Alexis de Tocqueville Eski Rejim Ve Devrim

Alexis de Tocqueville
Eski Rejim
ve Devrim
KEST YAYINCILIK
Eski Rejjm ve Devrim
ALEXIS DE TOCQUEVI\;LE 1805'te Paris'te dodu,

1859''da Cann~s'da veremden ld. Hukuk eitimi
grmekle birlikte, rencilik yllarndan balayarak
siyasete byk bir ilgi duydu. Sosyolojinin henz bir
bilim olarak ortaya kmad bir dnemde, gerek
bir sosyolog yaklamyla toplumsal sorunlara, zel-
likle de toplumun demokratik ynetimi sorununa
kafa yordu. Balca iki byk yaptta, Amerika'daki
Demokrasiye Dair ile bayapt saylan Eski Rejim ve
Devrim'de gelitirdii dnceler, Tocqueville'i -Karl
Marx'la birlikte- modern toplumun ve modern
siyaset biliminin nc dnr yapmaya yetmitir.
Aktif siyasal yaam, onu, ksa bir sre iin bile olsa,
Dileri bakanlna kadar ykseltmi, ancak
Fransa'nn ok kargaal bir dnemindeki bu kariyer,
hibir ekilde kitaplarnda ortaya ko:yduu gr ve
ilkelerin dna dmemitir.
Alexis de Tocqueville
Eski Rejim
ve Devrim
TRKESi
Turhan Ilgaz
KESiT YAYINCILIK
Eski Rejim ve Devrim
(L' ancien regime et la Revolution)
Alexis de T~cqueville
Trkesi: Turhan Ilgaz
Trke Kesit Yaynclk, 1995

Bu evirinin tm yayn haklar sakldr.
Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda,
yayncsnn yazl izni olmakszn oaltlamaz.
Kesit Yavnclk ve Matbaaclk Ltd. ti.

T'evikiye Caddesi 71 K.6
80200 Tevikiye stanbul
Tel: (0-212) 260 33 67 Fax: (0-212) 260 37 81
Ofset hazrl Kesit Yaynclk'ta yaplm,

Umut Matbaaclk'ta baslmtr.
Bu kitabn hazrlanmasndaki katklan dolaysyla

stanbul Fransz Kltr Merkezi'ne teekkr ederiz.
ISBN 975-8008-07-2
NDEKLER
M.A. Klbay'n sunuu: "En Gereki Senaryo" ... 9

evirmenin Birka Notu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Kronoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
f:SK REJiM VE DEVRM
NS<)z ................................ 27
BRNC KiTAP
BRNC BLM: Devrime ve douuna ilikin eliik

yarglar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Il. BLM: Devrim'in temel ve ihai hedefinin samld gibi

dinsel erki yoketmek ve siyasal erki ileden karmak ol-
madna dair .. : ....... , . . . . . . . . . . . . . . . 44
lll. BLM: Frasz ihtilali dinsel ihtilliller gibi ileyen bir

siyasal ihtiliile nasl ve neden dtii . . . . . . . . . . 49
IV. BLM: Hemen hemen tm Avrupa tastamam ay kt
rtmlara nasl sahip olmutu ve bu kurumlar nasl ler
yerde kyordu ......... '" . . . . . . . . . . . . . . . 53
V. BLM: Fransz ihtilalinin zgn ii neydi ...... 58
K N C KTA P
BRNC BLM: Fransa' daki feodal haklar neden

btn baka yerlerdekilere kyasla halk iin dayanl
maz hale gelmilerdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
II. BLM: Merkezf ynetimin, sylendii gibi Devrim'in ya
da mparatorluun edimi deil eski rejimin bir kurmu
olduuna dair . .......................... 74
III. BLM: Bugn idarf vesayet diye adlandrlan ey neden

bir eski rejim kurumuydu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
IV. BLM: da rf yarg ve memur gvencesinin eski rejimin
kurumlan olduuna dair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
V. BLM: Merkezileme bylece eskinin erkleri arasna
nasl szabilmi ve onlar tahrip etmeksizin onlarm yerini
alabilmiti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
VI. BLM: Eski rejim altndaki idari rflere dair . . . 104
VII. BLM: Fransa neden Avrupa'nn btn lkeleri
arasmda bakentin
esasen taraya kar en fazla stnlk
salam ve btn imparatorluu en iyi ekilde kendisine
balam olduu iilkeydi . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 115
VIII. BLM: Fransa'nm, insanlarn kendi aralarmda en

fazla benzeir hale geldikleri lke olduuna dair . . . 121
IX. BLM: Onca benzeir durumdaki bu insanlar neden,
birbirlerine yabanc ve ilgisiz kk gruplar halinde
yaadklar zamankinden bile daha ok ayrlm durum-
daydlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
X. BLM: Siyasal zgrln tahribi ve snflarn ayr
mas nasl eski rejimin lmne yol aan btn hastalk-
larm da nedeni oldu ..................... 142
XI. BLM: Eski rejimde varolan zgrlk alan ve bunun
Devrim zerindeki etkisine dair . . . . . . . . . . . . . 154
XII. BLM: Fransz kylsiinn XVIII. yzyldaki duru-
mu, uygarln gsterdii gelimelere ramen neden kimi
zaman XIII. yzyldakinden de daha ktyd .... 167
NC KTAP
BRNC BLM: Edebiyat/arn XVIII. yzyln ortalar

na doru lkenin balca siyaset adamlar haline nasl
geldikleri ve bunun etkilerine dair . . . . . . . . . . . . 187
II. BLM: XVIII. yzyln Franszlarnda dinsizlik genel ve
egemen bir tutku haline nasl gelebilmiti ve bunun Dev-
rim'in kimlii zerinde ne trden etkileri olmutu .. 198
III. BLM: Franszlar zgrlkleri talep etmezden nce ne-
den reformlar istediler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
IV. BLM: XVI. Louis'nin saltanat yllarnm eski monari
nin en varsl dnemi olduuna ve bizatihi bu varslln
Devrim' i nasl abuklatrda dair .......... 220
V. BLM: Halk rahat/atlmak istenirken nasl ayak-
landrld ............... , . . . . . . . . . . . . 231
VI. BLM: Ynetimin halkn devrimci eitimini tamamla-

masna yardm eden baz uygulamalarna dair . . . . 240
VII. BLM: Biiyk bir idarf devrim siyasal devrimi nasl

ncelemiti ve bunun ne gibi sonular oldu . . . . . 245
VIII. BLM: Devrim, kendisine ncel olan eyin iinden

kendiliinden nasl kt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
EK BLM: Snf medisli topraklara ve zellikle de

Languedoc'a dair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
NOTLAR: 279
EN GEREKi SENARYO
nsanlk tarihinin byk dnemelerinin, hem yaanr

larken, hem de anlrlarken kaln bir efsane perdesinin
arkasnda gzlerden gizlenmeleri, kanlmas ou zaman
mmkn olmayan bir durum, adeta bir kaderdir. nk bu
cins dnm noktalar neredeyse insanln tm iin ilgi
odaklar oluturmakta ve bu nedenden tr de umutlarn
ve temennilerin, sanki birer olguymucasna iine doldurul-
duklar bir krk-ambar haline dnmektedirler. Bu gibi
olaylar, insanlarn dlerle gerekleri, umutlarla hakikatleri,
temennilerle yaananlan ayn dzleme getirdikleri kolektif
efsaneler haline gelmektedirler. Tabii, yaktn iddia ettiin
den farkllama tela iindeki dnm mimarisi de bu ef-
sanenin olumasna nemli .katklarda bulunmaktadr.
lkemizde sk sk sz edilen ve herkesin, hakknda az
buuk bireyler bildiini sand Fransz Devrimi de bu
kaderden kurtulamam ve kitlelere daha ok efsaneye
dnk kimlii ve zyle malolmutur. Bu durum tek bana
ne vahimdir, ne de artc; nk kitleler demagoji ve
masala, efsane ve de gereklerden daha yakndrlar, daha
yatknlatrlmlardr. Asl vahim durum, Fransz Devri-
mi'ni inceleyen bilim ve sanat adamlarnn ounun da
Devrim' i bu byl, masais versiyonu iinde ele almay ter-
cih etmeleridir, ya da baka bir versiyonunun olabileceini
akllarna getirmemeleridir.
Her konuda olduu gibi, Fransz Devrimi konusunda da
dnya leinde geerlik kazanm bir "resmi gr" vardr.
Bu "resmi gr", ana hatlar itibariyle, Fransz Devrimi'nin
esas olarak Eski Rejim' den radikal ve tam bir kopu olduu
noktasndan hareket etmekte ve eski rejimi de feodal ve
despot olarak nitelemektedir. Bu temel gvdenin etrafnda
bir dizi yan nerme yer almaktadr. rnek olarak sylersem,
eski rejim anti-kapitalist soylularn kraln ahsnda cisim-
lendirdikleri aristokratik bir despotizmdir; kyller feodal
10 Eski Rejim ve Devrim
sistemin ar basklar altnda ezilmektedirler; burjuvazi

hibir hakka sahip deildir ve bu yzden devrimci, zgr-
lk ve liberaldir. Ve tabii btn bu nermelerin bilekesi
olarak, burjuvazinin 1789' da eski rejimi devirirken, feodalite
ve despotizmi de ortadan kaldrarak kapitalizmi ve zgr-
lk demokrasiyi kurduu iddias ile "resmi" model
tamamlanm olmaktadr.
Fransz Devrimi konusundaki basmakalp "resmi" syle-
mi oluturan tarihiler, devrimin kendisini incelemek yerine,
1789'u gerekletirenlerin onu nasl grmek istediklerine
saplanp kalmlardr. Oysa her devrim, ap ve kapsam ne
olursa olsun, her eyden nce kendi yeganeliini ve yktm
iddia ettii eyle kkten farklln ideolojik dzlemde ret-
mek zorundadr. Zaten devrimleri birer kopu olarak algla
mamza yol aan temel etken, onlarn bizatihi bir kopma ol-
malar deil de, inat bir ekilde byle sunulmalardr.
Yoksa bir toplumun tarihsel olarak hazr olmad eyi ona
dayatmak olanakszdr. Hazr olmak ise, olacak olann un-
surlarnn ounun zaten retilmi olduu anlamna
gelmektedir. 1789 Devrimi'nin kurumsallatrd her ey
devrim ncesinde olumutur ve yerli yerindedir; yoksa
ihtilal olmazd. 1789'un erdemi, sivil toplumdaki gelimeyi
siyasal topluma aktarmasdr.
te yandan, Temmuz ihtilali ile feodalitenin yok edilme-
si dncesi geersizdir; nk olgusal tarihin kantlad
zere, feodal retim ve toplum ilikileri devrim ncesi
Fransz hayatndan oktan silinmilerdir; bunlarn yalnzca
kt ve silik birer yansmalar olan feodal haklar kalmtr ki,
zaten bunlar da kiilerin deil topraklarn stne bindirilen
haklardr. O halde 1789 feodaliteye deil, kylnn onun
kalntlarndan duyduu rahatszla son vermitir. nk
Fransz tarihine yakndan baklmas halinde, birok soylu
toprak sahibinin oktan kapitalist retim ilikilerinin oyu-
nunu oynamaya baladklar grlecektir.
Buna karlk, "feodalite" ad altnda soyluluun toprak
mlkiyetini denetim altnda tutmasna kar kan kyllk,
temel refleks olarak anti-kapitalisttir. Yani, 1789 Fransz
kyll, rettii mallarn fiyatlarnn piyasada olumas
Eski Rejim ve Devrim 11
dncesinden nefret etmekte, bugnk terminolojiyle, dev-

letin "destekleme fiyatlar" uygulamasn istemektedir. O
halde Fransz Devrimi'nin kyl cephesinin anti-feodal ol-
mas bir efsaneden ibarettir. nk ortada ne feodalite
vardr, ne de kyllerin kapitalizme giden yolunu tkayan
soylular; stelik kapitalistleen soylularn karsnda,
kyller Ortaa dzeninin srmesinden yanadrlar.
Fransz Devrimi'ni "burjuva devrimi" olarak nitelernek
gtr; nk 'burjuvazi" den deil 'burjuvaziler" den sz
etmek gerekir. rnek olmak zere ksaca belirtirsem, byk
sanayi burjuvazisinin tamamen kapitalizmden yana olmas
na karlk, kentlerdeki orta tccar ve esnaf, tpk kyller
gibi, fiyatlarn devlet tarafndan belidendii anti-kapitalist
bir dzenden yanadrlar. te yandan, "burjuvazi" genel
nitelemesi iinde yer alan entelekteller de tamamen soyut
ve felsefi taleplerde bulunmaktadrlar. bunlarn yan sra,
burjuvazinin devrim srasnda getirdiini syledii her ey
XVI. Louis'nin ynetiminde mevcuttur. stelik devrim son-
rasnda ortaya kan Devlet, XVI. Louis'ninkinden daha
despottur. Zavall kral Louis'nin "Royaute"si, muhteem
Bonaparte'n "Empire"inin yannda nedir ki?
Fransz Devrimi soyluluu deil, toplumdaki soyluluk
dncesini ve idealini ykmtr; ama bunun da zaman
gelmiti. nk soyluluk, Ortaa kavray iinde, gcn
Devlet'ten almayan, kayna bizzat kendinde olan bir
statdr ve bu niteliinden tr zgrlk kresinin
tmn oluturur. Franszlar Ortaa'dan 1789'a kadarki
tarihleri boyunca, baka snf ve tabakalarn da bu zgrlk
kresine soylu olmaya gerek kalmadan katlacaklar bir stat
genilemesi yaamlardr. Demek ki, d~vrim gelip attn
da, soyluluk anakronik bir snftr, nk zgrln atf
noktas, modeli olmaktan oktan kmtr. Feodalite oktan
yok olduu iin toplumsal ve ekonomik kayna yoktur,
zgrln belirleyicisi ve tanmlaycs olmaktan oktan
kmtr ve nihayet Devlet, onun patronu olmaktan oktan
uzaklamtr; nk Fransa devletini oluturmak zorunda
olan ve varlk nedenleri buna dayal olan krallar, aris-
tokrasiyi, lkenin (devletin deil!) sahibi olmaktan memuru
olma noktasna indirmilerdir, ama 1789 yaklatnda, bur-

juvazi onun bu son ayrcaln da elinden alm durum-
dadr. Yani, 1789 Fransas'nn kimliini belirleme noktasnda
soyluluk gibi bir kuruma ihtiyac yoktur.
Fransa'nn ruhbana da ihtiyac kalmamtr. Ortaa'da
devletin, ekonominin ve siyasetin atomize olmas karsnda,
ortada yegane rgtl g olarak Kilise kalmt. Fakat XIII.
yzyldan balayp XVI. yzylda tamamlanan Fransa kral-
lnn oluma ve pekime sreci iinde, Kilise gereksiz bir
yap haline dnmtr. Devrim bu olguyu sadece teyit et-
mitir.
Btn bunlar renmek iin ciltler devirmek gerekmi-

yor. lkemizde hemen hi tannmayan byk Fransz tarihi
ve dnr Alexis de Tocqueville'in Eski Rejim ve Devrim
(1856) adl kitabnn okunnas ve stne baz yeni bilgilerin
eklenmesi yeterlidir.
Belki kaba bir anlatm olacak ama, gemie ancak
senaryo biiminde yaklamak mmkndr; yani, elimizde
ncelikle bir soru ya da sorular dizgesi bulunmaldr ve bun-
lar olaylara bindirerek cevaplamamz gerekir. Bu da ortaya
bir kurgu projesi kartmaktadr. Kurgunun senkronunun iyi
yaplmas halinde, senaryo da iyi olacaktr. Bu adan,
Tocqueville'in eseri bana gre en iyi Fransz Devrimi
senaryosudur, nk irili ufakl tm aktrler, figranlar,
evre, zaman ak ve konu, her ey birbirine tam balanm
ve uyarlanmtr.
Normandiyal soylu bir aileden gelen ve tam ad Alexis-
Charles-Henri Clerel de Tocqueville olan yazarmz, ksaca
Alexis de Tocqueville olarak tannmaktadr. 1805'te Paris'te
doup 1859'da Cannes'da len bu nl yazarn byk
dedesi, fazlasyla tannm iktisat ve devlet adam Chretien
de Malesherbes'tir. Tocqueville, Fransz ynetim aygt
iinde nemli mevkiler igal etmi ve siyasetle yakndan il-
gilenmi olmakla birlikte, nn esas itibariyle iki kitap
sayesinde salamtr. Bunlardan ilki olan De la Democratie en
Amerique (Amerika'daki Demokrasiye Dair), Avrupa'nn o za-
mana kadar Amerikan toplumuna ilikin olarak olutur-
duu yarglan tersine evirerek, ne yaman bir siyaset bilim-

eisiyle kar karya olduumuzu ortaya koymutur. Eski k
tann klasik ve iyice yerleik anlayna gre, Amerika
Avrupa' nn ocukluudur, yani geliince (ileride) Avrupa
gibi olacaktr. Bu gr, yal ktann kendisini hibir :zaman
kurtaramad, tm dnya tarihinin onun modeline gre
gelitii kabulne dayal izgisel bir anlytr. Oysa
Tocqueville, o zaman iin inanlmaz gibi grnen bir
uzgrllkle, bunun tamamen tersini, Amerika'nn
Avrupa'nn gelecei olduunu, yani Avrupa'nn ileride
Amerika gibi olacan ileri srmtr. Fast food dkkfm-
lannn o mutfak zarafetleriyle nl kentlerinde de aldn
gren Parisliler, atalarndan biri olan Tocqueville'i herhalde
anyorlardr.
Tocqueville'in asl nemli kitab olan Eski Rejim ve
Devrim, yazld tarih aklda tutulacak olursa, zm-
lemelerinin berrakl ve allmamlyla insan gerek an-
lamda arpmaktadr. Tocqueville' e gre devrim, her eyden
nce bir kopu deil bir sreklilii temsil etmektedir; nk
devrimin yerletirdii dzeni Fransz toplumu devrim
ncesinde zaten oluturmutur, aksi takdirde ylesine bir
oluumu kabul etmesi ve zrnlemesi olanaksz olurdu.
Ekleyelim: insanlar alk olduklarn severler! Yazannza
gre, XVIII. yzyl Fransz toplumunu belirleyen en temel
zellik, insanlarn fiili dzlemde kazandklar haklar ile,
bunlarn kurumsal ve hukuki dzlemdeki yansmalar
arasndaki uyumsuzluktur. Yani Fransa," Avrupa'nn gerek
anlamda en demokratik lkesi" haline gelmi olmakla birlik-
te, Eski Rejim'in hayaleti hukuk dzeninde varln
srdrmektedir. Daha ak olmak ve Tocqueville'i yorumla-
mak zere, feodal retim ilikileri oktan ortadan silindii,
soylu toprak sahiplerinin ou kapitalist retim ilikilerinin
iine girdii halde, feodal hukuk hala srmektedir. Kraln ik-
tidarn snrlayan birok yap ve kurum olutuu halde,
kraln iktidarnn mutlaklna ilikin hkmler, ilerlikleri
kalmad halde korunmaktadrlar. Demek ki, devrim yeni
bir Fransa yaratmam, o zamana kadar zaten ortaya km
olan kurumlar dzenlemi ve bunlara uygun bir hukuk
dzeni getirmitir.
Tocqueville'e gre, Franszlar asndan feodal haklarn
bu kadar ekilmez olmalarnn nedeni bunlarn arl
deildir, nk bu konuda, yani feodalitenin tasfiyesi
konusunda Avrupa' da en ileri gitmi lke Fransa' dr; teki
lkelerdeki durum ok daha ardr. Asl neden, Fransz
kylsnn senyrnden oktan bamszlam, yani serf-
likten kurtulmu olmasdr. Bylece fiili tabanndan yoksun
kalan feodal haklar, bir kurum olmaktan karak tam an-
lamyla bir hakszlk haline dnmlerdir. Yani Fransz
Devrimi, ou zaman ve bilgisizce iddia edildii gibi feo-
daliteye son vermemi, varolmayan bir eyin hakszlk kre-
sine intikal etmi olan kalntlarn ortadan kaldrmtr.
Zaten feodalite kurumsal ve toplumsal dzlemde varolsay-
d, devrimin kadrolar da ortaya kamazlard.
Ve bu noktada hemen u soru ne kmaktadr: neden
teki Avrupa lkelerinde anti-feodal devrimler gerek-
lememitir? zellikle de, ikinci serfletirmeden sonra ar
bir smrnn kskac altna girmi olan Dou Avrupa
lkelerinde? Ve neden bu lkelerin siyasal devrimleri, on~
larn feodalitelerinin de kadk hale gelmi olduu XX.
yzyl beklemitir? Cevap: devrimin olabilmesi iin, feo-
dalitenin dayanaklarn kaybetmi olmas, yani tarih sah-
nesinden ekilmi olmas gerekir. Tocqueville, Fransa' da
artk izi bile kalmayan feodaliteye karlk, soylularn snf
alameti olarak korumaya altklar feodal haklar arasnda
ki arpk ilikiyi ok gzel ifade etmektedir: "Franszlar, bu
haklarn onlarda uyandrd klelik duygusuna tahamml
ederneyecek kadar zgrdrler"!
Tocqueville'in ikinci vurgusu, devrimin bizzat kur-
duunu iddia ettii merkezi ynetim aygtnn ve kurum-
larn da Eski Rejim zamannda esasen olutuklar sapta-
masdr. Ve yazarmz dikkatli bir ekilde okunduunda,
devrimin esas nedenlerinden birinin bu olguya baland
grlecektir. nk Fransz devletinin ortaya kmas, yerel
zgrlkleri ykabilme ve yok edebilme gcnn ilevinde
gereklemitir. Bu ise, toplumun siyasal yetkiye sahip
tabakas olan soyluluun tasfiye edilmesi ve iktidarn
merkezilemesi demektir. Yani Fransa, ancak merkezi ikti-

darn glendirilmesi program iinde ortaya kabilirdi ve
yle olmutur. Bu merkezileme siyasal eliti yok ederken,
XVIII. yzylda adna "les philosophes" denilen Fransz en-
telektellerini yegane siyaset oluturucu unsur haline getir-
mitir. iktidarn kullanmna ortak olmayc,n bu kimselerin
halka ulaan yegane kanaat odaklar olarak kalmalar,
Fransz Devrimi'nin neden bu kadar geni apl bir fikirler
manzumesi haline geldiini aklamaktadr. Tocqueville,
devrimin mayalanmasnn yalnzca entelektel dzeyde ol-
masndan tr, onun tm siyasal devrimlerden fark-
blaarak dinsel devrimiere yaklatnn altn izmektedir;
yani, bir inan devrimi!
Bylece Byk Devrim Fransa'yla snrl kalmam,
btn dnyaya bir idealler ve topyalar btn olarak
yaylmtr; nk entelektel karakteri, onun tek bir lkeyle
snrl kalmasn olanakszlatrmaktadr. Bu noktada, yazara
yle bir soru sorulabilir: pekala, devrim hakkndaki yanl
imgeler nereden kaynaklanyor? Tocqueville buna herhalde,
"bizzat devrimden" diye cevap verirdi; nk Fransz
Devrimi ayakta kalabilmek iin, kendi farklln kantla
mak ve bir devri sabk yaratmak durumundayd. Kendinden
ncesine ilikin anlatlan, kendi ncesinin yle olduunu
deil, tersine, yle gsterilmek istendiini ortaya kartr.
Bu snrl mekanda, bu keskin ve ann (hatta
amzn) nndeki dnrn Devrim hakkndaki arpc
irdelemelerinin tmn sergilemek, ne yazk ki, olanaksz
dr. Ama birka iareti gndeme getirmekten, kendimi gene
de alakoyamyorum. Tocqueville, Fransz Devrimi'nin en
nemli vehelerinden birini, onun Kilise'ye kar olan
radikal tutumunda yakalamaktadr, ama Franszlarn byk
blmnn, devrim ncesinde de dine kar hasmane bir
tavr iinde olduklarn da belirtmektedir. Fransz Devri-
mi'nin iyi vurgulanmayan yanlarnn banda, onun laisite
cephesindeki eseri gelmektedir. Bugn dnyann gerek an-
lamda tek laik lkesi Fransa'dr ve bu, Byk Devrim'in en
byk armaandr; nk dnyadaki btn lkeler, kendi
laisitelerini ancak bu kstasa atfen oluturabilmektedirler.
Tocqueville'in bu vurgusu, Fransz Devrimi zerine laf

edenlerce, nedense geitirilmektedir.
Yazarmz, XVI. Louis dneminin Eski Rejim'in en m-
reffeh dnemini oluturduunu ve bizatihi bu refahn devri-
mi abuklatrdn sylemektedir. nk insanlar, ancak
nlerindeki ufuk ak olduunda huzursuzlanmakta ve
maddi refah ile hukuk sistemi arasndaki uyumsuzluklardan
rahatszlk duymaktadrlar.
Tocqueville nemlidir; nk zellikle l~emizde olmak
zere, Fransz Devrimi'ne ilikin irdelemeler genellikle ok
basit, sradan ve belki de artc gelecek ama, kkten yanl
nermelerin tesine pek geememektedir. Bir toplumun
kaderinin bir Bastille basknyla deiebileceine, feodalite
gibi oluumu bile yzlerce yl srm ve ok uzun sre in-
sanlarn her eyini derinlemesine etkilemi sosyo-ekonomik
bir formasyonun, Tarih iin bir an saylmas gereken on yl
gibi ksack bir sre iinde yok edilmi olduuna, devrimin,
ncesinden bir kopu olduuna inanmak iin, "saf" terimi-
nin bile yetersiz kald bir sfatla ifade edilmesi gereken bir
zihinsel konumda olmak gerekmektedir.
Bundan yz krk yl ncesine ait bu kitabn gncellii,
yenilii okuyucuyu artacaktr; ancak, ayn yenilii ve dev-
rimcilii dil konusunda da beklememek gerekir. Bu kitabn
dili, bundan yz krk yl ncesinin Franszcasdr ve
Franszca bu sre iinde byk deiikliklere uramtr.
te yandan Tocqueville, zellikle Eski Rejim1e ilikin blm-
lerde, hem modern Franszcacia artk kullanlmayan, hem de
Trke karlklar asla olmayan ve asla olmayacak olan
birok terim ve kavram kullanmaktadr. Sonu olarak, bu
kitab evirmeye kalkmak cesaret iidir. Her yabanc keli-
menin mutlaka bir Trke karl olacana safeasma inan-
maktan vazgeilecek olursa, sevgili kardeim Turhan
Ilgaz'n abasn anlamak belki biraz mmkn olacaktr.
Mehmet Ali Klbay

EViRMENN BRKA NOTU
Tahsin Ycet "evirmenliin yalnzca bir beceri ya da

yetenek sorunu deil, bir tutku, bir i ar, bir zveri,
dnsz ve karlksz bir zadanm sorunu da olabilecei
ni"1 sylerken gerein altn iziyor. Sanrm, evirinin telif
yapttan, edirnciler (evirmen ve telif yaptn yazar)
balarnndaki temelli bir farkllna da gnderme yapyor
bu szler. Bilimlerde ya da sanatlarda, telif bir yapt gerek-
letirmeye girien kiinin -bana yle gelir ki- "deer mi
buna?" diye sormaya hakk yoktur. Bir yaptn, diyelim ki,
Eski Rejim ve Devrim gibi bir yaptn evirisine kalkan
kiininse -yine bana yle gelir ki-, btn bir didime sreci
boyunca, sklkla aklna taklan bir sorudur bu. nk kii,
telif yaptn ncelikle kendisi iin gerekletirmeye kou
ludur; evirmehse, bakalar iin debelenir.
Tocqueville'in bayaptn evirirken, "deer mi?"
sorusunun sk sk zihnimden frlayp karmda duran kita-
bn sayfalarna dtn itiraf ederim. Siyaset-medya
btnlemesinin marifeti olan 1990'larn Trkiye toplumu
ile bu toplumun herhalde hakettii "siyaset-medya btn-
lemesi", karmza ylesine umutsuz bir tablo kartyor ki,
Eski Rejim ve Devrim'in olaanst derslerinin, tam da bizim-
ki gibi bir lkede bellenmesi gereken benzersiz derslerinin,
zerre kadar ilgi ekmeyeceinden kuku duymamak mm-
kn deil.
Beri yanda, insanlarn tarihinde yaanm ve izleri asla
kaybolmam o tek ve en byk hercmercin, Fransz Devri-
mi' nin, en yetkin ve en doru zmleniinden "bakalar
n" da haberli klmann, bir tr grev olduundan phe et-
mek de -bence-- mmkn deil.
Eski Rejim ve Devrim, bu ikirdkli ruh hali iinde Trke-
letirHdL
1. "evirmen", Almtlar, Cumhuriyet, 22 Austos 1995.

