Esari Ve Maturudi PDF

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
2012/1, c. 11, say: 21, ss. 99-134.
EYHLSLAM MEHMED ESAD EFEND VE EARLK-
MTURDLK HTLAFINA LKN RSALES
Mehmet KALAYCI *
zet
slam dncesinin geliimine yaptklar katk asndan Earilik ve Mturdlik dier mezheplere
nazaran mstesna bir konuma sahiptir. Din terimlerin oluumunda, itikad meselelerin ieriinin ve
ele aln biimlerinin ekillenmesinde, gemite ve gnmzde her iki mezhebin rol byktr.
Tarihsel srete iki mezhep arasndaki gr ayrlklarnn ele alnd ok sayda ihtilaf metni olu-
turulmutur. EarilikMaturidilik htilaf Edebiyat en byk ilgiyi Osmanllarda grm, zellikle
XI./XVII. asrdan itibaren konuyla ilgili hacimli ya da kk lekte ok sayda eser kaleme alnm-
tr. Ge dnem Osmanl limlerinden ve eyhlislamlarndan olan Eb shakzde Mehmed Esad b.
smil Efendi el-stanblnin (.1166/1753) Risle f htilftil-Mturd vel-Ear isimli risalesi
Earilik Maturidilik htilaf Edebiyat kapsamnda retilen metinlerden birisidir. Bu makalede Meh-
med Esad Efendinin hayat ve risalesine ilikin bilgiler verilmi ve sz konusu risalenin gnmz
Trkesiyle transliterasyonu yaplmtr.
Anahtar kelimeler: eyhlislam Esad Efendi, Ear, Mturd, Osmanl Snnilii
Abstract
Shaykh al-Islam Mehmed Esad Efendi and his Pamphlets on the Asharism Maturidism
Disagreement
With regard to their contrubition to the development of Islamic thought, Asharism and Maturidism
have an exeptional place compared to the other schools. From past to present two schools have
played important role in the formation of religious terms, in the shaping of the contents of doctrinal
matters and the ways they are dealt with. In the course of time many texts of controversy in which
the disagreements between the two schools were discussed were composed. The Asharite-
Maturidite Literature of Disagreements drew attention mostly in the Ottomans and especially from
the XIth/XVIIth century onward, large or small, many works on the matter were composed. The
treatise entitled Risala fi Ikhtilafat al-Maturidi wa al-Ashari by Abu Ishaq-zade Mehmed Esad b.
Ismail Efendi al-Istanbuli one of late period Ottoman scholars and shaykh al-Islams, is one of the
texts produced within the scope of the Asharite-Maturidite Literature of Disagreements. In this
article, various information is given about the life and the treatise of Mehmed Esad Efendi and the
treatise is transliterated in Turkish.
Keywords: Shaykh al-Islam Esad Efendi, al-Ashari, al-Maturidi, Ottoman Sunnism.
* Dr. Ar. Gr., Ankara . lahiyat Fakltesi
Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

100 | Dr. Mehmet KALAYCI
1. Giri
slam dncesinin geliimine yaptklar katk asndan bakldnda Earlik

ve Mturdlik dier mezheplere nazaran mstesna bir konuma sahiptir. Din
terimlerin oluumunda, itikad meselelerin ieriinin ve ele aln tarzlarnn
ekillenmesinde, gemite ve gnmzde her iki mezhebin rol byktr. Bu
iki mezhebin tarihsel srete birbirleriyle olan ilikileri, aslnda birbirleri ze-
rinden kendilerini ina giriimleri olarak grlebilecek bir genilie ve derinli-
e sahiptir. ki mezhep arasndaki gr ayrlklarnn ele alnd metinler,
bunun bir uzantsdr. Tcddn Abdlvehhb b. Ali es-Sbknin (.771/1370)
el-Kasdetun-Nniyyesi ile balayan1 Earilik-Maturidilik ihtilaf edebiyat en
byk ilgiyi Osmanllarda grm, zellikle XI./XVII. asrdan itibaren konuyla
ilgili hacimli veya kk lekte ok sayda eser kaleme alnmtr. Bunlardan
bazlar ksa hacimli ve uzlatrmac bir karakter arz ederken 2, bazlar da kap-
saml ve ayrtrc bir bak asyla oluturulmutur. 3 Kimi zaman ise tek bir
1 bn Hacerin Drerinde verdii bilgiye gre iki grup arasndaki ihtilafl konulara dair msta-
kil bir eser yazan ilk isim Tcddn es-Sbkden bir kuak nce amda Hanefilerin nde ge-
lenlerinden olan Necmuddn brhm b. Ali et-Tarssdir (.758/1356) (Bk. ihbddn Ah-
med b. Ali bn Hacer el-Askaln (.852/1449), ed-Drerul-Kmine fi aYnil-Mietis-Smine,
Drl-Cil, Beyrut 1931, c. 1, ss. 43-44). Ancak onun Urcze f Marifeti m Beynel-Eira vel-
Hanefiyye ismini tayan ve usulddin konusunda Earilerle Hanefiler arasndaki tartma ko-
nularn ortaya koyduu risalesi gnmze ulamamtr. Bu yzden elimizdeki kaynaklar
itibariyle ihtilaf edebiyatn Tcddn es-Sbk ile balatmak daha dorudur.
2 Bunlar arasnda Sbknin el-Kasdetun-Nniyyesi ve buna rencisi Nru-irz tarafndan
yazlan erhe ilave olarak, bn Kemal Ahmed emseddin Kemalpaazde (.940/1534), Mu-
hammed b. Pir Ali Birgiv (.981/1573), Nevzde Yahy b. Pir Ali Malkarv (.1007/1597),
Dvd b. Muhammed el-Kars (.1169/1756), orlulu Kara Halil Paa (XVIII. asrn ikinci yar-
s) gibi isimlere ait ksa hacimli risaleler yer almaktadr. Ayrca yazar belirli olmayan birka
tane de anonim ihtilaf metni bulunmaktadr. Eb Uzbe Hasan b. Abdlmuhsin (.1172/1759)
tarafndan yazlan ve Earilik-Maturidilik ihtilaf konusunda en bilinen eserlerden olan er-
Ravzatl-Behiyye yaklam tarz itibariyle uzlatrc metinler arasnda grlebilir. Ancak Eb
Uzbenin bu eseri, Nru-irznin Sbknin Kasidesine yazd erhin intihal olarak gr-
lebilecek basit bir kopyasdr ve zgn olmaktan uzaktr.
3 Kapsaml ve ayrtrc nitelik arz eden ihtilaf metinleri arasnda, Beyzzde Ahmed Efen-
dinin (.1098/1687), rtul-Merm, eyhzde Abdurrrahm b. Ali el-Amsnin
(.1133/1721) Nazmul-Feridi, Mestcizde Abdullah b. Osman b. Msnn (.1150/1737)
Mesliki, Muhammed b. Vel el-Krehr el-zmirnin erhul-Hilfyyt (.1165/1752) gibi
eserleri saymak mmkndr. Dorudan bir ihtilaf metni nitelii tamamasna karn, pek
ok konuda Earilerin grleriyle Maturidlerin grleri arasnda karlatrmaya bavur-
mas dolaysyla Eb Muhammed Abduselm b. brhim el-Leknnin (.1078/1668) erhu
Cevheretit-Tevhd adl eserini de bu kapsamda deerlendirmek mmkndr. Dier metinler
kadar geni ve ayrntl bilgilere yer vermemekle birlikte iki mezhep arasndaki ihtilafl konu

eyhlislam Mehmed Esad Efendi ve Earlik-Maturidlik htilafna likin Risalesi | 101
ihtilaf konusu ekseninde sorgulayc bir nitelik arz eden eserler yazlmtr.4
Ge dnem Osmanl limlerinden ve eyhlislamlarndan olan Eb s-
hakzde Mehmed Esad b. smil Efendi el-stanblnin (. 1166/1753) Risle f
htilftil-Mturd vel-Ear isimli risalesi Earilik Maturidilik ihtilaf edebiyat
kapsamnda Osmanlnn son dnemlerinde yazlan pek ok risaleden biridir.
Esad Efendinin yaad zaman dilimi olan XVIII. yzyl, Earilik ve Maturidi-
lik arasndaki gr ayrlklarnn ele alnd ihtilaf metinlerinin hem nicelik
hem de nitelik asndan zirve yapt bir dnemdir. Beyazzde ile balayan
srete aralarnda eyhzde, Mestcizde, Krehr, Dvud- Kars, Kadzde el-
Erzurm el-sbr, Akkirmn, Esrizde, Saaklzde ve Mstakmzde gibi
isimlerin bulunduu ok sayda lim tarafndan iki mezhep arasndaki ihtilaf
konularna dair eserler ve risaleler yazlmtr. Esad Efendi ile ayn dnemde
yaam olan bu limleri bu konuda bir eyler yazmaya iten sebebin ne olduu
merak konusudur. Bunun XVI. asrdan itibaren belirgin hale gelmeye balayan
Maturidilik vurgusuyla yakndan ilikisi olduu kesindir. Ancak bu vurgunun
kendiliinden gelien bir hadise mi, yoksa bilinli ve sistematik bir faaliyet mi
olduu hususu tartmaya aktr. Ancak yine de buna yn verdii dnlebi-
lecek birka husus zerinde durulabilir.
Osmanllarn ilk asrlarnda dini dnceye vahdet-i vcutu eilimlerin
ve felsef tasavvufun egemen olduu senkretik bir yap yn verdi.5 Bu yap,
Fatih Sultan Mehmedle birlikte yerini Fahruddn Rz izgisinde felsefelemi
bir kelam faaliyetine brakt.6 Rz izgisi yaklak bir asr boyunca arln
korudu ve Osmanl dini dncesine ve medrese geleneine egemen oldu. Ya-
vuz Sultan Selimle birlikte yaanan iki gelime bu sreci kesintiye uratt. lki,
saysn 73 olarak gsteren Eb Sad Muhammed b. Mustafa el-Hdimnin (.1176/1762) tas-

nifinin de ayrtrc bir nitelik arz ettiini ifade etmek gerekir. Seyyid Murtaz Muhammed b.
Muhammed ez-Zebdnin (.1205/1790) thfus-Sadede verdii ihtilaflar ise Beyzzde ve
Sbkden yaplm dorudan alntlardr.
4 Earlik-Maturidlik ilikisinin metinsel dzeydeki son evresi sorgulayc ve konulu ihtilaf
metinleridir. Bu metinlerde genellikle tek bir konu merkeze alnarak iki mezhebin grleri-
nin karlatrmal olarak tartld grlmektedir. XVIII. yzyldan itibaren iki asrlk bir
zaman dilimi ierisinde ou cz irade veya kullarn fiilleri konularnda olmak zere otuza
yakn irili ufakl risale kaleme alnmtr.
5 brahim Kaln, Osmanl Dnce Geleneinin Oluumu, Osmanl, ed.: G. Eren, Yeni Trki-
ye Yay., Ankara 1999, c. 7, s. 41.
6 M. Sait Yazcolu, XV. XVI. Yzyllarda Osmanl Medreselerinde lm-i Kelam retimi ve
Genel Eitim indeki Yeri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slam limleri Enstits Dergi-
si, Ankara 1980, c. 4, s. 274.

Memlklerin siyas varlna son verilmesi ve Msr am blgesinin Osmanl

topraklarna dhil edilmesiydi. Msr ve am batan beridir nakilci faaliyetlerin
hkim olduu bir blgeydi. Blgede felsef kelam snrl bir ekilde taban bul-
mu ve mezhebi kimlikler genellikle akaid formu zerinden kendisini aa
vurmutu.7 Fatimiler sonras srete, blgeye hkim olan idarelerin en nemli
politikas iliin izlerinin kalc bir ekilde silinmesi ve Snnliin blgede sa-
lam bir ekilde tesis edilmesiydi. Bundan dolay Msr ve am blgesinde mez-
hebi aidiyetler genellikle Snnlik zerinden propaganda edildi. En fazla etki-
lenen kukusuz Earlik olmakla birlikte Hanefilik de bundan nasibini ald ve
bu blgede Hadis Taraftar izgide ekillendi. Ne var ki Snnlik vurgusu Eari-
lerle Hanefiler arasnda Horasan ve Maverannehir blgesinde birka asr bo-
yunca devam eden kelami tartmalar geri plana itti ve uzla araylarn bera-
berinde getirdi.8 Tacddin es-Sbknin Earilik ve Hanefilik ihtilafna ilikin
yazd Nuniyye Kasidesi9 iki mezhebi uzlatrma abalarnn somut ilk rne-
iydi. Ancak son da olmad ve kendisinden sonraki srete hem Eariler hem
de Hanefler tarafndan bu minvalde abalar kendisini gsterdi.10
Yavuz Sultan Selimle birlikte Msr ve am blgesinin Osmanl hkimiye-
tine girmesi Earilik ve Hanefilik zerinden gerekletirilmek istenen uzla
abalarn Osmanlya tad. Nitekim Yavuzun eyhlislamln yapan bn
Kemalpaazdenin Sbkden sonra konuyla ilgili olarak bir risale yazan ikinci
isim olmas bunu teyit etmektedir. Onun risalesi de Sbknin kasidesi gibi ksa
7 amdaki Ear-afi kitlenin nde gelen isimlerinden ve Earilik-Hanefilik uzlasnn mimar-

larndan olan Takyyddn es-Sbknin (.756/1356), akaid konusunda kelam ve Yunan hik-
metinden daha zararl iki ey olmadn dile getirmesi ve bu ikisinin temelde tek bir ey ol-
duunu vurgulamas bunu teyit etmektedir. Bk. Takiyyddn Ali b. Abdilkf es-Sbk,
(.756/1356), er-Resils-Sbkiyye fir-Redd al bn Teymiyye ve Tilmzih bn Kayym el-Cevziyye,
tahk. Kemal Ebl-Mna, Beyrut 1983, s. 83.
8 Mehmet Kalayc, Tarihsel Srete Earilik-Maturidilik likisi, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2011, ss. 145-189.
9 Tcddn Eb Nasr Abdulvehhb b. Ali es-Sbk (.771/1370), Tabaktu-afiiyetil-Kbr,
tahk. A. M. el-Hulv-M. M. et-Tanh, Kahire: Matbaatu sa el-Babi el-Halebi, 1963-1964, c. 3,
ss. 383-389.
10 afi ve Ear bir kimse olan Izzddn Muhammed b. Eb Bekr bn Cemann (.819/1416)
Mturd Hanef Siracddn Ali b. Osmn el-nin (.575/1179) Emal adl mehur kasidesi-
ne yazd Dercul-Mel isimli erhi ve rencisi Hanef Kemalddin Muhammed b. Abdil-
vhid bnul-Hmmn (.861/1457) Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzlnin
(.505/1111) er-Risletul-Kudsiyye adl ksa hacimli akide eseri zerine yazd el-Msyere fil-
Akidil-Munciyye fil-hire adl erhi bu srecin bir paras olarak grmek mmkndr. Bk.
Kalayc, Earlik-Maturidlik likisi, s. 189.

