olarak bakmak gerekir. Vakfm ne kadar
geni alanlara etkili olduunu gsteren
ok ilgi ekici rnekler ortaya konmu
tur: Fatihin vakfiyesinde, yaplarn du
varlarndaki yazlarn temizlenmesi iin
konmu kayttan,*^ bir hastanede ms-
lman olan ve olmayanlar arasnda tam
bir eiriik gzetilmesi, ve doktorlarn se
iminde din ayrlna baklmamasn isr
teyen'" maddelere kadar ok geni 'imp-
lication'laryla, Trk toplumunun btn
ihtiyalarna cevap vermee alm, tek
yaygn toplumsal kurulutur.*' Sadece
vakfn temin ettikleri deil, fakat vakfn
ileyii de, halk iin nemli bir eylem ala
n amaktayd. 18. yzyln ikinci yar
snda Istanbulda, imaretlerden gnde iki
n yemek yiyenlerin saysnn 30000
oluu vakfn nemini belirtmee ye
ter. I I . Beyazt be cami, be irnaret, alt
"Tankh, bir kitaplk ve bir hamam yap
trm, ve bunlarn yaamas iii gerek
li vakflar kurmutu." Bu ayni zaman
da bu kurulularn ilemesi iin, binden
fazla adama devaml i temini demek
tir; medresenin hocasndan, en basit ha
demeye kadar, vakf gerekli creti temin
edecek kadar geni tutulmutu.
phesiz toplumun, dolaysyla eh
rin 'welfare'inc tamamen ferd yoldan
bu yakla, herhangi bir programla ya
plmyordu. Sonunda, gelien ve nfusu
artan ehirlerin sorunlarn, zenginlerin
iyilikseverliklerine brakmak kmaz ha
le gelince, Trk ehirlerini yeniden orga
nize etmek zorunluluu duyulmu ve
ilk Belediye 1856 da kurulmutur. Fa
kat yukarda belirtilen tablonun ok uzun
yzyllar srm olmas, Anadolu eh
ri halknda bir ehirli bilinci ve top
lumsal sorumluluk duygusunun yeteri
kadar uyanmasn nlemitir. Anadolu
halk iin her eyi, politik kuvvetle ayni
paralelde dnlen zenginler ve nfuz
lular temin ediyordu. Halk nazarnda
bu, idare edenlerin bir nev 'zekt' idi.
Bugn hereyin devletten beklenmesi ay
ni psikolojinin d e v l i d i r . Beiediyelcr
ehri temsil gcne yeni yeni ulamakta
drlar.
Toplum iindeki dayanmay bir
dereceye kadar salayan kurulular ve
toplum snflar arasnda loncalar ve tari-
katlerin roln belirtmek gerekir. Renk
li ve kltr bakmndan nemli bir r
gt, phesiz din tarikatlerdi. Seluk ve
Osmanl devrinde, tekke ve eyh, bir e
it din kulp olarak, halka daha serbest,
bir dereceye kadar entellektel bir ya
ant temin ediyordu. Devrin bilimleri
ni, mziini, edebiyatm bu tekke atmos
ferinde bulmak kabildi."* Trk hayatrv
da 'Tarikat eh' mistiklikle bir eit ol
gunluu temsil eder. Son devirlerde her
eit halk iin bir tekke veya derghn
varhna O. Ergin- dikkati ekmekte
dir.*' Bu tarikatlerin eylemlerinin an
lalmas, Anadolu toplumunun klt
rel ynn anlamak iin, birinci derece
de nem tamaktadr. Ergin, sade
Istanbulda 300 tekkenin varlndan sz
etmektedir.*"
Esnaf loncalarnn da yar din bir
karakteri vardr, 13., 14., 15. Yzyllar
da, loncalar toplum strktr iinde ok
kudretli kurululard. 19. Yzyla kadar
rgtlerini korumulardr. Evliya elebi,
89. Pakaln, Op. dt., I I . cilt, s. 63. Bu
isi yapacak olana 'Mahiy-n-nk' deniyordu.
90. Mouradgea d'Ohsson, Tableau G6n*ral
de L'EmpIre Othoman, Paris, 1788, I I . cilt,
s. 462.
91. Vakfm ekonomik ve toplumsal nemi
ni Barkan'jn bu konuyla ilgili olarak verdii
istatistiklerden anlamak kabildir. Bak: Bar
kan, O. L . , Osmanl mparatorluunda ma
ret siteleri kurulu ve ileyi tarzna ait ara
trmalar, I.. ktisat Fakltesi Mecmuas,
cat 23/1-2 (Ekim 1962 ubat 1963). s. 239-
296.