B~ kitabn -TBMM' de ou zaman beyhud e yere yinele-

n en klieyle sylersem- "ncelik ve ivedilikle" evrilmesine
nayak olan sevgili Mehmet Ali'nin "sunu" yazsnda be-
lirttii gibi, dille bouma Tocqueville'in yaptnda art bir
aba gerektirdi. nk bizde hibir zaman varolmam ku-
rum ve yaplanmalar adlandrdklar iin, "Trkede
karlklar asla olmayan ve asla olmayacak olan" zgl te-
rimler sz konusuydu. Bunlar kah dipnotlada amlayarak,
kah -adlandrdklar eylerin anlamn arptmadklar du-
rumlarda- antrc karlklar bulmaya alarak ve kah her
iki yntemi birden kullanarak Trkeletirmeye gayret et-
tim. Belli terimierin Franszcalarn da, keli ayra iinde ve
yeri geldiinde, Trke karln peisra korudum. Ve bel-
ki eklemek bile gereksiz; ok sevgili dostum Mehmet Ali
Klbay'n Avrupa, zellikle de Fransz Ortaa zerindeki
bilgisinden bol bol yararlandm. Bu kitap, eer biraz nce be-
lirttiim umutsuzluun tersine, ilgi grr de yeni hasklara
doru yelken aarsa, muhtemelen daha iyi, daha uygun
karlklar eskilerinin yerini alacaktr. eviri de arap gibi,
eskidike mkemmelleebilecek bir rndr.
Kitapta sz edilen kimi kii ve olaylar hakknda da, ok
ksa bile olsa, dipnotlar halinde aklayc bilgiler vermenin
doru olduunu dndm. Bu, belki bir ksm okura gerek-
siz bir gayretkelik gibi grnecektir, ama bence kitab,
szn ettii ve pek de iyi bilmediimiz bir tarih ve corafya
dilimi iinde konumlandrabilmenin dayatt bir kouldur.
Son olarak, yukarda szn ettiim o ypratc soruya
ramen, modern devlet ve modern toplum zerine sosyalo-
jinin yntem ve yaklamlaryla ilk kez eilen bu byk
dnr Trk okuruyla buluturmaktan keyif duyduumu
eklemeliyim. Eski Rejim ve Devrim'in, bata TBMM mensupla-
r olmak zere, Trk siyasetini ynetme ve ynlendirme id-
diasndaki kiiler iin bir "baucu kitab" olabilmesini ne
kadar ok isterdim ...
T.l.
KRONOLOJ 1
1805 Devrim'in diliyle, "III. yln ll Termidor gn", yahi 29

Temmuz 1805'te Alexis-Charles-Henri Paris'te dnyaya gelir.
Babas Nerve-Louis-Franois-Jean-Bonaventure Clerel, soylu
bir Norman ailesindendir. XVI. yzylda, bir evlilik sonucu
Tocqueville krsal-kilise-evresindeki [paroisse] Auville fief'ini
sahiplenmi olan aile, o zamandan beri Clerel de Tocqueville
adn tamaktadr. Alexis'in babas ile annesi Louise-
Madeleine Le Pelletier, 1793'de tutuklanmlar ve Tocqueville
slalesinden bir ok kiinin giyotinde can verdii Terb'r'den, 9
Termidor darbesi sayesinde kurtulmulardr.
1817-1820 Alexis, babas idari grevle tarada dolarken Paris'te

kalmay yeleyen annesiyledir. Rahip Lesueur'den ilk eitimi
ni alr; sonra, 1820'de, Metz'de bulunan babasnn yanna gider.
1821 Temmuz aynda Alexis byk bir bunalma girer; dinsel

inanlarn yitirmi, hayatta ne yapacan bilemez duruma
dmtr. Kasm'da Metz'deki Krallk Koleji'ne girer.
Snfnn en parlak rencilerindendir.
1823-1826 Hukuka devam eden Alexis, 1826'da mezun olur.
1827-1829 6 Nisan 1827'de Versailles mahkemesine yardmc yarg

olarak atanr. Burada y<).am boyunca en byk dostu olarak
kalacak olan Gustave de Beaumont'la tanr. 1828' de
Versailles mahkemesine kabul konumasn hazrlar; konusu
Diiello' dur ve daha sonraki dncelerinin izlerini tamak
tadr: rflerin yannda yasalarn hibir nemi yokhr! Ancak
onu, hukuktan daha ok siyaset ilgilendirmektedir. Gustave de
1. Bu kronoloji, "Magazine Littcraire" dergisinin Aralk 1986 tarih ve 236

numaral saysndan, zetlenerek alnmtr.
Beaumont'a yazd 25 Ekim 1929 tarihli bir mektupta,

"Kendimizdeki siyasetiyi yaratmamz,gerekiyor. Bunun iin
de insanlarn ve ncelikle de bu dnyada bizden hemen nce
yaam olanlarn tarihini incelemek gerekiyor" demektedir.
Tiers'in' Devrim Tarihi'ni okur ve Guizot'nun3 Sorbonne'da
verdii Avmpa' da Uygarln Tarihi konulu dersleri izler.
1830 Temmuz'da, X. Charles'a kar Paris halk ayaklanr, kral

Bourbon haneciann bir ksm yeleriyle srgne gnderilir,
Louis-Philippe'in Temmuz Moarisi balar. Alexis, Alar'nda,
"X. Charles iin sonuna kadar bir tr kaltsal sevecenlik besle-
dim, ama bu kral benim iin ok daha deerli olan haklar
inedii iin dyordu" diye yazacaktr.
16 Austos'ta yarg olarak yemin eder ve Austos'tan itibaren
Amerika'ya gitmek zere projeler yapmaya giriir. Gustave de
Beaumont'la birlikte stlerine sunduklar neri, Amerika' daki
ceza ve infaz sistemini incelemektir. ileri bakanl projeyi
kabul eder, iki arkada on sekiz ay sreyle izinli saylrlar.
1831-1832 Alexis de Tocqueville ve Gustave de Beaumont, 11 Mays

1831'de New York'a varrlar. Birleik Devletler'den ayrlacak
lar 20 ubat 1832 tarihine kadar, New York, Boston,
Filadelfiya, Baltimor, Washington gibi byk kentlerde bu-
lunurlar, biri kuzey-bat ve Kanada'ya, teki Yeni Orleans'a
kadar uzanan yolculuklarla Amerika'y dolarlar. Bu arada,
Sing-Sing, Albany, Auburn, Detroit, Boston, Hartford,
Filadelfiya hapishanelerini ziyaret ederler. Ancak asl amalar,
Amerika'daki demokrasiyi incelemektir. Memphis'teyken bir
kzlderili kabilesinin srgne gnderiliine tank olurlar.
2. Adolph THIERS (1797-1877), Fransz devlet adam ve tarihisi. Temmuz

monarisinin gerekletirilmesinde rol oynad ve 1832'de bakan, 1836 ve
1840' da da iki kez babakan oldu. nemli yaptlar; Fransz Devrimi Tarihi
ile Konsiillk ve mpaatorluk Tarilzi'dir.
3. Franois GUIZOT (1787-1874), Fransz devlet adam ve tarihisi. Louis-
Philippe dneminde bakanlk yapt, Thiers'in hasn ve muhafazakar
grlerin savunucusuydu. Liberal partinin taleplerine kar kan tutu-
muyla ubat 1848 ihtili\linin patlak vermesinde etken oldu. Balca eser-
leri: ngiliz ltiliili Tarilzf, Avrupa<'<' Fransa'da Uygarlm Tarihi.
Tocqueville bunu y~e anlatr: "Bu manzaracia bir ykm ve

tahrip havas, nihai ve geri dnsz bir veda kokan bir eyler
vard. (... ) Aralarndan biri ngilizce biliyordu ve ona
akataslarn neden yurtlarn terkettiklerini sordum. 'zgr
olabilmek iin' diye yantlad beni."
1832 Paris' e dnlerinde kark bir ortam ve kolera salgnyla

karlarlar. Gustave de Beaumont, Tocqueville'in de
yardmyla Amerikan ceza ve infaz sistemine ilikin raporunu
hazrlar: Birleik Devletler' deki Ceza ve nfaz Sistemi ile Fransa' da
Uygulanmasna Dair.
16 Mays'ta Gustave de Beaumont, Bourbon dknn
lmyle ilgili bir davaya bakmay reddettii iin grevden
alnr, Tocqueville de arkadayla dayanmak zere istifa eder
ve baroya kaydolur. Ancak, yalnzca bir kez avukatlk ya-
pacaktr.
1833 Birleik Devletler' deki Ceza ve n faz Sistemi ile Fransa' da

Uygulanmasma Dair, Ocak aynda yaymlanr, dl alr; 1836 ve
1844' de yeni basklar yaplacaktr. 3 Austos ile 9 Eyll arasn
da Tocqueville ngiltere' d edir. statiki Guerry ile birlikte
siyaset ve ekonomi arlkl bir dergi projesi hazrlar. Ekim' de,
Amerika'daki Demokrasi'nin ilk blmn yazmaya giriir.
1835 Amerika'daki Demokrasiye Dair'in birinci blm 23 Ocak'ta

yaymlanr. Kitap bir anda yln yapt olur. Kont Covour, "Bu,
hi phesiz modern zamanlarn en dikkat ekici yaptdr.
Benim dneerne gre, gelecein siyasal sorunlarna her ki-
taptan daha fazla k tutmaktadr" diye yazar. 12 bin franklk
Montyon dln alan kitap, Haziran'da ikinci basksn ya-
par, daha sonra da 1836,1838 ve 1839'da yeni basmlar yapla
caktr. ~
Nisan-Haziran aylar arasnda, Birleik Devletler'deki klelik

sorununu irdeledii Marie adl kitabn yaymiayan Gustave de
Beaumont'la birlikte ngiltere ve rlanda'y ziyaret ederler.
Tocqueville, John Stuart Mill ile tanr ve ondan London and
Westminster Review'a dzenli olarak yazma nerisi alr.
26 Ekim 1835'de Alexis de Tocqueville Mary Mottley ile
evlenir. Fakirleme zerine Deneme'yi yaymlar; burada, gele-

cekteki ii birliklerinden sz etmekte ve yle demektedir:
"iilerimiz daha fazla bilgiye eritikleri ve drst ve bar
amalarla gerekletirilen birlikler bizde de gelitii lde;
siyaset hibir ekilde snai ortaklklara karmad ve bunlarn
hedeflerine ilikin kukularndan kurtulmu olan hkmet de
iyi niyet ve desteini esirgemedii zaman, bu birliklerin
oalp gelitikieri grlecektir. Bizimki gibi demokratik
yzyllarda, her konudaki ortaklklarn, yava yava, birka
gl bireyin belirleyici eylemine ikame olacan dnyo
rum".
1836 Tocquevile'in annesi Ocak aynda lr. Tocqueville atosu ve

topraklar Alexis' e kalr.
Tocqueville, John Stuart Mill'in London Review'una Fransa'n
89 ncesi ve Sorasmdaki Top/msal ve Siyasal Drmu adl dene-
mesini verir. Burada, daha sonra Eski Rejim ve Devrim' de ileye
cei tezlerinin ilk nvesini serimlemektedir.
1837 23 Haziran ve 22 Austos' ta, Presse de Seine-et-Oise gazetesinde

Cezayir zerine Mektup~ar'n ikisi yaymlanr. Tocqueville uzun
zamandan beri Cezayir'in smrgeletirilmesiyle ilgilidir;
Sahel'de arazi almay da dnm ve Arapa renmeye
niyetlenmi tir.
1838 6 Ocak'ta Tocqueville Ahlak ve Siyaset Bilimleri Akademisi'ne

seilir. Bakanln grn sormas zerine, infaz sisteminde
hcre cezasna taraftar olduunu bildirir.
1839 2 Mart'ta Tocqueville Valognes milletvekili seilir. Hibir par-

tiye katlmak istemez: "Ne devrimci partiden yanaym, ne de
muhafazakar partiden yana; ve sonuta da, ikincisine birin-
cisinden daha yaknm. Zira ikincisinden, amatan ok aralar
ynnden ayrlyorum, oysa ki, birincisinden, hem. amalar
hem de aralar bakmndan farklym. zgrlk benim en ba
ta gelen tutkumdur. te gerek olan bu".
siyasette, Kilise ile Devletin ayrlmas, seim yasasnda re-
form, vergi yasalarnn alanlar lehine dzeltilmesi, kamusal
'
eitimin liberalletirilmesi, kleliin ilgas vb. ynndeki

grleri savunmaktadr. Temmuz aynda, klelik zerine bir
rapor hazrlar. Aslnda hi sempati beslemedii babakan
Thiers'e, ngiltere'ye kar izledii sertlik siyasetini destekleyen
bir mektup gnderir.
1840 Amerika'daki Demokrasi'nin ikinci blm yaymlanr. Birinci

blm kadar ilgi grmeyen kitab, John Stuart Mill, "modern
zamanlardaki demokrasi zerine yazlm ilk byk siyasal
yapt" olarak niteleyecektir.
Kasm' da, Meclis'te Dou sorunu zerine nemli bir konuma
yapar: "Savamasn becererneyen her hkmet nefret edilesi
bir hkmettir"!
1841 23 Aralk'ta Fransz Akademisi'ne seilir.
1842 9 Temmuz'da yeniden ve byk bir oy okluuyla Valognes

milletvekilliine seilir. Tocqueville ve Beaumont, Cezayir'in
smrgeletirilmesi sorununu aratran parlamento komisyo-
nunun almalarna etkin biimde katlmaktadrlar.
1843 Ocak aynda, Le Siecle'te yaymlanan Fransa'nm indeki Durm

zerine balkl bir dizi makalede Guizot'nun siyasetine
muhalefetinin nedenlerini aklar. 1789' dan beri uygarlk iin
ilkesel olan eitlik ve zgrlk tutkusunun canlandrlmas
gerektiini savunur, ngiltere'ye kar izlenen ve Guizot'dan
kaynaklandn dnd yumuak siyaseti eletirir.
1844 Ocak: Mecliste, eitim zgrl ve Kilise ile Devlet ayrl

zerindeki konumasnda, siyasal ve toplumsal alandaki kar-
gaann ortasnda, entelektel ve ahlaksal bir yetke olutuml
makszn varolunamayacan, "inanlar yerlebir edilirse
askerlere ve hapishanelere gereksinileceini" syler.
Temmuz aynda, Tocqueville, "ihtilallerle alkalanan yarm
yzyllk bir sre boyunca (... ) siyasal zgrlk ve yasa
nnde eitlii kurmak iin abalamaktan geri durmam olan
byk ulusal partiye" bir yayn organ kazandrmak zere, al-
t muhalif milletvekiliyle Le Commerce gazetesini alr, ama
sonu hsran olur.

Tocqueville, Meclis'in hapishane reformuyla grevli komisyo-
nunun szclne getirilir.
1846 Haziran aynda, Meclis'te yapt konumada Cezayir soru-

nunun Fransa'nn en nemli sorunu olduunu vurgular ve
Cezayir iin zel bir bakanlk kurulmasn nerir.
1 Austos'ta yeniden Valognes milletvekilliine seilir: "n-
yarglarn okamakszn ve tutkularn tahrik etmeksizin"
emeki snflarn maddi ve manevi refah iin alacak byk
bir parti kurma .abasndadr. Kasm'da yeniden Cezayir'e
gider.
1847 ubat: Tocqueville, Cezayir ve smrgecilikle ilgili iki yasa

tasarsnincelemekle grevli Meclis komisyonunun bakan
lna getirilir. Mays aynda, hazrlad raporlar Le
Moiteur'de yaymlanr ve byk yank uyandrr. Askeri
smrgecilii ve Cezayir topraklarndaki zgrlkszl
eletirmektedir.
1848 27 Ocak'ta Meclis'te yapt konumada, bencil yneticilerin

esmeye balayan ihtilal rzgarianna dayanamayacaklann
syler. 24 ubat'ta Louis-Philippe'in taht brakmasna tanklk
eder. 2 Mart'ta genel oy hakk kabul edilir, Tocqueville 24
Nisan'da Kurucu Meclis' e seilir.
23-26 Haziran, Paris'te ihtilalin kanl bir ekilde bastrld
gnlerdir. Tocqueville dzenin korunmasndan yanadr.
Skynetim ilanma kar oy verdiine pimandr; gnlk al
ma sresinin on saatle snrlandrlmas, tuzdan alnan verginin
kaldrlmas, Haziran' da tutuklananlarn aff aleyhinde oy kul-
lanr. Yeni Cumhuriyetin Anayasasn yazmakla grevli
komisyona seilir. ki medisli sistemi savunur; bunun "halk
hareketlerini yavalatacan" dnmektedir, nk "demok-
rasinin ilkesi, halka ramen ve halkn dnda hibir eyin
yaplamamasdr, ama halkn her bir arzusunu hemen gerek-
letirebilmesi deildir".
10 Aralk'ta Louis-Napoleon Bonaparte cumhurbakanlna
seilir.
1849 13 Mays'ta Tocqueville Yasama Meclisi milletvekilliine

seilir. Almanya'y ziyaret eder.
2 Haziran' da Barrot hkmetinde Dileri bakanlna getiri-
lir. Aslnda Eitim bakanln istemektedir. Bakan olarak aba-
s barn korunmasdr, ancak, gndemde Roma sorunu
vardr. 1848'de Roma, Mazzini'nin ynetiminde bir Cumhuri-
yet haline gelmi, papa IX. Pius kamak zorunda kalmtr.
Tocqueville, nceki hkmetin, Avusturya'nn arln den-
gelemek, pa pa nn dnyevi iktidarn geri getirmek, orta talya'
da liberal kurumlar yaplandrmak zere kararlatrm oldu-
u Fransz askeri mdahalesi gvencesini srdrr. Bir anaya-
sal rejimin kurulmas karlnda papann dnyevi iktidarnn
ihyasnn pazarlna girirnek istemektedir.
Ne ki, 31 Ekim'de Barrot, Tocqueville ve birka bakan daha,
Louis-Napoleon tarafndan grevden affedilirler.
1850 Mart aynda Tocqueville ar bir ekilde hastalanr. Bu, dokuz

yl sonraki lmne neden olacak veremin ilk belirtisidir.
Temmuz'da An/ar'nn ilk blmnn .yazmn tamamlar.
Kasm' da, hekimlerin tavsiyesi zerine talya'ya gider. Yeni bir
kitap yazmay tasarlamaktadr. Napoleon zerine kurmay
dnd alma Eski Rejim ve Devrim' e dnecektir.
1851 Haziran' da Anayasann deitirilmesiyle grevli komisyonun

szclne getirilir. Anayasay topluca ele alacak yeni bir
Kurucu Meclis seilmesini nerir.
Am/ar'nn yazmn srdrr.
2 Aralk'ta III. Napoleon'un hkmet darbesi gelir. Tocqueville
darbeyi knayan milletvekilleri arasndadr ve tutuklanr, 4
Aralk'ta serbest braklr. Bu olay Tocqueville'in siyasal
yaamnn sonudur.
1852 14 Ocak'ta, Chambord kontuna gnderdii bir mektupta, im-

paratorluun dediimdedikiliine kar liberal bir monari
den bakaca bir seenek grernediini yazmaktadr.
Nisan' da, bakan olduu Ahlak ve Siyaset Bilimleri Akademi-
si' nde, siyaset bilimi ve hkmet etme sanat arasndaki iliki
leri irdeleyen bir sylev verir.
Yeniden artan hastal Tocqueville'i iki ay yataa mahkum e-

der.
Son talya seyahatinde tasarlad Devrim'le ilgili kitap zerin-
de almaya koyulur.
1853 Kitab iin youn bir ariv taramasna giriir. Btn bir yaz
rnevsirnini, Saint-Cyr-les-Tours' da, eski krallk denetilik-
lerinin arivlerini incelernekle geirir.
1854 Karsyla birlikte Almanya'ya gider. Bonn' daki kitaplkta

almalarn srdrr. Karsnn romatizma ikayetleri ne-
deniyle Austos'ta Kara Ormanlar'daki lca kenti Wildbad'a
geerler. Eyll'de Fransa'ya dnerler.
1856 Tocqueville'in babas Haziran'da lr, 16 Haziran'daysa Eski

Rejim ve Devrim, Michel Levy yaynevi tarafndan yaymlanr.
Kitap byk bir beeni kazanr. Tocqueville kitabn devam
olacak ve Devrim'in kendisini konu alan yeni bir yapita giriir.
1857 Tocqueville, Haziran ve Temmuz aylarn byk bir ne sahip

olduu Londra' da geirir.
Devrim konusundaki almalarn srdrr.
1858 Nisan' da ar ekilde hastalanr. K Gney Fransa' da

geirmek zorunda kalan Tocqueville, 4 Kasm'da karsyla bi:
likte Cannes'a gelir, burada Montfleury viiiasma yerleirler.
1859 Alexis de Tocqueville 16 Nisan gn hayata veda eder.

NSZ
u anda yaymladm kitap, Devrim' in, benim yeni batan

aniatmay dnemeyeceim kadar tantanal bir ekilde
gerekletirilmi olan tarihi deildir; bu Devrim zerine bir
ineelemedir.
Franszlar 1789' da sanki yazglann ikiye blmek ve o
gne kadar olmu olduklan eyi bundan sonra olmak iste-
dikleri eyden bir uurumla ayrmak zere, hibir halkn
asla kalkmam olduu en byk gayreti gsterdiler. Bu
ama dorultusunda, yeni durumlarna gemiten hibir ey
tamamak iin her trl nlemi aldlar; kendilerini atalann-
dan baka trl biimlendirmek iin kendi kendilerine her
trl basky dayattlar; nihayet kendi kendilerini tannmaz
klmak iin de hibir eyi unutmadlar.
Bu tuhaf giriimde, darda sanlm olduundan ve
balangta kendilerinin de inanm olduklarndan daha az
baarl olduklarn her zaman dnmmdr. Eski rejimi
yok eden Devrim'i ynetirken tadklar duygularn, al
kanlklarn, hatta fikirlerin pek ounu o rejimden devralp
korumu ve yeni toplumu ina ederken istemeden bu kaln
tllardan yararianm olduklarna inanmmdr; yle ki, hem
Devrim' i, hem de gerekletirdiklerini iyice anlayabilmek
zere bir an iin grmekte olduumuz Fransa'y unutmak,
ve artk olmayan Fransa'y, gidip mezarnda sorgulamak
gerekiyordu. Burada, ite bunu yapmaya altm; ama
bunun stesinden gelmek benim sanabileceimden de daha
g oldu.
Monarinin ilk yzyllar, Ortaa, Rnesans muazzam
almalarn nedeni, ve, bize yalnzca o zamanlar cereyan et-
mi olan olgular deil, ama yasalar, adetleri, bu farkl
dnemlerdeki ynetimin ve ulusun zihniyetini de tantan
ok derinletirilmi aratrmalarn konusu oldular. Bugne
kadar hi kimse, XVIII. yzyl bu tarzda ve bu lde yakn
dan ele alma zahmetine henz katlanmamtr. O dnemin
28 E s k i R ej i 111 v e Dev ri n
Fransz toplumunu ok iyi tandmza inanyoruz, nk

yzeyinde parldayan eyi ak seik gryoruz, nk
iinde yaam olan en nl kiilerin yksn en ufak
ayrntsna kadar biliyoruz ve de nk ustalkl ya da zarif
eletiriler, o dnemi sslemi olan byk yazarlarn yapt
larn bize yakn klnay baardlar. Ama, ilerin nasl ekip
evrildiine, kurumlarn gerek ileyiine, snflarn birbir-
leri karsndaki gerek konumlanna, kendilerini henz ne
duyuran ne de gsteren bu snflarn iinde bulunduklar du-
ruma ve duygularna, kanaat ve rflerin bizatihi temeline
gelince, kark ve ounlukla da hatal fikirlere sahibiz yal-
nzca.
Yl hesabyla onca yaknmzda duran ama Devrim'in

bizden saklad bu eski rejimin barna kadar girmeye
altm.
Bu iin stesinden gelmek iin, yalnzca, XVIII. yzyln
retmi olduu nl kitaplar yeni batan okumakla kalma-
dm; daha az tannm ve tannm olmay daha az hakeden,
ama pek az bir sanatsal zenle oluturulduklar lde de
zamann gerek gdlerini belki daha bile iyi ifa eden pek
ok yapt da incelemek istedim. Devrim'in yaklamakta ol-
duu bir srada, Franszlarn kanaatlerini ve duygularn
gsterebildikleri her trden resmi kararlar iyice yakndan
tanmaya gayret ettim. Snf meclislerine [assemblees d'etat],
ve daha sonra ortaya kan tara meclislerine [assemblees
provinciales] ait tutanaklar bu noktada bana ok k tut-
tular. 1789' da, snfsal tabaka [ord re] tarafndan tutulmu~
defterlerden zellikle byk lde yararlandm. Asllar,
elyazmas ciltlerinden uzun diziler oluturan bu defterler,
eski Fransz toplumunun vasiyetnamesi, dileklerinin en st
derecede ifadesi, son arzularnn gerek gstergesi olarak
kalacaklardr. Tarihte bir ei daha bulunmayan bir belgedir
bunlar. Bu bile bana yetmedi.
Kamu idaresinin 1 esasen gl olduu lkelerde, er ya
1. Kitapta, "idare" szc "administration"un, "ynetim" szcyse, so-

mut olarak "hkmet"in kastedilmi olduu balamlar dnda, "gou-
vernement"n karl olarak kullanlmtr. [.n.].
da ge bu idarenin karsna geip kendilerini rlplak

gstermeyecek fikir, arzu ve zdraplar pek ender doarlar,
kar ve tutkularla pek ender karlalr. Bu arivlerde
dolarken insan yalnzca bu yntemlere ilikin ok kesin bir
fikir edinmekle kalmaz, btn bir lke bu belgelerde ken-
disini aa karr. ileri bakanl ve valiliklerin dosyala-
rn dolduran btn gizli yazmalar aacamz bir yabanc,
ksa zamanda bizim hakkmzda bizden daha ok ey bile-
cektir. Okunduu zaman bu kitapta da grlecei gibi, XVIII.
yzylda kamu idaresi esasen ok merkezilemi, ok gl
ve mthi faaldi. Durmakszn yardm ettii, engelledii,
izin verdii grlyordu. Vaadedecei ok ey, verecei ok
ey vard. Esasen bin trl yoldan, yalnzca resmi ilerin
genel gidiatn deil, ama ailelerin kaderini ve tek tek in-
sanlarn zel yaamlarn da etkiliyordu. stelik halka ak
da deildi, bu yzden de en gizli dknlkleri bile bu
idarenin gzleri nne serrnekten ekinilrniyordu. Ondan
bize neyin kaldn aratrmak zere, gerek Paris' te gerek
bir ok tara kentinde, ok uzun bir zaman harcadm 2
Tarada, tam da beklediim gibi, eski rejimi fikirleriyle,

tutkularyla, nyarglaryla, uygularnalaryla capcanl bul-
dum. Her insan orada serbeste kendi dilini konuuyor ve en
mahrem dncelerini dile getirebiliyordu. Bylece eski
toplum zerinde, adalarnn sahip olamadklar bir ok
nosyonu kazanmay baardm; zira adalarn bakiarna
hibir zaman sunulmarn olan ey gzlerimin nndeydi.
Bu incelemede ileriediim lde, o zamann Fransa-
s' nda, gnmzdekinde arpc gelen pek ok ynleri her
an yeniden grmek beni hayrete dryordu. Devrim'den
doduunu sanm oldurn bir dolu duyguyu, bugne
kadar yah.zca ondan geldiini dnm olduum bir dolu
2. zellikle birka byk krallk denetiliinin [intendance] arivlerinden,

en bata da son derece eksiksiz olan ve Fransa'nn gbeine yerlemi,
bir milyon nfuslu ok geni bir idari blgeyi ilgilendiren Tours kenti
arivlerinden yararlandm. Buradaki gen ve becerikli ariv memuru M.
Grandmaison'a kranlarm sunmak isterim. Baka idari blgeler, bu
arada Ile-de-France'takiler, bana, ilerin kralln byk bir blmnde
ayn ekilde cereyan etmekte olduunu gstermitir.
fikri, bir tek bize verilmi olduunu sandmz bin trl

alkanl, o zamann Fransas'nda yeniden buluyordum. O
Fransa'nn hemen her yerinde, imdiki toplumun, bu yal
topraa derinlemesine gmlm kklerine rastlyordum.
1789'a yaklatm lde, Devrim'i yapan zihniyetin olu
tuunu, doduunu ve gelitiini de aka farkediyordum.
Bu devrimin btn fizyonomisinin gzlerimin nnde be-
lirdiini gryordum. Mizacn, dehasn daha imdiden
haber veriyordu; bizzat kendisiydi grdm. Orada yalnz
ca ilk abas iinde yapacak olduu eyin nedenini deil,
ama belki ondan da ok, sonuta kurmak zorunda olduu
eyin duyurusunu buluyordum; zira Devrim'in birbirinden
eni konu ayrk iki evresi olmutur: Franszlarn gemiteki
her eyi ykmak ister grndkleri birinci evre; gemite
brakm olduklar eyin bir blmn, gidip gemiten geri
getirdikleri ikinci evre. Eski rejimin, 1789'da bylece birden-
bire kaybolan ve, tpk ilerilerde bir yerde yeniden yze kp
yeni kylarda ayn sular gstermek zere topraa gmlen
kimi rmaklar gibi, bir. ka yl sonra kendilerini yeniden
gsteren ok sayda yasas ve siyasal alkanl vardr.
Okurlar.a sunduum yaptn asl amac, hemen hemen
btn Avrupa ktas stnde ayn zamanda hazrlanan bu
byk devrimin, neden baka yerde deil de bizde patlak
verdiini, neden yok edecei toplumdan sanki kendiliin
denmicesine km olduunu, ve nihayet, eski monarinin
nasl bu kadar tam ve bu kadar ani bir ekilde debildiini
anlatmaktr.
Benim dneerne gre, giritiim yapt burada kalma-
mak gerekir. Niyetim, eer zamanm ve gcm olabilirse, es-
ki rejim altnda, birlikte onca yakn bir ekilde yaadm ve
eski rejimin biimlendirmi olduu ayn Franszlar bu uzun
devrimin kararszlklar boyunca izlemek, onlarn, olaylara
gre, ama yine de yaradl zellikleri ayn kalmak suretiyle
kendilerini deitirmelerini ve dntrmelerini ve kar
mzda, durmadan biraz farkl, ama her zaman tannabilir bir
fizyonomiyle yeniden belirmelerini grmektir.
Onlarla beraber, nce 89'un, eitlik ve zgrlk aknn
yreklerine dolduu; yalnzca demokratik kurumlar deil,
ama zgr kurumlar da kurmak istedikleri; yalnzca ayr