ve uzlatrmac bir nitelik arz etmekteydi. Ancak kk ama nemli bir farkl-
lama, konunun balam asndan nemlidir. Sbk, iki mezhep arasndaki
gr ayrlklarn ele alrken karlatrmann bir tarafna Ebul-Hasan el-
Earyi dier tarafna ise Tahv Akidesi vastasyla grlerinden haberdar
olduu Eb Hanfeyi koymutu. bn Kemalpaazde bunu Ear ve Mturd
zerinden yapmak suretiyle, Mturdyi ihtilaf konulu metinlerin dorudan
bir paras haline getirdi.11 Ondan sonraki srete kaleme alnan metinlerin
neredeyse tamamnda artk Ebu Hanfe yerine Mturdnin ismi kullanlmaya
baland.
Yavuzla birlikte yaanan ikinci gelime Safevlerle yaanan mcadeleydi.
Safevilerin hkim olduu Horasan blgesi nemli bir Ear afi kitleyi barn-
drmaktayd. Earlik burada asr boyunca felsef kelam formunda temsil
edildi. Safevilerin iiletirme politikalarna kar en byk diren Ear-afi
kitleden geldi.12 iilii kabul etmedii gerekesiyle Teftaznnin torunu Molla
Sadruddn altm rencisiyle birlikte ldrld.13 Devvnnin ok sayda -
rencisi bu srete blge dna g etmek durumunda kald.14 Horasan blgesi-
nin Safevilerin kontrolne gemesi ve iilik zerinden yeniden biimlendiril-
mesi blgede kendisini felsef kelam formu zerinden aa vuran Earlie
ciddi bir darbe vurdu. XVI. asrn ikinci yarsndan itibaren felsef kelam Snni
corafyadaki nfuzunu kaybetmeye ve Safevi iiliinin gdmne girmeye
balad. Felsef kelam, Molla Sadra, Sebzvr ve Mir Dmd gibi ranl dnr-
lerin iilik, spekulatif sufizm ve felsefe geninde tesis etmeye altklar sen-
tez araylarnn zeminini oluturdu.
Safevilere ve iilie kar verilen fikri mcadele Osmanl dini dncesin-
de bir daralmay beraberinde getirdi; teki zerinden kendini tanmlama ref-
leksi kelam belirgin bir ekilde Snnilik zeminine ekti. Dahas felsefenin Safe-
vilerin gdmne girmesi, Osmanllarda felsefe kartlnn yksek sesle dile
11 bn Kemalpaazade, Risaletul-htilaf Beynel-Eaira vel-Mturdyye, Sunnitishce Theologie

in Osmanischer Zeit, ed.: E. Badeen, Ergon Verlag, Wrzburg 2008, s. 20
12 ah smailin baa getii srada Tebrizin yz bin kiilik nfusunun te ikisi snni idi.
Tebriz gibi Azerbeycan blgesinde kalan ehirlerde Snniler Hanefi iken, Isfahan, iraz, Ka-
zerun ve Herat gibi ehirlerde afiler ounluktayd. Bk. Roger M. Savory, Iran under the Sa-
favids, Cambridge 1980, s. 29.
13 bn Kemal P-Zde, Tevrih-i l-i Osman, IX. Defter, Beyazd Devlet Ktp, Veliyddin Efendi;
no: 2447, vr. 121b-122a.; X. Defter, haz.: erafettin Severcan, Ankara 1996, s.29.
14 Giyas krov, Safevi Devletinin Kuruluu ve I. ah smail Devri, Yaynlanmam Yksek Li-
sans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2006, s. 100

getirilmesine zemin hazrlad.15 Byle bir balamda felsef kelam Osmanl dini
dncesinde yava yava siliklemeye ve buna paralel olarak da Maturidilik
vurgusu n plana kmaya balad.16 Maturilik tarihsel srete Earilie naza-
ran felsefeye daha mesafeliydi. Birka istisna dnda kelami sylemin dna
kmam ve gemiten getirdii sistematik rntsn koruyabilmiti. Felse-
fenin kelamdan dland bu sre, felsefeye bulamayan Maturidilii ne
kard.
Maturidilik vurgusunun artmasna yol aan bir baka husus ise Naki-
bendliin XVI. asrn ikinci yarsndan itibaren Anadoluda g kazanmaya
balamasdr. Dier tarikatlarla kyaslandnda Anadolu corafyasna daha
ge bir tarihte intikal eden Nakibendlik, Maturid-Hanefi kltr havzasnda
ortaya km ve uzunca bir srede bu zeminde varln srdrm bir tarikat-
t. Tarikatn Safevlerin iletirme politikasna kar gsterdii tepki, Osmanl-
lar nezdinde itibar grmesine ve Anadoluya tanmasna vesile oldu. 17 Tarika-
tn Anadoluya intikali ve XVII. asrdan itibaren gl bir ekilde Osmanl kl-
tr muhitinde tesisi Maturidiliin daha yksek sesle dile getirilmesini salad.18
mam Mturdnin Tevilt adl tefsirinin Trkiye Ktphanelerinde bulunan
yazma nshalarnn istinsah tarihlerinin bu srece denk dmesinin Naki-
bendliin Anadoluya intikaliyle dorudan ilikisi olmaldr. Muhtemelen bl-
geden Anadoluya gelen limler, aralarnda Teviltn da bulunduu ok sayda
eseri beraberlerinde getirdiler.
Ne var ki bu durum Horasan ve Maverannehir blgesinde V./XI. asrdan
itibaren Earilerle Maturid-Hanefler arasnda meydana gelen kelam tartma-
15 rnein Avusturyallarla yaplan bir savata 1716da ehit den sadrazam Damat Ali Pa-
ann, yalnz katalou drt cilt tutan kitaplarnn msaderesi iin kan iradesi zerine bunlar
arasnda bulunan felsefe, tarih ve astronomi kitaplarnn ktphanelere vakfnn caiz olama-
yacana dair eyhlislam Ebu shak smail Efendi fetva vermiti. (Bk. A. Adnan Advar, Os-
manl Trklerinde lim, stanbul 1982, s. 159.) Bu ahsn, mellifimiz olan eyhlislam Mehmed
Esad Efendinin babas olduunu belirtmek gerekir.
16 Kutlu, bu durumu Safevi propagandayla mcadelede Eariliin yetersiz kalmasna bala-
makta ve Osmanl iin Eariliin Snni-ii ekimesinde Snniliin zaferini salayacak teo-
lojik zgnlkten uzak olduunu kaydetmektedir. Bk. Snmez Kutlu, Bilinen ve Bilinme-
yen Ynleriyle mam Mturd, mam Mturd ve Maturidilik, haz.: S. Kutlu, Ankara 2011, s.
62.
17 rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul 1984, 42.
18 Maturidiliin yaylmasnda Nakibendiliin rol hakknda daha geni bilgi iin bk. Philipp
Bruckmayr, Mturd Kelamnn Yaylmas, Kalclamas ve Temel Dinamikleri, mam
Mturd ve Maturidilik, haz.: S. Kutlu, Ankara 2011, s. 428-436.

larn da tanmasn beraberinde getirdi. ki mezhep arasnda tekvin konusu,

marifetullah, hsn kubuh gibi konularda nceden beridir var olagelen ihtilaf-
lar, bu kez Osmanl muhitinde karlk bulmaya ve kelama sonradan dhil olan
yeni konular da iine alarak daha geni bir balamda ele alnmaya baland.
Osmanllarn ge dneminde ortaya kan ihtilaf metinlerinin ok byk bir
ksmnn Maturid-Hanef aidiyete sahip kiiler tarafndan yazlm olmasn bu
erevede deerlendirmek mmkndr. Esad Efendinin risalesi, Maturidlie
dnk vurgularn artt bir srete yazlm bir metindir.
2. Mehmed Esad Efendinin Hayat
Eb shakzde nispesiyle anlan Mehmed Esad Efendi, 1096/1684-85 ylnda

stanbulda domutur.19 lk tahsilini kendisi gibi eyhlislam olan babas Eb
shk sml Efendiden ve Mutavvelci Mehmed Efendiden yapan Esad Efendi,
yirmi alt ya gibi olduka gen denebilecek bir yata hari rtbesiyle tedris
faaliyetlerine balad.20 Babasnn eyhlislaml srasnda Abdsselam Med-
resesinde, Yeniehirli Abdullah Efendinin eyhlislaml srasnda da Sahn-
Semandan birisine mderris olarak tayin edildi. Mekke ve Medinede kimi
idari grevlerde bulunduktan sonra, Edirne payesiyle Selanik Kadlna geti-
rildi. Daha sonra da stanbul payesiyle Mekke kads oldu. 1736 ylnda Osman-
llarla Avusturyal ve Ruslar arasnda ba gsteren savalar srasnda aktif idari
grevler stlendi ve Anadolu Kazaskeri unvanyla ordu kads oldu.21
1748 ylnda Sultan I. Mahmud tarafndan eyhlislamlk grevine getiri-
len Mehmed Esad Efendi, bir yldan biraz uzun bir sre bu grevi yrttkten
sonra eitli sebeplerden tr 1749 ylnda eyhlislamlk grevinden azledil-
di.22 Grevden alnmasna meihat srasnda asrn ruhuna uygun hareket et-
memesi gereke gsterilmekle birlikte,23 tam olarak niin bu grevden azledil-
dii bilinmemektedir. eyhlislamlk grevinden alnmas sonrasnda halefi
Said Efendinin tavsiyesi dorultusunda nce ama, daha sonra Mekkeye
19 Ahmed Vsf Efendi (.1221/1806), Vsf Tarihi, Bulak Matbaas, stanbul 1219, c. 1, s. 17.
20 lmiyye Salnmesi: Osmanl lmiyye Tekilat ve eyhlislamlar, haz.: S. A. Kahraman-A. N. Gali-
tekin ve C. Dada, aret Yaynlar, stanbul 1998, s. 423.
21 Muhammed Nur Doan, Esad Efendi, Ebishakzde, DA, c. 11, s. 338.
22 Fndkll emdanizade Sleyman Efendi (.1193/1779), emdn-Zde Fndkll Sleyman
Efendi Tarihi: Mrit-Tevrih, haz.: M. Aktepe, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay.,
stanbul 1976, c. 1, ss. 134-135, 148.
23 lmiyye Salnmesi, s. 423.

gnderilmesi gndeme geldiyse de, bilahare affedildi.24 Bir mddet Sinopta

ikamet ettikten sonra yla yakn bir sre kald Geliboluya yerleti. 1752
ylnda affedilmesini mteakiben stanbula dnd ve 1753 ylndaki lmne
kadar stanbulda ikamet etti.25
Mehmed Esad Efendi, medrese eitim sisteminin iinden gelerek yetimi
ve eyhlislamlk grevine kadar ykselmi bir isimdir. eyhlislamlk gelene-
ine mensup olan bir aileden gelmesi, onun yetitii ve ilmi kiiliini olutur-
duu evre hakknda yeterince ipucu sunmaktadr. Babas Eb shk smail
Efendi ve kardei shk Efendi, kendisi gibi eyhlislamlk grevinde bulun-
mu son derece sekin kimselerdir. Kaynpederi Mirzazde Mehmed Efendi ile
kardeinin kaynpederi Bamakzde Ali Efendi de meihatlk makamnda
bulunmu kimselerdir. Ayn ekilde olu erif Efendi de iki defa eyhlislam
olarak faaliyette bulunmu bir kimsedir.26
Osmanl eyhlislamlar arasnda ilmi, sanata dknl ve gzel ahlak
hret bulmu bir kimse olan Esad Efendi, doru szl, grnde isabetli ve
cmert bir lim olarak tavsif edilmektedir. O limlik vasfn ahlaki bir zemine
oturtmay bilmi, bu yzden eyhlislaml srasnda dardan gelen baskla-
rn hibirine boyun ememitir.27 Arapa ve Farsaya olduka hkim olan Esad
Efendi, eitli ilimlerde, edebiyat ve musikide, iir ve inada yetkindi.28 Esad
Efendi air kimliinin yan sra, Trk Musiki tarihinin byk ahsiyetlerinden
ve devrinin tannm bestekrlarndan birisiydi. Kz Ftnat Zbeyde Hanm da
kendisi gibi airdi.29 Lehcetul-Lgat adyla hazrlad Trke szlk onun en
nemli almasdr.30 Bunlarn yan sra Kurandan baz surelerin veya ayetle-
rin tefsiri niteliinde kk hacimli tefsir almalar bulunmaktadr. Tefsir-i
Sure-i Yasin ve Tefsir-i Ayetel-Krsi adl eserleri en bilinenleridir.31
24 lmiyye Salnmesi, s. 423.

25 M. Cavid Baysun, Esad Efendi, A, c. 4, s. 360.
26 Baysun, age, s. 361.
27 Baysun, age, s. 361.
28 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, haz.: N. Akbayr, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, c. 2,
s. 491
29 Doan, Esad Efendi, Ebuishakzade, ss. 338-340.
30 Szlk gnmz harflerine evrilerek yaymlanmtr. Bk. eyhlislam Mehmed Esad Efendi,
Lehcetl-Lgat, haz.: H. Ahmet Krkkl, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1999.
31 Bursal Mehmed Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, ev.: A. F. Yavuz-. zen, Meral Yay., s-
tanbul 1975, c. 1, s. 310. Ayetel-Krsi tefsiri, Mustafa zel tarafndan gnmz Trkesine
aktarlarak yaymlanmtr. Bk. Mustafa zel, eyhlislm Esad Efendinin yetl-Krs

3. Mehmed Esad Efendinin Risalesi ve Dier htilaf Metinleriyle likisi
Esad Efendinin risalesinin balnn Mturd ve Earnin htilaflar eklinde

olmas ilk bakta aldatc gelebilir ve sanki dorudan mezhep kurucularnn
arasnda yaanan gr ayrlklarnn tartld dnlebilir. Ancak metinde
yer alan ou problemin, iki mezhebin sonraki temsilcilerince tartlan ve gn-
deme getirilen problemler olduu hesaba katldnda, bunun Maturidilik ve
Earilik arasndaki gr ayrlklarn ifade etmek amacyla kullanld aktr.
Mturdnin isminin Earye takdim edilmesini Esad Efendinin Maturid-
Hanef kimlii ile ilikilendirmek mmkndr.
Onun Topkap Saray Mzesi Revan Kknde yer alan Mturdnin
Tevltnn mstensihi olduu32 gz nnde bulundurulduunda kaleme ald-
ksa ve konulu tefsirlere Tevltn kaynaklk ettii ileri srlebilir. Esad
Efendinin risalesi Earilik ve Maturidilik arasnda yaanan krk gr ayrln
iermektedir. Risalenin dili olduka sadedir ve sz konusu problemlere en yaln
biimde ksaca yer verilmitir. Esad Efendi, risalesinin sonunda iki lim arasn-
daki tartmalara ksaca deindiini, ancak isteyenlerin tafsilatl bilgi iin metin
ierisinde zikredilen kaynaklara mracaat edebileceini belirtmektedir.33 Bu
yzden ihtilaf konularnn ele alnmasnda birka cmlelik aklamalarla yeti-
nilmi, ancak tafsilatl bilgi iin de her iki gelenee ait eserlere gndermelerde
bulunulmutur.
Earlik ve Maturdlik arasndaki gr ayrlklarn ele alan ihtilaf metin-
leri birbirlerinden etkilenmilerdir. Bu durum Mehmed Esad Efendinin ihtilaf
metni iin de geerlidir. Dier ihtilaf metinleriyle ierik karlatrmas yapld-
nda, onun risalesinin eyhzde Abdrrrahm b. Ali el-Amsnin (.
1133/1721) Nazmul-Ferid ve Cemul-Fevid adl geni hacimli eserinin bir zeti
olduu ileri srlebilir. Esad Efendinin yer verdii krk problemin tamam
eyhzdenin metninde yer almaktadr. ki metin arasndaki tek farkllk kimi
ihtilaf konularnn sralamasnda grlen deiikliktir. rnein eyhzdenin
on birinci srada verdii eyann yaratlmasnn kn emriyle olan ilikisi ba-
Tefsiri, slm Aratrmalar Dergisi, stanbul 2003, say: 10, s. 81-105.