92. Mouradgea d'Ohsson, Op. clt., s. 461;
yine Pakaln, Op; clt. I I . cilt, s. 61 ved.
93. Meri, R.M., Beyaat Camii Mimar,
Yllk Aratrmalar Dergisi, I I (1957). s. 7 (A-
ta tarihnden naklen)
94. Mouradgea d'Ohsson, Op. clt., IV. cilt,
s. 616-686.
95. Ergin, Op. cil., s. 16.
96. ibld., s. 11.
 ANADOLU TRK EHR
17. Yzyda Istanbulda binden fazla es
naf grubu sayar.*' Loncalarn bir eit
milis rgt kurup, askeri birliklere kafa
mttuklar da vakidir.'' Fakat, Seluk
devrinde toplumda birinci planda bir
mevkii olan ve ehri merkez idareye
kar temsil eden esnaf snfnn zaman
la nemlerini kaybedip, Osmanl idare
sinde daha baka gruplara yerini terket-
tigi grlmektedir.'*
16. Yzyldan sonra 'eraf nemi
artan bir snf olarak ortaya kyor. Ge
nellikle byk toprak sahibi olan bu s
nf, ehir ilerinde sz sahibi, halkla h
kmet arasnda arac idi. Bir etnik gru
bun temsilcisi olduu zaman, merkezi
hkmet iin ne kadar bozgun karc
olursa olsun, ehir halk arasnda birle
tirici bir eleman olmaktayd.
Btn bu kurulu ve snflar ve on
larn teker teker toplum hayat zerin
deki etkisini gz nne alnca, bir Os
manl ehrinin, sosyal strktr bakmn
dan pok de gevek olmadn grycv-
ruz. Onun bir Avrupa ehri gibi rgt
lenmemi olmas deiik tarih koullar
iinde gelimesinden ileri gelmitir. Fa
kat bu dzen, toplumsal eylemlerin he
eidi iin, fonksiyonel bir kadro yarata
bilmi ve bunu srdrebilmitir.
C) EHRtN FZtK GRN.
Ahadoluda ve Trakyada, hi bir
baka devir izi tamadan tamamen Trk
bir gemiin btn zelliklerini zaman
mza kadar korumu ehirler oktur.
Trk ehrinin btn strktral zellikle
riyle, geleneksel mimarinin en yerle
mi biimlerini saklayan Kula, Bucak,
Safranbolu gibi kk ehirler, Ilgn ve
ya ncesu gibi antsal kompleksleri ba-
rmdranlar, kendini bulmu bir klt
rn btn tamln aksettirebilmdc-?-
dirler.
Genel olarak Trk ehrinin isimsiz
kahraman evdir. Bu, ou kez gsteri
69
siz, mtevazi evlerin biimi, doal bir
yap eyleminin sonucunda ortaya k
mtr. Trk evi iin, son devrin Bath
etkileri altnda kalmad zaman, asi
metrik bir pln olaandr. Bu evin etra
fnda gelitii eleman bir i avlu veya
bahedir. Avlulu ev Yakndou ve Akde
niz blgesinin en eski geleneklerinin de
vam olduu kadar, genel bir ema ola
rak ran ve Orta Asya dnyasna da uza
nan bir konut tipidir. Bu bakmdan, bu
evi sadece Trk hayatnn ifadesi olarak
grmek doru olmayabilir. Bununla be
raber, Anadolunun her kesinde avlu
veya bahe ile balanm ev plnnn e
itli varyasyonlarn bulmak, Anadolu
insannn yaants ile bu yap biimi
arasnda doal bir iliki kurulduunu
gsterir.Ev plnlarnda hayatlarn, ey
vanlarn, balkon ve sundurmalarn i
avluya ya da baheye dnk dzenlen
meleri, evin gnlk eylemlerinin fonksi
yonel verilerine tamamen cevap veren
spontane bir planlamaya tekabl eder.
