25

BN KEMAL PAADA VARLIIN MAHYETE ZAT

OLUU:CRCAN VE DEVVANNN
GRLERNN ELETRS

AYDIN, Mehmet
TURKYE/

ZET
Mmkn varlklarda varlk ve mahiyet arasndaki iliki, slam
felsefesinin en temel problemlerinden biridir. Osmanl dneminin
nemli dnrlerinden biri olan bn Kemal Paa, bu sorunu Risle f
Ziydetil-Vcd alel-Mahiyye adl risalesinde incelemitir. Bu risalede,
felsefe ve kelm arasnda uzlatrma yapan Crcan ve Devvannin
grleri ile bu grleri yorumlayan Hocazade ve Hatipzade gibi
Osmanl dnrlerinin aklamalar eletirel bir gzle deerlendirilmitir.
Bu dnrler, bir taraftan, bn Sina geleneine mensup filozoflarn
varln mahiyete eklendii iddias ile, dier taraftan, varln mahiyetle
zde olduu Earici iddiay uzlatrmlardr. Bu bildiride bn Kemlin
bn Sinac varlk anlay perspektifinden Crcan ve Devvannin varlk
anlayna ynelttii eletiriler zerinde durulacaktr. Bu erevede
zellikle Crcannin Earci iddiaya bal kalarak yapt aklamalar;
sonra da Devvannin hem mea hem de irak yntemi kullanarak
sunduu dlnceler irdelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Varlk (vcd, sbt), mahiyet, harici varlk, zihn
varlk, nefsul-emr.
ABSTRACT
Ibn Kamal Pasha on the Additionality of Existence to Essence:
Critical Analisation of the Opinions of Al-Jurjani and Al-Dawwani
The relation between existence and essence in the contingent beings is
one of the main problems of Islamic Philosophy. Ibn Kamal Pasha, who was
one of the important thinkers in the Ottoman period, examined this promlem
in his treatise, called Rislah f Ziydatil-Vucd alal-Mahiyyah. In this
treatise, it has been evaluated the opinions of al-Jurjani and al-Dawwani
who reconciled Kalam (Theology) with Philosophy and the explanations of
26

Ottoman thinkers such as Hojazadah and Hatipzdah who interpreted that

opinions. These thinkers, on the one hand, reconciled the assertion of the
philosophers who connected with the Avicennian tradition that existence is
additional to essence and the Asharite assertion that existence is the same
of esence, on the other. In this essay, it has been examined Ibn Kamals
criticism directed to al-Jurjanis and al-Dawwanis understanding of
being. In this context, it has been analized firstly al-Jurjanis explanations
devoted to the Asharite assertion and then al-Dawwanis thoughts which
he formulated by Peripatetic method and the Illuminative method.
Key Word: Existence, essence, external existence, mental existence,
nafs al-amr.
-----
slam felsefesi geleneindeki metafizik incelemeyi Osmanl dneminde
srdren nemli ve etkili bir kiilik olarak bn Kemal Paa (1533), bn
Sina ile birlikte balayan varln mahiyete araz olmas, sfat olmas ya da
eklenmesi (zait olmas) konusunun nasl anlalaca ve yorumlanacana
dair mea ve irak filozoflar ile kelamclar arasnda sre gelen tartmaya
katlm ve bu konuyu mstakil bir risalede ele almtr. Ziydetul-Vcd
alel Mahiye1 adl bu risalenin sorunsaln, bir yandan Osmanl ykseli
dnemi medreselerinde yer alan felsefe ve kelam derslerinin ana metinlerini
oluturan Crcannin (1413) erhul-Mevkf ile Devvannin (1509)
Tecrd Haiyelerinde ortaya konan dnce ve grlerin; dier yandan
medrese mfredatna bal olarak Hocazade Bursev (1488) ve Hatibzade
Kastamon (1495) gibi Osmanl dnrleri tarafndan yorumlanan
felsef ve kelam dncenin eletirel bir gzle yeniden deerlendirilmesi
oluturmaktadr.
Risalenin balndan da, szkonusu sorunsaln, slam felsefesinin
balangcndan itibaren metafiziin en temel meselelerinden biri olan
varlk (vcd) problemiyle ilgili olduu ak bir biimde grlmektedir.
bn Kemal, risaleye varln mahiyetin bir araz ya da sfat olmas yerine,
Crcnnin kulland varln mahiyete zait olmas ifadesini balk olarak
tercih etmitir. Onun bu bal tercih etmesinde, felsefe ile kelam uzlatrma
teebbslerinde ortaya konan dncenin anlalmasnda Crcannin rolne
dikkat ekilmek istenmi olabilir. nk sz konusu risalede filozoflarn,
mtezilenin ve earilerin varlk anlaylarnn yannda, felsefe ve kelam
1
Trkiye Ktphanelerinde pek ok yazma nshas bulunan bu risalenin, tarafmzdan yaplan tahkikli neri
gerekletirilmitir. bn Kemal, Varln Nahiyete Ziyde Oluu, Tahkik ve Deerlendirme, Mehmet Aydn,
zmir, tahkikte kullandmz nshalardan birisi Sleymaniye Ktphanesinde (Ayasofya Blm, Demirba
no: 4820, vr: 62-70) bulunmaktadr.
 27