32 stinsah tarihi olarak 1748 tarihi verilen nsha 532 varaktan olumaktadr. Bk. Eb Mansr el-
Mturd, Tevlt, mst.: eyhlislam Muhammed Esad, Topkap Saray Mzesi Ktp., Revan
Kk, no: 182, 532 vr.
33 Eb shakzde Mehmed Esad Efendi, Risle fi htilftil-Mturd vel-Ear, stanbul 1287;
Sleymaniye Ktp., Tahir Aa Tekke, no: 310, s. 287.

lkl problem, Esad Efendide ilk srada kendisine yer bulmutur.34 Bunun sebe-
bi Esad Efendinin, Earilik Mturdlik ihtilafna ilikin risalesini Yasin Sure-
sinin tefsiri srasnda 82. ayette geen kn kelimesi35 balamnda kaleme al-
m olmasdr.36 Risaleyi telif etmesine gereke tekil eden bu problemi Esad
Efendi muhtemelen bu yzden ilk srada vermek istemitir. Yine bununla ilgili
olabilecek tekvin konusu da eyhzdenin metninde onuncu srada yer almas-
na karn, Esad Efendi tarafndan ikinci srada tartlmtr.37 Bu ikisi dndaki
tm sralama ayndr ve Esad Efendinin risalesi eyhzdenin genie tartt
konularn Osmanl Trkesi ile kaleme alnm ksa bir zetidir. eyhzde prob-
lemleri tartrken ok sayda esere atfta bulunmasna karn, Esad Efendi bu
metinlerden kendince nemli bulduu bir veya iki tanesini tercih etmekte ve
bir nevi kaynak isimlerini de zet olarak vermektedir.38 Bundan dolay Esad
Efendinin dorudan kaynaklara inmek yerine, eyhzdenin eserinden kendi
risalesini zetledii ve nemli grd bir veya iki kayna geni bilgi iin ne
kard varsaymnda bulunmak mmkndr.
34 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 19-20; Esad Efendi, Risle, s. 278

35 Kn kelimesiyle ifade edilen ve daha ok tekvin tartmas olarak kelami literatre geen
mesele, Earilerle Maturidiler arasndaki en nemli gr ayrlklarndan birisidir. ki mezhe-
bin temsilcilerinin birbirleriyle olan ilk temaslarnda bu konu belirleyici bir ilev grm ve
ciddi gerilimler yaanmasna yol amtr. Maturid Hanef evrenin tekvin sfatnn Allahn
ezel bir sfat olduunu ve tekvin ile mkevvenin ayn eyler olmadn ileri sren yaklamla-
r Earilerce iki farkl adan polemik konusu yapld. Ebl-Mun en-Nesefnin verdii bilgi-
lere baklrsa, bunlardan birisi, tekvin konusunun selefte karl olmad, bunun tmyle
IV./X. asrda ortaya km bidat bir gr olduu eklindeki eletiriydi. Dieri ise bu yakla-
mn, lemin kdemini ileri sren felsefecilerin, zellikle de Proclusun grlerine benzedi-
iydi. (Bk. Ebl-Mun Meymun b. Muhammed en-Nesef (.508/1114), Tabsratul-Edille fi
Usld-Dn, tahk.: H. Atay, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993, c. 1, ss. 405, 416.)
Earilerin tekvin balamndaki eletirileri, Eb ekr es-Slimi, Ebl-Ysr el-Pezdev ve
Ebl-Mun en-Nesef gibi Maturid Hanef limler tarafndan cevaplanmaya alld. Tekvin
tartmas ve bu balamda iki mezheb arasndaki ilk etkileimler hakknda geni bilgi iin bk.
Kalayc, Earilik Maturidilik likisi, ss. 252-259.
36 Bu durum risalenin giriinde Esad Efendi tarafndan da dile getirilmitir. Bk. Esad Efendi,
Risle, s. 278
37 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 17-19; Esad Efendi, Risle, s. 279.
38 Bir rnek vermek gerekirse bek konusunda eyhzde, Sadruerann Tadlul-
Ulmunu, Hfzddn Nesefnin Umde erhini, Tahvnin Akdesini, Icnin Mevkfn,
Seyyid erfin erhul-Mevkfn, Leknnin erhu Cevheresini, Beyzzdenin rtul-
Mermn, Sensnin mmul-Berhni ve erhini kullanm olmasna karn, Esad Efendi
yalnzca Tahvnin Akdesine atfta bulunmakla yetinir. Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 7-
8; Esad Efendi, Risle, s. 280

Mehmed Esad Efendinin zgn bir risale yazmak yerine niin eyh-
zdenin Nazmul-Feridini zetlemek suretiyle risalesini oluturduu merak
konusudur. stelik iinde bulunduu ilim gelenei asndan onun bu konuda
mstakil ve zgn bir risale yazabilmesi nnde herhangi bir engel bulunma-
maktadr. stelik onun Eb Mansr el-Mturdnin Tevltn batan sonra
gzden geirmi olmas, bu ii hakkyla gerekletirebilecei intiban uyandr-
maktadr. Ne var ki o bunu yapmak yerine eyhzdenin metnini zetlemeyi
tercih etmitir. Bunun sebebi muhtemelen eyhzdenin eserinin Earilik-
Maturidilik ihtilaf konusunda baka sze gerek brakmayacak ekilde kaleme
alnm en geni ve sistematik eser oluudur. ki mezhepten herhangi birisi
lehine veya aleyhine bir deerlendirmede bulunmakszn onlarn grlerini
objektif bir bak asyla derinliine tartmaya alan eyhzdenin bu eseri
konuyla ilgili en geni ve btncl eserlerdendir.39
eyhzde, her iki gelenee ait kelam literatrden hareketle yaanan krk
gr ayrlnn kelam dayanaklarn ortaya koymaya almaktadr. Ancak
eserin genilii ve meseleleri en ince ayrntsna kadar tartan slubu, sonraki
baz limler tarafndan eletiri konusu yaplmtr. rnein Ebl-Feyz Murtaz
ez-Zebd, eyhzdenin bu eserinde sz gereinden fazla uzattn belirt-
mitir.40 eyhzdenin metninin bir taraftan en sistematik metin oluu, ancak
dier taraftan da en ince noktasna varncaya kadar meseleleri tahlil eden slu-
bu Mehmed Esad Efendiyi bu metni zetlemeye sevk etmi olmaldr. Eariler-
le Maturidiler arasnda hangi konularda gr ayrl yaand hususu, Esad
Efendinin yaad dnemde cazibesini koruyan bir tartma konusudur. O
bununla muhtemelen meseleyi eyhzdenin ar ve ayrntl anlatm biimin-
den kurtararak, ilim evrelerinde daha anlalr ve kullanlabilir klmak istemi-
tir. eyhzdenin dili Arapa olmasna karn, Esad Efendinin Osmanlca zet-
lemi olmas bunu teyit etmektedir.
eyhlislam Esad Efendinin metni, bir baka ihtilaf metni olan Mehmed
Emin Izznin Erbene Mesil adl eseri41 ile birebir ayndr. Problemlerin says,
39 ki grup arasnda krk hususta ihtilaf olduunu belirten eyhzde, eserinin giriinde bu mese-
leleri tarafsz bir ekilde delilleriyle ortaya koymay taahht etmektedir. Bk. eyhzde Ab-
drrahim b. Ali el-Ams (.1133/1721), Nazmul-Ferid ve Cemul-Fevid, Matbaatul-
Edebiyye, Msr 1317, s. 3.
40 Ebl-Feyz Murtaz Muhammed b. Muhammed ez-Zebd (.1205/1790), Kitbu thfis-
Sadetil-Muttakn bi erhi Esrri hyi Ulmid-Dn, yy., ts., c. 2, s. 12.
41 Mehmed Emin Izz, Eariye ve Mturdye Arasndaki Gr Farkllklar (Erbene mesil), Ara-
trma ve Notlar lavesiyle ev.: A. Blent Balolu, yy., ts.

sralamas ve bunlar esnasnda zikredilen kaynaklar konusunda dorudan bir

benzerlik sz konusudur. ki metin arasndaki tek farkllk, Esad Efendinin
metninin dili Osmanlca iken, Izzninkinin Arapa olmas ve tafsilatl bilgi iin
atfta bulunulan kaynak isimlerinin Esad Efendide daha geni, Izzde daha
ksa olmasdr.42 ki metin arasndaki bu benzerlik, hanginin dierine esas tekil
ettii sorusunu beraberinde getirmektedir.
Esad Efendinin hayat hakknda geni bilgi bulunmasna karn, Izz iin
ayn eyi syleyebilmek gtr. Eseri tahkik ederek yaynlayan Balolunun da
belirttii zere Mehmed Emin Izznin hayat hakknda kaynaklarda bilgi bu-
lunmamaktadr.43 Ancak metnin giriinde yer alan ithaftan hareketle baz tah-
minlerde bulunmak mmkndr.
Izz, risalesinin banda kendi ismini verdikten sonra, eserini vezir-i
azamlarn allamesi, adalet ve ihsann nairi, gven ve emniyetin yaycs ek-
linde niteledii zzet Mehmed Paaya ithaf etmektedir.44 Mellif hakknda
herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte, eserin kendisine ithaf edildii zzet
Mehmed Paann bir sadrazam olduu aktr. Ancak zzet Mehmed Paa is-
minde Bolulu45, Darendeli46 ve Safranbolulu47 knyeleriyle bilinen kii bu-
lunmaktadr. Farkl zaman dilimlerinde yaam olmalarna karn her de
Osmanl Sadrazaml grevinde bulunmu kimselerdir. Dolaysyla bu
isimden hangisinin, eserin kendisine takdim edildii zzet Mehmed Paa oldu-
unu tespit edebilmek hayli zordur. Ancak eserin iki nshasndan birisinin
Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesinde,48 dierinin ise Manisa l Halk
Ktphanesinde49 yer alyor olmasndan hareketle mellifin Manisa ve zmir
42 rnein kn kelimesi ile ilgili ilk problemde Esad Efendi, Mturdlerin grlerini Alad-
din Semerkandnin erhu Tevltna, Earilerin grlerini ise erhu tevlt ile Sadddn
Teftaznnin Telvhine dayandrrken, Izz eser isimlerini vermeksizin yalnzca Aladdin ve
Sadddin eklinde atfta bulunmutur. Bu trden kk farkllklar metnin tamamnda sz
konusudur. Kr. Esad Efendi, Risle, s. 279; Izz, Erbene Mesil, ss. 20-21.
43 A. Blent Balolu, Nairin nsz, Eariye ve Mturdye Arasndaki Gr Farkllklar (Er-
bene Mesail), Aratrma ve Notlar lavesiyle ev.: A. Blent Balolu, yy., ts., s. 3.
44 Izz, Erbene Mesil, ss. 20-21.
45 Fikret Sarcaolu, zzet Mehmed Paa, DA, c. 23, ss. 557-558.
46 Cevdet Kk, zzet Mehmed Paa, Darendeli, DA, c. 23, ss. 559-560.
47 Abdlkadir zcan, zzet Mehmed Paa, DA, c. 23, ss. 560-561.
48 Mehmed Emin Izz, Erbene Mesil, Dokuz Eyll . lahiyat Fakltesi Ktp., no: 3988.
49 Muhammed Emin Izz, el-Mesill-Muhtelife Beynel-Mtrd vel-Ear, Manisa l Halk Ktp.,
Akhisar Zeynelzade Kolleksiyonu, no: 5765, vr. 1a-4b.

havalisinde yaam olabilecei ileri srlebilir. sadrazamdan yalnzca Saf-

ranbolulu knyesiyle bilinen zzet Mehmed Paa (.1812) bu blgede bulunmu
bir isimdir. O, sadrazamlk grevinden azledilmesinin akabinde nce Sakz
Adasna, sonra da Manisaya gnderilmi ve lnceye kadar on drt sene bo-
yunca Manisada kalmtr.50 Metnini ithaf ettii kiiden hareketle Mehmed
Emin Izznin eyhlislam Esad Efendiden sonra yaam olmas kuvvetle
muhtemeldir. Bu durumda Izznin metnini Esad Efendinin metninin Arap-
aya evrilmi bir kopyas olarak deerlendirmek mmkndr.
Esad Efendinin eyhzdein Nazmul-Feridini Osmanlca zetlemek iste-
mesi anlalabilirse de, Izznin Esad Efendinin Osmanlca metnini ok kk
tasarruflar dnda olduu gibi Arapaya evirerek kendisine mal etmesini
anlayabilmek gtr. Bu noktada belki bir hususa dikkat ekmek yerinde ola-
caktr. Hem Izz, hem de risalesini ithaf ettii zzet Mehmed Paa Kadzadeliler
hareketinin ve grlerinin hkim olduu zmir ve havalisinde bulunmu kim-
selerdir. Kadzadelilerle Sivasiler arasnda yaanan gr ayrlklarndan baz-
larnn Earilerle Maturidiler arasndaki ihtilaf konular olmas zerinde du-
rulmas gereken bir husustur. rnein, Hz. Peygamberin anne-babasnn iman
zere lp lmedii meselesi51 Earilerle Maturidiler arasnda yaanan marife-
tullahn aklen mi yoksa naklen mi vacip olduu eklindeki tartmayla doru-
dan ilikilidir.52 Sivasiler Halvet tarikatna mensupturlar ve Kadzadelilerle
yaadklar mcadelede kendi grlerini temellendirebilmek iin genellikle
Ear evrelerde retilen kelami eserlere mracaat etmilerdir.53 Kadzadeliler
balangta herhangi bir tarikat ile ilikili olmamalarna karn, Nakibendliin
Osmanlda glenmesiyle birlikte zamanla bu tarikatla yakn ilikiler tesis
edilmeye balanmtr.54 Nakibendlik mensuplar, Kadzadelilelerle Halvetler
50 zcan, zzet Mehmed Paa, s. 560.