calklar yok etmedikleri, ama haklar da tanyp kutsadklar
o ilk dnemini; genlik, coku, gurur, cmert ve iten tutku-
lar zamann, hatalarma ramen insanlarn sonsuza kadar
ansn saklayacaklar ve de, daha ok uzun bir sre, onlar
yozlatrmak ve kleletirmek isteyecek olanlarn uykusunu
karacak zaman katettim.
Bir yandan ayn devrimin akn hzl bir ekilde
izlerken, ayn Franszlarn hangi olaylar, hangi yanllar,
hangi d krklklaryla ilk hedeflerini terketme noktasna
geldiklerini ve, zgrl unutarak, dnyann efendisinin
eit hizmetkarlar haline gelmekten bakaca bir ey is-
temediklerini; Devrim'in devirmi olduundan da daha
gl ve ok daha mutlak bir hkmetin, o zaman nasl
btn erkleri kapp kendinde topladn, onca yksek bir
bedel denmi olan btn o zgrlkleri ortadan kaldrd
n ve yerlerine nafile imgeler koyduunu; ne aydnlanabilen,
ne toplaahilen ne de seebilen semenierin oy kullanmalar
na halk egemenlii; suskun ya da klelemi meclisierin
boyun eiine verginin zgrce oylannas adn vererek; ve
bir yandan ulusun kendi kendisini ynetme yetisini,
hukukun balca gvencelerini, dnce, yazma ve konuma
zgrln, yani 89'un kazanmlar iinde en deerli ve en
soylu olan eyi ortadan kaldrrken, bir yandan da kendini
hala nasl o byk adla sslediini gstermeye alacam.
Devrim' in, bana iini hemen hemen tamamlam ve yeni
toplumu dourmu gibi grnecei noktada duracam. O
zaman bizatihi bu toplumu ele alacam; onun nerelerde
kendisinden nce gelene benzediini, nerelerde ondan fark-
llatn, her eylerin b devasa kprdan iinde neyi yi-
tirdiimizi, bundan ne kazandmz ayrtrmaya gayret
edeceim, ve nihayet geleceimizi grmeyi deneyeceim.
Bu ikinci yaptn bir blm yazld, ama henz okura
sunulabilir durumda olmaktan uzaktr. Yapt bitirebilmem
ksmet olacak mdr? Bunu kim syleyebilir ki? Bireylerin
kaderi halklarnkinden ok daha belirsizdir.
Elinizdeki kitab nyargsz bir ekilde yazdn umu-
yorum, ama onu hi tutkusuz yazdn iddia etmiyorum.
lkesinden sz ettii ve an dndnde tutku duy-

mamak, bir Fransza neredeyse yasaklanmtr. Dolaysyla
eski toplumumuzu paralarnn her birinde incelerken,
yenisini asla gzden yitirmediimi itiraf ederim. Yalnzca
hastann hangi iliete yakalandn deil, ama nasl olsayd
lmeyeceini de grmek istedim. len her organda, yaamn
yasalarn yakalamaya alan hekimler gibi yaptm.
Amacm, kesinlikle doru olan ve ayn zamanda da retici
olabilen bir tablo oluturmakt. Dolaysyla, bizler iin en
zorunlu eyler olmalar gereken ve de artk neredeyse hi
kalmayan o erkeksi erdemlerden bazlarna; gerek bir ba-
mszlk zihniyetine, byk eylerden alnan tada, kendi
kendimize ve bir davaya olan inanca atalarmzcia rast-
ladm her kez, bunlar zenle belirttim ve, ayn ekilde,
yasalarda, fikirlerde, o dnemin rflerinde, eski toplumu
kararttiktan sonra bizi de hala etkileyen ktlklerden
bazlarnn izine rastladm zaman, bunlara k tutmaya
zen gsterdim ki, bize yaptklar fenal iyice grmek
suretiyle hala yapabilecekleri fenal daha iyi anlayalm.
Bu amaca ulamak iin, itiraf ederim ki, hi kimseyi, ne
bireyleri, ne snflar, ne kanaatleri, ne anlan, ne kadar
saygdeer olurlarsa olsunlar incitmekten ekinmiyorum. Bu
ii sk sk zlerek, ama hibir zaman pimanlk duymadan
yaptm. Bu yzden rahatsz etmi olabileceim kiiler,
izlediim kar gzetmeyen ve drst amac dnerek beni
balasnlar.
Bir oklar, belki de beni bu kitapta, Fransa' da artk hi
kimsenin kayg duymad konusunda gvence verilen
zgrlk iin olduka yersiz bir heves gstermekle sulaya-
caklardr.
Bana bu dokundurmay yneltecek olanlardan tek ricam,
bu zaafn bende ok eskiden kalma olduunu unutma-
malardr. Yirmi yldan ok oluyor, baka bir toplumdan sz
ederken, hemen hemen szc szcne ilerki sayfalarda
okuyacaklarnz yazyord um3
Gelecein karanlklar ortasnda ok ak hakikati
3. Amerika'daki Demokrasiye Dair. [.n.].

imdiden kefetmek mmkndr. Birincisi, gnmz insan-

larnn hepsinin de, onlar aristokrasinin tahribine dogru
bazen yavaa iten ve bazen de yuvarlayan, altedileceini
bekleyemesek de ayarlanaca ve yavalahlacan umabile-
ceimiz bilinmez bir g tarafndan srklendikleridir; ikin-
cisi, yeryznn btn toplumlar arasndan, eskiden beri
mutlak ynetimden kurtulabilmek iin her zaman en ok
glk ekecek olanlarnn, gerekten de aristokrasinin artk
bulunmad ve bir daha bulunamayaca toplumlar olacak-
lardr; nihayet ncs de, dediimdedikiliin hibir
yerde bu toplumlarda olduu kadar zararl etkiler yapama-
yacak olmasdr; zira her trl ynetim biiminden de fazla
olarak dediimdedikilik bu toplumlarda, onlarn zellikle
maruz kaldklar btn ktlklerin gelimesini kolay-
latrr ve bylece, doal bir eimi izleyerek onlar esasen
yneldikleri yana doru iter.
nsanlar bu toplumlarda, artk hibir kast, snf, lonca ya
da aile bayla birbirlerine balanm olmadklarndan,
oralarda, yalnzca kendilerini dnmeye ve her trl ka-
musal erdemin bastrlm olduu dar bir bireycilik iine
ekilmeye her zaman fazlasyla tene bir ekilde, salt kendi
karlarndan baka eyle uranamaya fazlasyla yatkndr
lar. Dediimdedikilik, bu eilime kar mcadele etmek
yle dursun, onu karkonulmaz klar, zira her trl ortak
tutkuyu, her trl karlkl gereksinmeyi, her trl uzlama
zorunluluunu, her trl birlikte eyleme frsatn yurt-
talarn elinden alr; bir bakma, onlar zel yaamn iine
tkar. Yurttalar esasen bir kenara ekilme eilimindedirler:
o da onlar bakalarndan koparr; birbirlerine kar souk
davranmaktadrlar: o da onlar dondurur.
Hibir eyin sabit olmad bu tr toplumlarda, herkes
iniegeme kaygs ve yukar kma zlemiyle durmakszn
drtklendiini hisseder; ve para da, bu toplumlarda, insan-
lar kendi aralarnda snflandrp farkllatran balca iaret
haline gelmesinin yan sra, durmakszn elden ele dolaan,
bireylerin yaam koullarn dntren, aileleri ykselten
ya da dren zel bir aynaklk kazandndan, onu elinde
tutmak ya da kazanmak iin umutsuz ve srekli bir aba
gstermeye mecbur olmayan hemen hemen hi kimse yok-

tur. Ne pahasna olursa olsun zenginleme agzll, i
hayatnn tad, kazan ak, refah ve maddi zevklerin aran,
bylece bu toplumlardaki en ortak tutkulardr. Bu tutkular,
oralarda kolayca btn snfara yaylr, o gne kadar en ya-
banc kalm ve, eer durdurulamayacak olurlarsa, ok
gemeden btn bir ulusu ileden karp yozlatracak
olanlarna bile bularlar. imdi, bu tutkular kollamak ve
yaymak, dediimdedikiliin bizatihi doasnn gereidir.
Bu ahmaklatnc tutkular ona yardmc olurlar; insanlarn
dncelerini igal edip kamusal ilerden baka yne evirir
ve ihtiHHlerin yalnzca fikri karsnda bile onlar tirtir titre-
tirler. Yalnzca dediimdedikilik, gzdoy:p.azl keyif-
lendiren, onursuzlua meydan okuyarak onursuz karlar
elde etmeye imkan veren gizlilii ve karanl insanlara
salayabilir. Dediimdedikilik olmasayd, bu tutkular yal-
nzca gl olacaklard; onunla birlikteyse, saltanat srmeye
koyuldular.
Bunun tersine, bylesi toplumlarda, yalnzca zgrlk
doal hale gelmi olan ktlklere kar etkin bir ekilde
mcadele edip o toplumlar stnden kaydklar meyilde
durdurabilir. Gerekten de, yurttalar birbirleriyle yaknia
maya zorlamak zere, koullarnn bizatihi bamszl
sayesinde iinde yaadklar yalnzlktan ekip kara bilecek,
onlar canlandracak ve her gn, uzlamann, ortak al
malarn pratiinde, karlkl olarak birbirlerini ikna etmenin
ve birbirlerinden tat almann zorunluluuyla biraraya
toplayacak tek ey, yalnzca zgrlktr. Yalnzca zgrlk,
vatann her an stlerinde ve yanbalarnda olduunu onlara
gstermek ve hissettirmek zere, paraya tapmaktan ve zel
ilerinin her gnk kk hayhuyundan kopartmaya muk-
tedirdir onlar; yalnzca zgrlk, zaman zaman daha ener-
jik ve daha yce tutkularn refaha kar duyulan akn yerini
almasn salar, tutkuya servet ediniminden daha nemli he-
defler gsterir ve insanlarn ktlklerini ve erdemlerini
gr~p yarglamaya imkan veren yaratr.
Ozgr olmayan demokratik toplumlar, zengin, incelmi,
ssl, hatta grkemli, badak kitlelerinin arlyla gl
olabilirler; onlarda zel niteliklere, iyi aile babalarna, na-

muslu taeiriere ve takdire ayan toprak sahiplerine rast-
Janabilir; hatta onlarda iyi hristiyanlar bile vardr, zira bun-
larn vatan bu dnyada deildir ve dinlerinin utkusu da,
bunlar en byk rfsel yozlamalarn ortasnda ve en kt
hkmetlerin ynetimi altnda retmekten ibarettir: Roma
mparatorluu, knn nihai kertesinde bunlarla doluy-
du; ancak, demem yanl kamazsa, bylesi toplumlarda asla
grlmeyecek olan ey, byk yurttalar ve zellikle de
byk bir halktr, ve uhu da sylemekten ekinmiyorum ki,
eitlik ve dediimdedikilik birlikte olduklar srece, oralar-
da, yreklerin ve kafalarn ortak dzeyi de hi durmadan
aalara decektir.
te bundan yirmi yl nce bunlar dnyor ve syl-
yordum. O zamandan beri, dnyada, beni baka trl
dnmeye ve sylemeye yneltecek hibir eyin cereyan
etmediini itiraf etmeliyim. zgrln gzde olduu bir
devirde zgrlk hakknda beslediim iyi kanaat gstermi
olduumdan, onun bir yana brakld bir zamanda benim
hala onda diretmemde bir fenalk olmasa gerektir.
Easen bu konuda, muarzlarmn oundan, belki de
kendilerinin bile dnmedikleri lde tutarl olduurnun
gz nne alnmasn dilerdim. Ulusunun, zgrl yerli
yerince kullanabilmek iin gerekli erdemiere sahip olduu
nu grrken hemcinslerinden birinin kaprislerine baml
olmay, yerletirilmesine bizzat katlm olduu yasalara uy-
maya yeleyecek kadar aalk ruha sahip bir insan olabilir
mi? Sanrm asla olamaz. Dediimdedikilerin kendileri de
zgrln mkemmel olduunu yadsmyorlar; yalnzca
onu bir tek kendileri iin istiyor ve btn teki insanlarn
hibir ekilde ona layk olmadn savunuyorlar. Bylece,
zgrlk konusunda sahip olmamz gereken gr zerinde
deil, ama insanlar hakknda u ya da bu lde besledii
miz deer zerinde ayrlyoruz; ve bylelikle de kesin bir e
kilde sylenebilir ki, mutlakiyeti ynetime ynelik eilim,
kendi lkesi iin beslenen nefretle kesin bir balant
iindedir. Benim bu duyguya aina olmazdan nce bir
parack daha beklememe izin verilmesini isterim.
Kendimi azla pohpohlamakszn, u anda yaymladm

kitabn ok byk bir abann rn olduunu syleyebili-
rim sanyorum. indeki ksack bir blm bile, bana bir yl
akn aratrmalara malolmutur. Sayfalarnn eteklerini
notlarla doldurabilirdim; ancak bu notlar azaltnay ve,
metin iinde ait olduklar sayfann numarasn vererek,
kitabn sonuna koymay yeledim. Okur bu notlarda rnek-
ler ve kantlar bulacaktr. Eer bu kitab bunlardan da fazla-
sn istemeye deer bulacak bir kimse ksayd, daha bir ok
rnek ve kant verebilirdim.
BRNC KTAP
BRNC BLM
Devrim'e ve douuna ilikin eliik yarglar
nrleri ve Devlet adamlarn alakgnll olmaya

D armak zere bizim devrimimizin tarihinden daha
uygun bir ey yoktur; zira ondan daha byk, ondan daha
uzaktan ynetilmi, ondan daha iyi hazrlanm ve ondan
daha az ngrlebilir bakaca olaylar asla olmamtr.
Bizzat byk Friedrich bile, btn dehasna ramen, onu
hissetmez. Grerneden dokunur ona. Dahas, devrimin zih-
niyetini izlemek suretiyle ondan nce davranr; sanki dev-
rimin ncs ve daha imdiden aracs gibidir; yaklatnda
onu asla tanmaz; ve devrim en sonunda kendini gster-
diinde, ihtilallerin saysz okluu arasndan onun fizyo-
nomisini belirleyecek olan yeni ve olaanst hatlar,
balangta gzden kaarlar.
Darda, devrim herkesin merakn eker; her yerde,
halklarn kafasnda yeni' zamanlarn hazrlanmakta olduu
yolunda belirsiz bir tr nosyon, mulak deiim ve reform
umutlar uyandrr; ancak henz hi kimse onun alaca
biimden kukulanmamaktadr. Hatta hkmdarlar ve
bakanlar, grnmesiyle birlikte halk heyecanandran o be-
lirsiz nseziden bile mahrumdurlar. nceleri, onu btn
halklarn maruz kaldklar ve komularnn siyasetinde yeni
alanlar amaktan bakaca bir etkisi bulunmayan, o dnemsel
rahatszlklardan biri olarak dnrler yalnzca. Eer
kazara ona ilikin doruyu sylemilerse, bu, onlara ramen
sylenmitir. 1791' de Pillnitz' de toplanan Almanya' daki bel-
li bal prenslerin, Fransz kralln tehdit eden tehlikenin
Avrupa'nn btn eski iktidarlar iin ortak tehlike olduu
nu ve hepsinin de ayn ekilde tehdit altnda bulunduklarn
ilan ettikleri dorudur; ama aslnda buna hibir ekilde inan-
mamaktadrlar. Zamann gizli belgeleri, onlarn gznde

btn bu aklamalarn, amalarn gizlemek ya da halk
ynlarnn gznden karmak zere retilmi becerikli
gerekelerden bakaca bir ey olmadklarn gstermektedir.
Prensiere gelince, onlar, Fransz ihtiHilinin yalnzca
yararlanlmas gereken yerel ve geici bir kaza olduunu iyi
bilmektedirler. Bu dnce iinde, bir takm amalar tasarla-
makta, hazrlklar yapmakta, gizli ittifaklar kurmaktadrlar;
bu kolay av karsnda kendi aralarnda kavga etmekte,
blnmekte, yaknlamaktadrlar; olacak olanlar dnda,
hazrlkl olmadklar hemen hemen hibir ey yoktur.
Kendi tarihlerinin ve siyasal zgrlk konusundaki
uzun pratiklerinin ansyla daha bir aydnlanm ve dene-
yimli olan ngilizler, ilerleyen byk bir devrimin imgesini
sanki kaln bir rtnn arkasndan farkedereesine az buuk
grebilmektedirler; ne ki, biiminin aynnma varamamakta
ve ksa bir sre sonra dnyann yazgs ve onlarn kendi
yazglar zerinde yapaca etkiyi bilememektedirler.
Devrim'in patlak verecei srada Fransa'y batan sona
dolaan ve bu ihtilillin eli kulanda olduunu dnen
Arthur Young 1, olayn kapsamndan ylesine habersizdir ki,
sonucun ayrcalklar daha da artrmaktan ibaret olup ol-
mayacan sormaktadr kendi kendisine. "Soylulua
gelince," der, "eer bu ihtiHU ona daha da fazla stnlk
salasayd, iyilikten daha fazla ktlk yapard diye
dnyorum."
Daha balang anndan itibaren Devrim'in esinlendir-
dii nefretin nda dnen Burke2 bile, olay karsnda
bir sr~ikircikli kalr. lk kehaneti, Fransa'nn bu yzden ra-
hatsz olaca ve sanki gsz kalaca yolundadr. "una
inanabiliriz ki," der, "uzunca bir sre iin Fransa'nn sava
yetenekleri yok olmutur; hatta sonsuza kadar yok olmu
1. ngiliz tarmbilimci (1741-1820). A. de Tocqueville, Young'un Fransa

Yolcl (1792) adl yaptndaki gzlemlere gnderme yapyor. [.n.].
2. ngiliz yazar Edmond BURKE (1729-1797), Fransz ihtilalinin en ateli
dmanlarndan biriydi. Tocqueville'in alntlar, Burke'n Fransa'daki
Devrim iizerie Diiiince/er'indendir. [.n.].
bile olabilir ve bir sonraki kuan insanlar tpk o atalar

gibi yle diyebilirler: Callos quoque in bellis floruisse audi-
vinus: Bizzat Galyallarn, bir zamanlar silahlar sayesinde
parladklarndan sz edildiini duymutuk."
Olay, yakndakiler de uzakta olanlardan daha iyi deer
lendirmezler. Fransa' da, Devrim'in patlak verecei gnn a-
rifesinde, neler getirebilecei konusunda henz hibir belir-
gin fikir yoktur. Onca belgelerin arasnda, halktan belli bir
ekilde kayg duyulduunu gsteren yalnzca iki defter bu-
labildim. Kuku duyulan ey, kraliyet erkinin, o zamanlar
sylendii gibi saray-evresinin [la cour] korumak zorunda
olduu stnlktr. Etats generaux'nun zaafiyeti ve ksa
sreli oluu kayglandrmaktadr. iddete maruz brakl
masndan korkulmaktadr. Soylular zellikle bu kayg
megul etmektedir. Defterlerden bir ounda, "svireli
muhafz birlikleri, yurttaiara kar, ayaklanma ve bakaldr
durumunda bile asla silah kullanmamak zere yemin ede-
ceklerdir" denilmektedir. Yeter ki, Etats generaux zgr
kalsndr, o zaman her trl arlk kolayca ortadan
kaldrlabilecektir; yaplmas gereken reform devasadr, ama
kolaydr.
Bununla beraber Devrim kendi yolunu izler: canavarn
kafas belirdii, tuhaf ve korkun fizyonamisi kefedildii
lde; siyasal kurumlar yok ettikten sonra sivil kurumlar
da ortadan kaldrd, yasalardan sonra rfleri, adetleri ve
dile varncaya kadar her eyi deitirdiinde; hkmetin
iliini batrdktan sonra toplumun temellerini de sarst ve
nihayet Tanr'nn kendisine de kafa tutmaya kalkar grn-
d zaman; bu ayn Devrim, ok gemeden ona gelene
kadar bilinmeyen yntemlerle yeni bir taktii, lmcl slo-
ganlar, Pitt'in dedii gibi, silahlanm kanaatleri, imparator-
3
luklarn duvarlarn alaa eden, talar paralayan, halklar

ezen, ve de ne garip! onlar ayn zamanda da kendi davasna
3. ngiliz devlet adam William PTI (1759-1806) Fransz ihtilalinin amansz

dmanlarndan biriydi. Fransa'ya kar Avrupa monarileri arasnda
kez koalisyon oluturduysa da, Napoleon'un zaferlerini engelleyemedi.
[.n.].
kazanan inanlmaz bir gc darya tardnda; btn bu

eyler patlak verdii lde bak as da deiir.
Balangta, Avrupa'nn hkmdarlarna ve Devlet adamla-
rna halklarn yaamnda rastlanan sradan bir kaza gibi
gelmi olan ey, ylesine yeni, hatta daha nce yeryznde
cereyan etmi olan her eye ylesine aykir ve buna karn
ylesine genel, ylesine korkun, ylesine anlalmaz bir ol-
gu olarak grnr ki, insan akl onun karsnda sanki lg
na dner. Bazlar bu bilinmeyen gcn, hibir eyin onu ne
besler ne de yok eder grnd, durdurulabilinemeyen ve
kendiliinden de duramayan gcn, insan toplumlarn tam
ve nihai yok olularna kadar gtreceini dnrler.
Biroklar, onu, eytann yeryzndeki grnr eylemi
olarak kabul ederler. Daha 1797'de, Bay de Maistre~, "Fransz
ihtilalinin eytans bir nitelii var" der. Daha bakalarysa,
tersine, yalnzca Fransa'nn deil ama dnyann da ehresini
yenilernek isteyen ve bir bakma yeni bir insanlk yaratacak
olan Tanr'nn iyicil bir ereini kefederler onda. O dnemin
yazarlarndan bir ounda, barbarlar karsnda Salvi-
anus'un5 duyurnsad o dinsel dehetten bir eyler bulun-
maktadr. Dncesini srdren Burke yle haykrnak
tadr: "Eski hkmetinden, ya da daha dorusu her trl
hkmetten yoksun kalan Fransa, insan trnn belas ve
deheti olmak gerekirken, daha ok bir hakaret ve acma nes-
nesi olmu gibi grnyordu. Ama katiedilmi bu monari
nin mezarndan, biimsiz, devasa, insanlarn hayal glerini
tketip bylemi olanlarn hepsinden de daha korkun bir
yaratk kt. Bu iren ve garip yaratk, ykmdan dehete
dmeksizin ya da pimanlklar tarafndan durdurulmak-
szn, dosdoru hedefine yryor; bilinen btn dsturlar
ve de her trl gndelik aralan aalayarak, nasl varoldu-
unu bile anlayamayanlann iflahn kesiyor."
Olay, gerekten de bir zamanlar adalarna grnd-
4. Fransz yazar ve filozof Joseph, de MAISTRE (1753-1821) yaptlarnda

FranszintHalini sulam ve krallktan yana tutum almtr. [.n.).
5. Mirsilya'da rahiplik yapan Salvianus (390-484); Cimrilie Kar ve
Tanr' tm Hkmetine Dair gibi, dinsel konular ileyen kitaplaryla tann
maktadr: [.n.).
kadar olaanst mdr? Onlarn varsaydklar

kadar
inanlmaz, onlarn varsaydklar kadar derinlemesine boz-
guncu ve yeniletinci midir? Bu tuhaf ve korkun ihtilalin
gerek anlam nedir, gerek nitelii ne olmutur, srekli et-
kile~~ nelerdir? Tam olarak neyi yok etti? Ne yaratt?
Oyle grnyor ki, bunu aratrmann ve de sylemenin
zaman geldi, ve bugn bu byk nesneyi daha iyi grebile-
ceimiz ve yarglayabileceimiz o belli noktada yerlemi
d urumdayz. Devrim' den, onu gerekletirmi olanlarn
bakn bulandran tutkular pek hafife duyumsayacak
lde uzaktayken, getirdii zihniyete nfuz edebilmek ve
bu zihniyeti anlamak iin de yeterince yaknz ona. Bir sre
sonra bunu yapmak gleecektir, zira baanya ulaan
ihtilaller, onlar retmi olan nedenleri ortadan kaldrmak
suretiyle, bizatihi baarlaryla anlalmaz hale gelmekte-
dirler bylece.
Il. BLM
Devrim'in temel ve nihai hedefinin sanld gibi

dinsel erki yok etmek ve siyasal erki ileden karmak
olmadna dair
F mak, ve bu ihtilalden
ransz ihtiHUinin ilk giriimlerindenbiri Kilise'ye saldr
domu olan tutkular arasndan ilk
ateleneni ve en son sneni de dinsizlik tutkusu olmutur.
Dinginliin esaret bedeliyle satn alnmasna rza gsteril-
mesinin ardndan zgrlk cokusu bile snp gitmiken,
dinsel yetkeye kar bakaldr halinde kalnmtr. Fransz
ihtilalinin liberal ruhunu yenneyi baarm olan Napoleon,
kendi Hristiyan-kart ruhunu gemiemek iin nafile yere
abalad ve zamanmzcia bile, siyasal erkin en kmen
memuru karsndaki kleliklerini Tanr'ya kar kstahlk
laryla affettireceklerini sanan ve Devrim'in retileri iinde
en zgr, en soylu ve en gurur verici olan ne varsa bir yana
brakrlarken, inanmazlklaryla onun ruhuna sadk kalm
olmakla hala vnen insanlar grdk.
Halbuki, diniere ynelik savan bu byk ihtilal iinde-
ki kk bir olaydan bakaca bir ey olmadna, fizyonami-
sinin gze arpc ve bununla birlikte uucu bir izgisi, ken-
di z ruhunun deil de ondan nceki ve onu hazrlam olan
tikel olgularn, tutkularn, fikirlerin geici bfr rn olduu
na ikna olmak, bugn kolaydr.
XVIII. yzyl felsefesi hakl olarak Devrim'in balca ne-
denlerinden biri gibi dnlr ve bu felsefenin derinleme-
sine bir ekilde dinsiz olduu da son derece dorudur.
Ancak bu felsefede, ayn zamanda hem ayrk hem de
ayrlabilir olan iki blm zenle dikkate almak gerekmek-
tedir.
Bunlardan birinde, toplumlarn durumuna, sivil ve
siyasal yasalarn
ilkelerine ilikin btn yeni ya da yenilen-
mi grler yer alr; tpk rnein, insanlarn doutan
eitlii, bunun bir sonucu olarak her trl kast, snf, meslek
ayrcalklannn ortadan kaldrlmas, halkn egemenlii,
toplumsal erkin mutlak gc, kurallarn tekdzelii... gibi.
Btn bu retiler Fransz ihtilaJinin yalnzca nedenleri ol-
makla kalmazlar, bir bakma, onun tzn olutururlar; bun-
lar, zaman asndan o yaptlarn iindeki en temel, en kalc,
en doru olan eylerdir.
retilerinin teki blmnde, XVIII. yzyl filozoflar
Kilise'ye kar bir tr iddete kaplm durumdadrlar; rahip-
lerine, aamah-dzenine [hit~rarchie], kurumlarna, dog-
malarna saldrmlar, ve bunlar daha bir iyi ykabilmek iin
de Hristiyanln bizatihi temellerini skmek istemilerdir.
Ama XVIII. yzyl felsefesinin bu ksm, bizatihi bu ihtilaJin
yok ettii olgular iinde doduktan sonra, o olgulada birlik-
te yava yava kaybolmak ve sanki kendi utkusu iinde
gmlm olmak zorundayd. Demek istediimi daha an-
lalr klmak zere yalnzca bir ey ekleyeceim, zira bu
nemli konuya ileride yeniden dnmek istiyorum: Hristi
yanlk bu iddetli kinleri dinsel reti olarak deil, daha ok
siyasal kurum olarak alevlendirmiti; papazlar teki dnya-
nn ilerini dzenleme iddiasnda olduklar iin deil, ama
bu dnyada toprak sahibi, senyr, ondalk ve ynetici 1
olduklar iin; Kilise kurulacak yeni toplum iinde yer ala-

mayacak olduu iin deil, ama un ufak edilmesi sz
konusu olan o eski toplumun iinde, o srada en ayrcalkl
ve en gl yeri igal ettii iin.
Zaman aknn bu hakikati nasl aydnlattn ve her
gn nasl bu aydnlanmay tamamladn bir dnn:
Devrim'in siyasal yapt salamlat lde, dinsiz yapt
yok olup gitti; saldrd btn eski siyasal kurumlar daha
bir iyi yok edildikleri, zellikle iren bulduu erkler, nfuz-
lar, snflar geri dnsz bir biimde yenilgiye uratldk-
1. "Ondalk" olarak evirdiimiz szck "decimateur" szcdr.