Konutun Trkiyede, sahibinin zen
ginliini, ya da asaletini ifade iin bir
vasta olarak kullanlmas nadirdir. Plan
larn spontane oluumu, ayni karakterde
ki evlerin dizileri, dar, dzgn olmayan
ve ok pittoresk yol strktrleri meydana
getirir. phesiz dzgn bir strktre
sahip olmamann sebepleri iinde, arsa
mlkiyetinin balangcna uzanan fak
trler vardr. Nitekim Torres Balba'nn
baka slm ehirleri iin de belirttii
kmaz sokak sorunu, Trk ehrinde de
vardr. Bunlara mahallenin ana yolun
dan, evlere uzanan zel yollar olarak
bakmak doru olur. Evlerin yerletiril
mesinde de gzlenebilen ferdiyeti bir
tutum kmaz soka douran ana se-
bepdir. Btn bu sokaklara, alt katlarn
97. Evliya. Seyahatname, I. cilt, s. 511-12.
98. Ibld., I. cilt. s.
99. Akdag M., Op. clt., s. 329 ved.
100. Torres Balbas, Les villes musulmanes
d'Espagne, Annales de l'InsHtut d'itudes
orlenfales, VI. cilt (1942 47). s. 6 ved.
70
avluyu, baheyi, (kileri, anbar, ahr sak
layan sar duvarlaryla, onlarn- stn
de, arsann eri brln dzelt grerek, bir slm ehrinin ve dolaysy
mek iin her ynde, gayet serbest ileri
taan kmalarn plastii zel bir karakr
ter kazandrr.
Aile ehir dokusunun hcresi ve
hereyi olarak, ehrin sosyal ve fizik
ehresinin asl yaratcs olmutur. Bu
ok kuvvetli aile ^hayatnn ve zayf r
gtlenmi ehirliliin sonucu, konut bl
gelerinin, hatt btn ehrin biyolojik
karakterini yaratmtr.
Anadolu ehrinde plnlanm bir
meydan yok saylabilir. Akhklar, mes
cidin ve emenin etrafnda veya pazar
larda olur. Cami avlular veya eme
meydanlar dnda, ehir sokaklarnda
aa bulunmaz. ehrin yeili evlerin
bahelerinde toplanmtr.
Trk ehrinde, bir ka byk ant
sal kompleks dnda,'*^' byk yaplar,
evreleriyle beraber dnlmemiler
dir. Halkn istifadesi iin yaplan cami
ler, medreseler, hamam ve hanlarn, n
ceden planh olarak, mimar perspektifle
ri talandrdklarn grmyoruz. Bun
larn en antsal olan caminin evresinde,
Avrupa ehirlerinde gzlediimiz gibi,
bir ehir meydan teekkl etmemitir,
ya da ehrin en nemli yollarnn kesi
me noktasnda olmas aranmamtr.
Zira her yap, formel bir tasarm sonucu
deil, fakat fonksiyonel bir ama iin
kurulmutur. Cami kendi iine dnk
bir yapdr, nce bir d avlu, sonra bir
i avlu ile evrili olabiliyor. Toplumsal
eylemlerin merkezi olduu halde, ev-,
resindeki ehir strktrnden, en azn
dan bir duvarla kendini ayrmtr. p
hesiz zellikle erken devirlerde, en -
nemli yap olarak Ulucamiyi ehrin mer
kezinde bulmak kabildir. Fakat Ana
dolu ve Suriyede Hellenistik ve Roma
dnyasnn, btn nemli sivil yaplar
bir araya getiren ehir merkezi emala
r Trk ehrinde yoktur. Baz slm
DOAN KUBAN
ehirlerinde ulucamilerin, arlarn es
ki bazilika ve forumlarn yerini aldn
la Trk ehrinin, eski ehirlerin ana
strktr emasn deitirmedii ileri
srlmtr.'*" Bu ok acele verilmi
bir yargdr. Bir ulucamiyi bazilikann,
bir kapal ary eski pazar meydannn
yerinde bulmak, belli bir tarihi evre
nin yaama gcn ve ehir gelimesi
ne hakim olan baz doal prensiplerin
varln gsterir. nsan toplumlarnda,
devam eden baz eylemler, eski ve yeni
yi bir araya getirmek, imknm yaratm
olabilir.'"^ Fakat bundan mimar ve e
hir biim ve strktrlerinin devaml ol
duu kansna varmak doru deildir.
Anadoluda gelien Trk ehri, Hellenis
tik ehrin, bir Priene veya Bergama'nn
kar kutbundadr. Trk devrinde btn
olarak ehir planlamas fikri mevcut ol
mamtr. Ferd 'performance' Trk top
lumunun, bu alanda, ana grndr.
y Kanmzca, Trk ehrinde bir ka
tedral, cami aranmas da doru deildir.
ehir gelimesinin erken devrinde Ulu-
cami, benzer bir dev grm olabilir.