arasndaki uzlatrma teebbslerine bal olarak yeni bir varlk anlaynn

ortaya kt ifade edilmektedir.
Bu yeni varlk anlay, varln mahiyete eklendii (zait olduu)
iddias ile d dnyada, yani harite varolan varlklarn dnda baka bir
eyin gerekliinin olamayaca iddiasn uzlatran ya da bu iki iddiay
birlikte deerlendiren kelamclarn anlayndan ibarettir. Yukarda iaret
edildii gibi, uzlatrma yapan kelamclar olarak karmza, daha ok
Osmanl medrese evrelerinde dnceleri hkim konumda olan Crcan
ve Devn kmaktadr. bn Kemal, sz konusu risalesinde, bu dnrlerin
dnce sisteminde ortaya kan zorluklar, glkleri ve tutarszlklar
gsterir ve onlarn dncesini eletirir. Bu erevede o, uzlatrma yapan
kelamclarn sisteminin, bir taraftan filozoflar ile mutezilenin; dier taraftan
Earilerin iddialarna dayandn aklar.
Filozoflar, harite, yani d dnyada varolan varlklarn dnda baka
bir varolu alan olduunu ve bu varolu alannda eylerin bir varlnn
olduunu ileri srerler ve bunu, varln mahiyete zait olduu iddiasyla
ifade ederler. Mutezile kelamclar, harite varolan varlklarn dnda
(ver) harci bir varolutan (sbt) sz ederler ve var olmayan (madm)
eylerin de harite bir varoluunun (sbt) olduunu ileri srerler. Bunlar
da, tpk filozoflar gibi varln mahiyete zait olduunu sylerler. Eariler
ise varln mahiyete eklenmesini kesinlikle reddederler ve harite varolan
varlklarn dnda baka bir varln olamayacan belirtirler.
Earnin varln mahiyetle ayn olduu ynndeki iddiasna getirdii
deliller, bn Kemale gre, uzlatrma teebbsnde bulunan kelamclarn
varlk anlaylarnn eletirilmesinde kullanlabilir. bn Kemalin varlk
sorunuyla ilgili olarak Crcannin erhul-Mevkfndan iktibas ettii
Earici iddiann aklamasna bakldnda, Crcan sonras tartmalarn
ynn belirleyen u aklamalara yer verildii grlmektedir: Bir nesnede
varolan bir sfatn varl, bizzat nesnenin varlna baldr. Varolmayan
hibir ey, bir sfatla nitelendirilemez. Varlk (vcd), kesinlikle varolusal
(sbt) bir eydir. Eer varlk, mahiyete zait ve onunla varolan bir sfat
olursa, varln mahiyetle varolmasndan nce, mahiyetin baka bir
varlnn olmas gerekir. Bylece bir ey, iki kere mevcut olur. Bu ise
kabul edilebilir bir sonu deildir. Buna ramen bu sonucun kabul edilmesi
durumunda daha baka sonularla kar karya kalnr. Eer nceki varlk,
sonraki varln ayns olursa, bir ey kendisinden nce gelmi olur ya da
nceki varlk, sonraki varlktan farkl olursa, varlklarda teselsl ortaya
kar. Teselsl ise bir sonu vermez.2
28

Bunun zerine Crcan, varlk ile mahiyet arasnda kesinlikle baka

bir varln olmadn ve varln mahiyetle zde olduunu; dolaysyla
varln mahiyete dardan uruz etmedii sonucuna varr. Ona gre
varln (vcd), mahiyete arz olmas/eklenmesi durumunda, mahiyetin
baka bir varl ortaya kar ve bylece var olmayan (madm) bir eyin
sbt sfatla nitelenmesi mmkn olur.
bn Kemal, varln mahiyete eklenmesi durumunda, mahiyetin zorunlu
olarak baka bir varlnn olaca karmn doru bulmaz. nk ona gre
varln mahiyete zait olduu, eklendii kabul edilirse, varlkla nitelenme
aamasnda mahiyet, ne mevcuttur ne de mevcut deildir (madm).
Dolaysyla varlkla nitelenme aamasnda mahiyetin ne varlndan ne de
yokluundan sz edilebilir. Varln mahiyete eklenmi (zait) ve onunla
varolan bir sfat olmas durumunda, mahiyetin baka bir varlnn olmas
gerekmez.3 Crcanye gre ise bir nesnenin varl mahiyetine zait deildir
ve bu nesnede varlk ile mahiyeti ayndr.
bn Kemal, bu dncenin, uzlatrma yapan kelamclarn tamamnn
dncesi olmadn ve onlarn iinden de farkl grlerin ileri
srldn belirtir. Bununla birlikte, ona gre, varlk ve mahiyet
arasndaki ilikiyi Crcannin sunduu biimde ele alan kimseler gerekli
dikkat ve zeni gstermemilerdir. Dolaysyla onlarn, varln mahiyete
zait olduu iddiasna Crcannin yaklamyla cevap vermeleri uygun
deildir.
Crcan ve uzlatrma yapan dier dnrlere gre, filozoflarn
varlkta grdkleri zorunluluk, ancak varln sfat (sfatn vcdiyyetin)
olmasnda sz konusu olabilir. Varln sfat olmas, bir nesnenin bizatihi
mevcut olmas anlamna gelir. Bundan dolay varln (vcd) sfat olmas,
varlktan (vcd) baka bir eydir. D dnyada varolan her sfatn (sfatn
sbtiyyetin), varlktan (vcud) baka olduu ise apaktr. nk sfatn
varoluu, bir nesnenin, yani mevsufun varlna baldr. Dolaysyla
varlktaki zorunluluk, sfatn varlnn mevsufuna bal olmasndaki
zorunluluktan farkldr. nk varln baka bir varlkla ncelenmesi
imknszdr. Buna bal olarak vcudun kesin akl hkmlere tahsis
edilmesi kesinlikle doru deildir.4