51 Naima Mustafa Efendi, Naima Tarihi: Ravzatul-Huseyn fi Hulsati Ahbril-Hafkayn, ev.: Z.
Danman, stanbul 1969, c. 6, s. 2718
52 Katip elebi, Miznl-Hakk fi htiyril-Ahakk (En Doruyu Sevmek in Hak Terazisi), ev.: O. .
Gkyay, stanbul 1980, ss. 54-55.
53 Necati ztrk, Islamic Orthodoxy Among the Ottomans in the Seventeenth Century with Special
Reference to the Qad-Zade Movement, Phd. Dissertation, Edinburgh University, Edinburgh
1981, ss. 384-385.
54 Le Gallin tespitlerine gre Kadzadeliler hareketine destek veren ve stvn Mehmed Efen-
di ile birlikte hareketin en nemli szclerinden biri olan Osman Bosnev Ayasofya Camii
imamdr ve Nak bir eyhtir. Benzer ekilde Birgivnin arkada olan ve kendisi iin Birgide
bir darulhadis ina eden Ataullah Efendi ile Birgivnin Birgide mderrislik srasnda z-
mirde kadlk yapan Trabzon (.1002/1594) nakidir. Vn Mehmed Efendinin rencisi olan

arasndaki bir tartmada muhtemelen kendilerini Kadzadelilere daha yakn

grdler. Bu yaknlamann Kadzadelilerin Maturidilerin grlerini sahip-
lenmesine kap aralad ileri srlebilir. Nitekim Nazmul-Ferid kadar sistema-
tik olmamakla birlikte, Earilik Maturidilik ihtilafna ilikin en hacimli eser olan
Muhammed b. Veli el-Krehr el-zmirnin (.1165/1752) erhul-Hlafiyyt da
Kadzadelilerle ilikilendirilebilecek bir metindir. Eserinin ilk sayfasnda byk
bir sitayile ismine atfta bulunmasna baklrsa55, Krehrnin eserini takdim
ettii kii eyhlislam Feyzullah Efendidir (.1115/1703). Feyzullah Efendi
aslen Erzurumludur ve Kadzadeliler hareketinin son nemli temsilcisi Vani
Mehmed Efendinin rahle-i tedrisinden gemitir. Vn Mehmed Efendinin
istei zerine nce stanbula, sonra da Edirneye giden Feyzullah Efendi ayn
zamanda hocasnn kzyla evlenmi ve hoca renci ilikisini akrabalk ilikisi-
ne dntrmtr. Hocasnn araclyla ehzade II. Mustafann hocas olan
Feyzullah Efendi, ilmi ve brokratik basamaklar hzla trmanm ve eyhlis-
lamlk makamna getirilmitir. Bu grevde ksa bir sre kalmasna karn, II.
Mustafann tahta oturmasyla birlikte eyhlislamlk grevine ikinci kez geti-
rilmi ve sekiz yl akn bir sre bu grevde kalmtr.56 Feyzullah Efendinin
Vn Mehmed Efendi ve Kadzadelilerle olan ilikisi gz nnde bulundurul-
duunda, ona vglerle kitabna balayan Krehrnin -her ne kadar o bunu
dorudan dile getirmese de- Kadzadeliler hareketiyle veya bu hareketin etkili
olduu kltr havzasyla ilikili olduu dnlebilir. Zira Krehr eserinin
giriinde verdii knyeden anlald kadaryla zmirde ikamet etmi birisi-
dir.57 Birgivnin yaam olduu Birgi, zmire yakndr ve onun grleri ge-
nellikle zmir, Manisa, anakkale ve Balkesir havzasnda etkili olmutur. Bu-
radan hareketle Mehmed Emin Izznin niin Esad Efendiin metnini Arapaya
tercme ederek kendisine ml etmesini anlayabilmek mmkn deilse de, Ka-
dzadelilerin hkim olduu kltr havzasnda onun bu konuda bir metin yaz-
masnn arkaplannda yatan unsurlar anlalabilmektedir.
eyhlislam Feyzullah Efendi (.115/1703) Kadzadeli ve Nakibendi kimlii kesien isimler-

den biridir. Bk. Dina Le Gall, A Culture of Sufism: Naqhsbandis in the Ottoman World 1450-1700,
New York 2005, ss. 152-154.
55 Muhammed b. Veli el-Krehr el-zmir (.1165/1752) erhul-Hlafiyyt Beynel-Ear vel-
Mturd, Sleymaniye Ktp.-ehid Ali Paa, no: 1650, vr. 2b-3a.
56 M. Serhan Tayi, Feyzullah Efendi, Seyyid, DA, c. 12, s. 527.
57 Krehr, erhul-hlafiyyt, vr. 2b.

4. Risalenin Transkripsiyonuna likin Teknik Bilgiler
Mehmed Esad Efendinin Earilik Maturidilik ihtilafna ilikin risalesi, giriinde

verilen bilgilerden anlald kadaryla Yasin Suresinin Tefsirini konu alan
eserinde58, kn kelimesinin59 tefsiri balamnda kaleme alnm olmaldr.
Hayat ile ilgili bilgi veren kaynaklarda sz konusu risaleye dair herhangi bir
bilgi bulunmamas,60 tefsirde yer alan ksmn daha sonra ayr olarak baslm
olabilecei ihtimalini gndeme getirmektedir. Risle f htilftil-Mturd vel-
Ear adyla 1287 ylnda farkl yazarlara ait ok sayda risalenin yer ald bir
mecmua iinde baslmtr. Katalog kaytlarna bakldnda mecmuann biri
Tahir Aa Tekke, dieri de Hac Mahmud Efendi Koleksiyonunda olmak zere
iki nshas bulunmaktadr.61 Matbu olduu iin her iki metin de ayndr ve ara-
larnda yazm farkll sz konusu deildir. Katalog kaytlarna gre risalenin
bu ikisi dnda mstakil bir yazma nshas bulunmamaktadr.
Kastamonu l Halk Ktphanesinde bulunan ve Sahhflar Seyyidzde
Esad Efendiye (1789-1848) nispet edilen bir ihtilaf metni62 eyhlislam Meh-
med Esad Efendiye aittir. Sahhflar Seyyidzde bir Osmanl tarihisi ve
Takvm-i Vekyi nazrdr. Eserleri arasnda bu risaleyi artracak birisine
rastlanmamaktadr.63 Fakat metin karlatrmas yapldnda sz konusu ns-
ha Mehmed Esad Efendininkiyle birebir ayndr. Eserin banda tercme-i
Yasin lil-Fadl el-Esad ifadesine baklrsa bunun Mehmed Esad Efendinin
metni olduu ve muhtemelen isim benzerliinden dolay Sahhflar Seyyidzde
Esad Efendiye nispet edildii aktr. Risale 1279 ylnda Seyyid Hafz Mu-
58 Hulsatut-tebyn f tefsri sreti ysn adn tayan eserin gnmze ulaan ok sayda nshas
bulunmaktadr. Bunlardan bazlar iin bk. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, no: 258,
111 vr. ; Laleli, no: 176, 100 vr. ; Hamidiye, no: 1461, vr. 47-151; Nuruosmaniye Ktp., no: 473,
167 vr.; orum Hasan Paa l Halk Ktp, no: 156, 169 vr.; stanbul Bykehir Belediyesi Ata-
trk Ktp., Osman Ergin Trke Yazmalar, no: 759, 105 vr. ; Milli Ktphane, no: A 236/2, vr.
11-131.
59 Yasin, 36/82. nnem Emruh iz Erde eyen, en Yekle leh kn feyekn ( O, Tektir, Biri-
ciktir, yle ki bir eyin olmasn istediinde ona sadece Ol der ve o (ey hemen) oluverir.)
60 Fndkll smet Efendi, Tekmiletu-akik ve fi Hakki Ehlil-Hakik, haz.: Abdlkadir zcan,
ar Yay., stanbul 1989, s. 230.
61 Eb shakzde Mehmed Esad Efendi, Risle fi htilftil-Mturd vel-Ear, (stanbul 1287),
Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, no: 1686; Tahir Aa Tekke, no: 310, ss. 279-287.
62 Sahhaflar Seyyidzde Esad Efendi, Risle fi Beynil-htilf Beynel-Ear vel-Mturd fil-itikd,
Kastamonu l Halk Ktp., no: 3906, 6 vr.
63 Ziya Ylmazer, Esad Efendi, Sahaflar eyhizade, DA, c. 11, ss. 341-345.

hammed kr eliyle istinsah edilmitir.64

Risalenin metninin transliterasyonu yaplrken biri matbu dieri ise yazma
olan bu iki nsha esas alnmtr. Tahir Aa Tekke Koleksiyonunda bulunan
matbu nsha T, Kastamonu l Halk Ktphanesindeki yazma nsha ise K ola-
rak adlandrlm ve metinlerdeki yazm farkllklar dipnotlarda gsterilmitir.
Karlatrma yapldnda, matbu olan nshalarla yazma olan arasnda nok-
sanlk ve ziyadelik asndan nemli farkllklar olduu grlmektedir. rne-
in, matbu olann giri ksm yazmadakinden daha uzundur. Yazma nshann
giriinde dorudan konuya girilmekte ve mm Eb Mansr el-Mturd ile
eyh Ebl-Hasan el-Ear beynlerinde itikdta mteallk olan mesilden krk
meselede ihtilflar vardur ibaresiyle metne balanmaktadr.65 Matbu nshada
ise ksa bir hamdele ve salveleden sonra risalenin hikyesine deinilmekte ve
eyhlislam Esad Efendinin risaleyi, Yasin Suresinin tefsirini yapt eserinde
ilgili surenin 82. ayetinin tefsiri balamnda kaleme ald kaydedilmektedir.66
Giriteki fazlala karn, matbu metinde ok sayda eksiklik ve yazm yanl
bulunmaktadr. Bu noktada bazen birka cmlelik uzun aklamalarn bulun-
may dikkat ekicidir. Bu yzden matbu ve yazma nshalar karlatrlmak
suretiyle metin yeniden ina edilmeye allm; bir metinde bulunmamasna
karn, dierinde yer alan bilgiler parantez ierisinde verilerek fazlaln hangi
nshada olduu dipnotta gsterilmitir.
Esad Efendinin risalesinin eyhzdenin Nazmul-Feridinin Osmanl
Trkesi ile yazlm bir zetini, Mehmed Emin Izznin Erbene Mesil adl
risalesinin de asln tekil etmesi, metinler arasnda bir karlatrmay da gerek-
li klmaktadr. Bu noktada risalenin etkilendii veya etkiledii dier ihtilaf me-
tinlerinde problemlerin yeri ve sras karlatrmal olarak verilmitir. Risalede
geen baz mulk ifadelerin veya bilgilerin ieriinin tespit edilebilmesi nok-
tasnda da yine eyhzdenin eserine sklkla mracaat edilmitir. Her ne kadar
eyhzdenin eserinin zeti olsa da, Esad Efendinin risalesinde ok sayda eser
ismi yer almaktadr. Olduka ksa knyelerle verilen ve kime ait olduu bazen
anlalamayan bu eserlerin knyelerine ilikin aklayc bilgiler dipnotlarda
sunulmutur.
64 K/6a.
65 K/1b.
66 T/278.

5. Risle-i Esad Efendi f htilftil-Mturd vel-Ear67
(Bismillhirrahmnirrahm. el-Hamd lillhi ve selmun al-ibdihl-

leznestaf. Emm bad, avvs- bihr- fnn-u ulm fdl allme-i diyr-
Rm eyhul-islm vel-mslimn Esad b. smal merhm, telf eyledigi tefsr-i
Ysin-i erfde innem emruh iz erde eyen en yekle leh kn feyekn68 kavl-i
erfinde kn kelimesi mesil-i muhtelef fhdandur. Ber-vech-i icml-i
tavdh budur ki)69 mm Eb Mansr el-Mturd70 (rahmetullhi aleyh)71 ile
eyh Ebil-Hasan el-Ear72 beynlerinde itikdta mteallk olan mesilden
krk meselede ihtilflar vardur. Cmleden biri73 halk- eyda olan ihtilflar-
dur.
(Biri)74 Mturd, eynn vcdu, Br Telnn75 tekvn ve cd ile olup
kn kelimesine tealluk yokdur; yet-i mezkrede olan kelime-i kn srat-i
cddan76 meczdur dirler.77 Tafsli Alddn Semerkand erh-i Tevltnda78
beyn itmidr. Lkin Ear, kelime-i kn ey79 cd itmekde l-bddr
(deyp)80 yet-i kermenin zhirine nazar iyler. Bunun (dahi) 81 tafsli erh-i
Tevltda ve Telvhde82 beyn olunmdur.
67 Metnin transkripsiyonunu batan sona titizlikle okuyup tashih eden kymetli arkadam Yrd.
Do. Dr. Abdlmecit slamoluna bu vesileyle teekkr ederim.
68 Yasin, 36/82.
69 T/278
70 Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Mturd (.333/944)
71 T/278.
72 Ebl-Hasan bn Eb Bir Ali b. smil b. shak Ear (.324/936)
73 evvelki mesele K/1b.
74 T/278. Bu problem eyhzdede 11. srada yer almaktadr. Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss.
19-20; Izz, Erbene Mesil, s. 20
75 Telnin K/1b.
76 srat ve cddan, K/1b.
77 dey, K/1b.
78 Eb Bekr Aladdn Muhammed b. Ahmed es-Semerkandnin (.539/1144), Mturdnin
Tevilt adl tefsiri zerine yazd erhtir. Esas itibariyle Ebl-Mun en-Nesefnin Tevlt
derslerinin takrirlerinden olumakla birlikte eserin tertibi ve ifadesi bu derslere katlan Se-
merkandye aittir. Bk. Hac Mehmet Gnay, Semerkandi, Alaeddin, DA, c. 36, s. 471.
79 eb T/279.
80 T/279.
81 T/279.
82 Sadruera Ubeydullah b. Mesdun (.747) Hanef fkh usulne dair Tenkhul-usl adl

kinci mesele83 sfat- tekvnde olan ihtilflardur. Mturd, sfat- ezeliy-

yedir ve zt- br ile kimedir84 dirler. Tafsli erh-i Akidde85 mbeyyendr.
Lkin Ear, tekvn emr-i itibrdir, messirin esere nisbetinden 86 hsldr
diyp sfat- hakkyye olmasn inkr iyler.87 Tafsli Mevkf88 ve Maksdda89
beyn olunmdur.
nc mesele90, vcib-i biz-ztda ihtilflardur. Mturd, vcib-i biz-
zt, ol91 zt- erfdir ki bi-ztih kim-i mtehakkk92 olup asla anda gayrin
medhali olmamdur ve kbiliyyet-i ademden93 mnezzehdr didi. Tafsli
Sadr- Allme Tadl-i Ulmunda94 beyn itmidr. Lkin Ear, vcib-i biz-
eserine yine kendisi tarafndan yazlan Tavzh isimli erh zerine Sadddn Mesd b. mer
et-Teftazn (.792/1390) tarafndan et-Telvh il Kefi Hakikit-Tenkh adyla yazlan haiyedir.
Bk. kr zen, Tenkihul-Usul, DA, c. 40, s. 456.
83 Bu problem eyhzdede 10. srada yer almaktadr. Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 17-19;
Izz, Erbene Mesil, s. 21.
84 kimdr, K/1b.
85 Eb Hafs Nesefnin Akidi zerine Sadddn Teftazn tarafndan yazlan erh olup erhul-
Akid adyla hret kazanmtr. (Bk. Yusuf evki Yavuz, Akaidn-Nesefi, DA, c. 2, ss.
218-219.) Asrlarca Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulduundan ktphane-
lerde ok sayda yazma ve matbu nshas bulunmaktadr. Eser Osmanllardan Hindistana
geni bir corafyada kabul grm ve zerine ok sayda erh, haiye ve talika yazlmtr.
Bk. kr zen, Teftazani, DA, c. 40, ss. 304-305.
86 nispetden, T/279.
87 itdiler, T/279.
88 Adududdn Abdurrahmn b. Ahmed el-c (.756) tarafndan el-Mevkf fi lmil-Kelm
adyla yazlan eser, klasik kelam tarihinin son hacimli metni olarak kabul edilmektedir. Alt
blmden oluan eserde felsefi konularn tesiri fazlaca grlmektedir. Kelam ilminin nemli
kaynaklarndan biri haline gelen eser, slam dncesi ve Osmanl ilim anlay zerinde kal-
c bir tesir brakm, zellikle Seyyid erf Crcnnin erhiyle birlikte Osmanl medresele-
rinde ders kitab olarak okutulmutur. Bk. Mustafa Sinanolu, el-Mevakf, DA, c. 29, s. 423.
89 Sadddn Teftazn tarafndan el-Maksd adyla kaleme alnm ve daha sonra yine mellif
tarafndan erhul-Maksd adyla erh edilmitir. Eser ve erhi mtekaddimin ve mteahhirin
kelamclarn grlerini bir araya getiren hacimli erhler dneminin bir rndr ve Osmanl
medreselerinde geni bir ilgiye sahip olmutur. Bk. Mustafa Sinanolu, el-Makasd, DA, c.
27, s. 420.
90 eyhzdede 1. srada yer almaktadr. Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 3-4; Izz, Erbene
Mesil, s. 22.
91 ol ki, K/1b.
92 kim ve mtehakkk, K/1b.
93 kbiliyyeti ademden mnezzehtr, K/2a.
94 Sadruera Ubeydullah b. Mesdun (.747/1346) Mantk, Kelam ve Astronomi ilimlerini
kapsayan ansiklopedik bir eseri olan Tadlul-Ulm, mellif tarafndan erh edilmitir. Eser