Nitekim Menakib'de Eflki daima cuma
camisinden sz etmektedir. Fakat Os
manl devrinde, bir caminin dierlerine
stn mevkide olmas sadece bir tesadfe
tr.. Mevcut olmayan, ya da. pek zayf
olan din adam hiyerarisi, camiler ara
snda da bir hiyerari olmasn nlemi
tir. ehirler de ok sayda ve ayni- nem-
101. Planlanm ve byk llere ulam
klliyeler iinde, istanbul ve Edirnedekl b
yk klliyeler dnda, 15. Yzyldan Kasta-
monuda smail Bey klliyesi gibi bir kompleks,
16. Yzyldan Gebzede oban Mustafa Paa
klliyesi hatrlanabilir.
102. Sauvaget, Op. eit., s. 247
103. Yukarda baz kaplca ehirlerinin ay
ni fonksiyonlarn Romallardan beri grdkle
rini belirtmitik. Kilikyada kolonatl yollaryla
Roma geleneini devam ettiren ehirler ol
mutur. Panfilyada Perge'nin ortasndan akan
su kanal fikrinin tatbikatn bugnn Antal-
yasnda bulmak kabildir. ...
 ANADOLU TRK EHR
de camiler bulunur.'*" bni Batuta, daha
14. Yzylda, Ldiktc yedi Cuma camisi
olduunu yazar."" Cuma namaz bak-
mmdan, caminin veya eyhinin kimlii,
yapmm hiyerari iindeki yerinden da
ha nemli idi.
Camilerin fizik olarak kendi ile
rine dnk oluu evrelerine toplumsal
eylemleri barmdran klliyeler meyda
na gehnesine mani olmamtr. Orta
boyda bir camiyle beraber, mektep,
medrese, trbe, imaret gibi yaplar bu
luyoruz. Yukarda da belirttiim gibi,
cami zaten "yeni kurulacak bir ehir ve
ya imar ve iskn arzu edilen ehrin ye
ni bir semtinin ekirdeini tekil ediyor
du.""* Bunun etrafna dier fonksiyon
lar yerleiyordu. Bu ekilde, toplumsal
eylemleri barndran bir klliye slmda
eskidir. Fakat Anadolu ehirlerinde, Os-
manh devrine gelene kadar, plnl bir
klliye kavram gelimemitir. Kon-
yada bir Sahip Ata Kayseride Huand
Klliyeleri, Seluk devrinde klliye
kavramnn gelimi ekli saylabilir.
Hatt Bursada bile, bir Yeil Klliyenin
serbest olarak yerletirilmi yaplardaj
meydana geldii grhnektedir. Plan
lanm bir kompozisyon, ksmen Bursa
Yldrm klliyesiyle, fakat asl antsal
lde Fatihle birdenbire ortaya kmak
tadr. Ondan sonra I I . Beyaztn A-
masya ve Edirnedeki yaplaryla devam
etmitir.
Osmanl klliyelerinin, toplumsal
karmay tevik eden, modern anlamda
bir. sosyal merkep karakterine ok defa
temas edilmitir. Fakat bu ynde her
hangi bir sosyolojik aratrma yaplma
mtr. Bunlar sadece ibadet yeri, re
tim merkezi ya da fakir mutfa olduk-
lan iin deil, fakat evrelerinde baka
toplant yerlerinin gelimesine nayak
olduklar iin sosyal katalizr rol oy
namlardr. O. Ergin Istanbulda kahve
hanelerin, nasl ortaya ktklar hakkn
da ilgi ekici bir rnek vermitir.'*" Bu
71
gn bile camiler, evrelerinde eski kuru
lularn bir ksmn saklyarak, ehir ha
yatnda nemli bir yer igal etmektedir
ler.