2
bn Kemalin, Crcanden yapt iktibas karlatrmak iin bkz., Seyyid erif Crcan, erhul-Mevkf,
(Azudud-Din Abdurrahman bn Ahmed el-c, Kitabul-Mevkf ile birlikte) nr, Abdurrahman Umayra,
Beyrut 1997, s. 241.
3
bn Kemal, bu konuyu Risale fil-Leys vel-Eys adl risalesinde zel olarak ele aldn belirtmektedir. Bkz.,
bn Kemal, Risle fil-Leys vel-Eys, Mecmuatir-Resil, Dokuz Eyll niversitesi, lahiyat Fakltesi
Ktphanesi, Demirba no: 3943, vr: 339b-340b.
 29

bn Kemal, Crcannin yukardaki grlerinin filozoflarn iddiasna

bir cevap olarak sunulmasna kar kar. Ona gre varlktaki zorunluluun,
varln sfat olmasndaki zorunluluktan farkl olmas gerekmez; ayrca
varln varlkla ncelenmesinin imknsz olduu dncesi ileri srlerek
filozoflara bir cevap verilmi de olmaz. Aksine varln mahiyete zait
olduu iddias gerekli olur. bn Kemal, burada fiilen varolan bir eyin
ak seikliinin vcdun ak seikliini tazammun ettiini dnr ve
vcd ile vcdun sfat olmas arasnda bir fark grmez. Varln sfat
olmas konusunda ortaya kan anlayn filozoflarn grnden farkl
olduuna iaret etmek iin bn Sina dncesinde varln araz olmas
ile dier arazlar arasnda yaplan ayrm zerinde durur.5 Bu dncede,
varlkn (vcd) dndaki dier arazlar varolabilmek iin bir cevhere
ihtiya duyarken, varlk "vcud" mevcut hle gelmek iin baka bir
varlka (vcd) gereksinim duymaz. Vcd ad verilen bu zel arazn bir
cevherdeki varl, bu cevherin bizatih varldr.
bn Sina dncesinde ele alnan varln arzilii konusuna atfta
bulunmak suretiyle bn Kemal, Crcannin ve onun gibi dnen
uzlatrmac dnrlerin varln araz ya da sfat olmas meselesini
yanl anladn gsterir. Crcan, zorunlu olarak her sfatn sbt,
yani harite mevcut olduu hkmn verir. nk sfatn mevsufunda
varolmas, mevsufun hariteki varlna baldr. Ama vcd, harite,
yani d dnyada mevcut bir sfat deildir; aksine o, uruz ettii nesneden
ancak akl tahlil yoluyla karlr. Vcd, harite mevcut olmas anlamnda
deil, mefhumuna yokluun dahil olmamas anlamnda sbtdir.
Bundan dolay varlk (vcd), zorunlu olarak her sfatn sbut, yani
harite mevcut olduu hkmne dahil edilemez.6 Crcannin ifadelerine
gre, vcd, mevsufta/cevherde kaim ve mevcut olan herhangi bir sfat
deildir. Vcdun sbut olmas, mahiyetin gerekletii ve bilfiil olduu
d gereklik anlamna gelir. nk Earci dncede vcd ile mahiyet
arasnda hibir ayrm yaplamaz.
bn Kemal Crcannin aklamalarnda sfatn sbutilikle, yani
harite mevcut olmakla snrlandrlmasna gerek olmadn dnr.
Bununla birlikte Crcan ve dier uzlatrmac dnrlerin sbutilikte
srar etmelerinin altnda vehmin gtrd sonular ile akln gtrd
sonular arasndaki farkllktan kurtulma istei yatmaktadr. Onlara gre
vehmin sonular ile akln sonular arasndaki farkllktan kurtulmak iin
4
Kr., Seyyid erif Crcan, age, s. 241-242.
5
bn Kemal, varln araz olmasyla ilgili olarak bn Sinann Talktta yapt aklamalar sunar. Bkz. bn
Sina, Talkt, thk. ve nr: Abdurrahman Bedev, Tahran 1404, s. 65.
6
Kr., Seyyid erif Crcan, age, s. 242
30

sbutilikte, yani harite mevcut olmakta srar edilmelidir.