Ortaa' daKilise gelirlerinden olan, onda bir karlk hakkn toplayan
grevliye bu ad veriliyordu. [.n.].
lar ve de, yenilgilerinin nihai iareti olarak, esinlendirdikleri

nefretler bile yattklar lde; nihayet ruhhan snf, ken-
disiyle birlikte dm olan her eyin daha bir dna yer-
letii lde, Kilise'nin gcnn de, aama aama, insan-
larn zihninde dorulup yeniden glendii grld.
Ve bu grntnn de Fransa'ya zg olduunu san-
mayn; Avrupa' da Fransz ihtilalinden beri yeniden canlan-
mam tek bir Hristiyan kilisesi yoktur.
Demokratik toplumlarn doallkla dine dman olduk-
larn sanmak, byk bir hata yapmaktr: Hristiyanlkta, ne
de hatta Katoliklikte, bu toplumlarn zihniyetine kesinlikle
ters den hibir ey olmad gibi, bir ok ey de bu zih-
niyete ok uygundur. Esasen gemi btn yzyllarn
deneyimi, dinsel igdnn en canl kknn her zaman
iin halkn yreine daldrlm olduunu gstermitir. Yitip
gitmi olan btn dinler, son snaklarn orada bul-
mulardr, ve halkn fikir ve tutkularn stn tutmaya yne-
len kurumlarn bunun zorunlu ve srekli olmas iin insan
zihnini inanszla doru itmeleri bir hayli garip olmak-
tadr.
Dinsel erke ilikin olarak sylediim eyi, toplumsal erk
iin haydi haydi syleyeceim.
Devrim'in o gne kadar toplumda bir aamal-dzeni
korumu ve insanlar kurallar iinde tutmu olan btn ku-
rumlar ve btn adetleri beraberce ykt grldnde/
sonucunun da yalnzca zel bir toplum dzenini deil ama
her trl dzeni; falan hkmeti deil ama bizatihi toplum-
sal gc yok etmek olaca sanlabilirdi; ve doasnn da
baatlkla anarik olduuna hkmetmek gerekirdi. Halbuki,
bunun da bir grntden ibaret olduunu syleyeceim.
Devrimin balamasndan sonra bir yldan az bir zaman
gemiti ki, Mirabeau krala gizlice unlar yazyordu:
"Devlet ilerinin yeni halini eski rejimle kyaslaynz; teselli
ve umutlar ite buradan domaktadr. Ulusal meclisin karar-
larndan bir blm, ve en nemli blm, elbette monarik
hkmete uygundur. yleyse bu, parlamentosuz olmaktan/
lkenin snfara blnmemi olmasndan, ruhhan snfsz,
ayrcalkllarsz, soylularsz olmaktan m ibarettir? Yalnzca
bir tek yurttalar snf oluturma fikri Richelieu'nin houna

giderdi herhalde: bu eit yzey, iktidar kullanmay da ko-
laylatrr. Mutlakiyeti bir hkmetin nice saltanat yllar,
krallk yetkesi iin Devrim'in bu bir tek ylnn yaptn ya-
pamazd." Bu szler, Devrirn'i ynetmeye rnuktedir bir in-
sann onu anlarnasdr.
Fransz ihtilalinin hedefi yalnzca eski bir hkmet bii-
mini deitirmek deil ama eski toplum dzenini de ykmak
olduundan, ihtilal ayn anda btn yerleik erklere saldr
rnak, bilinen btn nfuzlar ortadan kaldrmak, gelenekleri
silmek, rf ve adetleri yenilernek ve bir bakma o gne kadar
saygnn ve itaatin temelleri olan btn fikirleri zihinlerden
kazrnak zorunda kalmtr. Tuhaf bir ekilde anarik olan
kimlii buradan kaynaklanmaktadr.
Ama bu dkntleri bir kenara atrnayagrn: daha nce
bir dolu ikincil erklere, dzenlemelere, snflara, mesleklere,
aile ve bireylere datlm ve sanki btn toplumsal bnye-
ye yaylm olan btn yetke ve etkime parsellerini kendi
teklii iine ekip yutan devasa bir merkezi iktidar
grrsnz. Roma mparatorluu'nun yklndan beri
yeryznde bylesi bir iktidar grlmemitir. Bu yeni gc
Devrim yaratt, ya da daha dorusu bu g sanki kendili-
indenrnicesine Devrim'in yapt ykmdan kt. Kurduu
hkmetlerin daha kolay bozulur olduklar dorudur, ama
devirdiklerinin hepsinden de yz kez daha gldrler; son-
radan sylenecei gibi, ayn nedenler yznden kolayca
bozulurlar ve ayn nedenler yznden gldrler.
Mirabeau'nun yar yarya yklm eski kurumlarn tozu
topra arasndan daha o zamanlar grd de ite bu yaln,
dzenli ve kocaman biimdir. O sralarda, byklne ra
men, nesne henz kalabalklarn gznden kamaktayd;
ama zaman, yava yava onu btn bakiara sergiledi.
Bugn zellikle hkmdarlarn gzn doldurmaktadr.
Yalnzca Devrim'in daurduklar deil, ama ona en yabanc
ve dman olanlar bile, onu hayranlk ve hasetle dnrnek
teler; hepsi de kendi alanlarnda dokunulmazlklar yok et-
meye, ayrcalklar ortadan kaldrmaya abalamaktalar.
Saflar birbirine kartrmakta, koullar eitlemekte, aris-
48 Eski'Rejim ve Devrim
tokrasiye memurlar, yerel serbestilere kurallarn tek-

dzeliini, erklerin eitliliine ynetimin birliini ikame et-
mekteler. Bu devrimci abaya hi durmayan bir beceriyle
kendilerini vermekteler; ve bu yolda baz engellerle
karlatklarnda, zaman zaman Devrim'in yntemlerini ve
zdeyilerini dn aldklar bile olmaktadr. Gerektiinde
fakiri zengine kar, avan soyluya kar, kyly efendisine
kar ayaklandrdklarn grdk. Fransz ihtiliHi onlar iin
hem bir bela hem de bir eitmen oldu.
III. BLM
Fransz ihtilali dinsel ihtilaller gibi ileyen

bir siyasal ihtilale
nasl ve neden dnt
B tn sivil ve siyasal ihtilallerin, iinde kapal kaldklar

bir vatan olmutur. Fransz ihtilalininse kendine zg
bir topra yoktur; bunun da tesinde, etkisi bir bakma
btn eski snrlarn haritadan silinmesi eklinde ortaya k
mhr. Yasalara, geleneklere, kimliklere ve dile ramen, in-
sanlar yaknlatrd ya da bld, bazen ayn vatann in-
sanlarn dman ve yabanclar karde kld grlmtr;
ya da daha dorusu, btn tikel ulusallklarn stnde,
btn uluslardan insanlarn yurtta haline gelebilecekleri
ortak bir entelektel vatan oluturmutur.
Tarihin btn Yllk'larn kartrn, onunla ayn vasf
tam olan tek bir siyasal ihtilal bulamazsnz: bu vasf yal-
nzca baz dinsel ihtilallerde bulursunuz. Dolaysyla, insan
eer syleyeceklerini rnekseme yardmyla anlalr klmak
isterse, Fransz ihtilalini dinsel ihtilallerle kyaslamak zorun-
dadr.
Schiller, Otuz Yl Savalar zerine yazd tarihinde
hakl olarak, XVII. yzyln byk reformunun, birbirlerini
yle byle tanyan halklar birdenbire yaknlatrmak ve
yeni duygudalklar yoluyla sk skya birletirmek gibi bir
etkide bulunduuna iaret eder. Gerekten de o sralarda, bir
yandan ngilizler yardmarna koarken, Franszlarn
Franszlara kar savalklar grlmtr; Baltk kylarnn
en cra kelerinde domu insanlar o gne kadar adlarn
bile bilmedikleri Almanlar korumak zere Almaya'nn
barna kadar ilerlemilerdir. Yabanc uluslar arasndaki
savalarn hepsi de i savalar andran bir kimlie brn-
so Eski Rejim ve Devrim
mtr; btn i savalarda yabanclar boy gstermilerdir.

Her bir ulusun eski karlar yeni karlar uruna unutul-
mulardr; toprak sorunlarnn yerini ilkesel sorunlar alm
tr. Diplomasinin btn kurallar, zamann siyasetilerini
aknlk ve ac iinde brakarak birbirine karm ve iinden
klmaz bir hale gelmitir. 1789' dan sonra Avrupa'nn ba
na gelen de tastamam budur.
Demek oluyor ki, Fransz ihtilali, bir dinsel ihtilal tarzn
da ileyen ve bir bakma bir dinsel ihtilal grnmn alan
bir siyasal ihtilaldir. Hangi tikel ve belirleyici izgilerle din-
sel ihtilaliere benzediini gryorsunuz: yalnzca onlar gibi
uzaklara yaylmakla kalmamakta, ama, tpk onlar gibi vaaz
ve propaganda yoluyla oralara nfuz etmektedir. inancn
yayma abasn esiniendiren bir siyasal ihtilal; kendi
lkesinde tutkuyla gerekletirildii lde de, hararetle ya-
banclar arasnda yaylmaya allan bir siyasal ihtilal; bir
dnn ne trl yeni bir grntdr bu! Fransz ihtilalinin
dnyaya tantt bilinmedik onca eyin iinde bu, hi p
hesiz en yeni alandr. Ama burada durup kalmayalm; biraz
daha ileriye nfuz etmeye ve etkilerde kendisini gsteren bu
benzerliin, nedenlerin iinde de gizlenmi olan kimi ben-
zerliklerden kaynaklanp kaynaklanmadn kefetmeye
uraalm.
Dinlerin allm vasf, insan kendi kendisinde ele al-
mak, bir lkenin yasa, adet ve geleneklerinin bu ortak temele
tikelde ekieyebilecek olduklar eye taklmakszn ele almak-
tr. Dinlerin balca amac, toplumlarn biiminden bamsz
olarak, insann Tanr ile olan genel ilikilerini, insanlarn
kendi aralarndaki genel hak ve devlerini dzenlemektir.
Getirdikleri davran kurallar da, bir lkenin ya da bir za-
mann insanndan ok, oula, babaya, hizmetkara, efendiye,
hemcinse atfta bulunurlar. Bylece temellerini bizatihi insan
doasnda bulduklarndan, btn insanlar tarafndan ayn
ekilde kabul edilebilirler ve her yerde uygulanabilirdirler.
Dinsel ihtilallerin, ou zaman onca geni bir sahneye sahip
olmalar ve siyasal ihtilaller gibi tek bir halkn, hatta tek bir
rkn topraklar iine pek ender olarak tklp kalmalar bu
yzdendir. Ve eer bu konu daha yakndan ele alnmak is-
tenirse, dinlerin, biraz nce iaret ettiim o soyut ve genel

vasfa ne kadar fazla sahipseler, yasalarn, iklimierin ve in-
sanlarn farkllklar tesinde, o kadar da yaygn olduklar
gereiyle karlalacaktr.
Antik an, her zaman u ya da bu lde bir ulusun
siyasal yapsna ya da toplumsal durumuna balanm olan
ve dogmalarna varncaya kadar belli bir ulusal ve oun
lukla da beldesel fizyonomiyi koruyan oktanrl dinleri,
genellikle, dna ktklar asla grlmeyen bir toprak
parasnn snrlar iine kapanmlardr. Bazen hogrsz
lk ve baskya neden olmulardr; ama inan-yaymaclk
[proselytisme] onlarn hemen hemen hi bilmedikleri bir
eydir. Bu yzden Hristiyanln geliinden nce, bizim Bat
alemimizde byk dinsel ihtilaller olmamtr. Hristiyanlk,
oktanrl dinlerin dikmi olduklar btn engelleri kolayca
aarak, ksa zamanda insan trnn byk bir blmn
fethetti. Utkusunu, bir lde, btn teki dinlerden de faz-
la olarak bir halka, bir ynetim biimine, bir toplumsal du-
ruma, bir dneme ve bir rka zg olabilen her eyden kur-
tulmuluuna borlu. olduunu sylemek, sanrm bu kutsal
dine kar saygda kusur etmek deildir.
Fransz ihtilali bu dnya karsnda, tastamam teki
dnyay hedefleyen dinsel ihtilallerin eyledii tarzda
davranmtr; yurtta, btn tikel toplumlarn dnda,
soyut bir biimde, tpk dinlerin de insan lke ve zamandan
bamsz olarak, genelde dnd gibi dnmtr.
Yalnzca Fransz yurttann tikel hakknn ne olduunu
aratrmam, ama insanlarn siyasal alandaki genel dev-
lerinin ve haklarnn neler olduklarn da aratrmtr.
Bu ekilde, her zaman en az tikel olana ve sanki toplum-
sal durum ve ynetim olgusunda en doal olana ykselrnek
suretiyledir ki, kendisini herkes tarafndan anlalr ve ayn
anda yz yerde birden taklit edilir klabilmitir.
Fransa'nn yeni batan y:1plandrlmasndan ok daha
fazla olarak insan trnn yeniden canlandrlmasna ei
limli grndnden, o gne kadar en iddetli siyasal
ihtilallerin asla yaratabilememi olduklar bir tut.kuyu
alevlendirmitir. nan-yaymacl esinlendirmi ve propa-
ganday dourmutur. Nihayet bu yoldan, adalarn onca

dehete salan o dinsel ihtilal havasna brnebilmitir; ya da
daha iyisi, kendisi bir tr yeni din, dorusunu sylemek
gerekirse eksikleri olan, tanrs, tapnma kurallar ve vaadet-
tii bakaca bir hayat olmayan, ama yine de, tpk slam gibi,
btn yeryzn askerleriyle, havarileriyle ve ehitleriyle
istila eden bir din haline gelmitir.
Bunun dnda, kulland yntemlerin kesinlikle daha
nce grlmemi eyler, ve de gn na kard btn
fikirlerin batan sona yeni olduklarn sanmamak gerekir.
Btn yzyllarda ve Ortaa'a varncaya kadar, tikel adet-
leri deitirmek iin insan toplumlarnn genel yasalarna
arda bulunmu ve lkelerindeki siyasal yaplanmann
karsna insanln doal haklarn karmaya girimi
kkrtclar olmutur. Ancak, btn bu giriimler baarsz
kalmlardr: XVIII. yzylda Avrupa'y atee vermi olan
ayn meale XV. yzylda kolayca sndrld. Bu trden
gerekelerin ihtilaller yaratabilmesi iin, gerekten de yaa
ma koullarnda, adetlerde ve rflerde daha nce ortaya k
m kimi deiikliklerin insan zihnini o gerekeleri kabule
hazrlam olmas gerekmektedir.
nsanlarn birbirlerinden alabildiine farkl olduklar ve
hepsine birden uygulanabilecek ayn bir yasa fikrinin onlara
sanki anlalmazm gibi geldii zamanlar vardr. Buna
karlk, byle bir yasann imgesinin kendilerine uzaktan ve
belli belirsiz gsterilmesinin bile, hemen tanyp ona doru
komalar iin yettii daha baka zamanlar da vardr.
En olaanst olan, ilerlik kazandrd grlen yn-
temleri ve rettii fikirleri Fransz ihtilalinin tasarlam ve
kullanm olmas deildir: byk yenilik, onca halklarn,
bylesine yntemlerin etkinlikle kullanlabilecekleri ve
bylesine zdeyilerin kolayca kabullenilebilecekleri o nok-
taya gelmi olmalardr.
IV. BLM
Hemen hemen tm Avrupa

tastamam ayn kurumlara nasl sahip olmutu
ve bu kurumlar nasl her yerde kyordu
oma mparatorluu'nu deviren ve sonuta modern

R uluslar oluturanhalklar, rklar, lkeleri, dilleriyle
farklydlar; yalnzca barbarlklaryla benzeiyorlard. m
paratorluun topra stnde yerletikten sonra, uzun sre
devasa bir karmaann gbeinde kendi aralarnda attlar
ve en sonunda durulduklarnda, kendilerini, bizzat yaratm
olduklar ykntlarla birbirlerinden ayrlm bir halde bul-
dular. Uygarlk hemen hemen snm ve kamusal dzen
yklm olduundan, insanlarn kendi aralarndaki ilikiler
zorlu ve tehlikeli bir hale geldi ve byk Avrupa toplumu,
her biri bir kQede yaayan, ayrk ve dman, bin kk
toplum halinde blnd. Ve yine de bu tutarsz kitlenin iin-
den birden bire tekdzeyasalarn kt grld.
Bu kurumlar hibir ekilde Roma yasalarndan taklit
edilmemilerdir; onlara ylesine terstirler ki, deitirilmeleri
ve ortadan kaldrlmalar iin Roma hukukundan yarar-
lanlmtr. Fizyonamileri zgndr ve onlar, insanlarn
kendi kendilerine koymu olduklar btn yasalardan fark-
llatrmaktadr. Kendi aralarnda bakml olarak uyumak
ta ve, hepsi birlikte, ylesine skk blmlerden olumu
bir btn kurmaktadrlar ki, modern yasalarmzn mad-
deleri bile daha kaynam durumda deillerdir; yar kaba
bir toplumun kullanm iin dnlm bilgece yasalardr
bunlar.
Bylesi bir yasallk Avrupa' da nasl oluabildi, yaygn
laabildi, nihayet genelleebildi? Amacm bunu aratrmak
deil. Kesin olan ey, bu yasalln Ortaa' da hemen hemen
Avrupa'nn her kesinde grld ve bir ok lkede

btn teki yasallklar diayarak
hkm srddr.
Ortaa'n siyasal kurumlarn Fransa' da, ngiltere' de ve
Almanya' da inceleme frsatn buldum; almamda ileriedi-
im lde, btn bu yasalar arasndaki inanlmaz ben-
zemeler karsnda hayretlere dyor ve birbirlerinden
bunca farkl ve birbirlerine bunca az karm halklarn
bylesine benzeen yasalar nasl yapabilmi olduklarn
hayranlkla izliyordum. Geri yrelere gre, ayrntlarnda
hi durmadan ve hemen hemen sonsuzcasna farkllamyor
deillerdi, ama temelleri her yerde aynyd. Eski Germen
mevzuat iinde bir siyasal kurum, bir kural, bir erk kefet
tiim zaman, iyi aratrdm takdirde tze ilikin olarak
tmyle benzer bir eyi Fransa' da ve ngiltere' de de bula-
can nceden biliyordum, ve gerekten de bulmakta
gecikmiyordum. Bu ulusun her biri, teki ikisini daha iyi
anlamama yardm ediyordu.
Her nde de hkmet ayn zdeyilemi kurallara
gre ynetilmitir, siyasal meclisler ayn gelerden olumu
ve ayn erklerle donatlmlardr. Toplum ayn biimde
blnmtr ve fakl snflar arasnda ayn aamal-dzen
grlr; soylular birbirinin ei bir konumdadrlar; ayn ayr
calklara, ayn fizyonomiye, ayn yapya sahiptirler: bunlar
farkl insanlar deil, her yerde dpedz ayn insanlardr.
Kentlerin kurulular birbirine benzemektedir; krsal
kesim ayn ekilde ynetilmektedir. Kyllerin yaam
koullar pek az farkllk gstermektedir; toprak ayn ekilde
sahiplenilmi, igal edilmi, ekilmitir, ekici ayn ykm-
llklere boyun emektedir. Polonya'nn en cra kele
rinden rlanda sahillerine kadar, senyrlk, senyrn
maiyeti, fief, censive 1, ykmllk tayan hizmetler, feodal
haklar, loncalar, her ey birbirine benzemektedir. Kimi za-
1. Feodalile szcnn de kayna olan Latince feodum szcnden gelen

fief, soylu bir vasal'in bir takm ykmllkler karlnda szeren'den
salad topran addr. Bu toprak blnmez, szeren'in izni olmak-
szn devredilemez ve geneldevasalin byk erkek ocuuna miras kalr.
Fief'i elinde tutan soylu, bu ftef snrlar iinde, savamak, para basmak,
man adlar bile ayndr ve, daha da dikkat ekici olan, btn
bu benzer kurumlar tek bir ruh canlandrmaktadr. Sanrm,
XIV. yzylda Avrupa'nn toplumsal, siyasal, ynetsel,
yargsal, ekonomik ve yaznsal kurumlarnn, belki de uy-
garln btn yollar amaya ve btn engelleri devirmeye
zen gstermi gibi grnd gnmzde olduundan
bile daha fazla benzerlik tam olduklarn ne srmek
mmkndr.
Avrupa'nn bu eski yaplannn nasl yava yava za-
yflayp dkldn anlatmak benim konuma girmiyor;
XVIII. yzylda bu yapnn her yerde yar yarya km
olduuna iaret etmekle yetiniyorum. knt genelde k
tann dousunda daha az, batsnda daha ok belirgindi;
ama yalanmlk ve ou zaman da bitkinlik, her kede
kendisini gsteriyordu.
Ortaa' a zg kurumlardaki bu derece derece k,
arivlerinde de izlenmektedir. Her senyrln, adna terri-
ers denilen ve ilerinde, bir yzyldan tekine, fieflerin ve
censive'lerin snrlarnn, denecek vergilerin, verilecek
hizmetlerin, yerel uygulamalarn gsterildii kaytlara sahip
olduklar bilinmektedir. XIV. yzyla ait, yntem, aklk,
berraklk ve zeka bayaptlar olan terrier'ler grdm.
Bunlar, aydnlanmann getirdii genel gelimeye karn, da-
ha yakn tarihlere yaklatklar lde karanlk, dzensiz,
eksik ve kark hale gelmektedirler. Sanki sivil toplumun
aydnlanmasn tamamlamasyla e zamanl olarak, siyasal
toplum barbarla yuvarlanm gibidir.
Avrupa'nn eski yaplannn, ilk izgilerini Fransa' da
olduundan daha iyi korumu grnd Almanya'da bile,
yaratm olduu kurumlarn bir blm her yerde oktan
yklm bulunuyordu. Ama zamann alp gtrdkleri, ek-
sik olan grmekten daha ok kalann ne halde olduu d-
vergi toplamak ve adalet datmak gibi bir takm siyasal haklara sahip-
tir.
Xl. yzyldan itibaren grece zgrleen serflerin, cens ad verilen bir
vergi karlnda senyrlerden kiraladklar topraklara ise censive de-
nilmektedir. [.n. j.
nlnce deerlendirilir.
XIII. ve XIV. yzyllarda belli bal Alman kentlerini zen-
gin ve aydnlk kk cumhuriyetler yapan beldesel kurum-
lar, XVIII. yzylda varlklarn hala korumaktadrlar; ama
beyhude grntlerden bakaca bir ey sunmamaktadrlar.
Ynergeleri yrrlkte gibi grnmektedir; yerletirmi
olduklar yksek orunlu grevliler ayn adlar tamakta ve
ayn eyleri yapar grnmektedirler; ancak, bu kurumlarn
esinlendirdikleri faaliyet, enerji, ortak vatanseverlik, erkeksi
ve verimli erdemler kaybolmutur. Bu eski kurumlar, biim-
leri bozulmakszn, sanki kendi ilerinde gm gibidirler.
Ortaa'n hala devam eden btn erkleri ayn hastala
yakalanmlardr; hepsi de ayn dknl ve ayn bitkin-
lii gzler nne sermektedirler. Dahas, znde o zamann
yaplanna ait olmakszn ona karm bulunan ve ondan
bir nebze canl bir iz tayan her ey, annda canlln yi-
tirmektedir. Bu temasn iindeki aristokras de yalla zg
bir g kaybna yakalanmaktadr; btn Ortaa' yapt
laryla dolduran siyasal zgrln kendisi bile, Ortaa'n
ona vermi olduu zel vasflar koruduu her yerde ksr
lam gibidir. Tara meclisleri, hibir eyini deitirmek
sizin antik kurulularn koruduklar yerlerde, uygarln
gelimesine yardm edecekken onu durdurmaktadrlar; san-
.ki zamann yeni zihniyetine yabancdrlar, nfuz edemez
gibi grnrler. Bylece halkn gnl onlardan kamakta ve
hkmdarlara ynelmektedir. Bu kurumlarn eskilii, onlar
saygn klmamtr; tersine, ihtiyarladka her gn daha da
ok itibar kaybetmektedirler; ve tuhaftr, daha bir k
halindeyken daha zararsz grndkleri lde de daha faz-
la nefret uyandrmaktadrlar. "Varolan durum" diyor, bu es-
ki rejimin ada ve yanda olan bir Alman yazar, "herkes
iin genelde yaralayc ve bazen de acnacak hale gelmi
grnmektedir. Yal olan her eyin imdilerde ne kadar
dmanlkla yargland grmek gariptir. Yeni duygular ai-
lelerimizin iine kadar girdiler ve onlarn dzenini bozmak-
talar. , sonunda eski mobilyalarna tahamml edemeyen
karlarmza kadar gelip dayand." Bununla birlikte, ayn
dnemde Almanya' da, tpk Fransa' da olduu gibi, toplum
byk bir faaliyet ve durmadan byyen bir refah iindey-

di. Ancak una ok dikkat edin; bu izgi, tabioyu tamamla-
maktadr: yaayan, eyleyen, reten her ey kkende yenidir,
yalnzca yeni de deil ama zt alandr.
Ortaa'n krall ile ortak bir yan kalmayan, baka
imtiyazara sahip olan, baka bir yer tutan, baka bir zihniyet
tayan, baka duygular esinlendiren, krallktr; drt bir yan-
dan yerel erklerin kalntlar stnde yaylan, Devletin idari
mekanizmasdr; soylularn ynetiminin giderek yerini alan,
memurlarn aamal-dzenidir. Btn bu yeni erkler,
Ortaa insanlarnn tanmadklar ya da benimsemedikleri
ve gerekten de, dncesine bile sahip olmadklar bir
toplum dzenine atfta bulunan yntemlere gre eylemekte,
onlara uyan kurallar izlemektedirler.
lk bakta Avrupa'nn en eski anayasasnn hala yrr-
lkte bulunduu sylenebilecek olan ngiltere' de durum
hep ayndr. Eer eski adlar unutulmak ve eski biimler
uzaklatnlmak isteniyorsa, daha XVII. yzyldan itibaren bu
lkede feodal sistemin btnl iinde ortadan kaldrlm
olduu, snflarn birbirine kart, soyluluun silindii,
aristokrasinin ald, zenginliin g haline geldii, yasa
nnde eitliin, vergi adaletinin, basn zgrlnn, par-
lamento tartmalarnda aleniyetin saland grlecektir;
btn bunlar Ortaa toplumunun tanmad yeni ilkeler-
dir. mdi, bu yeni eyler, o yal gvdeye zellikle azar azar
ve ustalkla buyur edildikleri iindir ki, yok etme tehlikesi
yaratmakszn onu canlandrmlar ve eski biimlerini ona
brakmak suretiyle onu taze bir gle doldurmulardr. XVII.
yzyl ngiltere'si daha o zamandan, yalnzca birka Ortaa
kalntsn barnda ve sanki tahnit edilmieesine saklam
olan, batan aa modern bir ulustur.
Bundan sonra gelecek olanlarn anlalnasn kolay-
latrmak iin Fransa'nn dna doru bu hzl gzatma
zorunluydu; zira yalnzca Fransa'y incelemi ve Fransa'ya
bakm olan kii, Fransz ihtilalinden asla hibir ey anla-
mayacaktr, bunu ekinmeden sylyorum.
V.BLM
Fransz ihtilalinin zgn ii neydi
undan nce sylenenlerin konuyu aydnlatmak ve

B balangta sorduum o sorunun yantn kolaylatr
maktan bakaca bir erei yoktur: Devrim'in gerek hedefi
neydi? Sonuta onun zgn vasf nedir? zellikle de, neden
yaplmtr? Ne yapmtr?
Devrim, sanld gibi, asla dinsel inanlarn imparator-
luunu ykmak iin yaplm deildi; grnt! ere ramen, o,
temelde toplumsal ve siyasal bir ihtilaldi; ve bu trden ku-
rumlarn erevesi iinde, hibir ekilde dzensizlii
srdrmeye, bir bakma dzensizlie istikrar salamaya,
balca hasmlarndan birinin syledii gibi anariyi yntem-
letnneye ynelmedi, ama daha ok kamusal yetkenin
gcn ve haklarn oaltnaya eilim gsterdi. Daha baka
kiilerin dndkleri gibi, uygarlmzn o ana kadar
tam olduu kimlii deitirmek, gelimelerini durdur-
mak, hatta bizim Bat alemimiz iinde insan toplumlarnn
dayandklar temel yasalardan hibirini znde deitirmek
zorunda deildi. Onu, yalnzca kendi iinde ele almak zere,
farkl dnemlerde ve eitli lkelerde fizyonomisini geici
olarak deitiren btn kazalardan ayr tuttuumuz zaman,
bu ihtilalin, birok yzyl boyunca Avrupa halklarnn
ounda ortak kabul etmeksizin hkm srm olan ve
genellikle feodal kurumlar ad altnda tanmlanan o siyasal
kurumlar, koullarn eitliini temel alan daha tekdze ve
daha basit bir toplumsal ve siyasal dzeni ikame etmek
zere, ortadan kaldrmaktan bakaca bir etkisi olmad
aka grlr.
Muazzam bir ihtilal yapmak iin bu kadar yetiyordu, zi-
ra antik kurumlarn Avrupa' daki hemen hemen btn din-
sel ve siyasal yasalara hala karm bir halde ve sanki onlara

dolam gibi olmalarndan bamsz bir ekilde, bu kurum-
lar fazladan da, kendilerine yapk gibi duran bir dolu
dnceler, duygula;;, alkanlklar ve rfler telkin etmiler
di. Bylece btn organlarna tutunmu bir paray birden-
bire toplumsal gvdeden koparmak ve yok etmek iin deh-
etengiz bir ihtila gerekmitir. Bu da Devrim'i olduundan
da ok daha byk gstermitir; her eyi yok edermi gibi
grnyordu, zira yok ettii ey her eye birden dakunuyor
ve bir bakma her eyle bit btn oluturuyordu.
Devrim ne kadar kktenci davranm olursa olsun, yine
de genelde varsayldndan ok daha az yenilik getirmitir:
bunu daha sonra gstereceim. Onun hakknda doru
olarak sylenebilecek ey, eski toplumdaki aristokratik ve
feodal kurumlardan kaynaklanan her eyi, herhangi bir e
kilde onlara bal olan her eyi, hangi derecede olursa olsun
onlarn en ufak izini tayan her eyi yok ettii, ya da yok et-
mekte olduudur (zira hala sryor). Eski dnyadan sak-
lad, yalnzca o kurumlara her zaman iin yabanc kalm
olan ya da onlarsz da varolabilen eydir. Devrim'in her ey
den daha az olduu ey, beklenmedik bir olay olmasdr.
Dnyay hi beklenmedik bir anda yakalad dorudur, ve .
bununla birlikte en uzun srm bir abann tamamlaycs,
on insan kuann zerinde alm olduu bir yaptn ani
ve iddetli bitimidir. Eer olmam olsayd da eskimi
toplumsal yap her yerde, burada daha nce orada daha son-
ra, kp dalmaktan geri durmayacakt; yalnzca birden-
bire yklacak yerde para para dklmeye devam edecekti.
Devrim, uzun srede yava yava ve kendiliinden tamam-
lanacak olan eyi, ihtilal ve zdrapl bir abayla, gei ol-
makszn, nlem olmakszn, hibir eye aldrmadan, aniden
tamamlamtr. Yapt i bu olmutur.
Bugn farkedilmesi bunca kolay grnen eyin, en uzak
grller iin bile onca kark ve onca gizli kalmas
artcdr.
Ayn Burke, Franszlara, "Hkmet~nizin arlklarn
dzeltmek istiyordunuz," demektedir, "iyi de yenisini yap-
mak neden? Eski geleneklerinize niye balanmyorsunuz?
Niye eski ak yrekliliinizi ele almakla yetinmiyorsunuz?