ehir blgesel bir hinterlandn mer
kezi olarak, iki tip ticar eylem merkezi
ne sahip olmutur: Sabit mamul eya
ars; pazar yeri. Genel olarak birinciler
zenaat rnlerinin alveriinin yapld
ve depolama yaplan, hanlar, kapah,
ak arlardr. Dieri ise yiyecek mad
delerinin satld pazar yerleridir. Ba
z hallerde bu ikisi stste gelebilir. Fa
kat ou kere ayrdr. arnn yeri, ehr
rin tarih gelimesi sonucunda tespit e-
dilmitir. Her zaman camiyle beraber
olmas gerekmez. Yiyecek pazarlar, -
zellikle kk ehirlerde camiler ev
resinde kurulur. Bunun sebebi, herhal
de ehre yiyecek satmaa gelen kyl
ve gebelerin, hi olmazsa bir le na
mazn byk bir camide klmak iste
i, ayni zamanda cami evresinde top
lanacak kalabaln ahverii arttraca
dncesi olmu olmaldr. Bu geici pa
zar yerleri, byk ehirlerde, eylemleri
nin eidine gre, tahl pazar, hayvan
pazar gibi ayr olabilir. Ayni ekilde ar
larn da, farkl zanaatlere gre, blm
lere ayrldn, her sokan bir zel kola
tahsis edildiini gryoruz. Bir ok e
hirlerde, yaptklar ie gre isim alan
104. Bursada 150'den fazla cami vardr.
Bunlardan cn az yedisi nemli toplanma mer
kezleri idi. Amasyada drt byk cami ve 18
daha kk cami bulunmaktadr. Tokat'n he
men hemen ayni nemde byk ve saysz
kk camisi vardr. Kayserinin, Konyanm,
Manisann, btn byk ehirlerin, ayni nem
de birden fazla camisi olmutur.
105. Ibni Batuta, Voyages d'lbn Batoutah,
traduit par C. Defremery et Sanguinetti, Pa
ris. 1877, II. cilt, s. 263.
106. Barkan, Os. mp. maret , s. 239
107. Ergin, cemaatn, namaz beklerken,
baz akgzlerin kahve sattklann, sonradan
bu adetin yerleerek, camiler civarnda kah
veler aldn anlatr. Bak: Op. clt., s. 103 (
ved.
72 DOAN KUBAN
byk hanlar mevcut olmutur.'"* Ana-
dolunun kk byk bir ok ehrinde
arlann olduka dzenli bir organizas
yona sahip olmas, esnaf loncalarnn k
k ok eskiye giden rgtlemesinin
bir ifadesidir. Ayni ekilde, geici pazar
yerleri, ehirle ky ve gebe arasndaki
ilikilerin, gnmze kadar devam eden
tek ifadesi olmutur.
^Anadolu ehrinin antsal bir karak
teri olduu sylenemez. Camilerin ev
resinde, ikalcde, belki tek tk kalan e
hir surlar evresinde antsalhk bulunabi
lir. Fakat, byk klliyeler bile, bir Go
tik kilise, bir Rnesans saray veya bir
Kuzey Avrupa Belediye yaps gibi, bi
linli bir kendini iln etme kaygsnda
deillerdir. Ancak yerleri ve ktleleriyle
ehir fizyonomisinde bir yer igal eder
ler. Trk ehrinin genel organizasyonu
ve silueti, doal bir gelime srecinin ifa
desi olduu, geometrik deil, fakat ade
ta biyolojik karakterde ilkeler onun
gelimesinin idare ettii iin, ehrin fizi
ki grn, iinde yaayan toplumun
rgtlemesini katksz belirtmektedir.
ehir siluetinin iki hakim eleman var
dr: idar ve askeri rgtlemenin ifade
si olan ikale (Ankara'da, Kastamonuda,
Tokatta, Amasyada, Mardinde Alanya-
da olduu gibi); din sembol olarak ca
mi. Seluk devrinden sonra, ehir surlar
gittike nemini kaybettiinden, henz
eski surlarn koruyan Sinop, Diyarba-
kr gibi birka ehir dnda, surlar e
hir siluetinin nemli bir eleman deil
dir. Konutlar siluetin homojen kaneva-
sn rer ve bu hakim elemanlara fon
tekil ederler. Osmanl toplumunun ol
duka heterojen yapsnn aksine, ehir
oturmu ve homojen hale gelmi bir teks-
tre sahiptir. Ne farkl din ve mezhep-
rri, ne zengin ne fakiri bu ehirlerin
d grnnde ayrmak kabil deildir.
Ancak 19. Yzyln ikinci yarsndan
sonra, aynhklar meydana gelmitir. De-
nebihr ki, Anadoluda her kltr taba
kas kendi fiziki btnln biimlen-
direbilmitir.
^1 Anadolu Trk ehirleri doal fizik
evreden keskin snrlarla ayrlmazlar.