Uzlatrma yapan dnrler, varlklarn hariteki varolularnn dnda
baka bir varolularnn olduunu kabul etmezler. Ama sbut ile vcdun
eanlaml (muradif) terimler olduunu ileri srdklerinde, kendilerini
varln mahiyete zait olduu meselesi iine sokarlar. Bununla birlikte
onlarn, filozoflarn ve mutezilenin iddialarn ve temel yaklamlarn
kabul etmeleri ok kolay grnmyor.
Buna ramen, Crcannin ifadelerini yorumlayan Hocazade, hibir
yararnn olmadn dnerek, sbt sfatn varlnn, bir cevherin
hariteki varlna bal olduunu kabul etmez. nk ona gre varlk
(vcd), harite, yani zihin d dnyada mahiyete dardan gelip eklenen
(zait) mevcut bir vasf deildir. Aksine o, mefhumuna yokluun dahil
olmamas anlamnda, harite mevcut olmayan akl-sbut bir vasftr.
Dolaysyla vcdun mahiyette varoluu (sbt), ancak aklda szkonusu
olmaktadr. Yani, akl tahlil dzeyinde ele alnan bir eyin (nefsul-emr)
vcdunun mahiyette varolduu sylenebilir. Bundan dolay mahiyetin,
vcdun mahiyette varolmasndan nce mevcut olmas gerekmez.7
bn Kemal ise Hocazadenin bu yorumunun Mea filozoflarn ilkesi
dorultusunda yapldn belirtir. Mea filozoflara gre akl, bir eyin
hariteki varoluunun dnda baka bir varolu alandr. Hocazade de
yukardaki yorumunda, vcudun mahiyette varoluundan ancak akl
tahlil dzeyinde szedilebileceini ifade etmitir. Ama o, bu yorumu
filozoflarn ilkesi dorultusunda yaptnn farknda deildir. nk
kelamclarn tamam tarafndan filozoflarn bu ilkesi reddedilmesine
ramen, Hocazade, farknda olmadan da olsa, filozoflarn ilkesi zerinden
yryerek Crcannin vcd hakkndaki grlerini eletirir. Bununla
birlikte o, zihn varl reddeden kelamclarla birlikte vcd sorununun
tartlamayacan belirtir. Ona gre zihn varl reddeden kelamclar,
harite mevcut olan bir sfatn mevsufunda varolmasnn, mevsufun
hariteki varlna bal olduunu ileri srerler. mkan, vcb ve vcd
gibi mefhumlarna yokluun dahil olmad itibar, yani zihn mefhumlar
konusunda da, bu mefhumlarn varolmalar iin mevsuflarn art koarlar.
Ama bu mefhumlarn varolaca mevsuflarn zihindeki varl hakknda
konumazlar. Zihn varl kabul edenlere gre, mefhumlarna yokluun
dahil olmad vasflarn varoluu, mevsuflarnn varlna dayanr.
Mevsuflar, zihinde de harite de var olabilirler. Vcdun mahiyette
7
Hocazade, Muslihid-Din Mustafa b. Yusuf b. Salih el-Bursev, Haiye al erhil-Mevkf, Sleymaniye
Ktphanesi, Dem. No: 861, vr: 22a.
 31

varoluu, zihinde olursa, mahiyetin zihinde daha nceden var olan

vcduna dayanr. Bu durumda, mahiyetin iki kere mevcut olduu ya da
vcdlarn teselsl ortaya kar.8
bn Kemal, Hocazadenin yapt yorumun, uzlatrma yapan
dnrlerin gr olmas durumunda, onun yorumunun da
eletirilebilecek ynleri olduuna iaret eder. nk Mea filozoflar,
vcdun mahiyette varoluu, zihinde olursa, mahiyetin zihindeki
varlndan nce onun zihinde baka bir varlnn olduunu ileri srmezler.
Aksine onlar, vcdun mahiyette varoluunun, mahiyetin hariteki
varlndan nce onun zihindeki varlna dayal olduunu ileri srerler.
Bu dncede mahiyet, bir kere zihinde bir kere de harite olmak zere iki
kere mevcut olur. Yukarda zikredilen sorun, mahiyetin iki kere zihinde,
iki kere de harite mevcut olmasnda ortaya kar. Dolaysyla mahiyetin
vcdla nitelenebilmesi iin mahiyetin daha nce baka bir varlnn
olmas gerekir. Tekrar mahiyetin ikinci vcudu zerinde dnmeye
balaynca, mahiyetin vcudlarnda teselsl ortaya kar.
bn Kemal, Hocazadenin yorumlaryla birlikte tartmann ynn
zihn varlk balamnda srdrr ve bu balamda Devvannin grlerini
deerlendirir. Devvan, bir eyin sadece bir tek harci varlnn olabileceini
ileri srer. Ama ona gre bir eyin, bir ya da ok zihinde sonsuz zihn
varlklarnn olup olamayaca konusunda sorun kmaktadr. Bir ey
zihnimizde mevcut olduunda, onun bu durumda zihnimizde sadece bir
varl (vcd) varolur. Dolaysyla bir ey, bir zihinde sonsuz vcudlarla
varolamaz. Bir eyin sonsuz saydaki zihinlerde sonsuz vcdlarla varolmas,
sonsuz zihinlerin varln gerektirir. Vcdlar arasnda bir sralanma olsa
bile, sonsuz zihinler arasnda asla bir sralanma olmaz.9
bn Kemale gre Devvannin meseleyi ele alnda ortaya kan sorun,
zihn varlklarn sonsuzca sralandr, sonsuz zihinlerin varl deildir.
Zihn varlklarn sonsuzca sralanndan, sonsuz zihinlerin varlna
geilemez.10 Yani bir eyin, bir zihinde sonsuz zihn varlklar olabilir. Ama
bir zihindeki sonsuz zihn varlklara dayanarak sonsuz zihinlerin varolduu
ileri srlemez. bn Kemalin ifade ettii gibi, asl sorun, bir eyin zihn
varlklarnn sonsuzca varolmasdr. Dier taraftan Devvan, bu gryle
elien baka bir gr daha dile getirir. Ona gre mutlak varlkla nitelenme
7
Hocazade, Muslihid-Din Mustafa b. Yusuf b. Salih el-Bursev, Haiye al erhil-Mevkf, Sleymaniye
Ktphanesi, Dem. No: 861, vr: 22a.
8
Hocazade, age. vr: 22b.
9
Devvan, el-Havil-Cedd ale-erhil-Cedd Lit-Tecrd, Manisa l Halk Ktphanesi, Eski Eserler
Blm, Dem. No: 985, vr: 46a.
10
Devvan, age, vr: 46a.
32