Ya da, eer atalarnzn kurduu yapnn silinmi fizyonami-
sini yeniden bulmak sizin iin imkrnszsa, niye baklarnz
bizden yana evirmiyorsunuz? Orada, Avrupa'nn eski ortak
yasasn bulmu olurdunuz." Burke, gzlerinin nnde bu-
lunan eyin, zellikle Avrupa'nn o eski ortak yasasn or-
tadan kaldrmak zorundaki ihtilal olduunu grmemekte-
dir; sz konusu olann, baka bir ey deil, tastamam bu
olduunun farknda deildir.
Ancak, her yerde hazrlanm, her yerde tehdide bala
m olan bu ihtilal, neden baka yerde deil de Fransa' da
patlak verdi? Neden bizde, baka hibir yerde grlmeyen
ya da ancak yar yarya ortaya kan kimi nitelikler kazand?
Bu ikinci soru elbette sorulmaya deerdir; irdelenmesiyse
bundan sonraki kitaplarn konusu olacaktr.
KNC KTAP
BRNC BLM
Fransa' daki feodal haklar

neden btn baka yerlerdekilere kyasla
halk iin dayanlmaz hale gelmilerdi
azda ey artmaktadr:
zel amac her yerde
I lk bir
Ortaa kurumlarnn kalntsn ortadan kaldrmak olan
Devrim, bu kurumlarn ok daha iyi korunmu olarak rahat-
szikiarn ve katlkiarn halka en fazla hissettirdikleri
yrelerde deil de, tersine, bunlar ona en az hissettirdikleri
yrelerde patlak vermitir; yle ki, bu kurumlarn boyun-
duruu, gerekte en hafif olduu yerlerde en dayanlmaz
grnmtr.
XVIII. yzyln sonunda, Almanya'nn hemen hemen
hibir blgesinde serflik henz tmyle ortadan kaldrlm
deildi ve ounda da halk, tpk Ortaa' daki gibi, efen-
disinin yurtluuna gerek anlamda bal kalmaya devam
ediyordu. II. Friedrich ile Maria- Theresa'nn ordularn olu
turan askerlerin neredeyse hepsi de gerek serfti.
Alman Devletleri'nin ounda, 1788'de, kylnn sen-
yrl terkedebilmesi mmkn deildir ve eer terkede-
cek olursa bulunduu her yerde kovuturulabilmekte ve
zorla geri getirilebilmektedir. Yaad topraklarda, zel
yaamn gzetim altnda tutan, lszlk ve tembelliini
cezalandran egemenin adaletine boyun emi durumdadr.
Ne iinde bulunduu konumdan yukarya kabilmekte, ne
meslek deitirebilmekte, ne de efendinin keyfi olmakszn
evlenebilmektedir. Zamannn byk bir blmn efen-
dinin hizmetine hasretmek zorundadr, Genliinin bir ok
yln senyrn malikanesinde hizmetilikle geirmek zorun-
dadr. Senyrln angarya dzeni btn gcyle varln
srdrmekte ve kimi lkelerde angarya sresi haftann
gnne kadar kmaktadr. Senyre ait yaplar onaran ve i

lerine bakan, zahiresini pazara tayan, senyr bir yerden
bir yere gtren ve iletilerini ulatrmakla grevli olan
kyldr. Bununla birlikte serf de toprak sahibi olabilmekte,
ama bu topran iyelii her zaman ok eksik kalmaktadr.
Tarlasn belli bir ekilde ve senyrn gz nnde ilemeye
mecburdur; onu kendi arzusuyla ne devredebilmekte, ne de
ipotek edebilmektedir. Kimi durumlarda rnlerini satmaya
zorlanmaktadr; kimi durumlarda onlar satmas engellen-
mektedir; onun iin, yetitiricilik her zaman mecburidir.
Miras bile btnyle ocuklarna gememektedir; genellik-
le bir blmne senyrlk tarafndan el konulmaktadr.
Bu dzenlemeleri zamanamna uram yasalardan
karmyorum, bunlara byk Friedrich tarafndan hazrlan
m ve ardl tarafndan yrrle konmu kanunnamede,
tam da Fransz ihtiHUinin patlak verdii bir srada rastlyo
rum.
Uzun zaman vard ki, benzer hibir uygulamayla,
Fransa' da artk karlalmyordu: kyl diledii gibi gidi-
yor, geliyor, satn alyor, satyor, pazarlk ediyor, alyor
du. Serfliin son kalntlar artk yalnzca Dou' daki bir ya
da iki tara vilayetinde, fethedilmi olan tara vilayetinde
grlyordu; bakaca her yerde serflik tmyle ortadan
kaybolmutu ve hatta lavedilmesi zerinden o kadar ok
gemiti ki, tarihi bile unutulmutu. Gnmzde gerek-
letirilen bilimsel aratrmalar, XIII. yzyldan itibaren,
Normandiya' da artk serflie rastlanmadn kantlamlar
dr.
Ama Fransa' da, halkn yaam koullarnda baka bir
devrim daha gereklemi durumdayd: kyl yalnzca serf-
likten kurtulmu olmakla kalmamt; ayn zamanda toprak
sahibi haline de gelmiti. Bu olgu, bugn bile o kadar az bi-
linmektedir ve ileriki sayfalarda grlecei gibi, ylesine
sonular yaratmtr ki, burada bu konuya bir nebze dein
nem ho grlse gerektir.
Uzun sre, toptak mlkiyetine ilikin paylattmann
Devrim' den miras kald ve yalnzca onun sayesinde
gerekletrildii sanlmtr; gerein bunun tam tersi oldu-
u bin trl tanklkla kantlanm durumdadr.

Bu ihtilalden en azndan yirmi yl ncesinde, daha o za-
manlarda bile, topran her trl lnn de tesinde para-
landndan yaknan tarm birliklerine rastlanmaktadr.
Turgot' ayn dnemde, "Miras yoluyla intikal eden toprak-
larn paralanmas o boyutlardadr ki," der, "tek bir aileye
yetebilen toprak, be ya da alt ocuk arasnda bllmek
tedir. Bu ocuklar ve aileleri bu durumda geimlerini artk
salt topraktan salayamamaktadrlar." Necker2 de, bir ka yl
sonra, Fransa' da saysz kk krsal mlkiyet olduunu
sylemiti.
Devrim' den bir ka yl nce, bir krallk denetisine [in-
tendant]' gnderilmi gizli bir raporda unlara rastladm:
"Mirasla intikal eden iyelikler, eit ve kayg verici bir
bi_imde tekrar tekrar blnmekte ve varisierin hepsi de her
eye ve her yerde malik olmak istediklerinden, topraklar
sonsuzcasna blnm durumda ve hi durmadan yeniden
blnmektedirler." nsann, bunlarn gnmzde yazlm
olduuna inanas gelmiyor mu?
Bizzat ben, eski rejimin bir tr kadastrosunu yeniden
karabilmek iin inanlmaz zorluklarla karlatm ve kimi
durumlarda bunu baarabildim. Toprak vergisini getiren
1. Aulne baronu Anne-Robert-Jacques TURGT (1727-1781). Fransz ikti-

sats ve devlet adam. Limoges idari blgesinde krallk denetisi olarak
grev yaptktan sonra XVI.' Louis dneminde Maliye denetiliine
atand. Fizyokratlarn grlerinden esinlenerek byk reformlara giri
ti; i gmrkleri kaldrd, ticaret ve sanayiyi ustalar ve yeminliler'in
[maitres ~t jurandes) egemenliinden kurtararak zgrletirmeye alt.
Bu giriimleri yznden, 1776'da azledildi.[.n.).
2. svire asll Fransz maliyeci ve bakan Jacques NECKER (1732-1804)
Paris'te bankaclk yapt. 1777 ve 1788 yllarnda olmak zere iki kez ge-
tirildii bakanlk grevi srasnda Fransz maliyesini dzene sokabilmek
iin yararl, ancak yetersiz reformlara giriti. lk tar 111eclis/eri 1781 'de
onun tarafndan olutruldular. 1788'de, mali durumu dzeltemeyince,
kral Etats generaux'yu toplamaya ve orta snfn [tiers etat] sandalye
saysn iki katna karmaya ikna etti. Necker, nl Mme. de Stael'in de
babasdr. [.n.).
3. Eski rejimde, bir tara vilayetinde, kamu ilerini ve hizmetlerini kral ad
na denetlernek ve gzetmekle ykml grevli. Bunlar, gnmzdeki
baka nlara, hatta babakana denk den gee/ denetiye balydlar. [.n.).
1790 tarihli yasaya gre, her krsal-kilise-evresi [paroisse]'

kendi topraklar stnde o sralarda varolan mlkiyetlerin
envanterini karmak zorundayd. Bu envanterlerden ou
kaybolmutur; bununla birlikte bazlarn eitli kasabalarda
bulabildim ve bunlar gnmzdeki vergi mkellef lis-
teleriyle kyasladmda, bu kasabalardaki toprak malikleri
saysnn imdiki saynn yarsna, ou zaman da te iki-
sine kadar ykseldiini grdm; bu da, Fransa'nn toplam
nfusunun o zamandan beri drtte birin stnde artt
dnlecek olursa, olduka ilgin bir durumdur.
Kylnn toprak sahibi olma ak, o zamanlar da tpk
gnmzdeki gibi son derece ardr ve toprak mlkiyeti-
nin onda yaratt her trden tutku alevlenmitir. ok
yetenekli bir ada gzlemci, "Topraklar her zaman deer
lerinin ok tesinde fiyatlarla satlyorlar" demektedir; "bu
da, o yrede oturan herkesin toprak sahibi olma tutkusun-
dan kaynaklanyor. Aa snflarn, baka lkelerde gerek
kiiler ve kamusal fonlara emanet edilmi olan tasarruflan,
Fransa'da toprak alrnma ynelmitir."
Arthur Young', lkemize ilk geliinde, bizde karlat
btn farkllklar iinden en ok, topran kyller arasnda
ki byk paylam etkilemitir; Fransa topraklarnn
yarsnn bizzat kyllere ait olduunu sylemektedir. Sk
sk, "Byle b.ir durumun olabilecei konusunda en ufak bir
fikrim yoktu" der ve gerekten de o sralarda byle bir du-
ruma, Fransa ya da en yakn komu blgeleri dndaki
hibir yerde rastlanmainaktadr.
ngiltere' de kendi toprana sahip kyller olmutu ama
bunlara ok daha az sayda rastlanyordu. Almanya' da, her
zaman ve her yerde, zgr ve elindeki toprak parasnn
btn mlkiyetine sahip olan belli sayda kyller grl-
mt. En eski Germen adetleri arasnda, kylnn mlki-
yet hakkn dzenleyen zel ve ou kez tuhaf yasalar bu-
lunmaktadr; ama bu trden mlkiyet, her zaman istisna} bir
4. Ortaa' da, gnmzn bucak'larna denk den yerleim birimi. Bunlar

balangta, yredeki papazn tinsel egemenlii altndaydlar. [.n.].
olgudur ve bu kk toprak sahiplerinin says ok azdr.

Almanya' da, XVIII. yzyln sonunda, kylnn toprak
sahibi ve hemen hemen Fransa' daki kadar zgr olduu
yreler, ounlukla Ren rma boyunca konumlanmlardr;
Fransa' daki ihtilillci tutkular da en erken tarihlerde ve hep
en canl bir ekilde buralarda yaylmlardr. Buna karlk
Almanya'nn bu tutkulara en uzun sre geit vermeyen
ksmlar, kyllerin toprak mlkiyetinin ve zgrlnn
henz ortalarda grlmedii ksmlardr. Bu noktaya iaret
edilmelidir.
Dolaysyla, Fransa' da toprak mlkiyetincieki bln-
menin Devrim'e tarihlendiini sanmak, ortak bir hatay
srdrmektir; bu olgu Devrim'den ok daha eskidir.
Devrim'in Kilise'ye ait btn topraklar ile soylulara ait olan-
larn byk bir blmn satt dorudur; ancak, benim
zaman zaman sabrla yaptm gibi, bizatihi sat mukave-
leleri incelenecek olursa, bu topraklardan ounun esasen
nceden baka topraklara da sahip olan kiiler tarafndan
satn alnm olduu grlecektir; yle ki, mlkiyet el
deitirmi olmakla birlikte miHiklerin says samldndan
ok daha az artmtr. Bay Necker'in iddial, ancak bu kez
doru deyiiyle, Fransa' da esasen bir s'ir'i toprak sahibi bu-
lunuyordu.
Devrim'in etkisi, topra blmek deil ama bir an iin
serbest brakmak eklinde olmutur. Gerekten de btn o
kk malikler, topraklarn iiernekte olduka skntl du-
rumdaydlar ve kurtulmalarna izin verilmeyen pek ok
hizmetin ykmlln tamaktaydlar.
Bu ykmllkler hi phesiz ard; ama bu ykm-
llkleri onlarn gznde dayanlmaz klan ey, yle an-
lalyor ki, asl, bunlarn arln hafifletmi olsa gereken
frsatt: ayn kyller, Avrupa'nn hibir kesinde olmad
lde senyrlerinin ynetiminden kurtulmu durumday-
dlar; bu da onlar mlk sahibi klm olan devrim lsnde
byk olan bir baka devrimdir.
Eski rejim, onun yasalar altnda domu olan insanlarla
her gn karlatmz iin, her ne kadar bizim hala ok
yaknmzda olsa da, imdiden zamann derinliklerinde kay-
bolmu gibidir. Bizi ondan ayran kktenci Devrim yzyl

larn yapaca etkiyi yapt: yok etmedii her eyi karanlkta
brakt. Dolaysyla bugn u ok basit soruya tastamam
yant verebilecek pek az insan vardr: 1789' dan nce krsal
alanlar nasl ynetilmekteydiler? Ve, gerekten de, kitaplar
deil ama o zamann ynetim arivlerini incelemeksizin, bu
sorunun kesin ve ayrntl bir yantn vermek mmkn
deildir.
Sk sk yle dendiini duydum: ok uzun bir zamandan
beri Devlet ynetimine katlmay brakm olan soylular, kr
sal alann ynetimini sonuna kadar ellerinde tutmulard;
buralarda kyly senyr ynetiyordu. Bu gr dpedz
yanltr.
XVIII. yzylda krsal
alandaki kilise-evresinin her trl
ii, artk senyrle bal grevliler olmayan ve senyr
tarafndan seilmeyen belli saydaki memur tarafndan ekip
evrilmekteydi; bunlardan bazlar, kralln taradaki
denetisi tarafndan atanyordu, tekileri bizzat kyller
seiyorlard. Vergiyi belirlemek, kiliseleri onarmak, okullar
ina etmek, kilise-evresi meclisini toplayp buna bakanlk
etmek bu yetkililerin iiydi. Cemaate ait mallar kollayp ne
ekilde kullanlacaklarna karar veriyorlar ve cemaatin
davalarn onun adna savunuyorlard. Senyr, btn bu
kk yerel ilerinin idaresiyle uramad gibi, bunlar
denetlemiyordu da. Kilise-evresinin btn memurlar, bir
sonraki blmde gstereceimiz gibi, merkezi iktidarn
ynetimi ya da denetimi altndaydlar. stelik, senyrn,
kilise-evresindeki krallk temsilcisi olarak, kral ile evre
halk arasndaki balanty salayan kii gibi davrand da
artk hemen hemen hi grlmemektedir. Devletin genel
yasalarn uygulamak, milisled devirmek, vergi toplamak,
hkmdann buyruklarn yaymlamak ve onun balarn
paylatrmakla grevli olan da artk senyr deildir. Btn
5. Milis, eski rejim Fransas' nda, zellikle krsal alanda kolluk kuvveti gre-
vi yapan rgttr. Milis hizmeti, kyller iin zorunluydu ve milisler ku-
ra ile belirleniyordu. Bu ykmllk, o dnemin en ok yaknlan uygu-
lamalarndan biriydi. [.n.).
bu devler ve btn bu haklar bakalarna aittirler. Senyr,

gerekte, dokunulmazlklarnn ve ayrcalklarnn teki yre
sakinlerinden ayrd ve yalnz brakt bir kiiden bakas
deildir; sahip olduu erk deil, yaama koullar farkldr.
Krallk denetileri, yetkili kldklar ast-temsilcileriyle
[subdelegue] yazmalannda, Senyr yalnzca yre sakinlerinin
birincisidir diye zenle belirtirlerdi.
Kilise evresinden kp kanton'a bakacak olursanz, yine
ayn grnrole karlarsnz. Hibir yerde soylular, birey-
sel olarak idare etmedikleri gibi, beraberce de idare etme-
mektedirler; bu durum Fransa'ya zgyd. Fransa dndaki
her yerde, eskinin feodal toplumunun belirleyici izgileri
ksmen korunmulard: topran sahiplii ve yre sakin-
lerinin ynetimi hala birbirine karm durumdayd.
ngiltere' de, hkmet edenler de, idare edenler de belli
bal toprak sahipleriydi. Almanya' da, hkmdarlarn
Devletin genel ileyiini ilgilendiren konularda soylularn
vesayetinden enfazla kurtulmay baarm olduklar Prusya
ve Avusturya gibi blgelerde bile, krsal kesimin idaresi
byk lde soylulara braklm durumdayd ve hkm-
darlar, kimi yerlerde senyr denetleyebilseler de henz
onun yerini alamamlard.
Dorusunu sylemek gerekirse, Fransz soylular uzun
zamandan beri kamu idaresine ancak bir noktada, adaletin
datlmasnda, katlyorlard. lerinden en nde gelenleri,
kimi davalarda kendileri adna karar veren yarglara sahip
olma hakkn korumulard ve senyrln snrlar iinde
gvenlie ilikin dzenlemeleri zaman zaman yine yapyor
lard; ancak kraliyet erki senyrln adaletini ksm, sn.r
lam, kendine balamt, o kadar ki, adalet datnay hala
srdrmekte olan senyrler bile, bu ii bir erk olmaktan ok
bir gelir olarak dnyorlard.
Soylulua ilikin btn tikel haklar iin ayn ey geer-
liydi. Bu haklarn siyasal ksm ortadan kalkmt; geriye bir
tek parasal ksm kalmt ve bu da kimi durumlarda ala-
bildiine bymt.
Yararl ayrcalklarn, imdilik yalnzca, halk zellikle
ve dorudan ilgilendirdii iin "feodal haklar'! adnnce-
likle tayan bu parasndan sz etmek istiyorum.

1789'da bu haklarn hala nelerden ibaret olduklarn sy-
lemek bugn kolay deildir, zira ok byk saylardaydlar
ve mthi bir eitlilik gsteriyorlard, stelik aralarndan
bir ou da oktan ortadan kalkm ya da deimiti; yle ki,
onlar gsteren szcklerin adalar iin esasen kark
olan anlam, bizim iin son derece karanlk bir hale gelmitir.
Bununla birlikte, XVIII. yzyl feodal hukuk uzmanlarnn
[feudistes] kitaplarna bavurulduu ve yerel adetler dikkat-
le aratrld zaman, hala varolan btn haklarn, belli bal
trlerden olmak zere, az sayda hakka indirgenebilecei
grlmektedir; btn tekilerin de varlklarn srdrdk-
leri dorudur, ama bunlar tek bana kalm bireylerin kul-
landklar haklardan ibarettir.
Senyrlk angaryasnn izleri hemen her yerde yar
yarya silinmi durumdadr. Yollardan alnan ayakbast
vergilerinin [peage] ou, ya yumuatlm ya da ortadan
kaldrlmtr; bununla birlikte, bunlardan bir ouna hala
rastlanan pek az sayda tara vilayeti de vardr. Bunlarn
hepsinde, senyrler panayr ve pazarlardan vergi kesmekte-
dir ler. Btn Fransa' da, avianma hakkndan yalnzca
senyrlerin yararlandklar bilinmektedir. Genellikle, yalnz
ca onlar gvercinliklere ve gvercinlere sahiptirler; hemen
hemen her yerde kyly kendi deirmenlerinde buday
tmeye ve zmlerini kendi ezimhanelerinde skmaya
icbar etmektedirler. Tmel ve karlkl bir baka hak da,
ba ve sat hakkdr; bu, senyrln snrlar iinde toprak
alm ve satmnn her yaplnda senyre denen bir
vergidir. Nihayet lke arazisinin btnnde, toprak, sahibi-
nin ayni ya da naktl olarak senyre demek zorunda olduu
ve kendisini bak klamayaca vergi, kira ve ykm-
llklerin konusudur. Btn bu eitlilikler iinde, bir ortak
izgi kendisini gstermektedir: bu haklarn hepsi de, u ya
da bu lde topraa ya da toprak rnlerine baldr; hep-
si de topra ileyeni ilgilendirmektedir.
Ruhhan snfna mensup senyrlerin de ayn avantajlar-
dan yararlandklar bilinmektedir; zira, feodaliteden daha
baka bir kkeni, daha baka bir erei ve daha baka bir
Eski Rejim ue Devrim 71
yaps bulunan Kilise, sonunda yine de sk skya feo-

daliteyle karm durumdadr ve her ne kadar bu yabanc
tzle asla tmden birlemi deilse bile, ona o kadar derin-
lemesine nfuz etmitir ki, sanki onda kk salm gibi dur-
maktadr.
Demek oluyor ki, piskoposlar, piskoposluk kurulu
yeleri, rahipler, Kilise iindeki ilevlerine bal olarak fief ve
censive'Iere sahiptiler; manastr, genellikle, topraklar zerin-
de kurulu olduu kyn senyrln de elinde tutmak-
tayd. Fransa'nn hala serflere rastlanan tek yresinde, ma-
nastrn serfleri vard; angaryaya bavuruyor, panayr ve
pazarlardan vergi alyordu, kendi frn, deirmeni, ezimha-
nesi, kendi damzlk boas vard. Ruhban snf ayrca
Fransa' da, btn Hristiyan aleminde olduu gibi, ondalk
hakkndan da yararlanyordu.
Ancak, burada benim iin nemli olan husus, o
dnemde, btn Avrupa' da, ayn feodal yasalarn tastaman
aynlarnn bulunduu ve de ktann pek ok yresinde, bun-
larn ok daha ar olduklardr. Yalnzca senyrlk an-
garyasn annakla yetineceim. Fransa' da azamt ve daha
yumuakt; Almanya' da ysa hala tmeldi ve ard.
Bunun da tesinde, atalarmz en fazla ayaa kaldrm
olan, yalnzca adalete deil ama uygarla da aykr olduk-
larn dndkleri feodal kkenli yasalardan ou; ondalk,
devredilemeyen toprak gelirleri, yaam boyu ykmllk-
ler, ba ve satlar, onlarn XVIII. yzyln tumturakl diliyle
toprak klelii diye adlandrdklar btn bu eyler, o sralar
da, ngilizlerde de bir lde vard; biroklar bugn bile
hala grlmektedir. Bunlar, ngiliz tarmnlarnn dnyann
en gelimi ve en zengin tannclar olmalarn engelleme-
dikleri gibi, ngiliz halk bunlarn varlklarn bile neredeyse
farketmemektedir.
O halde ayn feodal yasalar, neden Fransz halknn
yreinde bu kadar gl, bizatihi nesnesi ortadan kalktk
tan sonra bile devam eden ve sanki yattrlamazm gibi
grnen bir nefret uyandrmtr? Bu oluumun nedeni, bir
yandan, Fransz kylsnn toprak sahibi haline gelmi ve
te yandan da, senyrnn ynetiminden tmyle kurtul-
mu 'oluudur. Hi phesiz baka bir ok neden daha bu-

lunmaktadr, ancak bunlarn en bata gelenler olduklarn
dnyorum.
Eer kyl topra sahiplenmemi olsayd, feodal sis-
temin toprak mlkiyeti stne bindirdii ykmllklerden
ouna kar bir bakma ilgisiz kalm olacakt. ifti ol-
mayan bir kimseyi ondalk neden ilgilendirsin ki? Feodal sis-
tem bu vergiyi iftlik rnlerinden almaktadr. Tanmaz
mal sahibi olmayan bir kimseyi toprak kiras neden ilgilen-
dirsin ki? Hatta yetitiriciliin getirdii skntlar bile, bir
bakas adna yetititicilik yapan bir kimseyi neden ilgilen-
dirsin ki?
te yandan, Fransz kyls hala senyr tarafndan
idare edilmekte olsayd, feodal yasalar da ok daha kat-
lanlabilir bulacakt, nk bunlarda lkenin kurumsal yap
snn doal sonucundan bakaca bir ey grmeyecekti.
Soyluluk yalnzca ayrcalklara deil ama erklere de
sahip olduu zaman, ynettii ve ekip evirdii zaman,
tikel haklar da hem daha byk olabilir hem de daha az
gze batabilir. Feodal alarda soyluluk, bugn hkmet
nasl grlyorsa, hemen hemen ayn gzle grlyordu:
verdii gvenceler gz nnde tutularak dayatt klfetlere
katlanlyordu. Soylularn rahatsz edici ayrcalklar vard,
masrafl haklara sahiptiler; ama toplum dzenini salyor
lard, adalet datyorlard, yasay uygulatyorlard, za-
yflarn yardmna kouyorlard, kamusal ileri yrtyor-
lard. Soyluluk bu ileri yapmay brakt lde, ayrcalk
larnn yk 'de daha ar grnmeye balad ve bizathi
varolular bile anlalmaz olup kt.
Rica ediyorum, XVIII. yzyln Fransz kylsn bir
dnn, ya da tanyp bildiiniz kyly; zira bunlarn
hepsi ayn kyldr: yaam koullar deiti, ama huyu
deimedi. Szn ettiim belgelerin betimledii kimliiyle,
btn birikimini toprak satn almak iin harcayacak ve ne
pahasna olursa olsun satn alacak lde topraa tutkun
kimliiyle grn onu. Toprak edinmek iin nce bir vergi
demesi gerekmektedir, ama hkmete deil de evredeki
baka mlk sahiplerine, kamusal ilerin idaresine onun
kadar yabanc olan, hemen hemen onun kadar gsz olan

kiilere.Sonunda topra sahiplenmektedir; tohumla birlikte
yreini de o topraa atmaktadr. O engin evrenin ortasnda,
tmyle kendisine ait olan bu kk toprak paras onu gu-
rur ve bamszlk duygusuyla doldurmaktadr. Ne var ki,
ayn komular kagelmekte, onu tarlasndan koparp baka
bir yerde cretsiz almaya zorlamaktadrlar. rnn on-
larn aviarndan korumak m istiyor? Ayn kiiler bunu yap-
masn engellemektedirler; ayn kiiler rma getii yerde
onu beklemekte ve ayak bast paras istemektedirler. Onlar,
kendisinin retmi olduu rnleri satma hakkn kendisine
sattklar pazar yerinde de karsnda bulmaktadr; ve
kulbesine dndnde, kalan budayn, gzlerini stn-
den ayrmakszn ve kendi elleriyle olgunlatrd o bu
day kendisi iin kullanmak istedii zaman, bunu ancak ayn
insanlarn deirmenine gtrp ttkten ve frnlarnda
piirttikten sonra yapabilmektedir. Kck toprann ge-
tirdiklerinin bir blm, o insanlara rant salamaktan
gemektedir ve bu rantlar, zamanamna uramayan, satn
alnabilmez rantlardr.
Kyl, ne yaparsa yapsn, bu rahatszlk verici komu
larn, tadn karmak, iine engel olmak, rnlerini yutmak
zere her yerde yoluna ktklarn grmektedir; ve. onlarla
hesaplamas tamamlandnda, rnnn en has ksmn
elinden almak iin bu kez siyahlara brnm olan daha
bakalar peydahlanmaktadr. Bu adamrn yaam koullarn,
ihtiyalarn, karakterini ve tutkularn bir dnn ve, eer
baarabilirseniz, yreinde birikmi olan kin ve nefret
hazinelerini hesaplayn.
Feod,lite bir siyasal kurum olmaktan ktktan sonra
btn sivil kurumlarmzn en by olarak kalmt. Alan
bylece daraldkta, daha da fazla nefret uyandryord, . ,.,
Ortaa'n kurumlarndan bir ksmn yok etmekle, geride
braklann yz kez daha iren klnm olduu hakllkla
sylenebilir.
II. BLM
Merkezf ynetimin, syiendii gibi Devrim' in

ya da mparatorluun edimi deil
eski rejimin bir krnu old,~wa dair
ir zamanlar, Fransa'da siyasal meclislerimizin olduu