zt, zt- erfi vcdn muktaz ve zt- vcdna illet-i tmme olan ztdur
didi. Tafsli erf Allme erh-i Mevkfda95 beyn itmidr.
Drdnc mesele96 vcbda ihtilflardur. Mturd, vcb, emr-i vcd
ve zt- erfinin97 ayndur98 didi. Tafsli mm Rz Erbaninde99 beyn it-
midr. Lkin Ear, vcb, emr-i itibr olup hricde mevcd degildr di-
di. Tafslini, Beyzv Tavliinde100 beyn itmidr.
Beinci mesele101, vcd- Br Telda102 ihtilflardur. Mturd, v-
cd-u bri zt- erfin103 ayndur (didi)104. Lkin Ear dahi ayniyyeye105
zhib olmdur, (lkin baz eimme-i Eariyye)106 zid olmasna107 zhib olm-
mellifin mantk, kelam ve astronomi alanlarndaki mevcut anlaylara eletirilerini ve kiisel

grlerini iermektedir. (Bk. kr zen, Sadrueria, DA, c. 35, ss. 429-430.) Sadru-
erann eseri, Gazl ile balayan ve Rz ile zirvesine kan felsefi kelam geleneinin en
nemli rneklerinden birini tekil etmektedir. Bk. Mahmut Ay, Sadrueriada Varlk: Tadilul-
Ulum Temelinde Kelam-Felsefe Karlamas, lahiyat Yay., Ankara 2006, s. 37. Sadruerann
bu eserine ve erhine en fazla yer verilen kaynaklardan birisi Esad Efendinin Rislesinin
kaynan oluturan eyhzdenin Nazmul-Ferididir. eyhzdenin atflar iin bk. eyhzde,
Nazmul-Ferid, ss. 3-10, 17-18, 20, 27-28, 30-32, 42, 44, 52-54.
95 Adududdn cnin el-Mevkf adl eserine Seyyid erf Ali b. Muhammed el-Crcnnin
(.816) yazd erhtir. Crcnnin erhi dier erhlerle kyaslandnda en mehurudur. erh
zerine ok sayda haiye ve talikat yazlan erhul-mevkf zellikle Osmanl medrese mfre-
datnn en temel eserlerinden biri haline gelmitir. Bk. Mustafa Sinanolu, el-Mevakf, DA,
c. 29, s. 423.
Mesil, s. 23.
97 erifin, T/279.
98 ayndr, T/279.
99 Fahruddn Muhammed b. mer er-Rznin (.606) el-Erban f Uslid-Dn adyla yazd
eserde itikadi konular krk esas altnda incelenmektedir. Bk. Yusuf evki Yavuz, Erbain,
DA, c. 11, s. 271.
100 Tavlide Beyzv beyn itmidir. K/2a. Nasruddn Eb Sad Abdullah b. mer el-Beyzv
(.685/1286) tarafndan yazlan eser Tavliul-Envr min Metliil-Enzr adn tamaktadr.
Beyzv bu eserinde kendisinden nce Rz ve midnin balatt felsefe ile kelam birle-
tirme iini daha ileri gtrerek iki ilmin meselelerini birbirinden ayrt edilemeyecek ekilde
birletirmitir. Bk. Yusuf evki Yavuz, Beyzavi, DA, c. 6, ss. 101-102.
Mesil, s. 24.
102 Tel, T/279.
103 vcd- erfin, T/279.
104 K/2a.
105 aynya, T/279.
106 K/2a.

lardur ki108 tafsli erh-i Mevkfda ve erh-i Tecrdde109 beyn olunmdur.

Altnc mesele110 bekda ihtilflardur ki Mturd, (bek)111 vcd-u ms-
temirden112 ibret olmala zt zere zid degildr didi. Akde-i Tahvde113
beyn olunmdur. (Lkin Ear bek zt zere ziddir didi. Tafsli erh-i
Mevkfda beyan olunmdur.)114
Yedinci mesele115 sfat- kudretde olan ihtilflardur. Mturd sfat- kud-
ret ile eserin sudr ve terki 116 sahhdr; madmt- mmkineye kudret vr-
dur, lkin tekvn yokdur didi. Tafslini Sadr Allme Tadl-i Ulmda beyn
itmidr. Lakin Ear sfat- tekvn isbt itmemekle (sfat-)117 kudret elbetde
107 zidesine, T/279.

108 olmlar, K/2a.
109 Nasrudn et-Tsnin (.672/124) Tecrdul-tikd adn tayan eseri, mamiyye iasnn akaid
konularna ilikin dncelerini felsefi adan ele alan ilk eserdir. Dier konularla kyasland-
nda felsefi konularn ve imamet konusunun geni bir ekilde yer ald eser zerine farkl
mezhebi aidiyetlere sahip ok sayda kii tarafndan erh ve haiye yazlmtr. En dikkat e-
ken erhler arasnda bnl-Mutahhar el-Hillnin Keful-Murd f erhi Tecrdil-tikd, em-
sddn Isfahnnin Teydul-Kavid fi erhi Tecrdil-Akidi, Ekmelddn Bbertnin ve Ali
Kucnun erhleri yer almaktadr. Isfahnnin erhi e-erhul-Kadm, Ali Kucnun erhi
ise e-erhul-Cedd olarak anlmtr. Isfahnnin erhi, Seyyid erf Crcnnin yazd hai-
ye ile birlikte Osmanl ilim evrelerinde en fazla kabul gren erhlerden birisi olmutur. (Bk.
Bekir Topalolu, Tecrdl-tikd, DA, c. 40, ss. 250-251.) Esad Efendinin metninde yazar
ismi belirtilmeksizin erh-i Tecrd eklinde atfta bulunulmas, hangi erhin kullanld soru-
sunu beraberinde getirmektedir. Metne kaynaklk eden eyhzdenin ilgili problem bala-
mndaki deerlendirmelerinde eser Seyyid erfin Tecrd erhi olarak gemektedir. (Bk. Naz-
mul-Ferid, s. 5.) Ancak onunki bamsz bir erh deil, emsddn Isfahnnin erhine ya-
zlm bir haiyedir. Dolaysyla hem eyhzdede hem de Esad Efendide geen Tecrd erhi
Crcnnin haiyesidir.
Mesil, ss. 24-25.
111 K/2a.
112 vcuddan, K/2a.
113 Eb Cafer Ahmed b. Muhammed et-Tahv (.321/933) tarafndan bir risale olarak kaleme
alnan eserde itikadi konulara ksaca ve zet olarak yer verilmitir. Eser ou Trk asll pek
ok kii tarafndan erh edilmitir. Bk. Arif Aytekin, el-Akidett-Tahaviyye, DA, c. 2, ss.
259-260.
114 K/2a.
Mesil, ss. 25-26.
116 terk, T/280.
117 K/2b.

messirdr118 diyp kudreti tesrden tecrde rz virmidr. Tafslini119

Allme Teftezn erh-i Akidde beyn itmidr.
Sekizinci mesele120 sfat- irdede ihtilflardur ki Mturd irde; rz ve
mahabbetden121 eamm olmala rzy ve mahabbeti iktiz itmez ve irde; rz
ve muhabbetin ayns h olmaz didi. Tafslini bn Hmm Msyerede122
beyn itmidr. Lakin Ear irde ve rz ve muhabbet i mttehdl-
mandr, umr- kabhay Br Tel halk ittikde zt- erfine nisbeti haysiy-
yetinden123 murd ve marzdir; ne kadar ol umr-124 kabha, ztnda kabha
olmala Br Telnn125 marzsi degil ise de didi. Tafslini erh-i Mevkfda
beyn (olunmdur.)126
Dokuzuncu mesele127 sfat- sem ve basarda ihtilflardur. Mturd sem
ve basar mevcdtn m-beyninde128 mesmta129 ve mubsarta130 taalluk ider,
118 msiredr, T/280.

119 tafsli, K/2b.
Mesil, ss. 26-27.
121 rz-y mahabbetden, K/2b.
122 Kemluddn bnl-Hmm Muhammed b. Abdilvhid (.861/1457) tarafndan yazlan eser
el-Msyere fil-Akidil-Mnciyye fil-hire ismini tamaktadr. Eser bnl-Hmmn
Gazzlye ait er-Risletul-Kudsiyye adl eserini nce zetlemesi, ardnda da bu zet zerine
yapt ilaveler neticesinde ortaya kmtr. Eser mteahhir dnemde kaleme alnm olmas-
na ramen, yer yer zgn baklar, veciz, salam ifadeleri ve Maturidiyye ile Eariyye kelam
arasnda karlatrma yapma imkn salamas asndan zel bir konuma sahiptir. Msyere,
mellifin kendisi tarafndan Tavzhul-Msyere, rencisi Kemlddn bn Eb erf tarafnda
da el-Msmere bi erhil-Msyere adyla erh edilmitir. (Bk. erafettin Glck, el-
Msayere, DA, c. 32, s. 81.) Msyerenin, Earilik Maturidilik ihtilaf konusundan yazlan
en geni eserlerden olan eyhzdenin Nazmul-Feridinde en fazla atfta bulunulan eserler
arasnda yer ald grlmektedir. Bk. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 9-10, 13, 15-17, 25-26, 30-
31, 37, 39-41, 44, 53-54.
123 haysiyyetden, K/2b.
124 umre-yi, K/2b.
125 Telnin, K/2b.
126 K/2b.
Mesil, ss. 27-28.
128 mevcd- zt beyninde, T/280.
129 mesma, K/2b.
130 mubsara, K/2b.

ancak (gayriye taalluk)131 sahh degildr didi. mm Sbn Kifyesinde132

beyn itmidr. Lkin Ear sem ve basar her bir mevcda taalluk133 sahh
olup mubsartn sfat- sema mesmtn sfat- basara inkifn tecvz eyledi.
Tafslini bn Hmm Msyerede134 beyn itmidr.
Onuncu mesele135 sfat- kelmda ihtilflardur. Mturd Allah Tel bil-
keyfiyyet kavl izhr eyleyp ann ile murd eyledigi kimesneyi 136 zt- erfiy-
le137 kim olan kelm- ezelye muttali klmdur didi. Tafsli138 Akde-i
Tahvde beyn olunmdur. Lakin Ear kelm emr-i vhiddir diyp eim-
me-i Eariyye keyfiyyet-i vahdetinde ihtilf eylediler139; bazlar vahdet-i ah-
syye ile vhiddir didiler, bazlar vahdet-i nevyye ile vhiddir ve haber
nevdir in degildr didiler. (Tafslini)140 Ebher erh-i Muhtasar- Mn-
tehda141 beyn itmidir.
On birinci mesele142 kelm- nefsde ihtilflardr. Mturd kelm- nefs
131 K/2b.
132 Eb Muhammed Nruddn Ahmed b. Mahmd es-Sbn el-Buhrnin (.580/1184) el-Kifye
fil-Hidye adl eseridir. Mellifin el-Bidye adl eserinin asln tekil eden el-Kifye, hacim itiba-
riyle onun drt katna yakn olup, iki eserin ihtiva ettii bahisler hemen hemen birbirinin ay-
ndr. Bk. Muhammed Arui, Sabuni, Nureddin, DA, c. 35, s. 360.
133 taalluk, T/280.
134 Mserede, K/3a.
135 eyhzdede 8. srada yer almaktadr. Kr. eyhzde, Nazmul-ferid, ss. 11-15; Izz, Erbene
mesil, ss. 28-29.
136 kimsei, T/281.
137 ak ile, T/281.
138 tafslini, K/3a.
139 idp, K/3a.
140 K/3a.
141 Malik Eb Amr Cemlddn Osmn b. mer b. Eb Bekr bnl-Hcib (.646/1249) tarafn-
dan Muhtasarul-mnteh adyla yazlan eser, temelde Seyfddn midnin el-hkmnn ve
bu eser zerine bnl-Hcibin yapt bir ihtisar almasnn zetidir. mid ile Rznin sis-
temletirerek aktardklar birikimi zetleyen bu kitap, gerek mtekellimin metoduna gerekse
karma metoda gre kaleme alnan sonraki fkh usul eserlerince esas alnan son muhtasar
kabul edilir. Veciz slubu dolaysyla bnl-Hcibin bu eseri, daha onun salnda medre-
selerde ders kitab olarak okutulmaya balanm, Osmanl medreselerinde ise balca usul ki-
taplar arasnda kabul grmtr. zerine elliden fazla erhin kaleme alnd eserin, en
nemli erhi Adududdn c tarafndan yaplan erhtir. Bu erh zerine aralarnda Seyyid
erif Crcani ve Teftazani gibi limlerin de bulunduu ok sayda kii haiye kaleme almtr.
cnin rencisi olan Seyfddn Ahmed el-Ebher (.800/1397) de hocasnn erhi zerine ha-
iye yazan isimlerden birisidir. Bk. Ferhat Koca, el-Muhtasar, DA, c. 31, ss. 67-69.

mesmu degildr didi. Tafsli143 Msyerede ve rt- Mermda144 beyn

olunmdur. Lkin Ear mesmdur ve Ms aleyhisselmn mesm
kelm- nefs idi didi. Tafsli145 Msyerede beyn olunmdur.
On ikinci mesele146 isimde ihtilflardur. Mturd isim msemmnn bi-
hasebil-hric ayndr didi. Tafsli147 Tadl-i Ulmda beyn olunmdur.
Lkin Ear Allah ismi, msemmann ayndr, Rezzk ve Hlk gibi esm
msemmnn ayrdr ve Alm ve Kadr gibi esm msemmnn ayn ve ayr
degildr didi. Tafsli148 Mevkfda beyn olunmdur.
Mesil, ss. 29-30.