(ittisaf), ya harci ya da zihn varlk dahilinde olmaktadr.11 bn Kemal,

Devvannin bu aklamasyla birlikte, kelamclar tarafnda benimsenen
bir eyin baka bir eyde varolmas, ikincisinin varolmasna baldr.
anlaynn geersiz klndn belirtir. Ona gre bu dnce sonuna kadar
gtrldnde, vcudun mahiyetteki varoluunun, vcudun bizatihi
kendisinin varoluundan sonra olmasn gerektirir. Bununla birlikte,
vcudun mahiyette varoluu, zihinde gerekleiyorsa, zihn varln harci
varlktan nce gelmesi gerekir. nk zihin, nmzde duran bir nesnenin
ontolojik yaps zerinde dnerek, onu bir sfatla niteler. Dolaysyla
hariteki bir nesnenin bir sfatla nitelenmesi, zihn bir nitelikten baka bir
ey deildir.
Devvan, harite vcd diye adlandrlabilecek bir eyin olmadn,
ancak akln, tahlil yapmak suretiyle vcd, diye adlandrlabilecek eyi
kardn belirtir. Burada Devvan, vcdun, d gereklik dnyasnda
somut bir hviyetle zde olduu grne sahiptir. Ona gre vcdun,
somut bir hviyetten ya da zattan karlmas, Zeydden insanln
karlmas gibidir. Zeydde insanlk sabittir. hkm, ancak Zeydin zat
ile doru ve geerli olabilir. nk bu hkmn doruluu ve geerlilii,
onun d gereklik dnyasnda tekabl edecei ya da uygulanabilecei bir
karlnn olmasna baldr.12
Bununla birlikte, Devvani vcd ve zattan karlan zat eyler (ztiyyt)
arasnda bir ayrm yapar. Ona gre zat zerinde dnmek, zat eylerin
karlmas iin yeterlidir. Ama vcdun karlmasnda ise bir eyin
sebebi ve sonularnn varl gibi zattan baka bir eyin dnlmesi
gerekir.13 Fakat bn Kemal, Devvannin varlkla ilgili olarak yapt
bu aklamalarnda keyfi davrandn belirtir. Ona gre Devvannin
yukardaki ilk aklamas, yani akln tahlil yapmak suretiyle vcd
diye adlandrlabilecek eyi karmas, Mea filozoflarn ilkesine gre
yaplmtr. Ama ikinci aklama, yani vcud ile zati eyler arasnda farkn
olduunu bildiren aklama rak filozoflarnn ilkesine dayandrlmtr. bn
Kemal iki ilkeden birinin dieri zerine bina edilmesiyle varlk sorununun
aratrlmasnn mmkn olacan dnmez.14 Ona gre iki ilkeye dayal
bir yntemin benimsenmesi meselenin aklamasn zorlatrmakta ve baz
karklklara sebep olmaktadr. Bu husus, Devvannin kendi grlerini
11
Devvan, age, vr: 46a.
12
Devvan, age, vr:46a-b.
13
Devvan, age, vr:46a-b.
14
bn Kemal, Devvannin ikili yntemi benimsemesiyle ilgili yaklamnn onun erhu Risaletiz-Zevr adl
eserinde aka grlebileceine iaret ediyor. Bkz., Devvan, erhu Risletiz-Zevr, [Sebu Resil iinde]
thk. ve nr., Seyyid Ahmed Toyserkan, Tahran 2002, s. 206-207.
 33

sunduu metinlere bakldnda aka grlmektedir. Bu metinlerde soru,

Mealerin ilkesine gre soruluyor ama cevap, rakilerin ilkesine gre
veriliyor.
bn Kemal, Devvannin iki ilkeyi kullanarak aratrma yaptn
gstermek iin onun dier grlerini sunar. O, Devvaninin, bir eyin
baka bir eyle nitelenmesinin, vcdun bir tarznda olduu iddiasn
nakleder. Bu iddiaya gre sz konusu nitelenmenin olabilmesi iin
vcudun/varln zarf olmas gerekir. Bu, bir eyin, vcdun bir tarznda
bulunmas anlamna gelir. Bundan dolay mevsuf, bu vcda gre vasftan
ayrt edilir. Ama mahiyet, d gereklik dnyasnda zarf olan vcddan
ayrt edilemez; ancak zihinde ayrt edilebilir. Bundan dolay akln, vcdu
dnmeksizin mahiyeti dnmesi yeterlidir. Bu durumda nefsul-emrdeki
mahiyet, ondaki vcddan ancak baka bir vcda gre ayrt edilebilir.
bn Kemal, Devvannin nefsul-emrdeki mahiyetin vcdundan,
baka bir vcuda gre ayrt edilebilecei dncesinin doru ve geerli
olamayacan bildirir. Ona gre, burada Devvan, nefsul-emrin, harci ve
zihn varln dnda baka bir varlnn olduunu ileri srer. Bu ise, daha
nce hibir kimse tarafndan sylenmemitir. Nefsul-emrde varolduu ileri
srlen ikinci vcd, ne harci varlktr ne de zihn varlktr. Burada hemen
belirtilmelidir ki mahiyet, zihn vcddan da, nefsul-emrdeki vcddan
da ayr deildir. Akl dncede ve itibarda mahiyet, zihn vcddan ya da
nefsul-emrdeki vcddan ayrt edilebilir. Buna gre Devvan tarafndan
ileri srlen bu vcd, mahiyetin baka bir vcdu deildir. Eer bu
vcdun, mahiyetin baka bir vcdu olduu ileri srlrse, mahiyetin
vcdunun tarzda olduu ortaya kar. Bu ise yaygn olan gre ve
ounluun dncesine aykrdr.
Dier taraftan Devvani, bn Kemalin bildirdiine gre, ittisafn
zarfnn, btn arazlardan soyutlanm olmakla birlikte, nefsul-emr deil,
sadece akln itibar olduunu ifade eder. Ona gre vcdun zarfnn, zihin
d dnya (hari) ya da zihin olmas mmkndr; vcd harite, zihinde
ya da akln itibarnda bulunabilir. Akln itibarnda arazlarndan soyutlanm
bir halde bulunurken; harite ya da zihinde arazlarndan soyutlanm
deildir.
bn Kemale gre bu aklamasyla Devvan aka unu itiraf
etmektedir: Akln itibar, nefsul-emrin zuhur ettii yerlerden biri
(mazhir) olmad gibi akln itibaryla sabit olan farkllk, yani akl
dzeyde mahiyetin varlktan farkl olmas, nefsl-emrdeki bir farkllk
deildir. Bununla birlikte Devvan, nefsul-emrdeki eyin, hari ve
34