B bir tarihte, bir konumacnn ynetimin merkeziletiril
mesinden yle sz ettiini duymutum: "Avrupa'nn bize
gptaettii ve Devrim'in getirdii bu mkemmel kazanm ... "
Merkeziletirmenin mkemmel bir kazanm olmasn ben de
gnlden isterim, Avrupa'nn bu konuda bize gptaettiini
de kabul ediyorum, ama bunun hibir ekilde bir Devrim
kazanm olmadn savunuyorum. Bu, tam tersine, eski re-
jimin bir rndr ve unu da ekleyeceim ki, eski rejimin
siyasal yaplannn Devrim' den sonra da yaaya bilmi olan
yegane ksmdr, nk bu Devrim'in yaratt yeni toplum-
sal dzenle badaahilen yegane ksmdr. Bu blm
dikkatlice okuma sabrn gsteren okur, savm fazlasyla
kantladm belki de grecektir.
ncelikle snf medisli topraklar [pays d'etatsl' ad verilen,
yani kendi kendilerini idare eden ya da daha dorusu hala
bir lde idare eder gibi grnen tara vilayetlerini bir yana
brakmama izin verilmesini rica ediyorum.
Kralln u noktalannda yer alan snf medisli toprak-
1. XVIII. yzyl Fransas'nda "pays d'Ciats" diye adlandrlan -bizim "sf

meclis/i topraklar" diye Trkeletirdiimiz- yreler, kraln egemenliini
ge tarihlerde kabul etmi olan ve eski rejimin snfnn [eta tl olutur
duu bir "meclis" e sahip tara illeridir.
Eski rejimde, seilmiler tarafndan idare edilen mali ynetim
evreleriyse "pys d' electioll" -biz "seimli topraklar" eklinde
Trkeletirdik- diye adlandrlmaktayd. "Pays d'etats"nn tersine, "pays
d'e/ection"da vergi salma ii yerel ynetime braklmamt. [.n].
lar, Fransa'nn
toplam nfusunun ancak drtte birini
barndrmaktaydlar ve bunlar arasnda, tara zgrlnn
gerekten de canl olduu ancak iki vilayet vard. Snf
medisli topraklara daha sonra yeniden dnecek ve merkezi
ynetimin bunlar da ne lde uyruklatrm olduunu
gstereceim
2
Burada en bata, zamann

ynetim dilinde seimli toprak-
lar [pays d'election]' diye adlandrlan
ve bununla birlikte
seimin, bakaca her yerde olduundan daha az grld
eye deinmek isterim. Bunlar, drt bir yandan Paris'i ev-
relemekteydiler; hepsi de birbirine bal duruyor ve btn
Fransa'nn yreini ve en mkemmel ksmn oluturuyor
lard.
Kralln eski idari sistemi, ilk bakta bir kurallar ve
yetkeler eitlilii, erklerin eklemlenmesi gibi grnmekte-
dir. Fransa, birbirlerine bal olmayan ve satn alm olduk-
lar ve de kendilerinden geri alnlabilemeyen bir hak uyarn
ca, ynetimden pay alan idari birimler ya da tek bana i
gren memurlada kapldr. ou zaman bunlarn yetkileri
ylesine iie girmi ve ylesine bitiiktir ki, ayn ilerin em-
berinde itimekte ve birbirlerine arpmaktadrlar.
Yarg merciieri dqlayl yoldan yasama erki iinde yer al-
maktadrlar; glerinin snrlar iinde zorlayc olabilen
idari ynetmelikler karma hakkna sahiptirler. Bazen asl
idareye de kafa tutmakta, onun ald nlemleri sert bir dille
eletirip onun grevlilerine buyurabilmektedirler. Olaan
yarglar kendi evrelerindeki kent ve kasabalarda kamu
dzenine ilikin kararnameler karmaktadrlar.
Kentlerin hukuksal kurulular ok eitlidir. Mlki
amirleri farkl adlar tamakta, ya da erklerini farkl kaynak-
lardan almaktadrlar: burada bir belediye bakan, orada
konsller, bir baka yerde seilmi temsilciler [syndic] i
bandadr. Bazlar kral tarafndan seilmilerdir, bazlarn
eski senyr ya da arpalk sahibi prens3 semitir; hemehri-
2. Bkz. Ek Blm.
3. "Prince apanagiste". Apanage f arpa/k, hkmdarlarn kk erkek ocuk-
larna, ya da kardelerine verdikleri, ancak bunlarn lmlerinde
yeniden geri dnen topraklardr. [.n).
leri tarafndan bir yllna seilmi olanlar da, hemehrileri

ni srekli olarak ynetme hakkn satn alm olanlar da
vardr.
Btn bunlar gemi iktidarlarnn kalntlardrlar; ama
bunlarn ortasnda yava yava, kyaslamal olarak yeni ya
da deitirilmi
ve betimlemem gereken bir ey yerlemitir.
Kralln
merkezinde ve tahtn yanbanda zel bir gce
sahip ve iinde her trl erkin yeni bir tarzda bir araya
geldii yeni bir yap, krallk konseyi olumutur.
Kkeni antik alara dayanmaktadr ama ilevlerinden
ou yakn tarihte ortaya kmtr. Bu konsey, ayn zaman-
da hem yksek adalet divandr: zira olaan mahkemeler
tarafndan verilmi her trl karar bozma hakkna sahiptir;
hem st idari kuruldur: son aamada her trl zel yasal
dzenleme ondan kaynaklanmaktadr. Ayrca, hkmet
konseyi kimliiyle ve kraln arzusuna bal olarak, yasama
erkini de elinde tutmakta, yasalardan bir ounu nerip
tartmakta, vergileri saptayp koymaktadr. Yksek idari
konsey olarak, hkmet grev.lilerini ynlendirecek olan
genel kurallar belirlemek onun iidir. Btn nemli konu-
larda karar veren ve ikincil erkleri denetleyen odur. Her ey
sonunda ona gelmekte ve her eyle iletiimi salayan devi-
nim de ondan kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte kendine
zg bir yasas yoktur. Bizatihi konsey tarafndan dile getiri-
liyormu gibi de grnse, karar veren yalnzca kraldr.
Adaleti yerine getirir grndnde bile, bu konsey, parla-
mentonun' krala sunduu uyarlarndan [remontrances]
birinde syledii gibi, yalnzca sradan fikir vericilerden olu
mutur.
Bu konsey hibir ekilde byk senyrlerden deil, ama
vasat ya da aa dzeydeki ailelerden gelme kiilerden, es-
4. Esk r~jin Fransas'ndaCapetien slalesiyle balayan parlamento, kralln

balca yarg organdr. Zaman iinde kamu idaresinin eitli alanlarna,
hatta siyasete bile mdahale etmitir. Kraliyct fermanlar da parlamento
tarafndan yazld iin, remontmnce ad verilen ve dorudan krala yne-
lik uyarlarda da bulunuyor ve anayasal gveneelerin bulunmad bir
dnemde, kralln keyfi ynetimine kar halkn gznde bir denge
oluturuyordu. [.n].
ki krallkdenetilerinden, kamu ilerinin grlmesinde kul-

lanlm ve hepsi de aziedilebilir olan daha baka insanlar-
dan olumutur.
Genellikle, bir iktidara kyasla her zaman daha az hak id-
diasnda bulunarak, sessiz ve gizli bir ekilde faaliyet gs-
terir. Bu yzden, kendi bana alndkta hibir gsterii yok-
tur; ya da daha iyisi, her eye mdahale edecek lde gl
ve ayn zamanda da tarihin neredeyse farkna bile varama-
yaca lde karanlk bir kimlikle, yanbanda yer ald
tahtn grkeminde kaybolmutur.
lke, btnyle tek bir organ tarafndan idare edildii
gibi, i ilerinin ekip evrilmesi de hemen hemen tmyle
bir tek grevliye, genel denetiye {intendant general] emanet
edilmitir.
Eski rejime ait herhangi bir Yllk' aacak olursanz, ora-
da her vilayetin kendine zel bir bakan olduunu grrs-
nz; ama idare ayrntl belgeler zerinde incelendiinde,
tara vilayetinden sorumlu bakann yalnzca birka nemsiz
olayda devreye girdii hemen farkedilir. ilerin olaan
gidiatn yneten kii, genel denetidir; bu kii yava yava
mali sorunlara ilikin btn ileri, yani hemen hemen tm
kamu idaresini de kendisine balamtr. Birbiri ardnca
maliye bakan, iileri bakan, bayndrlk bakan, ticaret
bakan gibi davrand gzlenmektedir.
Merkezi ynetimin, aslnda Paris'te de yalnzca bir tek
grevlisi bulunduu gibi, her vilayette de yalnzca bir tek
grevlisi vardr. XVIII. yzylda, tara vilayet valisi adn
tayan byk senyrlere haH\ rastlanmaktadr. Bunlar, feo-
dal kralln, ounlukla veraset yoluyla gelmi olan eski
temsilcileridirler. Bunlara hala bir takm onursal payeler ve~
rilmektedir, ancak artk hibirerkesahip d~ildirler. Hk-
metin olanca gerekliini krallk denetisi elinde tutmak-
tadr.
Bu kii, sradan halktan gelme, vilayetin hemen her za-
man yabancs olan, gen ve nnde elleriyle kuraca bir
gelecek bulunan bir adamdr. Erklerini kullanrken hibir e
kilde seilmiliinden, doutan gelen haklarndan ya' da
bulunduu grevi satn alm olmasndan g almamak-
tadr; o, devlet konseyinin alt dzeydeki yeleri arasndan

ve her zaman iin deitirilebilir olmak kaydyla, hkmet
tarafndan seilmitir. Devlet konseyinden ayrlm olarak
konseyi temsil etmekte ve bu yzden de, zamann idari
dilinde ayrlm komiser [connissaire departi] diye adlandrl
maktadr. Konseyin bizzat sahip olduu erklerin hemen
hemen hepsini elinde tutmaktadr; bunlarn hepsini de birin-
ci merci olarak kullanmaktadr. Tpk konsey gibi, ayn za-
manda hem yrtme hem de yarglama ile grevlidir.
Krallk denetisi btn bakanlada iliki halindedir; tarada,
hkmetin her trl talep ve buyruklarnn tek aracsdr.
Onun altnda ve onun tarafndan atanm olarak her
kanton'da, istenildii anda deitirilebilen bir memur, ast-
temsilci, grevlendirilmitir. Krallk denetisi genellikle son-
radan soyluluk verilmi bir kiidir; ast-temsilci her zaman
iin soylu olrriayan biridir. Bununla birlikte, o da tpk kral-
lk denetisinin vilayet genelinde yapt gibi, kendisine
braklm olan kk idari evre iinde hkmeti btnyle
temsil etmektedir. Krallk denetisi nasl bakana balysa, o
da krallk denetisine baldr.
Argenson markisi, Amlar'nda Law'n bir gn kendisine
5
yle dediini anlatr: "Maliye denetisi olduum sralarda

grdklerime, eer daha nceden syleselerdi asla inan-
mazdm. Bilesiniz ki, u Fransa kralln otuz tane krallk
denetisi ynetiyor~ Ne parlamentonuz, ne meclisleriniz, ne
de valileriniz var sizin; tara vilayetlerindeki otuz tane sorgu
katibi stat, o vilayetlerdeki mutluluun da felaketin de, bol-
5. ARGENSON (de Voyer d'), Fransa'da yksek devlet memurluklarnda

grev alm bir ailenin addr. Tocqucville'in szn ettii kii, Rene
Louis d' Argenson' dur (1694-1757), dileriyle grevli devlet bakanln
da bulunmutur.
skoyal maliyeci John LAW 0671-1729) ise, Regerce 1Naiplik dneminde
Fransz maliyesini denetlemekle grevlendirilmi, Frallsz Hilld/cr
Kumpa11yas diye bilinen deniz ticaret irketini kurmu (Law' un kurduu
Bat Kmpa11yas, 1602 tarihinde kurulmu olan Dou Hindler Kumparyas
ile 1719'da birleerek bu ad almtr. ngilizlerin Hilld/er Krpayas ile
kartrlmamaldr), ancak bankaclk sisteminde yapt dzenleme
byk bir fiyaskoyla sonulanmtr. [.n].
luun da ktln da msebbipleridir."

Onca gl olan bu memurlar, yine de eski feodal aris-
tokrasnin kalntlar tarafndan glgelenmiler ve onun hala
yaymaya devam ettii aydnln ortasnda sanki kaybol-
mulard; bu nedenledir ki, kendi dnemlerinde bile ve elleri
her keye uzanm olduu halde, bu memurlar hemen
hemen hi ortada gremezdiniz. Toplum iinde, soylular,
onlar karsnda payenin, zenginliin ve her zaman eski
olana ynelen saygnln getirdii avantajara sahiptiler.
Hkmetin iindeyse, soylular hkmdan evrelemekte ve
saray evresini oluturmaktaydlar; donanmalar soylular
ynetiyor, ordulara soylular komuta ediyorlard; tek szck-
le, adalarn gzne en ok arpan ve gelecein baklarn
da ou zaman durduran eyi yapyorlard. Bir byk
senyre krallk denetisi olarak atannay nermekle ona
hakaret etmi olurdunuz; en yoksul bir safkan asilzade bile,
ou kez o greve gelmeyi kmserdi. Onlarn gznde,
krallk denetileri gasp bir iktidarn temsilcileri, burju-
valarn ve kyllerin ynetiminde grevlendirilmi yeni
adamlar ve esasen de fazlasyla acemi yoldalard. Bununla
birlikte, Law'n sylemi olduu ve ileride greceimiz gibi
Fransa'y bu adamlar ynetiyorlard.
nce, bir bakma btn tekileri de ieren vergi
hukukundan balayalm.
Vergilerin bir blmnn iltizam yntemiyle topland
bilinmektedir: bu tr vergiler iin, mali kurumlarla bizzat
Krallk konseyi pazarlk ediyor, szlemenin koullarn sap-
tyor ve verginin nasl toplanacan belirliyordu. Bime
[taille), bedel [capitation] ve yirmilik'' [vingtieme] gibi btn
teki rsum, dorudan doruya merkezi idare grevlileri
tarafndan, ya da onlarn tam yetkili denetimleri altnda
salnmakta ve toplanmaktayd.
Bime vergisi ile ok saydaki yan harlarnn tutar ve
tara vilayetleri arasnda nasl bltrleceini, her yl gizli
bir kararla konsey saptyordu. Bylece, hi kimse nceden
6. Eski rejimde, tanmaz mallar zerinden, getirilerinin yirmide biri

orannda alnan vergi. [.n).
herhangi bir sylentiyle uyarlm olmakszn, bime vergisi

yldan yla arlamt.
Bime'nin eski bir vergi olmas nedeniyle, matrah ve
toplanmas, eskiden yerel grevlilere braklmt ve bun-
larn hepsi de u ya da bu lde hkmetten bamszdlar,
nk ellerindeki erki ya kan ba hakkyla, ya seimle, ya
da parayla edinilmi orunlar sayesinde kullanmaktaydlar.
Bunlar senyr, kilise evresi vergi memr, Fransa hazine emin-
leri, seilmilerdi. Bu yetkililer XVIII. yzylda da varlklarn
srdryorlard; ancak bazlar bime'yle uramay kesin-
likle brakmlard, bazlar da bunu ancak ok ikincil bir i
ve tmyle baml olarak yapyorlard. Burada bile btn
g, krallk denetisi ile ona bal grevlilerin ellerindeydi;
gerekte, hangi krsal-kilise-evresinin ne kadar bime
toplayacan saptayan, vergi memurlarn ynlendirip
denetleyen, erteleme ve muafiyetiere izin veren kii, yalnz
ca krallk denetisiydi.
Bedel gibi daha baka vergiler daha yeni olduklarndan,
hkmet bunlarn toplanmasnda eski g odaklarnn
kalntlaryla uramak zorunda deildi; burada, ynetilen-
lerin herhangi bir mdahalesi olmakszn tek bana eyliyor-
du. Her bir kotann toplam, genel deneti, krallk denetisi
ve konsey tarafndan saptanyordu.
Paradan insanlara geelim.
Franszlarn Devrim dneminde ve ondan bu yana
zorunlu askerliin boyunduruunu onca sabrla tam ol-
malarna bazen alr; ancak btn bu insanlarn uzun za-
mandan beri bu boyundurua katlanm olduklarn iyice
bilmek gerekmektedir. Zorunlu askerlikten nce, greve
arlanlarn says daha az olmakla beraber, ok daha ar
bir ykmllk olan milis hizmeti vard. Zaman zaman kr
sal kesimdeki genler kuraya tabi tutuluyor ve aralarndan
belli bir sayda asker seilip alaylar kuruluyor, bu alaylarda
alt yl boyunca hizmet ediliyordu.
Milis gc grece modern bir kurum olduundan, eski
feodal erklerden hibiri onunla ilgilenmiyordu; her trl
ilem yalnzca merkezi hkmetin grevlilerine braklmt.
Konsey, toplam sayy ve her vilayete den pay saptyor-
du. Krallk denetisi, her kilise-evresinden toplanacak

adam saysn ayarlyordu; onun ast-temsilcisi kuraya
nezaret ediyor, muafiyet durumlarna karar veriyor, kendi
evlerinde kalabilecek olan milislerle klaya gitmek zorunda
olanlar ayryor ve nihayet, gidecek olanlar askeri yetkeye
teslim ediyordu. tirazlar ancak krallk denetisine ve konse-
ye yaplabiliyordu.
Ayn ekilde, snf medisli topraklarn dnda kalan her
trl bayndrlk ilerinin, hatta en zel amalara ynelik
olanlarnn bile, yalnzca merkezi iktidarn grevlileri
tarafndan kararlatrlp yrtld sylenebilir.
Ayrca, senyr gibi, maliye biirolar, yol amirleri [les grands
voyers] gih kamu idaresinin bu ynyle ilgilenebilecek yerel
ve bamsz yetkililer de vard. Bu eski g odaklar hemen
hemen her yerde, ya pek az faaliyet iindeydiler ya .da hi
faaliyet gstermiyorlard: dnemin idari belgelerinin en
stn kr incelenmesi bile, bunu bize kantlamaktadr.
Btn byk gzergahlar, hatta bir kenti tekine balayan
yollar bile, genel vergi gelirleriyle almt ve bakmlar da
buradan karlanyordu. Tasarm hazrlayan da, ihaleyi be-
lirleyen de konseydi. Krallk denetisi mhendislerin al
malarn ynetiyor, ast-temsilci ii gerekletirecek olan an-
garyaclar topluyordu. Eski g odaklarna yalnzca ky
yollqrnn bakm braklmt ki, bu yollar da o zamandim
beri kullanlamaz halde kalmlard.
Kamu hizmetleri alannda merkezi hkmetin en byk
grev birimi, tpk gnmzde olduu gibi, Yollar ve
Kprler Dairesi'ydi. Burada, devirler arasndaki farka ra
men, her ey tuhaf bir ekilde benzemektedir. Yollar ve
Kprler idaresinin bir konseyi ve bir de okulu vardr:
denetiler her yl btn Fransa'y dolarlar; iin yapld
yerde oturan mhendisler, krallk denetisinin buyruklar al-
tnda, btn almalar ynetmekle grevlidirler. Eski re~
jimin, yeni topluma tanm olan ve sanldndan da daha
ok sayda olan kurumlar, biimlerini korumakla beraber,
geen sre zarfnda o zamanlardaki adlarn genellikle yitir-
milerdir; ancak bu, hem adn korumutur hem de biimini:
ender grlen bir olgu.
Merkezi ynetim, grevlileri yardmyla, tarada kamu

dzenini srdrmeyi tek bana stleniyordu. Krsal zabta
rgt [marechaussee], kk mfrezeler halinde, krallk
topraklarnn btnne yaylmt ve her yerde krallik
denetilerinin buyruuna verilmiti. Krallk denetisi, bu
zabtann ve gerektiinde de ordunun yardmyla, her trl
olas tehlikeye kar nlem alr, serserileri tutuklar, dilencili-
e engel olur ve tahl fiyatlarnn hi durmadan yol at
ayaklanmalar bastrrd. Genellikle kentlerde bulunan ve
krallk denetisinin askerlerini seip subaylarn atad
kentsel muhafzlar bir yana braklacak olursa, hkmetin,
gemite olduu gibi, grevlerinin bu alannda ynetilenleri
yardma ard hi grlmyordu.
Adalet merciieri gvenlik ynetmelikleri hazrlama
hakkn korumulard ve bu hakk sk sk kullanyorlard;
ama bu ynetmelikler ancak lke topraklarnn bir ksmnda
ve ou zaman da yalnzca bir tek yrede uygulanabiliyor-
du. Konsey bunlar her zaman yrrlkten kaldrabilirdi ve
daha alt dzeyde ynetmelikler sz konusu oldukta, bunlar
esasen birbiri ardnca yrrlkten kaldryordu. Kendi
ynndeyse, her gn kah mahkemelerin kurallatrm
olduklarndan farkl konular zerinde, kah onlarn baka
trl kurallatrdklar ayn konular zerinde, genel ve ayn
zamanda btn krallkta uygulanabilecek ynetmelikler
karyordu. Bu ynetmeliklerin, ya da o gnlerde sylendi-
i gibi bu konsey kararlar'nn says muazzamdr ve say
Devrim'e yaklaldka hi durmadan artar. Devrim'i
neeleyen krk yl boyunca, toplumsal ekonominin ya da
siyasal rgtlenmenin konseyin kararlaryla yeniden dzen-
lennemi hemen hemen hibir blm yoktur.
Eski feodal toplumda, byk haklara sahip olan
senyrn byk devleri de vard. Kendi topraklar iinde
yaayan yerli halkn yardmna komak ona dyordu.
Avrupa'nn bu eski yasasndan kalma nihai bir izi, 1795 ta-
rihli Prusya kanunnamesinde u ifadeyle buluruz: "Senyr,
yoksul kyllerin eitim kazanmalarn gzetmek zorun-
dadr. Vasalleri arasndan topraksz olanlara, yaama
olanaklarn olabildiince salamak zorundadr. Eer onlar-
dan bazlar yokluk iine decek olurlarsa, yardmarna

komakla ykmldr."
Fransa'da uzun zamandan beri buna benzer hibir yasa
bulunmuyordu. Senyr eski erklerinden yoksun braklm
olduundan, o da kendisini eski ykmllklerinden arn
drmt. Hibir yerel yetke, hibir konsey, hibir vilayet ya
da krsal-kilise-evresi birlii onun yerini almamt. Artk
hi kimse yasa araclyla krsal kesimin yoksullaryla ilgi-
lenneye zorlanm deildi; merkezi ynetim, onlarn
ihtiyalarn tek bana karlamay kahramanca stlenmiti.
Konsey, her yl genel vergi geliri zerinden tara iin
baz fonlar ayryor, krallk denetisi de bunu yardm olarak
kilise-evrelerine datyordu. htiyac olan retici ona
bavurmak zorundayd. Ktlk zamanlarnda, halka buday
ve pirin datm yapan krallk denetisiydi. Konsey yllk
kararlar kararak, bizzat belirledii kimi yrelerde, en yok-
sul kyllerin gelip kk bir cret karlnda alabiidik
leri yardm iiikieri kurulmasn buyuruyordu. Onca uzak-
tan yaplm bir yardmn ounlukla kr ya da keyfi ve her
zaman fazlasyla yetersiz olduu kolayca dnise gerek-
tir.
Merkezi ynetim, sefaletieri iindeki kyllerin yardm
na komakla yetinmiyordu; onlara varsllama sanatn da
rettii, bu alanda onlara yardm ettii ve gerektiinde zor-
lad iddiasndayd. Bu amala, krallk denetileri ve on-
larn ast-temsicileri araclyla, zaman zaman tarm sanat
zerine kk bildiriler dattryor, tarm birlikleri kuruyor,
primler vaadediyor, byk harcamalar yaparak, rnlerini
iftilere datt fidanlklar iletiyordu. O dnemde tarm
bask altnda tutan ykmllklerdeki eitsizlii azaltmak
ve bunlarn ykn hafifletmek ok daha etkili olurdu gibi
grnmektedir; ama bu, anlald kadaryla, merkezi yne-
timin asla aklndan geirmemi olduu bir eydir.
Bazen konsey, gerek kiileri ne pahasna olursa olsun
varsllamaya mecbur etmek istiyordu. Zanaatkarlar kimi
yntemleri kullanmaya ve kimi rnleri imal etmeye zor-
layan kararnameler sayszdr; ve btn bu kurallarn uygu-
lanmasn denetlernek iin krallk denetileri yeterli ol-
madklarndan, gerektiinde mdahale etmek zere btn

vilayetleri dolaan genel sanayi denetileri vard.
Konseyin elverisiz olduunu duyurduu topraklar
stndeki kimi rnlerin yetitirilmesini men eden kararlar
da vardr. Ynetim, esasen egemen kimliinden kp vasi
kimliine ylesine brnmt ki, bunlarn bazlarnda,
konsey, kendi grne gre kt bir arazide dikilmi olan
balarn sklmesini buyurmaktadr.
III. BLM
Bgiin idarf vesayefdiye adladrlan ey

neden bir eski rejim kmnuydu
F ransa'da beldesel zgrlk feodaliteden sonra da

yaamtr. Senyrlerin artk krsal kesimin idaresini
braktklar bir srada,
kentler kendi kendilerini ynetme
hakkn korumaktaydlar. XVII. yzyln sonlarna kadar, y-
neticilerin halkn tamam tarafndan zgrce seildikleri ve
halka kar sorumlu olduklar, belde yaamnn kam.uya ak
ve faal olduu, sitenin hala haklaryla vnd ve bam
szl konusunda son derece kskan davrand kk de-
mokratik cumhuriyetleri andran oluumlar halinde yaa
may srdren ke1tlere rastlanmaktadr.
Seimler genel bir uygulamayla, ilk kez yalnzca 1692' de
lavedildiler. O zaman, beldesel hizmetler de devlete satlan
grevlere dntler, yani kral her kentte, baz insanlara
hemehrilerini srekli olarak ynetme hakkn satt.
Bu, kentlerin zgrlyle birlikte refahlarnn da feda
edilmeseydi; kamusal hizmetlerin satlabilir grevlere
dnmelerinin, mahkemeler sz konusu oldukta iyi bir
adaletin ilk koulu yargcn tam bamszlndan getii
iin, ou zaman yararl etkileri grldyse bile, en bata so-
rumlulua, balla ve gayrete ihtiya duyulan ve gerek
anlamyla idarenin sz konusu olduu her durumda, fazla-
syla zararlar oldu. Eski monarinin ynetimi bu konuda
yanlmyordu: kentlere dayatt rejimi kendisi iin asla kul-
lanmamaya byk zen gsteriyor ve ast-temsilciler ile kral-
lk denetilerinin ilevlerini, satlabilir grevler haline ge-
tirmekten zenle kanyordu.
Ve tarih tarafndan her trl horlanmay asl hakeden
ey de, bu byk devrimin hibir siyasal gr tamakszn
tamamlanm olmasdr. Xl. Louis beldesel zgrlkleri kst