143 tafslini, K/3a.
144 Beyzzde Ahmed Efendinin (.1098/1687) Eb Hanfenin kendi eselerinde yer alan itikad
konular kelam kitaplarnn tertibine gre bir araya getirdii el-Uslul-mnfe lil-imm Eb
Hanfe adl esere yine kendisi tarafndan rtul-Merm min brtil-mm adyla yazlan
erhtir. (Bk. Ahmet Zeki zger-lyas elebi, Beyzzde Ahmed Efendi, DA, c. 6, s. 55.)
Beyzzdenin bu eseri, ge dnem Osmanl kelam geleneinde Eb Hanife ve Maturidilik
vurgusunun n plana karlma abalarnn en nemli rneklerinden birini tekil etmekte ve
Earilik-Maturidilik ihtilafnn kapsaml bir ekilde ele alnd ilk eser olma nitelii tamak-
tadr. Beyzzde iki mezhep arasnda elli konuda ihtilaf olduunu belirtmesine karn bun-
lardan otuz alt tanesine yer vermektedir. rtul-Mermn giriinde ksaca deinmekle yeti-
nirken, ihtilaf konularnn ayrntlarn eserinin geneline serpitirmitir (Bk. Beyzzde Ah-
med Efendi (.1098/1687), rtul-Merm an brtil-mm, tahk.: Y. Abdrrezzak, Matbaatu
Mustafa el-Babi el-Halebi, Kahire 1949, ss. 53-56). Bu yzden daha sonra oluturulan ihtilaf
metinlerinin ana kaynaklar arasnda yer almtr. rnein eyhzde on sekiz kez
Beyzzdeye ve eserine atfta bulunmaktadr (Bk. Nazmul-Ferid, ss. 7-9, 12, 15-16, 18, 21, 24-
26, 31, 35, 38, 42, 49, 53, 59). Mestcizde dorudan atfta bulunmamakla birlikte Maturidiliin
Earilie muhalefet ettii elli dokuz konuyu sralarken Beyzzdenin ifadelerini kimi zaman
olduu gibi korumutur (Kr. Mestcizde Abdullah b. Osmn b. Msnn (.1150/1737), el-
Meslik fl-Hilfiyyt Beynel-Mtekellimn vel-Hukem, tahk.: S. Bahvan, Mektebetl-rad,
stanbul 2007, ss. 149-167). Maturidilikle Earilik arasnda yetmi konuda ihtilaf yaand-
n belirten Eb Sad Hdim, Beyzzdenin dikkat ektii on be konuyu isim vermeden ol-
duu gibi kendi metnine tamtr (Kr. Eb Sad Muhammed b. Mustaf b. Osmn el-
Hdim (.1176/1762), Berka-i Mahmdiyye fi erhi Tarkt- Muhammediyye, irket-i Sahafiye-i
Osmaniye, stanbul 1317, c. 1, ss. 314-316). Earilik ve Mturdlik ilikisini belirli balklar al-
tnda tahlil eden ve iki grup arasndaki ihtilaflara yer veren Zebd, Beyzzdenin konuya
yaklamn, konuyla ilgili ortaya konulan dier eserlere tercih etmekte ve onun ifadelerini
olduu gibi nakletmektedir. Bk. ez-Zebd, Kitbu thfis-Sade, c. 2, ss. 12-13.
145 tafslini, K/3a.
146 Bu problemden itibaren Esad Efendinin sralamas ile eyhzdenin sralamas krknc prob-
leme kadar paralel gitmektedir. Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 20-21; Izz, Erbene Mesil,
s. 30.
147 tafslini, K/3a.
148 tafslini, K/3a.

On nc mesele149 kaz ve kaderde ihtilflardur. Mturd kaderullh-

tel ezelde ey-i l-yezliyyeyi evsf151 ile ve anlar ihta iden zamn ve
150
mekn ile tecdd ve tayr itmidr; ve kaz ziyde ahkma makrn olan fiil-i
Brdir didi. Tafsli152 mm Lekn erh-i Cevherede153 beyn itmidr. Lkin
Ear kaz Allah Telnn irde-i ezeliyyesidir ki mevcdtn tertbine mah-
ss154 zere olmasn ol irde-i mukzyyedir, ve kader ol irde-i mevcdtn
evkt- mahssada bulunmaklna taalluk itmesidr didi. Tafslini erh-i
Mevkf beyn itmidr.155
On drdnc mesele156 mtebihtda ihtilflardur. Mturd yed gibi ve
vech gibi malmul-asl ve mechlul-vasf olmala vasf- idrkden ciz olma-
la asln157 ibtl itmeyz, Br Telda sfatdur dey tevle rz virmedi. Taf-
sli158 Akde-i Tahvde beyn olunmdur. Lkin Ear yedi159 kudret ve vec-
149 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 21-23; Izz, Erbene Mesil, s. 31.
150 kudretullh-, K/3b.
151 evsf, T/281.
152 tafslini, K/3b.
153 Ear Malik alimlerden Eb shk brhm b. brhm el-Leknye (.1041/1631) ait manzum
bir akaid metni olan Cevheretut-Tevhd, mellifin kendisi tarafndan byk, orta ve kk ola-
rak defa erh edilmitir. Ancak asl kabul gren erhi, olu Eb Muhammed Abdusselm
b. brhm el-Lekn (.1078/1668) tarafndan yaplan erhtir. Abdusselm Lekn, babasnn
byk boy erhi zerine nce rdul-Mrd, ardndan da thful-Mrd adlar altnda iki erh
yazmtr. (Bk. Emrullah Yksel, Cevherett-Tevhid, DA, c. 7, ss. 457-458.) Bu ikincisi bi-
rincisine gre daha hacimlidir ve erh-i Kebr olarak bilinmektedir. (Bk. Katip elebi, Kefz-
Znn, ev.: Rt Balc, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2010, c. 2, s. 521.) Abdusselm
Leknnin eseri, felsefenin kelamdan arndrlmas abalarnn nemli rneklerinden birini
tekil etmekte ve Eariliin Cveyn ncesi klasik formuna dndrlmesi nitelii tamakta-
dr. Eserde Ear ve Mturd, Ehl-i Snnetin iki imam olarak takdim edilmi, Earilikle Ma-
turidilik arasndaki pek ok ihtilaf konusuna deinilmi ve Ear cepheden bunlara yantlar
verilmeye allmtr. (Bk. Eb Muhammed Abdusselm b. brhm el-Lekn (.1078/1668),
erhu Cevheretit-Tevhd, el-Mektebett-Ticaretil-Kbra, Kahire 1955, s. 199.) Leknnin eseri,
Beyzzdenin rtul-Merm gibi daha sonraki ihtilaf metinlerden sklkla mracaat edilen
bir metin olmutur. rnein eyhzdenin Nazmul-Feridde Ear kaynaklar arasnda en faz-
la atfta bulunduu ve kulland eser erhu Cevheretit-Tevhddir. (Bk. eyhzde, Nazmul-
Ferid, ss. 7-8, 10, 17, 21-22, 25, 27, 29, 37, 39-41, 44, 46-50, 54, 59.) Mestcizdenin Earilerin
Mturdlere muhalefet ettii elli konu daha ok Leknden alnmtr. Kr. Mestcizde, el-
Meslik, ss. 168-177.
154 tertb-i mahss, T/282.
155 tafsli erh-i Mevkfda beyn olunmdur, K/3b.
157 asl, K/3b.
158 tafslini, K/3b.

hi160 zt ile tevle zhib oldu. Tafsli161 Mevkfda beyn olunmdur.

On beinci mesele162 tevfkda ihtilflardur. Mturd tevfk (teysr ve
nusretdir didi. Tafslini Msyerede beyn olunmdur. Lkin Ear (tev-
fk)163 halk- kudret-i alat-tatdur didi. Tafsli164 Mevkfda beyn olunm-
dur.
On altnc mesele165 teklf-i m-l-yutkda ihtilflardur. Mturd Allah
Telden bizlere teklf-i m-l-yutk itmek ciz degildr didi. Tafsli mm
Nesef Umdede166 beyn itmidr. Lkin Ear tecvz idp kffra mn ile
teklf bu kabldendr dimidr167. Tafsli168 Mevkfda ve Msyerede beyn
olunmdur.
On yedinci mesele169 eflullaha170 hikmetin lzmunda ihtilflardur ki,
Mturd Allah Telnn her bir fiili171 (al-seblil-lzm tafaddul tark)172
zere, vcb tarki zere degil elbetde hikmet terettb ider, infikk mmte-
nidir didi. Tafsli173 Tadl-i Ulmda beyn olunmdur. Lkin Ear hikmet
efl-i Br zere terettb itmek al-seblil-cevzdur didi. Tafsli Cevherenin
erh-i Kebri174 beyn itmidr.175
159 yed, T/282.

160 vech, T/282.
161 tafslini, K/3b.
162 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, s. 25; Izz, Erbene Mesil, s. 33.
163 K/3b.
164 tafslini, K/3b.
165 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 25-27; Izz, Erbene Mesil, ss. 33-34.
166 Maturid Hanef Ebl-Berekt Hfzuddn Abdullah b. Ahmed en-Nesef (.710/1310) tara-
fndan kaleme alnan el-Umde, Necmuddn mer en-Nesefnin Akidinden biraz daha geni
bir akide metnidir. (Bk. Murteza Bedir, Nesefi, Ebl-Berekat, DA, c. 32, s. 568) Kelamn
tm konularnn muhtasar bir ekilde ele alnd Umde, Maturid izgiyi koruyan bir eserdir.
Bk. Temel Yeilyurt, Ebl-Berekt en-Nesef ve el-Umde Adl Eseri, Harran niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, anlurfa 1997, say: 3, s. 187-188.
167 dimi, T/282.
168 tafslini, K/4a.
170 efalullah, T/282.
171 fiil, K/4a.
172 K/4a.
173 tafslini, K/4a.
174 Kitapla ilgili bilgi iin 65. dipnota baknz.
175 tafslini Cevherenin erh-i Kebrinde beyn itmidr, K/4a.

On sekizinci (mesele)176 hikmetde ihtilflardur. Mturd hikmet itkn-

amel mansna sfat- ezeliyye didi. Lkin Ear sfat- ezeliyye degildr
didi. Tafsli177 Umdede ve timdda178 ve erh-i Tahvde179 beyn olunmdur.
On dokuzuncu mesele180 haleful-vadde ihtilflardur. Mturd (halef-i
vad mmtenidir halef-i vad gibi didi. Tafslini mm Nesef Umdede beyn
itmidr. Lkin Ear halef-i vadi tecvz idp halef-i vad mmtenidr. Taf-
sli mm Vhid Tefsr-i Vastda181 beyn itmidr.)182
Yirminci mesele183 fiil-i Brnin kabh ile ittisfnda184 ihtilflardur. Ehl-i
176 T/283. Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, s. 28; Izz, Erbene Mesil, ss. 35-36.
177 tafslini, K/4a.
178 Hfzuddn Ebl-Berekt en-Nesefnin el-Umde adl ksa hacimli eseri zerine el-timd fil-
itikd adyla kendisi tarafndan yazlan erhtir. (Bk. Murteza Bedir, Nesefi, Ebl-Berekat,
DA, c. 32, s. 568.) Kelamn tm konularn ihtiva eden bu eser, el-Umdenin anlalmas g
ve kapal ksmlarn aklamak ve anlalr hale getirmek amacyla yazlmtr. Bk. Yeilyurt,
Ebl-Berekt en-Nesef ve el-Umde Adl Eseri, s. 186.
179 Eb Cafer et-Tahvnin Akdesi zerine Eb Hafs mer b. Eb Bekr b. Muhammed el-
Gaznev (. muhtemelen VI. ikinci yars), erefddn smil b. brhim b. Ahmed e-eybn
(.629/1231), Eb c Mankubers b. Yalnkl et-Trk en-Nsr (.652/1254), cuddn
Hibetullah b. Ahmed b. Muall et-Trkistn (.733/1332), Sircddn mer b. shk el-Hind
(.773/1371), Cemlddn bns-Sirc Mahmd b. Ahmed el-Konev (.771/1369), Ekme-
lddn Muhammed b. Muhammed el-Bbertnin (.786/1384) ve Sadruddn bn Ebl-Izz Ali
b. Ali ed-Dmaknin (.792/1390) gibi isimler tarafndan yazlan pek ok erh bulunmakta-
dr. Metinde mellifi belirtilmedii iin, bunlardan hangisinin kast edildii belirsizdir. Ancak
Esad Efendinin metnine esas tekil eden eyhzdenin Nazmul-Feridine baklrsa, kast edi-
len erh muhtemelen Cemlddn Konevnin el-Kalid f erhil-Akid adn tayan erhtir.
Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 11-12, 20-21, 25, 28, 40, 49, 59.
181 Ear afi bir mfessir olan Ebl-Hasan Ali b. Ahmed el-Vhid en-Nsbr (. 486/1075)
tarafndan birka tefsir eseri yazld kaydedilmektedir. Bunlardan el-Vecz en ksa ve zet
olarak, el-Vast orta hacimde yazlmtr. el-Bast adl tefsir ise Vhidnin en geni tefsiridir
(Bk. Mustafa Altunda, Mfessir el-Vhid ve Fadilus-Suver Adl Kitab, Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1988, ss. 41-42).
Vhidnin hem tefsir hem de tefsir usl balamnda kaleme ald eserler, bata Fahruddn
Rz olmak zere sonraki isimler tarafndan yazlan tefsirlerde kullanlmtr. Bunlarla ilgili
deerlendirme iin bk. Cevdet Muhammed Mehd, el-Vhid ve Menhecuh fit-Tefsr, Vizare-
tl-Evkaf el-Meclisl-Ala li-uunil-slamiyye, Kahire ts., ss. 412-439.
182 K/4a. Bu ksm matbu nshada eksik olup, yirminci meselenin metni bir nceki mesele ba-
lamnda tekrar edilmitir. Kr. T/283.
183 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, s. 30; Izz, Erbene Mesil, s. 37.
184 fiil-i Br kabh ittisfda, K/4a-b.

mn cehennemde muhalled ve Ehl-i kfri cennetde (muhalled)185 klmak gibi.