zihinle snrlandrlamayacan ileri srer. bn Kemal, Devvannin bu

aklamasyla nefsul-emr hakknda tutarl bir gr ortaya koymadn
gsterir. Ona gre yukardaki aklamalardan, nefsul-emrin hari ve
zihinde zuhur ettii anlalmaktadr. Hari ve zihindeki varlk (vcd),
nefsul-emrdeki varlktan rty kaldrarak onu aa karr. Bununla
birlikte hari ve zihin, nefsul-emrin iki ferdi deildir. Bu da nefsul-
emrdeki varln, hariteki ve zihindeki varlk olmakszn bir tahakkukunun
olduunu gsterir. Ama yine de nefsul-emrdeki varlk, dier iki varlkla
zahir olur. Bylece nefsul-emrdeki varln mazharnn, hari ve zihinle
snrlandrlm olduu ak hle gelir.
Devan nefsul-emrdeki varlktan sz ettiinde, vcudun tarznn
olduu ortaya kar: Nefsul-emrdeki varlk, harci varlk ve zihn varlk.
Ayrca Devvannin aklamalar arasnda nefsul-emrdeki vcudun dier
iki vcudun zelliine sahip olmad ifadesi yer alyor. bn Kemale gre
bu ifadede hatal bir gr dile getirilmitir. nk sz konusu aklamay
Devvan, mefhum dzeyinde deil, kendisinin znel anlama abasna bal
olarak ortaya koymutur. Ayrca onun sz konusu aklamasnn gerisinde
mahiyetin varlnn olduu dncesi bulunmaktadr. Oysa Devvan,
bn Kemalin yapt deerlendirmeye gre, bakalarn taklit eden deil,
zgr bir aratrmac olmasna ramen, yeterli dikkat ve zeni gstermedii
iin doru olmayan bir sonuca ulamtr.
Onun yukardaki aklamay, nitelemenin (ittisaf) zarfnn yani
nitelemenin iinde olduu eyin, nefsul-emr olmas durumunda ortaya
kacak sorunlardan kanmak iin yapt grlyor. Bu sorunlar nefsul-
emrin kendisinden nce gelmesi ve varlklarn teselsl gibi sorunlardr. bn
Kemale gre bu sorunlardan kanmak iin Devvannin yle sylemesi
gerekirdi: nefsul-emrde mahiyetin vcudla nitelenmesi, nefsul-emrin
haddi zatnda var olmasn gerektirir. Dolaysyla burada sorun, bn
Kemale gre nefsul-emrin harci ve zihn varln dnda baka bir
varlnn olmasnda ve nefsul-emrdeki nitelenmenin de bu varla gre
olmasnda ortaya kar.
Devvanye gre akl, vcdu mahiyetten soyutlayp karr ve mahiyeti
vcdla vasfeder. Bu vasfn doruluu, vasfn mahiyetle zde olmasna
baldr. bn Kemal, bu aklamann irakilerin ilkesine gre yapldn
ama konunun bir btn olarak meailerin ilkesine gre ele alnp
ilendiini belirtir. Dolaysyla konunun ileni biimi, irakilerin ilkesiyle
rtmemektedir. nk Devvanye gre ittisafn zarfnn, vcud olmas
durumunda vcudun ittisaftan nce varolmas art koulur. Bu erevede,
 35