lamt, nk bunlarn demokratik niteliinden korku
duyuyordu; XIV. Louis onlardan ekinmeksizin hepsini yok
etti. Bunu kantlayan ey, satn alabilen kentlere beldesel
zgrlk1erini iade etmi olmasdr. Aslnda, bunlar or-
tadan kaldrmaktan ok ticaretini yapmak istiyordu ve
gerekten de onlar ortadan kaldrdnda, bu uygulama
sanki hi dnmeksizin, salt mali kaynak yaratma kaygsy
la olmutur; ve tuhaftr, ayn oyun seksen yl boyunca srer.
Bu zaman aralnda, yedi kez, kentlere kendi yneticilerini
seme hakk satlr ve, onlar bunun tadna yeniden vardklar
anda, yeniden satlmak zere bu hak onlardan geri alnr.
nlernin gere_kesi her zaman ayndr ve ou kez bu
gereke itiraf da edilir. 1722 tarihli fermann balang
blmnde, "Maliyemizin kar karya olduu zorluklar,
bizi bunlar ortadan kaldrmann en gvenli aralarn ara-
mak zorunda brakyor" denilmektedir. Ara gvenliydi
ama bu tuhaf verginin tepelerine bindii insanlar iin
ykcyd. 1764'te, bir krallk denetisi, genel denetiye yle
yazmaktadr: "Beldesel grevlerin satn alnmas iin den-
mi olan kaynaklarn devasal beni her zaman artmtr.
Bu kaynaklarn tutar, yararl ilerde kullanlm olsayd
kentin karna hizmet edecekti, oysa ki, kent bunun tersine,
yetkenin ve bu satlk grevlerin salad ayrcalklarn
arlndan bakaca bir ey hissetmedi." Eski rejimin btn
fizyonomisi iinde, bundan daha utan verici bir izgi gre-
miyorum.
XVIII. yzylda kentlerin nasl ynetildiklerini kesin bir
ekide sylemek bugn iin zordur; zira, yukarda belir-
tildii gibi, beldesel erklerin kaynann hi durmadan de-
imesinden bamsz olarak, her kent eski yaplanndan
baz blmleri hala korumaktadr ve kendine zg adetlere
sahiptir. Fransa' da her eyin tastamam benzetii iki kent
belki de yoktur; ancak bu durum, benzeimi gizleyen al-
datc bir eitliliktir.
1764'te, hkmet, kentlerin idaresine ilikin genel bir
yasa karmaya girimitir. Krallk denetilerinden, o sralar
da kentlerin her birinde ilerin nasl yrtld konusun-
da raporlar gndermelerini istemitir. Bu soruturmann bir

ksmn buldum ve okuyunca beldesel ilerin hemen hemen
her yerde ayn ekilde yrtlmekte olduklar konusundaki
inancn pekitirdim. Farkllklar yalnzca yapay ve yzey-
sel olmaktan ibarettirler; iin temeli her yerde ayndr.
ou zaman kentlerin ynetimi iki meclise emanet
edilmitir. Byk kentlerin hepsi ve kklerin ou bu du-
rumdadr.
Birinci meclis, yrelere gre saylar az ya da ok olan
beldesel grevlilerden olumutur. Bu, yerleim biriminin
yrtme er ki, o zamanlar sylendii gibi kent heyeti' dir.
Uyeleri geici sreli bir erk kullanmakta ve kral seime karar
verdii, ya da kent resmi grevleri satn alabildii zaman
seilmektedirler. Kral yeniden resmi grevlerin satlmasna
karar verdiinde ve bunlar satma y baardndaysa, grev-
lerini sreklilik iinde ve mali kaynaklar yardmyla yerine
getirmektedirler; bu da her zaman olmamaktadr, zira yerel
yetke merkezi erke giderek daha fazla baland lde, bu
trden bir meta da gittike deerden dmektedir. Her iki
durumda da bu beldesel grevliler cret almamakta, ancak
her zaman vergisel baklklardan ve ayrcalklardan
yararlanmaktadrlar. Aralarnda herhangi bir aamal-dzen
yoktur; idare kolektiftir. dareyi zel olarak elinde tutan ve
hesap veren st yneticiler bulunmamaktadr. Belediye
bakan kentin yneticisi deil, kent heyetinin badr.
Genelmeclis ad verilen ikinci meclis, seimin hala yapl
makta olduu yerlerde, kent heyetini semekte ve her yerde
belli bal ilerde devrede kalmay srdrmektedir.
XV. yzylda, genel meclis halkn tmnden oluuyordu;
soruturma raporlarndan birinde, bu adetin atalarmzn
halk delasyla uyum iinde olduu sylenmektedir. O sralar
da beldesinin resmi grevlilerini btn bir halk seiyordu;
zaman zaman danlan btn bir halkt; ona hesap verili-
yordu. XVII. yzyln sonunda, bu duruma zaman zaman
yine rastlanmaktadr.
XVIII. yzylda genel meclisi oluturan, artk bir btn
halinde eyleyen halkn kendisi deildir. Bu meclis hemen
hemen her zaman temsili niteliktedir. Ancak gzden karl-
mamas gereken ey, artk hibir yerde halk kitleleri tarafn

dan seilmedii ve onlarn dncelerini yanstmaddr.
Her yerde kodaman/ardan olumutur ve bunlardan bazlar,
kendilerine zg bir hak adna orada bulunmaktadrlar; te-
kiler ya loncalar, ya da birlikler tarafndan gnderilmekte ve
her biri bu mecliste o kk tikel topluluun kendisine
verdii balayc bir grevi yerine getirmektedir.
Yzyln iinde ilerlendike, bu meclisteki hukuken ko-
daman saylanlarn says da artmaktadr; sanayi loncalarn
temsil edenlerin saylarysa giderek azalmakta ya da bunlar
hi grnmemektedirler. Burada artk lzeyet yesi olanlardan
bakalarna rastlanmaz; yani meclis, yalnzca burjuvalar
iermekte, esnaftan hemen hemen hi kimseyi kabul et-
memektedir. Sanlabilecek olann tersine, zgrln nafile
grntlerine o kadar da kolay kanmayan halk ise, bu du-
rum karsnda hemen hemen her yerde beldenin ileriyle il-
gilenmeyi brakmakta ve tpk bir yabanc gibi, kendi duvar-
lar iinde yaamaktadr. Resmi grevlileri, onun Ortaa'da
onca harikulade iler baarm olan beldesel yurtsevediini
zaman zaman bo yere uyandrmaya alrlar: halk btn
bu giriimiere kapal kalmaktadr. Kentin en nemli karlar
bile onu ilgilendirmez grnmektedir. zgr bir seimin
beyhud e grntsnn korunmasnn uygun grld her
yerde gidip oy kullanmas istenecektir: o ise srarla oy ver-
mekten kanmaktadr. Tarihte bundan daha sradan bir
grnt yoktur. zgrlkleri tahrip etmi olan hkmdar-
larn hemen hemen hepsi de, ncelikle zgrln biimsel
yanlarn ayakta tutmaya almlardr; bu, Augustus'tan
gnmze kadar grlen bir eydir; bylece, yalnzca mut-
lak gcn sunabiiecei kolaylklar, her zaman iin kamusal
onamann verdii manevi gle birletirmi olmakla
vnyorlard. Hemen hemen hepsi de bu giriimlerinde
baarszla uramlar ve ksa zamanda, gerekliin artk
ortada bulunmad yerde, bu yalanc grntleri daha faz-
la srdrmenin imkansz olduunu kefetmilerdir.
Demek oluyor ki, XVIII. yzylda kentlerin beldesel yne-
timi hemen hemen her yerde kk bir oligarinin elinde
yozlam durumdayd. Birka aile, kamunun gzlerinden
E~ k i R ej i m v e Dev ri 111 89
uzakta ve ona kar sorumlu olmakszn btn ileri tikel

amalar dorultusunda ekip evirmekteydiler: bu, btn
Fransa' da beldesel ynetimin yakalanm olduu bir
hastalktr. Krallk denetilerinin hepsi de buna iaret eder-
ler; ancak dnebildikleri tek are, yerel erkeleri giderek ar-
tan bir ekilde merkezi ynetime balamaktr.
Halbuki bu ii daha nce yaplm olduundan daha iyi
yapmak zordu; btn kentlerin idaresini zaman zaman
deitiren fermanlardan bamsz olarak, bu kentlerin her
birindeki tikel yasalar da, konseyin, krallk denetilerinin
nerileri zerine, n soruturma yaplmakszn ve bazen
kent sakinlerinin bile haberleri olmakszn kartt, kayda
geirilmemi ynetmeliklerle ou kez altst edilmilerdir.
Bu trden bir karara maruz kalm olan bir kentin sakin-
leri, "Bu nlem, hibir ekilde byle bir ey beklemeyen
kentteki btn birlikleri artmtr" demektedirler.
Kentler, krallk denetisinin verdii rapor zerine kon-
seyin alaca bir kararn mdahalesi olmakszn, mal varlk
larn ne ipotek edebilmekte, ne satabilmekte, ne savunabil-
mekte, ne kiralayabilmekte, ne de bunlar idare edebilmekte-
dirler; ne bir tketim vergisi koyabilmekte, ne de bir resim
alabilmektedirler. Btn ilerini, konseyin kararnameler
araclyla kabul ettii tasariara gre ve harcama listeleri
uyarnca yerine getirmektedirler. Bu iler krallk
denetisinin ya da ona bal ast-temsilcilerin nnde ihale
edilmekte ve genellikle Devletin mhendis ya da mimar
tarafndan yrtlmektedir. te, Fransa' da karlalan her
eyin yeni olduunu dnenleri epey artacak manzara
budur.
Ancak merkezi ynetim, kentlerin idaresine bizatihi bu
kuraln gsterdiinden de daha fazla karmaktadr; iktidar,
hukukundan ok daha yaygndr.
Yzyln ortalarna doru, genel denetinin btn krallk
denetilerine gnderdii bir tamirnde unlar buldum:
"Belediye meclislerinde cereyan eden her eye kar zel bir
dikkat gstereceksiniz. Bunlar hakknda en doru ekilde
bilgi sahibi olacak ve mecliste alnan btn kararlar, hemen
ve kendi grnzle birlikte, bana gndereceksiniz."
Gerekten de krallk
denetisinin ast-temsilcileriyle yap-
t yazmalardan, hkmetin elinin, en kklerinden en
byklerine kadar, kentin btn ilerine uzand grl-
mektedir. Her konuda ona bavurulmaktadr ve onun her
konuda kararlatrlm bir gr vardr; bayramara varn
caya kadar her eyi o dzenlemektedir. Baz durumlarda,
kamusal cokunun da vurulmasn o buyurmakta, enlik
atelerini o yaktrp evleri o klandrmaktadr. Te Deum ayi-
nine katlmam olan kent korucularnn, krallk denetisi
tarafndan 20' er livre para cezasna arptrldklarn
grdm.
Bu yzden, belediye grevlileri nemsizliklerinin bilin-
cindedirler.
lerinden bazlar, krallk denetisine, "Monsenyr, siz-
den en byk alakgnlllkle bizlere tevecch ve hima-
yenizi ihsan buyurmanz rica ederiz. Zat Alilerinin btn
buyruklarna itaatkarlmzla bu tevecch ve himayeye
layk olmaya alacaz" diye yazmaktadrlar. Ke11t Meclisi
yeleri sfatn hala azametle tamakta olan daha bakalar,
"zhar huyurduunuz iradelere, asla kar durmadk
Monsenyr" diye yazmaktadrlar, .
Burjuva snf ynetime ve halk da zgrle ite byle
hazrlanmaktadr.
Kentler, bu smsk bamlla kar, hi deilse kendi
mali kaynaklarn koruyabilselerdi ya! ama hi de byle
deildir. Merkeziletirme olmasayd kentlerin annda iflas
edecekleri ne srlr: bilemiyorum; ancak uras kesindir
ki, XVIII. yzylda, merkeziletirme onlar iflastan kurtar-
myordu. O dnemin btn idari tarihi, kentlerdeki ilerin
yrtlmesinde karlalan dzensizliklerle doludur.
Eer kentlerden kasabalara gidecek olursak, baka
erklere, baka usullere rastlarz; ama bamllk ayn bam
llktr.
Ortaa' da, her kasaba halknn senyrden ayr bir ce-
ma at oluturduunu gsteren iaretleri ok iyi gryorum.
Senyr, bu cemaati kullanyordu, onu denetliyordu, yneti-
yordu; ama cemaat, zel mlkiyetini elinde tuttuu kimi mal
varlklarna ortaklaa sahipti; nderlerini seiyor, kendi ken-
disini demokratik bir ekilde idare ediyordu.

Feodal dzeni yaam olan btn uluslarda ve bu ulus-
larn yasalarnn kalntlarn tam olduklar btn lke-
lerde, o eski krsal-kilise-evresi [paroisse] kurumu karmza
kmaktadr. ngiltere'nin her kesinde bunun izleri
grlr ve, byk Friedrich'in kanunnamesi okunduunda
anlalabilecei gibi, altm yl ncesine kadar bu kurum
Almanya' da hala capcanlyd. Fransa' da bile, XVIII. yzylda,
hala baz kalntlar vardr.
Bir krallk denetisinin arivlerinden, eski rejimde bir
krsal-kilise-evresinin ne olduunu ilk kez aratrdmda,
onca yoksul ve kullam bir haldeki bu cemaatte, bir za-
manlar Amerika'nn krsal beldelerinde dikkatimi ekmi
olan ve o zaman, yanl bir ekilde, yeni dnyaya zg bir
zellik olmak gerektii yargsna yardm birok izgiyle
karlamaktan tr hayrete dtm anmsyorum. Ne
birinin ne de tekinin srekli bir temsiliyeti, yani beldesel bir
organ vardr; her ikisi de, btn cemaatin ynetimi altnda,
ayr ayr faaliyet gsteren memurlar tarafndan idare
edilmektedirler. Her ikisinde de, zaman zaman, tek bir organ
halinde toplanan halkn topluca resmi grevlilerini setii ve
balca ileri karara balad genel meclisler vardr. Tek
szckle birbirlerine benzemektedirler, ama bir canlnn bir
lye benzeyebildii kadar.
Yazglar iinde onca farkllk gsteren bu iki varln,
doumlar gerekten de birdir.
Ortaa'n krsal-kilise-evresi, bir anda feodalitenin
uzana tanm ve kendi kendinin mutlak efendisi olarak
Yeni ngiltere'nin township'i haline gelmitir. Fransa'daysa,
senyrden koparlm ama Devletin gl avucuna skm
olarak, imdi syleyeceimiz ey haline gelmitir.
XVIII. yzylda kilise-evresinin memurlarnn says ve
adlar vilayetlere gre deimektedir. Eski belgelerden, bu
memurlarn yerel yaamn daha faal olduu zamanlarda da-
ha kalabalk olduklar grlmektedir; yerel yaarn kreldii
lde bunlarn saylar da azalmtr. XVIII. yzyln kilise-
evrelerinden ounda ikiye inmi durumdadr: biri tahsildar
[collecter] diye adlandrlmakta, tekine ou zaman temsil-
ci [syHdic] ad verilmektedir. Genelde bu belediye grevlileri

hala seilmekte ya da seilmi kabul edilmektedirler; ancak
her yerde, cemaatin temsilcileri olmaktan ok Devletin
aralar haline gelmilerdir. Tahsildar, krallk denetisinin
dorudan buyruu altnda bime vergisini toplamaktadr.
Temsilci, gnlk ilerde krallk denetisinin ast-temsilcisi
tarafndan ynetilmekte, kamusal dzene ya da idareye ili
kin btn ilemlerde ona vekalet etmektedir. Milisin toplan-
mas, Devlete ait ilerin yaplmas, genel yasalarn uygulan-
mas sz konusu oldukta ast-temsilcinin balca aracs odur.
Daha nce de grdmz gibi senyr, ynetimin btn
bu ayrntlarnn dnda kalmaktadr; hatta artk bunlar
denetlernemektedir bile; bunlarda yardmc olmamaktadr;
stelik, gerek gc giderek daha ok azalrken, bir zaman-
lar onlar araclyla gcn srdrd bu faaliyetleri im
di kendisine yaktrmamaktadr. Bugn onu bu faaliyetlere
davet etmek, gururunu krmak demektir. Artk ynet-
memektedir; ancak kilise-evresi iindeki mevcudiyeti ve
ayrcalklar, bu evrede, onun ynetimi yerine daha iyi bir
ynetimin yerieebilmesini de engellemektedir. Btn teki-
lerden onca farkl, onca bamsz, onca ayrcalkl bir kii,
kilise-evresindeki her trl kuraln egemenliini tahrip 'et-
mekte ya da zayflatmaktadr.
Daha ileride gstereceim gibi, yre sakinleriyle kur-
duu ilikiler, onlarn biraz hali vakti yerinde ve biraz okur
yazar olanlannn hemen hemen hepsini ve birbiri ardnca
kentlere karm olduundan, geriye, kendisi dnda, ortak
ileri ekip evirecek durumda olmayan, cahil ve kaba bir
kyl srsnden bakaca bir ey kalmamaktadr. Turgot,
"Bir krsal-kilise-evresi, kulbeler ile o kulbeler kadar edil-
gin sakinlerinden oluan bir toplamadr" demiti hakl
olarak.
XVIII. yzyln idari belgeleri, kilise-evrelerindeki tahsil-
darlarn ve temsilcilerin yeteneksizliinin, ataletinin ve
cahilliinin neden olduu yaknmalada doludur. Bakanlar,
krallk denetileri, ast-temsilciler, hatta soylular, hepsi de
durmadan bundan yerinmektedirler; ancak hibiri olayn ne-
denlerine ulaamamaktadr.
Devrim'e gelene kadar, Fransa'daki krsal-kilise-evresi,

kendi ynetimi iinde Ortaa' da sahip olduu grlen o
demokratik yapdan bir eyleri barndrr. Belediyenin resmi
grevlilerini semek ya da baz ortak ileri tartmak m sz
konusudur? Kasabann an kulesi kylleri kilisenin kaps
nnde toplanmaya arr; orada, yoksullar da varsllar gibi
hazr bulunma hakkna sahiptirler. Meclis topland zaman,
gerek anlamyla asla tartma da olmad, oylama da yapl
mad dorudur; ancak herkes kendi grn dile getire-
bilmekle ve bu i iin grevlendirilmi ve byk bir hzla
toplanty belgeleyen bir noter de, farkl yaklamlar der-
leyip bir tutanaa balamaktadr.
zgrln bu beyhude grntleri ona eklenmi olan
gerek gszlkle kyaslandkta, en mutlak ynetimin en
ar demokrasinin biimlerinden bazlaryla nasl badaa
bildii de esasen bir parack ortaya kmaktadr; yle ki,
baskya, bir de stelik bu basky farketmez grnmenin
glnl gelip eklenmektedir. Kilise-evresinin bu de-
mokratik meclisi, temennilerini rahatlkla dile getirebiliyor-
du, ancak artk kentin belediye meclisi kadar bile istencini
geerli klma hakkna sahip deildi. Hatta ancak bakalar
gelip azn at zaman konuabiliyordu; zira bu meclis,
her zaman iin ancak krallk denetisinin zel izni alndktan
sonra ve, sz olaya uygularsak, o zamanlar sylendii gibi
keyfi istedii takdirde toplanabiliyordu. Oybirliiyle bile olsa,
kraliyet konseyinin izni olmakszn ne kendisini dayatabili-
yordu, ne satabiliyordu, ne satm alabiliyordu, ne kiralaya-
biliyordu, ne savunabiliyordu. Rzgarn kilise atsna
verdii zarar onarmak, ya da papaz evinin yklan duvarn
yeniden ykseltmek iin, bu konseyden karar almak
gerekiyordu. Paris'e en uzak krsal-kilise-evresi de en
yakndakiler gibi bu kurala tabiydi. 25 livre harcayabilmek
iin, konseyden izin isteyen kilise-evrelerine rastladm.
Yre. sakinlerinin, genelde, kendi resmi grevlilerini
genel oyla seme hakkn kortimay srdrm olduklar
dorudur; ancak ou zaman, krallk denetisi bu kk se-
men grubuna bir aday gsteriyor ve bu aday da oybirliiyle
seilmekten asla geri kalmyordu. Kimi durumlarda, krallk
denetisi gerekletirilmi seimi kendi bana iptal ediyor,

tahsildar ve temsileiyi bizzat atyor ve her trl yeni seimi
sresiz erteliyordu. Bunun bin tane rneini grdm.
Bu belde memurlarnnkinden daha acmasz bir yazg
tasavvur edilebilemezdi. Merkezi ynetimin en sonda gelen
grevlisi olan ast-temsilcinin en ufak kaprislerine bile boyun
emek durumundaydlar. Ast-temsilci onlar sk sk para
cezasna arptryordu; bazen hapse attryordu; zira baka
yerlerde yurttalar hala korumakta olan gvenceler, burada
artk mevcut deildi. "Cemaatlerin mzldanmakta olan baz
nde gelenlerini hapse attrdm," diyordu 1750' de bir krallk
denetisi, "ve bu cemaatlere krsal zabtaya bal svarilerin
masraflarn dettim. Bylelikle bunlar kolaylkla sindirildi-
ler." Bu yzden, kilise-evresi memuriyetleri birer onur ol-
maktan ok her trl kurnazlkla kurtulunmaya allan bi-
rer yk gibi grlyordu.
Ama yine de, kilise-evresinin eski ynetiminin bu son
kalntlar kyller iin hala deerliydi ve bugn bile, btn
kamusal zgrlkler iinde onlarn en iyi biimde anladk
lar tek zgrlk, kilise-evresi zgrldr. Onlar
gerekten ilgilendiren kamusal nitelikli tek olay budur.
Btn ulusun ynetimini seve seve bir tek efendinin ellerine
brakan kyl, kasabasnn ynetiminde kendi szn
syleyemerne dncesine kar kmaktadr: ii en fazla
oyulmu olari biimlerin arl hala bu kadar byktr
ite.
Kentler ve krsal-kilise-evreleri hakknda syledikleri-
mi, ayr bir varla ve kolektif bir mlkiyete sahip hemen
hemen btn organara yaymak gerekmektedir.
Fransa' da, gnmzde olduu gibi eski rejim altnda da,
zel ilerinde kendi istencini bamszca ortaya koyabilecek,
kendi mal varlklarn diledii gibi ynetebilecek kent, kasa-
ba, ky de, kck bir mezra da, hastahane, fabrika, manas-
tr da, eitim kurumu da yoktu. Demek ki, o zaman da tpk
bugn olduu gibi, ynetim btn Franszlar vesayet altn
da tutuyor ve szcn tad kstahlk henz ortaya k
mam idiyse bile, vesayet en azndan hanidir biliniyordu.
IV. BLM
da rf yarg ve memur gvencesinin

eski rejimin kmmfar olduuna dair
vrupa' da, olaan mahkemelerin hkmete Fransa' daki

A kadar az baml olduu bakaca lke yoktu; ama ola-
anst mahkemelere sklkla bavurulan bakaca bir lke
de yoktu. Bu iki husus, birbiriyle sanldndan da daha
yakn bir iliki iindedir. Kral, yarglarn kaderi zerinde
hemen hemen hibir etkisi bulunmad; onlar ne azlede-
bildii, ne yerlerini deitirebildii, ne de hatta ou zaman
terfi ettirebildii; tek szckle s0ylersek, yarglar ne tutku-
lar ne de korkularndan yakalayabildii iin, bir sre sonra
bu bamszln kendisini rahatsz ettiini hissetmiti. Bu
durum, kral bu mahkemeleri, bakaca her eyden de daha
fazla olarak, dorudan kendi iktidarn ilgilendiren ilerle il-
gili bilgilerin dnda tutmaya ve kendi zel yarar iin teki
mahkemelerin yannda daha bamsz ve kendisini gerek-
lerden ekinmek zorunda brakmakszn tebasna kar bir
para adalet grnts de sunan baka bir tr mahkeme
kurmaya yneltmiti.
Almanya'nn kimi blgeleri gibi, olaan mahkemeterin
hkmetten asla o zamanki Fransz mahkemelerinin olduu
kadar bamsz olmadklar lkelerde, bu trden nlemlere
bavurulmam ve idari mahkemeler asla olmamtr. Bu l-
kelerde hkmdar, hkmete bal denelilere gereksinim
duymayacak kadar yarglara egemen durumdayd.
Monarinin son yzyl iinde kral tarafndan yayrolan
m ferman ve bildiriler ile ayn zaman dilimi iinde krallk
konseyinin vermi olduu kararlar dikkatlice okunacak
olursa, ynetimin, belli bir nlemi aldktan sonra, bu n-
lemin yol aabilecei itirazlarn ve de bunlardan kaynakla-
nabilecek davalarn dorudan doruya ve yalnzca krallk

denetileri ve krallk konseyine gtrleceini belirtmeyi
unutmu olduu pek az belge bulunacaktr. "Majesteleri
ayrca buyurur ki, ibu kararn Hasnda ortaya kabilecek
btn itiraz} kaytlar, koullar ve balantlar ne olursa olsun,
krallk konseyine yaplacak bavurular istisna tekil etmek
zere, bizzat deerlendirmesi iin krallk denetisine
gtrlecektir. Mahkemelerimizi ve yarglarmz bu tr
olaylara el koymaktan men ederiz." Allagelmi forml
budur.
Eski yasalar ya da rflerle dzenlenmi .olan ve bu n-
lemin alnmam olduu konularda, krallk konseyi, bir st
merciye gndenne yoluyla hi durmadan mdahalelerde bu-
lunmakta, ynetimin dorudan ilgilendii olaylar olaan
yarglarn elinde braknayp kendisinde toplamaktadr.
Konseyin kaytlar, bu trden, bir st merciye bavuru karar-
laryla doludur. stisna yava yava genellemi, uygulama
kurama dnmtr. Yasalarn iinde deil ama o yasalar
uygulayanlarn kafasnda, kamu karn ilgilendiren ya da
bir idari kararn yorumundan kaynaklanan btn davalarn,
grevleri zel karlar arasndaki sorunlar karara balamak
tan ibaret kalan olaan yarglarn yetkisi iinde asla ola-
mayaca, sanki bir Devlet ilkesiymicesine yerlemitir. Bu
konuda bizim yaptmz eyse forml bulmaktan ibarettir;
fikir eski rejime aittir.
Daha o zamandan balayarak, vergi tahsilatndan kay-
naklanan tartmal sorunlarn ou, saltlkla krallk deneti-
si ve konseyin yetkisine braklmtr. Tamacln gvenli-
ine ve kamusal aralara, byk karayollarna, nehir gemici-
liin e, vb. ilikin her 'trl konuda da bu byledir; genellikle
kamusal yetkeyi ilgilendiren btn davalar, idari mahkeme-
lerde sonuca balanmaktadrlar.
Krallk denetileri bu istisnai yarglama ynteminin dur-
madan yaygnlamasna byk bir zen gstermektedirler;
genel denetiyi uyarmakta ve konseyi drtkleyip durmak-
tadrlar. Bu st yneticilerden birinin bir st merciye bavu
ru karar elde edebilmek iin gsterdii gereke, unutulmaz
bir belge olarak saklanmaya deer:. "Olaan yarg," diyor,
"kendisini yasaya aykr bir olay bastrmaya zorlayan belli

lsurallara baldr; ama konsey; yararl bir amala her zaman
kurallara aykr davranabilir."
Bu ilke uyarnca, krallk denetisinin ya da konseyin, ka-
mu idaresiyle yalnzca ve neredeyse grnmez bir bala ili
kilendirilebilecek, ya da hatta hibir ekilde ilikilendirile
meyecei apak ortada olan davalar bile kendilerine ektik-
leri sklkla grlmektedir. Komusuyla kavgal olan ve yar-
glarn verecekleri kararlardan kuku duyan bir asilzade
konseyden konuya el koymasn talep etmektedir; krallk
denetisi bavuruyu yle yantlamaktadr: "Her ne kadar
buradaki olay, yarg yetkisi mahkemelere ait olan zel
hukuk alanlarndan bakasn ilgilendirmemekteyse de,
Majesteleri, diledikleri takdirde her trl dava konusunu
yarglama yetkisini, gerekelerinden sorumlu tutulmakszn,
her zaman iin kendilerinde alakoyabilirler."
Kamu dzenini bir takm iddet eylemleriyle bozmaya
kalkansradan yurttalarn hepsi de, bir st merciye bavu-
. ru yoluyla, genellikle krallk denetisinin ya da yerel zab
tann kendi yarg amiri [prevt de la marechaussee] kars
na kartlyorlard. Tahl fiyatlarndaki artlarn onca sklk
la neden olduu ayaklanmalardan ou, bu trden, bir st
merciye bavurulara yol amaktadr. O zaman krallk
denetisi, bizzat setii belli sayda astnn yardmclnda,
bir tr ayakst belediye konseyi oluturmakta ve ar ceza-
ya giren sular bile yarglamaktadr. nsanlar kree ve
hatta lm cezasna arptran, bu ekilde verilmi kararlar
buldum. Krallk denetisi tarafndan baklm ar ceza
davalarna XVII. yzyln sonunda bile sklkla rastlanmak-
tadr.
Modern yasaclar, kamu hukuku alannda, Devrim'den
bu yana byk aama kaydedildii yolunda bize teminat
vermekteler: "Eskiden kamusal ve yargsal erkler birbirine
karm durumdaydlar," diyorlar; "o gn bugn bunlar
birbirinden ayrldlar ve her biri kendi yerine yerletirildi."
Burada sz edilen geliimi iyi deerlendirebilmek iin asla
unutmamak gerekir ki, ee~ eski rejimde, yarg erki bir yan-
dan durmamacasna kendi yetkesinin doal kresi dna
doru yaylyorduysa, bir yandan da bu kreyi asla tmyle