Mturd aklen kabhdr, Br Tel kabh olan ilemez didi. Lkin Ear
Br Telnn186 fiili kabh ile (ittisf)187 itmez diyp fiil-i mezbr188 kendiden
sdr olayd kabh olmazd didi. Tafsli189 Tadl-i Ulmda, Umdede ve
Msyerede beyn olunmdur.
Yirmi birinci mesele190 kfr-i afvda ihtilflardur. Mturd afv- kfr
aklen ciz degildr dey Tevltnda191 zikr beyn eyledi. Lkin Ear ciz-
dr, mmteni degildr didi. Tafsli192 Kef-i Kefda193 ve Msyerede beyn
olunmdur.
Yirmi ikinci mesele194 hasen ve kabhde ihtilflardur. Mturd hasen ve
kabh akldir diyp akl baz eyin hasenini ve kabhini er vrid olmadan
idrk itmek mmkindr195 didi. Tafslini Tebsrada196 ve Kifyede beyn itmi-
185 K/4b.
186 Telnin, K/4b.
187 K/4b.
188 mezbrun, K/4b.
189 tafslini, K/4b.
191 Tevltda, K/4b. Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Mturdnin
(.333/944) Tevltul-Kurn adn tayan tefsiri, Osmanllarn son fazlaca istinsah edilen ve
medrese evrelerinde ilgi gren bir eser olmutur. yle ki eyhzde Maturidilerin grlerine
yer verirken Tevlta sklkla mracaat etmitir (Bk. Nazmul-Ferid, ss. 13, 16, 17, 18, 20,25,
30, 31, 35, 37, 39, 44, 45, 52). Risalenin mellifi olan eyhlislam Mehmed Esad Efendinin de
bir Tevlt nshasnn mellifi olmasna baklrsa Earilik Maturidilik ihtilaf balamnda en
fazla literatrn olutuu XVII. ve XVIII. yzyllarda Tevltn bu tartmann temel kaynak-
lardan biri olarak deerlendirildii aktr (Bk. Eb Mansr el-Mturd, Tevlt, mst.: ey-
hlislam Muhammed Esad, st. Tarihi: 1748, Topkap Saray Mzesi Ktp., Revan Kk, no:
182, 532 vr.). Mturdnin Tevltnn tefsir ilmi asndan tahlili iin bk. Muhittin Akgl,
Eb Mansr el-Mturd ve Teviltul-Kurn, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
Sakarya 2001, say: 4, s. 57-67.
192 tafslini, K/4b.
193 Kefl-Kef veya el-Kef alel-Kef Sircddn mer b. Abdurrahman b. mer el-Fris el-
Kazvnye (.745/1344) ait bir eserdir ve yazma eser ktphanelerinde ok sayda yazma
nshas bulunmaktadr. Esere bu isimle eyhzde de kez atfta bulunmakta, fakat hepsin-
de mellifin ismini vermemektedir. (Bk. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 24-, 31, 36.) Katip ele-
bi, Kazvnnin eserinin el-Kef ismini tadn ve bir haiye olduunu kaydetmektedir. Bk.
Katip elebi, Kefz-Znun, c. 3, s. 1177.
194 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 31-35; Izz, Erbene Mesil, s. 38
195 olmayan idrk mmkin, T/283.

dr. Lkin Ear hasen ve kabh erdir, erle bilinr197 didi. Tafslini198 erh-
i Mevkfda beyn itmidr.
Yirmi nc mesele199 mnn aklen vcib olmasnda ihtilflardur.
Mturd Allah Tel halka rasl gndermeseydi halk zere vcib olurdu
Allah Tely akllar ile bilmek didi. Tafslini Hkim-ehd Mntekda200
beyn itmidr. Lkin Ear kablel-biset mn vcib olmaz ve kfr haram
olmaz ve davet201 kendye bli olmayan kimesnelere mazrdur didi. Taf-
slini Msyerede beyn itmidr.
Yirmi drdnc mesele202 hakkat-i mnda ihtilflardur. Mturd mn
tasdk ile ikrrdan ibret olup ikrr hakkat- mnda dhil-i rkndr didi.
Lkin Ear mn tasdkden ibret olup ikrr hakkat-i mndan hric, ann
artdur didi. Tahkki budur ki ikrrn rkn olduu mm Azam ve Ashb
indlerindedir ve mm Mturd Ear gibi ikrr mndan hric artdur di-
196 Matbu nshada yebsr olarak, yazma nshada ise tebhir olarak yazlmtr. (Kr. T/283;
K/4b.) Bu yazmlarn yanl olduu aktr. eyhzde ve Izznin metinleriyle karlatrld-
nda sz konusu eserin Ebl-Mun en-Nesefnin Tebsratul-Edille adl eseri olduu anla-
lmaktadr. (Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, s. 31; Izz, Erbene Mesil, s. 38.) Ebl-Mun en-
Nesefnin (.508/1115) bu eseri, uzun sre Maturidiyye mezhebinin grlerini ortaya koyan
temel kaynak olarak kabul edilmitir. Kitap hem mellifin hem de Maturidiyye mezhebinin
kelam alannda en hacimli eseridir ve Kitbut-Tevhdin erhi niteliindedir. Eb Hanfe ve
Mturdye byk sadakat gsteren Nesef, Earye ve Earilere kar tekvin sfat gibi ko-
nularda zaman zaman sert bir tutum taknr. Bk. Muhammed Arui, Tebsratl-Edille,
DA, c. 40, ss. 225-226.
197 erden bilr, K/4b.
198 tafsli, K/4b.
200 Samaniler zamannda vezirlik yapan Hanef bir fakih olan Ebl-Fazl Muhammed b. Mu-
hammed el-Mervez el-Hakm e-ehd (.334/945) tarafndan yazlan eser, Eb Hanfenin ve
talebelerinin grlerini toplayan nemli kitaplardan biri olmasna karn, mellifin dier
eseri olan el-Kf kadar yaygnlamam ve zamanla kaybolmutur. (Bk. Beir Gzbenli,
Hakim e-ehid, DA, c. 15, ss. 195-196.) Eserin gnmze ulam bir yazmas bulunma-
masndan hareketle, dorudan kullanlmad ve muhtemelen dier eserlerde geen bilgiler-
den hareketle atfta bulunulduu ileri srlebilir. Zira Pezdev ve Sbn gibi Hanefiler de
ayn bilgi balamnda Mntekya atfta bulunmaktadrlar. Kr. Ebl-Ysr Muhammed b.
Muhammed el-Pezdev (.493), Ehl-i Snnet Akaidi, ev.: . Glck, Kayhan Yay., stanbul
1988, s. 304; Nureddin Sabuni, Matridiyye Akaidi, ev.: B. Topalolu, Diyanet leri Bakanl
Yay., Ankara 1995, s. 168.
201 avret, T/284.

midir. mm Serahs,203 Fahrul-slm Pezdevnin204 muhtrlar budur. Tafsli-

ni Akde-i Tahvde ve Bahr-i Kelmda205 ve Mevkfda beyn itmidr.
Yirmi beinci mesele206 mnn ziyde ve noksan kabul itmesinde ihtilfla-
rdur. Mturd imn ziyde ve noksan kabul itmez didi. (Lkin Ear
ziyde ve noksn kabl ider didi.)207 Tafsli (Mevkfda)208 mezkrdur.
Yirmi altnc mesele209 mukallidin mnnda ihtilflardur ki Mturd
mukallidin mn sahhdr, lkin istidlli terk itmekle simdr210 didi. Tafsli
Umdede ve timdda beyn olunmdur211. Lkin Ear mukallidin mn
sahh (degildr)212 didi. (mmul-Harameyn milinde213 beyn itmidr.)214
Yirmi yedinci mesele215 delil-i nakliyyenin kat ifde itmesinde ihtilflar-
203 Hanef fkh limi olan Eb Bekr emsleimme Muhammed b. Ahmed es-Serahs (.483/1090)
el-Mebst adl eseriyle hret kazanmtr. Bk. Muhammed Hamidullah, Serahsi, em-
sleimme, DA, c. 36, ss. 544-547.
204 Sadrulislam Ebl-Ysr el-Pezdevnin byk kardei olan Ebl-Usr Fahrulislm Ali b.
Muhammed el-Pezdev (.482/1089) ders arkada emsleimme Serahs ile birlikte meselede
mtehid kategorisinde deerlendirilecek kadar nemli bir usulc ve fkhdr. Eserlerinde
son derece sistematik bir yol izleyen Pezdevinin zellikle fkh usulne dair eseri hem bavu-
ru kayna hem de ders kitab olarak yaygn biimde kullanlmtr. Ondan sonra fkh usul
alannda retilen Ahsikesnin el-Mntehab, Hfzuddn Nesefnin Menrul-envr ve Sad-
ruerann Tenkhul-uslu gibi eserler ve zellikle ders kitaplar onun eseri model alnarak
yazlmtr. Bk. Murteza Bedir-Ferhat Koca, Pezdevi, Ebl-Usr, DA, c. 34, ss. 264-266.
205 Ebl-Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef (.508/1114) tarafndan yazlan eserin tam ad
Bahrul-Kelm fi Akidi Ehlil-slm eklindedir. Belli bal bidat frkalarnn grlerine temas
ederek bunlar tenkit eden mellifin slubu ilk devir Snn kelamclarn slubunu andrmak-
tadr. Bk. Yusuf evki Yavuz, Bahrl-Kelam, DA, c. 4, s. 516.
207 K/5a.
208 K/5a.
210 itmedi, T/284.
211 itmidr, K/5a.
212 K/5a.
213 mmul-Harameyn el-Cveynye (.478/1085) ait olan ve e-mil f Uslid-Dn adn tayan
bu eser Ear gelenek ierisinde oluturulan en hacimli kelam kitaplar arasndadr. Eserin es-
ki Yunan dncesinin etkisi altnda gelien slam felsefesinin kelama alnmasndan nceki
dnemin en tatminkr eseri olduu ve hem hacim hem de istidlal seviyesi bakmndan Ebl-
Mun en-Nesefinin Tebsratul-Edille adl eserinin dengi olduu kaydedilmitir. Bk. Bekir To-
palolu, e-mil, DA, c. 38, ss. 331-333.
214 K/5a-b.

dur. Mturd edille-i nakliyyeden bazs kat ve cezm ifade ider didi. Tafsli-
ni Fusul-i Bedyida216 beyn itmidr. Lkin Ear edille-i nakliyye zann ifde
ider, kat ifde itmez didi. Tafslini erh-i Mevkfda beyn itmidr.
Yirmi sekizinci mesele217 mnn mahlk olmasnda ihtilflardur.
Mturd mn mahlk degildr didi. Tafsli Tadl-i Ulmda beyn olun-
mdur.218 Lkin Ear mn mahlkdur didi. Tafslini erh-i Meksdda
beyn itmidr.
Yirmi dokuzuncu mesele219 mn ve islm vahdetinde ihtilflardur.
Mturd mn ve islm birdr didi. Tafslini Teviltda beyn itmidr.
Lkin Ear mn ve islm birbirine mtegyirdr220 didi. (Tafslini)221 erh-i
Akidde beyn itmidr.
Otuzuncu mesele222 mnda itibrda223 ihtilflardur. Mturd mnda
itibr224 hledr, nitekim kfrde itibr 225 hledr didi. Tafsli Umdede
mezkrdur. Lkn Ear mnda itibr htimeyedr226, hatta bir dem mnla
hatm olandan olsa (ol dem hl-i kfrnde mmindr. Ve eger kfr ile hatm
olandan olsa)227 hl-i mnda da228 kfirdr didi. Amma Mturd htimeye229
216 Osmanl limlerinden olan Molla Fenrnin (.834/1431) eseri olan Fusll-Bedyi fi Usli-
eri fkh usulne dair bir eserdir. (Bk. Hakk Aydn, Fusull-Bedayi, DA, c. XIII, ss. 229-
230.) Karma metotla yazlan bu eserde Molla Fenr, Hanefi usulclerle afi Ear usulclerin
yaklamlarn birletirmeye alt; yle ki hem Pezdevye hem de Rznin Muhassalna m-
racaat etti. (Bk. Takprlzde Ismddn Ebl-Hayr Ahmed Efendi (.968), Osmanl Bil-
ginleri: e-akaikun-Numaniyye fi Ulemaid-Devletil-Osmaniyye, ev.: M. Tan, z Yay., stanbul
2007, 43.) Molla Fenrnin kulland Hanef ve afi gelenee ait ok sayda isim ve eser
hakknda bilgi iin bk. Hakk Aydn, slam Hukuku ve Molla Fenari, aret Yay., stanbul 1991,
ss. 83-97.
218 itmidir, K/5b.
220 muyirdir, T/285.
221 K/5b.
223 imn- itibrda, T/285.
224 imn- itibrda, T/285.
225 kfr-i itibr, T/285.
226 itibr- htimeyedr, T/285.
227 K/5b.
228 dahi, T/285.
229 htime, T/285.

nazar itmeyp hl-i mn kendde bulunan230 (mmindr ve hl-i kfr kendi-

de bulunan)231 kfirdr didi. Tafslini Umdede ve erh-i Kadminde beyn
itmidr.
Otuz birinci mesele232 sadt ile akvetde ihtilflardur. Mturd sad
olan ak olur ve ak olan sad olur didi. (Lkin Ear akvet ve sadet te-
beddl itmez didi.)233 Tafslini Cevhere erhinde beyn itmidr.
Otuz ikinci mesele234 mnda istisnda235 ihtilflardr. Mturd ben
mminm inallah (Tel)236 dimekligi tecvz itmeyp (bu)237 mnda ek-
dr didi. Lkin Ear tecvz idp (ekki)238 htimeye irc eyledi. Tafsli Um-
dede beyn olunmdur239.
Otuz nc mesele240 peygamberler dr- Ahirete241 intikal ittiklerinde
nbvvetlerinin beksnda ihtilflardur. Mturd nbvvetleri bkdr di-
di. Lkin Ear araz zamannda bk olmaz diyp nbvvetlerinin beks
yokdur, lakin hkm-i bekdadr didi. Tafslini Eb Mun Bahr-i Kelmnda
beyn itmidr.
Otuz drdnc mesele242 zkretin nbvvette lzm olmasnda ihtilfla-
rdur. Mturd (zkret)243 artdur, lkin Ear art degildr (diyp)244
nisvnn nbvveti sahihdr didi. Tafslini rt- Mermda beyn itmidr.
Otuz beinci mesele245 beer ile melike tafdlinde ihtilflardur. Mturd
avm- beer avm- melikeden efdaldr didi. (Lkin Ear avm-
230 bulunmayan, T/285.

231 K/5b-6a.
233 K/6a.
235 imn- istisnda, T/285.
236 K/6a.
237 T/285.
238 K/6a.
239 itmidr, K/6a.
240 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, s. 49; Izz, Erbene Mesil, ss. 44-45.
241 peygamber Ahirete, T/285.
243 T/286.
244 K/6a.

melike avm- beerden efdaldr didi.)246 Tafslini erh-i Cevherede beyn

itmidr.
Otuz altnc mesele247 kudret-i hakkyyede ihtilflardur. Mturd kud-
ret-i vhide zddna kbiledr248 didi. Lkin Ear kbil249 degildr, belki zd-
dnn her biri in baka kudret vardur didi. Tafslini erh-i Mevkfda ve
Umdenin erhinde beyn itmidr.
Otuz yedinci mesele250 tesr-i kudretde ihtilflardur. Mturd asl- fiil
Br Telnn kudreti iledr ve fiilin tat ya masyet olmas kudret-i abd
iledr diyp kudreti abde tesr-i isbt itdi. Lkin Ear efl-i ibd251 ancak
kudretullah iledr diyp kudretin abdde tesri yokdur didi. Tafsli erh-i
Mevkfda beyn olunmdur.
Otuz sekizinci mesele252 kda ihtilflardur. Mturd k hldr,
mevcd ve madm degildr didi. Lkin Ear madm-u mahdadur didi.
Tafslini Fusul-i Bedyide beyn etmidr.
Otuz dokuzuncu253 aml-i sliha irtidd ile btla254 olup badel-islm av-
det itmesinde ihtilflardur. Mturd badel-islm mrteddin aml-i slihas
avdet itmez didi. Lkin Ear avdet ider didi. Tafslini Sadr Allme
Tavdhinde255 beyn itmidr.
Krknc mesele256 kffrn fur-u eriyyeyi terk itdiginden (kfrden
kfr ziyde)257 muazzeb olmalarnda ihtilflardur. Mturd kfrlerinden
246 K/6b.
248 kiledr, T/286
249 kildr, T/286
251 ibdt, K/6b.
254 btl, K/6b.
255 Sadruera Ubeydullah b. Mesdun (.747) Hanefi fkh usulne dair Tenkhul-Usl adl
eserine et-Tavzh f Halli Gavmizit-Tenkh adyla yine kendisi tarafndan yazlan erhtir. Ken-
disinden sonraki usul dncesini derinden etkileyen bu eser medreselerin temel kitaplar
arasnda yer alm, zerine birok erh, haiye ve talik yazlmtr. Bunlarn en mehuru
Sadddn Teftaznnin Telvh adl haiyesidir. Bk. kr zen, Sadrueria, DA, c. 35, s.
429.
257 K/7a.

ziyde muazzeb olmazlar didi. Lkin Ear terk-i ibdet itdiklerinden t-

r258 kfrlerinden ziyde ukbet olunurlar didi. Tafslini mm Serahs
Uslnde259 ve Sadddn Telvhinde beyn itmidr.
Ve malm olsun ki260 mm Mturd ve mm Ear her biri davlarna
dell getrp ve her birinin delillerine olan sul ve cevb zikr olunan
mehazlerde261 tafslen zikr-i beyn olunmdur. Murd eyleyen ihvn ol kitab-
lara262 mrcaat eylesn. Bu makmda maksd263 olan ancak mesil-i
maddeyi icmlen beyn olmala bu mikdar ile iktif olund. (Ve sallallahu
al-seyyidin Muhammed ve al-lihi ve sahbih ecman. Vel-hamdu lillhi
rabbil-lemn. Temmet.)264
Kaynaka
Advar, A. Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1982.