nefsul-emrde vcudla ittisafn, nefsul-emre gre olmamas gerektii

ortaya kar. Ama nefsul-emrdeki vcudun, mevcut olan mahiyetten
soyutlanm olmasyla yetinilirse, bu vcudun harite mevcut olan
mahiyetten soyutland ileri srlr. ttisaf, vcudun bu tarznda olmas
halinde, mahiyet, bir arazla snrlanm deildir (gayr- mahluda). Harici
vcudda mahiyet, harci varlkla snrlandrlmtr. Nefsul-emrdeki
vcudda mahiyet, nefsul-emrdeki vcudla snrlandrlmtr. Sadece akl,
mahiyeti arazla snrlandrlmam olarak ele alabilir. Akln itibarndaki
mahiyet, btn arazlarndan soyutlanmtr. Mahiyetin bu varolu tarz,
varlkla ittisafa zarftr. Bu, nefsul-emrdeki mahiyetin varolu tarzlarndan
biridir.
Devvannin aklamalarna u ekilde kar klabilir: akl, mahiyeti
btn arazlardan soyutladnda, akln bu dncesi (itibar), varolan bir
eye karlk gelmez. Ama mahiyet haddi zatnda arazlardan soyutlanm
deildir. Yani d dnyada mevcut bir nesneden yaplan soyutlamada
mahiyet, ancak varolan nesneye karlk gelir. Mahiyetin bu itibar, itibarn
itibar deildir. tibarn itibar varolana uygun itibarlardan deildir. Eer
varolana uygun itibarlardan olduu ileri srlrse, rnein Zeydin insan
olmad ya da mmkn olmad gibi sonularla kar karya kalnr.
Bu anlamda mahiyet, nefsul-emrdeki mahiyetin varlk tarzlarndan biri
deildir.
bn Kemale gre bu problemin zm iin nefsul-emrdeki ittisafn
nefsul-emre gre olabileceinin ileri srlmesi gerekir. nk nefsul-
emrdeki vcd, harci ve zihn varla amil olan mutlak varlktr. Daha
nce getii gibi mutlakla ittisaf ya harci ya da zihn varlk dahilinde
olmaktadr.
Yukardaki aklamalardan nefsul-emrdeki eyin varoluunun, u
ekilde olduu anlalyor. Bir zuhur alan (mazhar) mevcut olduunda,
orada bu eyin vcudu zuhur ediyor. Dolaysyla bir varolu alannn
mevcut olmas gerekiyor. Buna ramen nefsul-emrdeki eyin bir ksm
zuhur etmeyebilir. Burada nemli olan, zuhur edecek eyde (zhir) zuhur
kabiliyetinin olmasdr. Varolu alanndaki (mazhar) bir eksiklikten
dolay bilfiil zuhurun olmamas, zuhur edecek eye bir zarar vermez.
bn Kemal, bu tarz bir dnceye sahip olan Hocazadenin yorumlarna
bavurur. Hocazadeye gre zihinde vcdun mahiyette varolmas ancak
yle olabilir: akl, mevcut mahiyeti, nce mahiyete ve vcda ayrr;
sonra vcdu, mahiyete nisbet eder. Dolaysyla zihn sbut, beyazln
bir cisimde sbut bulmas gibi deildir. Aksine onun anlam akln,
36

zihinde mahiyeti ve mahiyette varolan vcdu ve ikisi arasndaki ilikiyi

dndnde ortaya kar. Akln bu dncesine gre mahiyet ve vcd
aklda ayn deildir. Bununla birlikte aklda vcdun mahiyete nisbeti ve
hamli dorudur. Bu hamletme ve nisbetin d dnyada bir karl vardr.
O hlde vcdun nisbet edildii mahiyet, aklda vcdla vasflanm
olur. Eer akl bu mahiyeti, yani zihinde dnd mahiyeti, tekrar
mahiyet ve vcuda ayrr ve mahiyete vcdu nisbet ederse, mahiyetin
baka bir vcdunun olduu ortaya kar. Fakat aklda bu itibarn daimi
olmas gerekmez. tibarn son bulmasyla teselsl de son bulur. Burada
akln vcdu, mevcut mahiyete deil, mahiyet olmas bakmndan
mahiyete nisbet etmesi durumunda, mahiyetin baka bir vcdunun olduu
ileri srlebilir. Bu, teselsl gerektirmese bile, mahiyetin iki kere mevcut
olmasn gerektirebilir.15
Hocazadeye gre, akl, mahiyeti vcd ve yokluktan (adem)
soyutlanm olarak dndnde ya da mahiyetin vcdunu nazar
itibara almadnda, mahiyet d gereklik dnyasndan bamsz olarak
akl dncede mevcut olur.
bn Kemal, Hocazadenin yukardaki aklamalar arasnda yer
alan eer akl, zerinde dnd bu mahiyeti, tekrara mahiyet ve
vcda ayrr ve bu vcdu mahiyete nisbet ederse, mahiyetin baka bir
vcdu olduu ortaya kar. cmlesinin, daha nce tartlan sorunla
ilgili olduunu zikreder. Bu cmlede geen baka vcd, yukarda
zikredilen akl, mahiyeti ikinci kere mahiyet ve vcda ayrncaya kadar
mahiyetin baka bir vcdu yoktur. cmlesindeki vcd ile birlikte
deerlendirildiinde, iki vcdun da ayn vcd olduu sonucuna varlr.
kinci cmledeki vcd, ilk vcdun dnda baka bir vcud deildir.
Dolaysyla bn Kemale gre Hocazade yukardaki aklamalarn doru
bir yntemle sunmamtr. nk Hocazadenin yukardaki aklamalar,
vcdun bir ve tek olduu ve akln ona ynelik itibarnda ortaya kan
okluun her blme etkinliinde varolduu anlayna dayandrlmtr.
Bu ise sorunun ele alnnda gerekli dikkatin gsterilmemesinden ve
ikinci blme etkinliinde ortaya kan vcdun baka bir vcud olarak
snrlandrlmasndaki dikkatsizlikten kaynaklanr.
Hocazade, mahiyetin, nefsul-emrde vcdla nitelenmi olduunu ileri
srer. Ona gre nefsul-emr, akln vcdu mahiyete nisbet etmesinden
ibaret ise, ittisaf akln itibar ve varsaymna (farzihi) gre olur. Dolaysyla
ittisaf, akln vcdu mahiyete nisbet etmesinden nce hasl olmaz.16 bn
15
Hocazade, age, vr: 22b-23a.
 37