Bizans ve Seluk ehirleri surlar iindey
diler. Baz blgelerde, zellikle douda,
Erzurum, Sivas gibi ehirlerde surlar
Osmanl devrinde de ksmen ayakta
kalmtr. Fakat 15. Yzyldan sonra,
byk Anadolu ehrinin surlar dna
tatn kabul etmek gerekir. Bir ok
ehirlerin daha bandan surlar olma
mtr.'*" Bu durum, ehirlerin biimsel
gelimelerini, serbestlik ynnde, byk
lde etkilemitir. Kastamonu gibi bir
ehrin evreyle adeta deiik bir bitki
rts gibi kaynamasnda sur dndaki
gelimenin rol oktur.
ok eski bir yerleme geleneine
sahip bir lkede, sekizyz ylhk bir Ms
lman tarihi olan Anadolu - Trk ehri,
doal evre ile insan yaps arasnda ku
rulabilecek ahenk iin gzel bir rnektir.
eidi coraf ve tarih, blgesel koulla
ra eitli mimar 'vision'iar tekabl etse
de, her seferinde, ehir ayni fonksiyonel
elemanlar ayni strktr "bchavior'unu
gsterir. Bu ehirlerde bulduumuz bi
im ve fonksiyon ilikisi modern ehir-
cilerin bugnn ehrinde bulamadkla
r bir mkemmellie erimiti. Blgesel
k:oullann snrlar iinde, hepsi, sokak
larnn yaps, organik bir rt gibi ara
zi zerinde yatay yaylmalar, konutla
yeilin karmas ve camilerin hakim ol
duu siluetleriyle, ayni yerleme esprisi-
108. Bursadaki Koza Han, pek han erken
rneklerdir. Muhtemelen Seluklular devrin
de de baka baka mesleklere tahsis edilen
hanlar vard. Elki, emsi Tebrizinin Konyaya
ikinci defa geldii zaman 'eker tccarlar
kervansarayna' indiini yazar. Cl. Huart tet-
cUmesi, Les saints de derviches tourneurs.
Paris, 1918-22. s. 69.
109. rnein Bursa'nm ehir surlan hi ol
mamtr. Bak;
Gabriel, A., Une Capital Turque> Brousse,
Paris, 1958. I, s. 8. Amasya, Kastamonu 16.yy.
dan itibaren surlar dmda gelimitir.
 Doan Kubat '

VIt
, .. f

Amasya'da bir kmaz sokak.

Va\f!ar Dergisi VII.

Amasya'nn iki da arasndan grn.
 Doan Kuban

i r

Bursa da bir mahalle.

Vakflar Dergisi VII.

 ANADOLU - TRK EHR 73

nin ifadesidir. Bu bilinsiz, doal oluu bul edip, dier zmleri negatif olarak
mun sonucu olarak, insanla fizik ev gren dar bir seimdi.
re arasnda, bugn iin de arzulanacak
Dier bir nyarg, slm kltr ala
bir iliki yaratlmtr.
nnda, her oluu, din inancn ve doma
Farkl geleneklerin getirdii, ok nn ifadesi olarak grme eiliminden
boyudu, sosyal, ekonomik, fizik faktr domaktadr. Geri slm din en nem
lerin karmndan meydana gelen bu li bir faktr olarak bu kltre damgas
ehir yaps hakknda, politik ve din so n basmtr. Fakat dinin, slm tarihinin
yutlamalarn fazla aydnlk getirmesi her olayn veya oluunu anhyacak anah
phelidir. slm ehri hakknda iki tar vereceini dnmek doru deil
yanl fikir ileri srlmtr: lk defa dir. Ve teori alan dnda, Anadolu eh
Sauvaget tarafndan, Halep hakkndaki rinin biimlenmesini koullandran fak
nemli kitabnda belirtilen "slm devri tr olarak gzkmyor. Dorusu istenir
nin buraya pozitif hi bir ey gedrmedi- se, inan, hi bir zaman ehri biimlen
i" ve slm ehrinin, Hellenistik ve Ro diren ana koul olarak kabul edilemez.
ma yerlemelerinin btnln boz Bu yzden Anadolu - Trk ehrini, sa
maktan baka bir ey yapmad fikri dece iinde Mslmanlarn oturmasyla
bunlardan birincisidir. Sauvaget iin bu, deil, fakat Anadoluda gelien koullara
"ehir dzeninin inkr" idi."" Bu d uymasyla anlamaa almak gerek
nce bir nyarg zerine kurulmutur. lidir.
nk Hellenistik ve Roma devri ehri,
ya da Hausmann'n Parisi ehir organi Doan KUBAN
zasyonunu mmkn gelime ekillerin
den iki tanesidir. Sauvaget'nin karlar
trmas klasik gelenei pozitif olarak ka 110. Sauvaget, Op. c\i., s. 248