Ahmed Vsf Efendi (.1221/1806), Vsf Tarihi, Bulak Matbaas, stanbul 1219.
Ahmet Zeki zger-lyas elebi, Beyazizade Ahmed Efendi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklope-
disi, c. 6, s. 55
Akgl, Muhittin, Eb Mansr el-Mturd ve Teviltul-Kurn, Sakarya niversitesi lahiyat Fa-
kltesi Dergisi, Sakarya (2001), say: 4, s. 57-67.
Altunda, Mustafa, Mfessir el-Vhid ve Fadilus-Suver Adl Kitab, Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1988.
Arui, Muhammed, Sabuni, Nureddin, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 35, s. 360.
--------, Tebsratl-Edille, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 40, ss. 225-226.
Ay, Mahmut, Sadrueriada Varlk: Tadilul-Ulum Temelinde Kelam-Felsefe Karlamas, lahiyat Yay.,
Ankara 2006.
Aydn, Hakk, Fusull-Bedayi,Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 13, ss. 229-230.
--------, slam Hukuku ve Molla Fenari, aret Yay., stanbul 1991.
Aytekin, Arif, el-Akidett-Tahaviyye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 2, ss. 259-260.
258 ittiklerinde, K/7a.

259 Eb Bekr emsleimme Muhammed b. Ahmed es-Serahsnin (.483/1090) Hanefi fkh usu-
lne dair yazd eserdir. Serahsnin bu eseri ada ve ders arkada Ebl-Usr el-
Pezdevnin Usl ile birlikte Hanef fkh usulnn iki klasii olarak tarihte yerini almtr.
Daha sonra bu ilim dalnda kaleme alnan hemen btn eserler bu iki eserin genel erevesini
ve nazariyelerini hep gz nnde bulundurmutur. Bk. Muhammed Hamidullah, Serahsi,
emsleimme, DA, c. 36, s. 547.
260 ola ki, K/7a.
261 mehazlerinden, K/7a.
262 ktbe, K/7a.
263 maksad, K/7a.
264 T/287.

Balolu, A. Blent, Nairin nsz, Eariye ve Mturdye Arasndaki Gr Farkllklar (Erbeune

Mesail), Aratrma ve Notlar lavesiyle ev.: A. Blent Balolu, yy. ts.
Baysun, M. Cavid, Esad Efendi, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, c. 4, s. 360.
Bedir, Murteza-Koca, Ferhat, Pezdevi, Ebl-Usr, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 34, ss.
264-266.
Bedir, Murteza, Nesefi, Ebl-Berekat, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 32, s. 568.
Beyzzde, Ahmed Efendi (.1098/1687), rtul-Merm an brtil-mm, tahk. Y. Abdrrezzak,
Matbaatu Mustafa el-Babi el-Halebi, Kahire 1949.
Bruckmayr, Philipp, Mturd Kelamnn Yaylmas, Kalclamas ve Temel Dinamikleri, mam
Mturd ve Maturidilik, haz.: S. Kutlu, Ankara 2011, ss. 407-442.
Bursal Mehmed Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, ev.: A. F. Yavuz-. zen, Meral Yay., stanbul
1975.
Doan, Muhammed Nur, Esad Efendi, Ebishakzde, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.
11.
Fndkll smet Efendi, Tekmiletu-akaik ve fi hakki ehlil-hakaik, haz.: Abdlkadir zcan, ar Yay.,
stanbul 1989.
Glck, erafettin, el-Msayere, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 32.
Gzbenli, Beir, Hakim e-ehid, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 15, ss. 195-196
Gnay, Hac Mehmet, Semerkandi, Alaeddin, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 36, s.
471.
Gndz, rfan, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul 1984.
Hdim, Eb Sad Muhammed b. Mustafa b. Osman (.1176/1762), Berka-i Mahmdiyye fi erhi
Tarkat- Muhammediyye, irket-i Sahafiye-i Osmaniye, stanbul 1317.
Hamidullah, Muhammed, Serahsi, emsleimme, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 36,
ss. 544-547.
Izz, Mehmed Emin, Eariye ve Mturdye Arasndaki Gr Farkllklar (Erbene Mesil), Aratrma
ve Notlar lavesiyle ev.: A. Blent Balolu, yy. ts.
bn Hacer, ihbddn Ahmed b. Ali el-Askaln (.852/1449), ed-Drerul-Kmine fi aYnil-
Mietis-Smine, Drl-Cil, Beyrut 1931.
bn Kemalpaazade, emseddin Ahmed b. Sleyman (.940/1534), Risletul-htilf Beynel-Eira
vel-Mturdyye, Sunnitishce Theologie in Osmanischer Zeit, ed.: E. Badeen, Ergon Verlag,
Wrzburg 2008, ss. 19-24.
--------, Tevrih-i l-i Osman, IX. Defter, Beyazd Devlet Ktp., Veliyddin Efendi, no: 2447, vr. 121b-
122a.; X. Defter, haz.: erafettin Severcan, Ankara 1996.
lmiyye Salnmesi: Osmanl lmiyye Tekilat ve eyhlislamlar, haz.: S. A. Kahraman-A. N. Galitekin-
C.Dada, aret Yay., stanbul 1998.
Kalayc, Mehmet, Tarihsel Srete Earilik-Maturidilik likisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2011.
Kaln, brahim, Osmanl Dnce Geleneinin Oluumu, Osmanl, ed.: Gler Eren, Yeni Trkiye
Yay., Ankara 1999, c. 7, ss. 38-43.
Katip elebi, Kefz-znn, ev.: Rt Balc, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2010.
--------, Mizanl-hakk fi ihtiyaril-ahakk (En Doruyu Sevmek in Hak Terazisi), ev.: O. . Gkyay,
stanbul 1980.
Krehr, Muhammed b. Veli el-zmir (.1165/1752) erhul-Hlafiyyt Beynel-Ear vel-Mturd,
Sleymaniye Ktp.-ehid Ali Paa, no: 1650.
Koca, Ferhat, el-Muhtasar, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 31, ss. 67-69.
Kutlu, Snmez, Bilinen ve Bilinmeyen Ynleriyle mam Mturd, mam Mturd ve Maturidilik,
haz.: S. Kutlu, Ankara 2011, 23-64.
Kk, Cevdet, zzet Mehmed Paa, Darendeli, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 23, ss.
559-560.

Le Gall, Dina, A Culture of Sufism: Naqhsbandis in the Ottoman World 1450-1700, New York 2005.
Lekn, Eb Muhammed Abdselm b. brhim (.1078/1668), erhu cevheretit-tevhd, el-
Mektebett-Ticaretil-Kbra, Kahire 1955.
Mehd, Cevdet Muhammed, el-Vhid ve Menhecuh fit-Tefsr, Vizaretl-Evkaf el-Meclisl-Ala li-
uunil-slamiyye, Kahire ts.
Mestcizde Abdullah b. Osman b. Msnn (.1150/1737), el-Meslik fil-Hilfiyyt Beynel-
Mtekellimn vel-Hukem, tahk.: S. Bahvan, Mektebetl-rad, stanbul 2007.
Naima Mustafa Efendi, Naima Tarihi: Ravzatul-Huseyn fi Hulasati Ahbaril-Hafikayn, ev.: Z. Dan-
man, stanbul 1969.
Nesef, Ebl-Mun Meymun b. Muhammed (.508/1114), Tabsratul-Edille fi Usld-Dn, tahk.: H.
Atay, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993.
zcan, Abdlkadir, zzet Mehmed Paa, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 23, ss. 560-
561.
zen, kr, Sadrueria, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 35, ss. 429-430
--------, Teftazani, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 40, ss. 304-305
--------, Tenkihul-Usul, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 40, s. 456.
ztrk, Necati, Islamic Orthodoxy Among the Ottomans in the Seventeenth Century with Special Referen-
ce to the Qad-Zade Movement, Phd. Dissertation, Edinburgh University, Edinburgh 1981.
Pezdev, Ebl-Ysr Muhammed b. Muhammed (.493), Ehl-i Snnet Akaidi, ev.: . Glck, Kayhan
Yay., stanbul 1988.
Sbn, Nreddin, Matridiyye Akaidi, ev.: B. Topalolu, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara
1995.
Sahhaflar eyhizde, Esad Efendi, Risle fi Beynil-htilf Beynel-Ear vel-Mturd fil-tikd, Kas-
tamonu l Halk Ktp., no: 3906, 6 vr.
Sarcaolu, Fikret, zzet Mehmed Paa, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 23, ss. 557-558.
Savory, Roger M., Iran under the Safavids, Cambridge 1980.
Sinanolu, Mustafa, el-Makasd, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 27, s. 420
--------, el-Mevakf, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 29, s. 423.
Sbk, Tcddn Eb Nasr Abdlvehhb b. Ali (.771/1370), Tabaktu-afiiyetil-Kbr, tahk.: A.
M. el-Hulv-M. M. et-Tanh, Matbaatu sa el-Babi el-Halebi, Kahire 1963-1964.
Sbk, Takiyyddn Ali b. Abdilkf, (.756/1356), er-Resils-Sbkyye fir-Redd al bn Teymiyye
ve Tilmzih bn Kayym el-Cevziyye, tahk.: Kemal Ebl-Mna, Beyrut 1983.
Sreyya, Mehmed, Sicill-i Osmn, haz.: N. Akbayar, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996.
emdanizde, Fndkll Sleyman Efendi (.1193/1779), emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi
Tarihi: Mrit-tevrih, ner.: M. Aktepe, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul
1976.
eyhzde, Abdrrahm b. Ali el-Ams (.1133/1721), Nazmul-Ferid ve Cemul-Fevid, Matbaatul-
Edebiyye, Msr 1317.
krov, Giyas, Safevi Devletinin Kuruluu ve I. ah smail Devri, Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2006.
Takprlzde, Ismddin Ebl-Hayr Ahmed Efendi (.968), Osmanl Bilginleri: e-akikun-
Numniyye fi Ulemid-Devletil-Osmaniyye, ev.: M. Tan, z Yay., stanbul 2007.
Tayi, M. Serhan, Feyzullah Efendi, Seyyid, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 12, s. 527.
Topalolu, Bekir, e-mil, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 38, ss. 331-333
--------, Tecrdl-tikd, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 40, ss. 250-251
Yavuz, Yusuf evki, Erbain, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 11, s. 271
--------, Akaidn-Nesefi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 2, ss. 218-219
--------, Bahrl-Kelam, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 4, s. 516.
--------, Beyzavi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 6, ss. 101-102.

Yazcolu, M. Sait, XV. XVI. Yzyllarda Osmanl Medreselerinde lm-i Kelam retimi ve Genel
Eitim indeki Yeri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slam limleri Enstits Dergisi, An-
kara 1980, c. 4, ss. 273-283.
Yeilyurt, Temel, Ebl-Berekt en-Nesef ve el-Umde Adl Eseri, Harran niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, anlurfa 1997, say: 3, ss. 181-200.
Ylmazer, Ziya, Esad Efendi, Sahaflar eyhizade, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 11, ss.
341-345.
Yksel, Emrullah, Cevherett-Tevhid, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 7, ss. 457-458.
Zebd, Ebl-Feyz Murtaz Muhammed b. Muhammed ez-Zebd (.1205/1790), Kitbu thfis-
Sadetil-Muttakn bi erhi Esrri hyi Ulmid-Dn, yy. ts.

Esari Ve Maturudi PDF

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Esari Ve Maturudi PDF

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

2012/1, c. 11, say: 21, ss. 99-134.

EYHLSLAM MEHMED ESAD EFEND VE EARLK-

MTURDLK HTLAFINA LKN RSALES

Anahtar kelimeler: eyhlislam Esad Efendi, Ear, Mturd, Osmanl Snnilii

Keywords: Shaykh al-Islam Esad Efendi, al-Ashari, al-Maturidi, Ottoman Sunnism.

* Dr. Ar. Gr., Ankara . lahiyat Fakltesi

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

slam dncesinin geliimine yaptklar katk asndan bakldnda Earlik

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

saysn 73 olarak gsteren Eb Sad Muhammed b. Mustafa el-Hdimnin (.1176/1762) tas-

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

Memlklerin siyas varlna son verilmesi ve Msr am blgesinin Osmanl

7 amdaki Ear-afi kitlenin nde gelen isimlerinden ve Earilik-Hanefilik uzlasnn mimar-

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

11 bn Kemalpaazade, Risaletul-htilaf Beynel-Eaira vel-Mturdyye, Sunnitishce Theologie

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

larn da tanmasn beraberinde getirdi. ki mezhep arasnda tekvin konusu,

2. Mehmed Esad Efendinin Hayat

Eb shakzde nispesiyle anlan Mehmed Esad Efendi, 1096/1684-85 ylnda

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

gnderilmesi gndeme geldiyse de, bilahare affedildi.24 Bir mddet Sinopta

24 lmiyye Salnmesi, s. 423.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

3. Mehmed Esad Efendinin Risalesi ve Dier htilaf Metinleriyle likisi

Esad Efendinin risalesinin balnn Mturd ve Earnin htilaflar eklinde

Tefsiri, slm Aratrmalar Dergisi, stanbul 2003, say: 10, s. 81-105.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

34 Kr. eyhzde, Nazmul-Ferid, ss. 19-20; Esad Efendi, Risle, s. 278

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

sralamas ve bunlar esnasnda zikredilen kaynaklar konusunda dorudan bir

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

havalisinde yaam olabilecei ileri srlebilir. sadrazamdan yalnzca Saf-

50 zcan, zzet Mehmed Paa, s. 560.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

arasndaki bir tartmada muhtemelen kendilerini Kadzadelilere daha yakn

eyhlislam Feyzullah Efendi (.115/1703) Kadzadeli ve Nakibendi kimlii kesien isimler-

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

4. Risalenin Transkripsiyonuna likin Teknik Bilgiler

Mehmed Esad Efendinin Earilik Maturidilik ihtilafna ilikin risalesi, giriinde

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

hammed kr eliyle istinsah edilmitir.64

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

5. Risle-i Esad Efendi f htilftil-Mturd vel-Ear67

(Bismillhirrahmnirrahm. el-Hamd lillhi ve selmun al-ibdihl-

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

kinci mesele83 sfat- tekvnde olan ihtilflardur. Mturd, sfat- ezeliy-

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

mellifin mantk, kelam ve astronomi alanlarndaki mevcut anlaylara eletirilerini ve kiisel

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

lardur ki108 tafsli erh-i Mevkfda ve erh-i Tecrdde109 beyn olunmdur.

107 zidesine, T/279.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

messirdr118 diyp kudreti tesrden tecrde rz virmidr. Tafslini119

118 msiredr, T/280.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

ancak (gayriye taalluk)131 sahh degildr didi. mm Sbn Kifyesinde132

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21

mesmu degildr didi. Tafsli143 Msyerede ve rt- Mermda144 beyn

Mesil, ss. 29-30.

Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012/1, c. 11, say: 21