kemale gre Hocazadenin ifade ettii mahiyetin, nefsul-emrde vcdla

nitelenmi olduu iddias, nefsul-emrin akln vcudu mahiyete nisbet
etmesinden ibaret olmadn ve ittisafn akln itibarna gre olamayacan
gsterir. nk bu iddia, vcdun mahiyetteki varolu durumunun
aklamasyla snrlandrlmtr. Nefsul-emrin durumunun ve onda bir
eyin mevcut olmasnn aklamas yaplmamtr.
bn Kemale gre nefsul-emrdeki vcd, hariteki varla gre ele
alnmad zaman, bilfiil akln varlna dayanmaz. Dolaysyla nefsul-
emrin d dnyadan ve zihinden bamsz bir varla sahip olduu sonucuna
ulalr.
Hocazade, uzlatrma yapanlardan birinin akl ittisaf, nefsul-emre
gredir. grn yorumlar. Bu gre gre akl, bir durumla birlikte
bulunan bir eyden bir sfat soyutlayp karabilir ve o eyi bu sfatla
vasfedebilir. Bu durum, bu eyin kendisine gre sabittir; akln farz etmesine
ve itibarna bal deildir. Bu anlamdaki ittisafta iki eyden biri dierine
eklenmez; nk ittisaftan nce mevsufun varlna ihtiya duyulur.
Bu ittisaf, sadece mevsufun zatna tekabl eder (mutabk). Dolaysyla
vcddan nce baka bir vcdun olmas gerekmez ve varlklarda teselsl
ortaya kmaz. Mevsuf, zihinde ya da harite varolduunda, onunla birlikte
harite ya da zihinde bir sfat olmakszn, mevsufun sfatla ittisaf tasavvur
edilemez. Mevsuf, harite ya da zihinde varolduunda, akl dzeyde ondan
bir vasfn karlmas mmkn olur. Mevsufun bu vasfla nitelenmesi
hakiki deil, mecazdir.17
bn Kemal, Hocazadenin uzlatrma yapanlardan biri olarak grlerini
yorumlad kiinin Devvan olduunu bildirir. Daha nce de Devvannin
irakilerin ilkesine gre aratrma yaptna iaret edilmiti. Onun ortaya
koyduu dnce lafz tartma kabilindendir. Bu tartmann, Devvannin
kendi dncesini sunduu resm hikmette (el-hikmetur-resmiyye)
hibir biimde yaplmad grlmektedir. Ama onun irak felsefesinin
ilkesine gre yapt tartmalarda ittisaf, sfatn deil, mevsufun varln
gerektirir. ttisafn, harite ya da zihinde bir tahakkukunun olmas,
mevsufun bir tahakkukunun olmasn gerektirir. Sfatn harite ya da
zihinde bir tahakkukunun olmas lazm deildir. Mesela krn harite
krlkle nitelendii grlmyor mu? Ama krln harite hibir
tahakkuku yoktur. Buna ramen akl, mevsufu dndnde, ondan bu
sfat soyutlayp karabilir. Dolaysyla akl, harci varlktan harite bilfiil
16
Hocazade, age, vr: 23a.
17
Hocazade, age, vr: 23a-b.
38

tahakkuku olmayan selb ve izaf eyleri soyutlayp karabilir ve harci

varl onlarla vasfedebilir.
Devvannin dncesinde yer alan bu ittisaf, irak filozoflarnn
anlad anlamda bir ittisaftr. rak filozoflar ittisaf, bilinen anlamnn
dnda uygunlukla (mutabakat) aklyorlar. Onlara gre ittisaf, vasfn,
kendisinden soyutlanp karld mevsufa nisbet edilmesinden ibarettir.
Dolaysyla ittisaf, mevsufun varlna bal olmaktadr.
bn Kemal, burada Hocazadenin yorumlarna bavurarak onun
deerlendirmesini sunar. Hocazadeye gre irak filozoflarnn anlad
anlamda ittisaf, nefsul-emrin bir eyin kendisi olduu anlayyla yakndan
ilikilidir. nk bir eyin nefsul-emrde mevcut olmas, onun haddi
zatnda mevcut olmas anlamna gelir. Burada ittisaf, iki eyden birinin
dierine nisbet edilmesinden nce ne somut varlklar anlamnda harite
ne de zihinde varolur. Bu da irak filozoflar tarafndan aka sylenmese
bile, nefsul-emrin haricin ve akln tesinde bir tahakkukunun olduunu
gsterir.18 bn Kemal ise, varln sfat olmas ile dier sfatlar arasnda
akl tahlil dzeyinde bir ayrm yaplamayacan belirtir. Ona gre varlk,
baka bir eyde varln srdrmesi anlamnda bir arazdr; ama dier araz
ya da sfatlardan farkl ve zel bir arazdr.
bn Kemal, varln bn Sinann anlad anlamda anlalmamasna
bal olarak Crcan ve Devvannin dncelerinde sorunlar ktn
gsterir. Bu sorunlar byk lde bu iki dnrn felsefe ve kelam
arasnda uzlatrma yaplmas ynndeki abalarndan kaynaklanr.
zellikle Crcaninin varln mahiyetle zde olduu dncesi ve
Devvannin mea ve irak filozoflarnn ilkelerinini birletirerek ortaya
koyduu dnce eletirilerin merkezinde bulunur. aret edildii gibi bn
Kemalin, irak filozoflar arasnda gsterilen Devvanyi hem meai
hem de irak felsefesinin yntemlerini birletirerek felsef aratrmalar
yapt deerlendirmesi dikkat ekici grnmektedir. Bununla birlikte bn
Kemal, iki ilkeye dayal bir yntemin benimsenerek felsef aratrmalarn
yaplmasnn mmkn olamayacan ifade eder. Onun bu sonucu dile
getirmesinde, bn Sinac varlk anlayna bal kalmasnn byk rol
oynad sylenebilir.

18
Hocazade, age, vr: 24a-b.