dolduramyordu. Her kim ki, bu iki olgudan birini grp
tekini grmez, konu hakknda ancak eksik ve yanl bir
fikre sahiptir. Bazen mahkemelerin kamu idaresine ilikin
dzenlemeler yapmasna izin veriliyordu ki, bu da aka
onlarn yetki alan dndayd; bazen de bunlarn gerek
davalara bakmalar yasaklanyordu ki, bu da onlar kendi
alanlarndan dlamak demekti. Dorudur, biz adaleti, eski
rejimin fevkalade haksz bir ekilde szmasna izin vermi ol-
duu kamusal kreden kovduk; ama grld gibi yne-
tim de ayn anda durmadan adaletin doal kresine szyor
du, ve onu orada braktk: sanki erklerin bu yanda birbirine
kartrlmas te yanda olduu kadar tehlikeli ve hatta daha
da beter deilmi gibi; zira adaletin kamu idaresine mda-
halesi, yalnzca ilere zarar verir, oysa ki, kamu idaresinin
adalete mdahalesi, insanlar yozlatrr ve onlar bir yandan
ihtilalci bir yandan da kle klar.
Altm yl boyunca, Fransa' da sonsuza kadar geerli ol-
mak zere konmu olan dokuz ya da on anayasa arasndan
yalnzca bir tanesi, kamu ynetiminde grevli olanlardan
hibirinin nceden kovuturma izni verilmeksizin olaan
mahkemeler nnde yarglanamayacan ak seik syle-
mektedir. Madde o kadar iyi dnlm bulundu ki, iinde
yer ald anayasa tahrip edilirken om ykntilarn arasndan
zenle kardlar ve de o gn bugn, bu maddeyi ihtilallerin
ykclndan korumaya her zaman zen gsterdiler. Kamu
idarecileri, bu madde tarafndan kendilerine bahedilen
ayrcal 89'un byk kazanmlarndan biri olarak aci-
landrma alkanln hala srdrmektedirler; ancak burada
da ayn ekilde yanlyorlar, zira eski monari zamannda
hkmet, memurlarnn sradan yurttalar gibi adalet
karsnda gnah kartma zorunluluunun rahatszlna
katlanmamalar iin, gnmzde olduundan hi de daha
az zen gstermiyordu. ki dnem arasndaki tek temel fark-
llk udur: Devrim' den nce, hkmet yasad ve keyfi n-
lemlere bavurmakszn memurlarn koruyabilemiyordu, o
zamandan beriyse onlarn yasalar inernelerine yasal
olarak izin verebilmitir.
Eski rejimin mahkemeleri merkezi iktidarn herhangi bir

temsilcisini kavuturmak istediklerinde, genellikle konseyin
san yarglardan kurtarp konsey tarafndan atanan g-
revlilerin karsna karan bir karar devreye giriyordu; zira,
o dnemin Devlet danmanlarndan birinin yazd gibi,
yarg tarafndan bu ekilde sulanan bir ynetici olaan yar-
glarn yaklamlarn nyargl bulacak olursa, kraln
yetkesi tartma konusu edilmi olurdu. Bylesi gerekelerle
bir st merciye bavurular yalnzca arada bir deil, ama her
gn ve yalnzca nemli memurlardan deil, ama en sradan
olanlarndan bile geliyordu. Kamu idaresine en kk bir
ba ile tutunmu olmak bile, ondan bakaca hibir eyden
ekinmernek iin yetip de artyordu. Yollar ve Kprler
Dairesi'nin angaryay dzenlemekle grevli bir memuru,
kt davrand bir kyl tarafndan dava edilmitir. Olaya
konsey el koyar ve ba mhendis, krallk denetisine gn-
derdii kiiye zel mektubunda bu konuda yle yazar: "in
gerei, memur cezay fazlasyla hakediyor, ancak bu durum
olay doal seyrini izlemeye brakmak iin bir neden
deildir; zira angarya ykmllerinin alma memurlarna
ynelik ikayetlerine olaan yargnn bakmamas ve bu
ikayetleri kabul etmemesi, Yollar ve Kprler idaresi iin
fazlasyla nem tamaktadr. Eer bu dava rnek olutur
sayd, halkn bu memurlara duyduu fkenin dauraca
surekli davalar yznden bu almalar engellenmi olur-
du."
Bir baka olayda, kullanm olduu malzemeyi komu
nun tarlasndan alm olan bir Devlet mteahhiti hakknda
bizzat krallk denetisi, genel denetiye unlar sylemekte-
dir: "Kendi mteahhitlerini, ilkeleri asla kendi ilkeleriyle
uyuamayan olaan mahkemelerin yarglamasna terket-
menin, kamu idaresinin karlarn ne kadar haleldar ede-
ceini anlatmak iin size ne desem azdr."
Bu satrlar tastarnan bir yzyl nce yazlmtr ve bun-
lar yazan kamu idarecileri sanki bizim adalarmzdrlar.
V. BLM
Merkezilene bylece eskinin erkleri arasna nasl szabilmi

ve onlar tahrip etmeksizin onlarn yerini alabilmiti
raz
imdi, bundan nceki son blmde sylediklerimizi bi-
toparlayalm: btn lke iinde kamu idaresini
dzenleyen ve kralln merkezinde yerlemi tek bir gvde;
hemen hemen btn iilerini yneten ayn bakan; her tara
vilayetinde btn ayrntlar ynlendiren tek bir memur;
hibir ikincil idari organ yok, ya da harekete gemeleri iin
nceden izin verilmeden eyleyemeyen organlar var; kamu
idaresini ilgiendiren olaylarda yarg yetkisini kullanan ve
onun btn memurlarn koruyan olaanst mahkemeler.
Bu, bildiimiz merkezileme deilse nedir? Ald biimler
bugn olduundan daha az belirgindir, giriimleri daha az
dzenlidir, varln daha kargaa iinde srdrmektedir;
ama bu, ayn oluumdur. O gn bugn ona ekieyecek ya da
ondan karlacak hibir temel ey olmad; bugn grd
mz hal,iyle belirivermesi iin, evresinde ykselen btn
duvarlar alaa etmek yetti.
Betimleyegeldiim kurumlarda n pek ou, o gn bugn
yz farkl yerde taklit edilmilerdir; ama o zamanlar
Fransa'ya zgydler ve Fransz ihtilali ile onu izleyen olay-
lar stnde ne trl byk etkileri olduunu biraz sonra
greceiz.
yi de, yakn tarihte ortaya kan bu kurumlar Fransa'da
feodal toplumun ykntlar ortasnda nasl kurulabilmiler
di?
Bu, g kullanm ve mutlak iktidardan ok sabrn, be-
cerinin ve zamann el vermesinin eseridir. Devrim kageldi
i srada, Fransz kamu idaresinin eski yaplanndan henz
hemen hemen hibir eyi ykmamlard; sanki, eski temel-
leri kullanarak bir bakasn bina etmilerdi.

Bu zorlu ii gerekletirmek iin, eski rejim hkmetinin
nceden derinlemesine dnlm bir tasarm izlemi ol-
duunu gsteren hibir belirti yoktur; o yalnzca, btn
hkmetleri her trl ii tek bana yrtmek istemeye iten
igdye, aralarn farkll iinde her zaman ayn kalan
igdye terketmiti kendisini. Eskinin erk odaklarnn
gemiteki adlarn ve tadklar onurlar onlarda brakm,
ancak yetkelerini yava yava ellerinden almt. Onlar top-
raklarndan kovmam, ama uzaklatrmt. Yerini almak
zere, berikinin ataJetini tekinin bencilliini frsat bilerek;
asla yola getirmeye almadan, ama yerlerine bakalarn
koymak suretiyle onlarn btn kusurlarndan yararlanarak,
gerekten de hemen hemen hepsini tek bir memurla, do
duklar zaman adnn bile biJinnedii krallk denetisiyle
deitirmeyi baarmt.
Bu byk giriim iinde, bir tek yarg erki onu g du-
rumda brakmt; ama sonuta, orada bile, rakiplerine yal-
nzca glgesini brakarak, erkin tzn yakalayabilmiti.
Parlamentolar idari kreden dlrmamt; bu kreye, aa
mal olarak ve onu hemen hemen tmyle dolduracak ekil
de bizzat yaylmt. Kimi olaanst ve geici durumlarda,
rnein halkn duyarllklarnn yarglarn hrsna bir
dayanak noktas oluturduu ktlk zamanlarnda, merkezi
hkmet yerel parlamentolarn idareye karmasna bir sre
iin imkan tanyor ve yanklarna tarihte sklkla rastlanm
olan bir grlt karmalarna izin veriyordu; ama az sonra
sessizce yerini alyor ve btn insanlara ve btn ilere usul-
ca yeniden el koyuyordu.
Parlamentolarn kraliyet erkine kar yrttkleri m-
cadeleye iyice dikkat edilirse, hemen hemen her zaman
idarenin alannda deil de siyasetin alannda kar karya
gelindii grlecektir. Kavgalar genellikle yeni bir vergi
yznden domaktadr; yani iki rakip de idari erkin deil,
her ikisinin de pek az hak kapma durumda olduklar yasama
erkinin kavgasn yapmaktadrlar.
Devrim'e yaklaldka, bu durum daha ok belirgin-
lemektedir. Halktaki duyarllklar iddetlenneye balad
lde, parlamento siyasete daha fazla karmakta, bu arada

merkezi iktidar ile memurlar da daha deneyimli ve daha be-
<:erikli bir hale geldiklerinden, ayn. parlamento asl kamu
idaresiyle giderek daha az ilgilenmektedir; her geen gn
daha az idareci ve daha fazla halk szcsdr.
Esasen zaman hi durmadan, merkezi hkmete, parla-
mento yelerinin [yarglarn] onu izieyebilecek kvrakla
sahip olmadklar yeni eylem alanlar amaktadr; zira daha
nce baka rneklerini grmedikleri ve gncel faaliyetlerine
yabanc olan yeni sorunlar sz konusudur. Byk bir
gelime iinde olan toplum, her an yeni gereksinimler
dourmaktadr ve bunlardan her biri hkmet iin yeni bir
erk kaynadr; zira bir tek o, bu gereksinimleri karlaya
bilecek durumdadr. Parlamento yarglarnn idari kresi
sabit kalrken, onunki devingendir ve bizatihi uygarlkla bir-
likte hi durmadan genilemektedir.
Yaklaan ve btn Franszlarn zihnini kartrmaya
balayan Devrim, onlara yalnzca hkmetin gerekletire
bilecei bin trl yeni fikir telkin etmektedir; devrim, de-
virmezden nce hkmeti gelitirmektedir. Hkmetin ken-
disi de tm teki eyler gibi yetkinlemektedir. Arivleri in-
celendikte, bu durum zellikle arpc grnr. 1770'in genel
denetisi ile krallk denetisi artk 1740' n krallk denetisi ile
genel denetesine benzemez; kamu idaresi dnmtr.
Memurlar ayndr ama onlar bir baka zihniyet harekete
geirmektedir. Daha ayrm ve daha yaygn hale geldii
lde, bir yandan da daha dzenli ve daha bilimsel hale
gelmitir. Her eyi sahiplenne iini tamamlarken kendisini
de lmllatrmtr; daha az bask yapmakta, daha ok yn-
lendirmektedir.
Devrim'in ilk abalar monarinin bu byk kurumunu
tahrip etmilerdi; kurum 1800'de restore edildi. O dnemde
ve ondan beriye, kamu idaresi alannda utkuya erimi olan
eyler, ka kez sylendii gibi, 1789'un ilkeleri deildir, ama
tam tersine, eski rejimin ilkeleri o srada yeniden yrrle
konmu ve orada kalmlardr.
Eer bana, eski rejimin bu parasnn bylece bir btn
halinde yeni topluma nasl tanabilmi olduu ve ona ek-
lemlendii sorulursa derim ki, eer merkezileme Devrim'in

iinde gark olup gitmediyse, bunun nedeni, onun bizatihi bu
ihtilalin balangc ve iareti oluudur; ve unu da eklerim ki,
bir halk kendi barnda aristokrasiyi tahrip ettii zaman,
sanki kendiliindenmicesine merkezilemeye doru koar.
O zaman onu bu eri dzlemde yuvarlamak iin, ayakta tut-
maktan ok daha az aba gerekir. Onun barnda btn
erklerin eilimi, doallkla birlie dorudur ve bunlar bir-
birinden ayrm olarak tutmay baarabilmek ancak pek
byk hnerlerle mmkndr.
Eski rejimin onca kurumunu tahrip etmi olan demokra-
tik devrim, bylece bu kurumu salamlahrmak zorundayd
ve merkezileme bu devrimin oluturmu olduu toplumun
iinde yerini ylesine doal bir ekilde buluyordu ki, bir r
pda devrimin eserlerinden biriymi gibi kabullenilebildi.
VI. BLM
Eski rejim altndaki idarf rflere dair
ski rejimin krallk

denetilerinden birinin stleriyle ve
E astlaryla yazinasm
okurken, kurumlar arasndaki
benzemenin bizim zamanmzn yneticilerini nasl da o za-
mankilerle e kldna hayran kalmamak elde deildir.
Devrim'in onlar birbirlerinden ayran boluu stnden
sanki birbirlerine el verirler. Ynetilenler iin de ayn eyi
syleyeceim. Yasamann, insanlarn zihinleri stndeki
gc kendisini asla bundan daha iyi gstermemitir.
Bakanlk orununa erimi olan devlet adam, btn
sorunlara ayrntsna kadar kendi gzleriyle nfuz etme ve
her eyi Paris'ten bizzat dzenleme arzusunu esasen
tamtr. Zaman ilerleyip kamu idaresi yetkinletii lde,
bu tutku artmaktadr. XVIII. yzyln sonuna doru, bir uzak
tara vilayetinin derinliklerinde kurulmu tek bir yardm
ilii yoktur ki, genel deneti harcamalarn bizzat denet-
leyip, bu harcamann kurallarn ve hangi durumlarda
yaplacan dzenlemek istemesin. Dilenci evleri mi al
maktadr? Buralarda barnan dilencilerin adlarn genel
denetiye bildirmek, kesin olarak hangi saatlerde girip k
tklarndan onu haberdar etmek gerekmektedir. Daha
yzyln ortalarnda (1733) Bay d' Argenson yle yazyordu:
"Bakanlara emanet edilmi olan ayrntlar devasa boyutlar-
da. Onlarsz hibir ey yaplnuyor, yalnzca onlar tarafndan
yaplyor ve eer bilgi daarcklar sahip bulunduklar erkler
lsnde geni deilse, her eyi gerek efendiler haline ge-
len hizmetkarlarn ellerine brakmak zorunda kalyorlar."
Bir genel deneti yalnzca kamu ileri konusundaki ra-
porlarla yetinmemekte, ama kiiler hakknda da kk bil-
giler talep etmektedir. Bu kez krallk denetisi ast-temsilci-
Eski Rejim ve Devrim lOS
sine bavurmakta ve onun kendisine sylediklerini, sanki

her ynyle kendiliinden biliyormu gibi, szc szc-
ne yinelerneyi asla ihmal etmemektedir.
Her eyi Paris'ten ynetmek ve orada oturup her eyi
bilebilmek iin bin trl denetim yntemi icat etmek gerek-
mitir. Yazmalar esasen muazzam bir yn oluturmak
tadr ve idari mekanizmann ileyii ylesine yavatr ki, bir
kilise-evresinin, an kulesi ina etmek ya da papaz evini
onarmak zere talep ettii izni bir yldan nce alabildiine
asla rastlamadm; ou zaman talep kabul edilene kadar iki
ya da yl gemektedir.
Konseyin kendisi de kararlarndan birinde (29 Mart
1773), "idari formalitelerin kamu ilerindeki sonu gelmez
gecikmeleri beraberlerinde getirdiklerine ve fazlasyla hakl
yaknmalara yol atklarna" dikkat ekmekte; "bununla bir-
likte hepsi de zorunlu formalitelerdir" diye eklemektedir.
statistik dknlnn gnmz yneticilerine zg
olduunu sanyordum; ama yanlyormuum. Eski rejimin
sonuna doru, krallk denetisine sk sk, ast-temsilcilerine
ve kilise-evrelerinin temsilcilerine [syndic) doldurtmaktan
bakaca i brakmayan, nceden baslm izelgeler gnderil-
mektedir. Genel deneti topraklarn durumu, buralarda
yaplan tarm, rnlerin tr ve nicelii, davar ve sr
says, toprak sakinlerinin uratklar zenaatler ve rfleri
konusunda, kendisine raporlar hazrlatmaktadr. Bylece
toplanm olan bilgiler, gnmzde benzer durumlarda
kaymakam ve belediye bakanlar tarafndan salanan bil-
gilerden ne daha az ayrntl, ne de daha ok dorucudur.
Ast-temsilcilerin, bu vesileyle ynettikleri insanlarn tutum
ve davran konusunda vardklar yarg genellikle pek az
olumludur. Sklkla, "kyl, doas gerei tembeldir ve eer
yaamak iin mecbur olmasayd almayacakt" eklindeki
gr yinelemektedirler. Anlan yneticiler arasnda
olduka yaygn grnen bir ekonomik doktrindir bu.
Her iki dnem de, ynetimin kulland dile varncaya
kadar, arpc bir ekilde benzemektedir. Iki tarafta da s-
lup ayn ekilde silik, kaypak, mulak ve smsktr; yazan
kiinin tikel fizyonamisi silinmekte ve ortak bir vasatln
iinde yiterek ilerlemektedir. Bir kaymakamn yazdklarn

okuyan kii bir krallk denetisininkileri okuyor demektir.
Yalnz, yzyln sonuna doru, Diderot ve Rousseau'nun
zgn dilleri yaylp gnlk dilin iinde eriyecek zaman
bulduunda, bu yazarlarn kitaplarn dolduran sahte du-
yarlk yneticilere de bulamakta ve hatta maliyecilere kadar
inmektedir. O zaman, kurgusu genelde fevkalade kuru olan
idari slup, baz baz yumuak ve neredeyse ttfik hale
gelmektedir. Bir ast-temsilci, Paris krallk denetisine,,
"grevlerinin ifas srasnda sk sk, duygulu bir ruha sipsivri
bir haner gibi batan bir zdrap ekmekten" yaknmaktadr.
Hkmet, tpk gnmzde olduu gibi, yre halknn
da kendi ynnden baz balarda bulunmalar kouluyla
krsal-kilise-evrelerine baz hayr yardmlar datyordu.
Yre halk tarafndan bu ekilde balanan tutar yeterli
olduunda, genel deneti dalm izelgesinin bana yle
yazmaktadr: yi, honutluumuz belirtilecek; ama bu tutar ok
fazla olduunda yle yazmaktadr: yi, hontluumuz ve
duygulandmz belirtilecek.
Hemen hemen hepsi de burjuva olan devlet memurlar,
kendilerine zg zihniyetleriyle, gelenekleriyle, erdem-
leriyle, onurlaryla, kendilerine has gururlaryla daha o za-
mandan bir snf oluturmaktadrlar. Bu, yeni toplumun,
oktan olumu ve yaamakta olan aristokrasisidir: yalnzca,
Devrim yerini boaltsn diye beklemektedir.
Fransa' daki kamu idaresini daha o zamandan belirgin-
leti:en ey, soylu ya da burjuva, kendisi dnda kamusal
ilerle ilgilenmek isteyen btn insanlara kar, ayrm yap-
makszn duyduu iddetli nefrettir. Katlm olmakszn ku-
rulmak ister grnen en nemsiz bir bamsz organ bile ona
korku verir; hedefi ne olursa olsun, en kk bir zgr
toplam bile onu rahatsz eder; kendisinin keyfi olarak olu
turduklarndan ve banda kendisinin bulunduklarndan
bakasna varlk hakk tanmaz. Byk sanayi kumpanyala-
rndan bile fazla holanmamaktadr; tek szckle, yurt-
talarn kendilerini ilgilendiren ilerin tartlmasna herhan-
gi bir ekilde karmalarn asla kabul etmemektedir; ksrl
rekabete yelemektedir. Gelgelelim, Franszlara klelikleri
iinde teselli bulsunlar diye her zaman bir parack icazetin

yumuakln da balamak gerektiinden, hkmet din,
felsefe, ahlak ve hatta siyaset konularndaki her trden genel
ve soyut kurarnlarn fevkalade zgrce tartlmasna izin
vermektedir. Toplumun o sralarda dayand temel ilkelere
saldrlmasna ve bizzat Tanr'nn varlnn tartlmasna
bile olduka gnll bir ekilde tahamml eder, yeter ki, en
nemsiz memurlar hakknda asla gevezelik edilmesin.
Her ne kadar XVIII. yzyln gazeteleri (o zamann deyi-
iyle 'les gazettes') polemikten ok rbailer ieriyorduysa
da, kamu idaresi daha o zamandan bu kk gce fevkalade
kskan bir gzle bakmaktadr. Kitaplara kar hogrl
ama gazetelere kar hanidir fazlasyla katdr; bunlar
kesinkes ortadan kaldramadndan salt kendi yararna e-
virmeye girimektedir. Kraln (XV. Louis), bundan byle
Gazette de France'n bizzat hkmetin gzetimi altnda hazr
lanmasna karar verdiini duyuran ve kralln btn
denetilerine seslenen 1761 tarihli bir tamim elime geti.
Tamim, "Majestelerinin bu vara ilgin klmak ve ona
btn tekilere gre stnlk salamak istediinden" sz
etmekte, bakan da, "Bunun sonucu olarak, blgeniz iinde
cereyan eden ve halkn merakm ekecek trdeki her eye,
zellikle de fizie, tabiat bilgisine, tuhaf ve ilgin olaylara
ilikin olanlara dair bir duyuruyu bana gndermek ltfUnda
bulununuz" diye eklemektedir. Tamime, yeni gazetenin,
yerini ald cerideye kyasla daha sk yaymlanacak ve daha
ok konuya yer verecek olmasna ramen, abanelere ok da-
ha ucuza malolacan bildiren bir de duyuru eklenmitir.
Bu belgelerle donanm olan krallk denetisi, ast-temsil-
cilerine bir yaz gndererek ie koyuimalarn ister; ancak
bunlar, balangta hibir ey bilmedikleri yantn veri;rler.
Derken bakann, tarann ksrlndan ac ac yaknd yeni
bir mektubu kagelir: "Majesteleri, sizlerin bu ile ok ciddi
bir ekilde uramaklnzn ve memurlarmza en kesin
emirleri vermekliinizin, arzularndan olduunu size
bildirmemi buyuruyorlar." Ast-temsilciler o zaman ie
koyulurlar: ilerinden biri bir tuz kaaksnn asldn ve
aslrken byk bir yreklilik gsterdiini iletir; bir bakas
kendi blgesinden bir kadnn bir batnda kz dour

duunu; bir ncs de, korkun bir frtnann patlak
verdiini ve, dorusu, hibir zarara yol amadn aktarr.
Bunlardan biri de, btn gayretlerine ramen, duyurulmaya
deer hicbir ey kefedemediini, ancak bu kadar yararl bir
gazeteye bizzat abone olduunu ve btn drst insanlar
da kendisi gibi yapmaya aracan bildirir. Onca aba
yine de pek az etkili grnmektedir; zira yeni bir mektuptan
rendiimize gre bakan, "gazetenin mkemmellemesine
ynelik nlemlere btn ayrntlar iinde bizzat eilrnek in-
celiini gsteren ve bu gazeteye hakettii stnl ve
hreti kazandrmak isteyen kral, niyetlerinin bu kadar
yetersiz bir ekilde karianm olduunu grnce fazlasyla
honutsuzluk gstermitir" demektedir.
Tarihin, pek az orijinal ve pek ok kopyann yer ald bir
resim galerisi olduu grlyor.
Kald ki, Fransa' da hkmetin, herbir eyi, yalnzca ve
hepsini de atl brakmak zere sahiplenmie benzeyen o orta
Avrupa ynetimlerini asla taklit etmediini kabul etmek
gerekmektedir. Fransz hkmeti, grevini yerine getirmede
ou zaman byk bir yetenek ve her zaman mthi bir
faaliyet sergilemektedir. Ancak, faaliyeti ou zaman
retkenlikten uzak ve hatta zararl olmaktadr, nk baz
baz gcnn stnde olan yapmak istemekte, ya da hi
kimsenin deneHemedii eyi yapmaktadr.
Baanya ulatrlmalar iin kararl ve sabrl bir aba
gerektiren en zorunlu reformlara asla girimemekte, ya da
bir sre sonra bunlar yarm brakmaktadr; ama bir takm
dzenlemeleri, ya da bir takm yasalar hi ara vermeden
deitirmektedir. inde yaad krede hibir ey yoktur
ki, bir an sabit kalsn. Yeni kurallar ylesine tuhaf bir abuk-
lukla birbirlerinin yerini almaktadrlar ki, memurlar dur-
madan buyruk almaktan, ou zaman nasl itaat edecekleri-
ni zmekte zorlanrlar. Belde yneticileri bizzat genel
denetiye ikincil yasalarn ar devingenliinden yaknmak
tadrlar. "Yalnzca vergi mevzuatndaki deiiklikler o dere-
cededir ki," derler, "dokunulmazl olan bir belde yetkilisi-
nin bile, pepee kan yeni dzenlemeleri incelemekten
bakaca bir ey yapmasna imkan vermemekte ve onu asl i

lerini savsaklamak zorunda brakma.ktadr."
Yasann deitirilmedii durumlarda bile, uygulama
biimi her gn deiiyordu. nsan, geride brakt gizli bel-
geleri okumak suretiyle eski rejimdeki kamu idaresinin nasl
ilediini grme:mise, bakanlarn ve maiyetlerinin gelgeci
faaliyetini durdurmak, keyfi ve deiken tutumlarn snrla
mak zere ortada artk ne siyasal meclis ne de gazeteler
kalmken, yasann, sonuta uygulayclarnn kafasnda bile
ne lde itibar edilmez hale dtn tasavvur edebile-
mez.
ok yakn tarihlerde kartlm, yrrle girmi ancak
uygulanmam daha nceki yasalar sk sk hatrlatmayan
konsey kararlarna pek ender rastlanmaktadr. Gerekten de
ferman, krallk karar, resmi olarak kaleme alnm ak mek-
tup yoktur ki, uygulamadaki bin trl yumuaklktan.yakn
masn. Genel denetilerin ve krallk denetilerinin yazm
olduklar mektuplardan, hkmetin bir yandan da istisnalar
getirmek suretiyle, srekli olarak, buyurduundan baka
trl davranlmasna imkan verdii grlmektedir. Yasay
nadiren inemekte, ama zel durumlara gre ve ilerin da-
ha kolay yrmesi iin onu her gn, her ynde hafife eip
bkmektedir.
Krallk denetisi, Devlet ileri yapan bir ntkahhidin bir
belediye vergisinden bak tutulmas yolundaki istei
konusunda bakana yle yazyor: "Yukarda sraladm fer-
man ve kararnarnelerin dikkate alnmas halinde, krallk
topraklar iinde bu vergilerde hibir baklk uygulan-
mad aktr; ancak i idaresi hakknda bilgi sahibi olanlar,
bu zorlayc dzenlemelerin, tpk hkmettikleri cezalar gibi,
bunu ngrmelerine ve de bunun vergi getiren hemen
hemen btn ferman, bildiri ve kararnamelerde bulunmas
na ramen, bu durum hibir zaman baklklar tannmasn
engellememitir."
Eski rejim btnyle bu yazdadr: kat bir kural, gevek
bir uygulama; bu onun karakteridir.
O zamann ynetimini yasalarnn toplamna bakarak
yarglamak isteyecek olan kii en gln hatalara decektir.
Bulduum, 1757 tarihli bir krallk bildirisinde, dineya da ku-

rulu dzene aykr eyler yazacak ya da basacak olanlarn
lm cezasna arptrlacaklar duyurulmaktadr. Bunlar sa-
tan kitap ya da iportac da ayn cezay ekecektir. Aziz
Dominique'in' yzylna m geri dnmtk? Hayr, bu tas-
tamamVoltaire'in hkm srd adr.
Franszlarn yasalar hafife aldklarndan sk sk yakn
lr; maalesef! onlara sayg gstermesini ne zaman renebi
lirlerdi ki? Eski rejimin insanlarnda, yasa nosyonunun insan
zihninde igal etmek zorunda olduu yerin bo kald sy-
lenebilir. Her bavuru sahibi, sanki kurala uyulmasn ister-
nieesine bir israr ve yetke ile, kendi kar dorultusunda
yerleik kuraldan saplmasn talep etmekte ve gerekten de
bu talebi, reddedilmesinin arzu edilir olduu durumlar
dnda, asla geri evrilmemektedir. Halkn yetke karsn
daki boyun emilii hala eksiksizdir, ancak itaatkarl, is-
tenten ok alkanln sonucudur; zira, kazara galeyana
gelecek olursa, en kk bir heyecan onu annda iddete
gtrmekte ve onu bastran da yasa deil, hemen hemen her
zaman yine iddet ve keyfilik olmaktadr.
Fransa' daki merkezi iktidar XVIII. yzylda daha henz o
dnemden beriye tadn grdmz salkl ve gl
yaplannay kazanmamt; bununla birlikte, btn arac
erkleri yok etmeyi hanidir baarm olduundan ve kendisi
ile tek tek kiiler arasnda devasa ve bo bir uzamdan baka
ca bir ey bulunmadndan, hanidir o kiilerin her birine
toplumsal aygtn tek zemberei, kamusal yaamn yegane
ve zorunlu arac gibi grnmektedir.
Bu durumu, bizzat eletiricilerinin yazlarndan daha iyi
gsteren hibir ey yoktur. Devrim ncesinin uzun tedirgin-
lii kendini duyurmaa baladnda, toplum ve ynetim
konularnda her trl yeni sistemin de fkrd grlr. Bu
reformcularn nerdikleri amalar eitlidir, ama aralar her
1. 1170-1221 tarihleri arasnda yaayan (aziz) Dominique de Guzman,

Daniniken tarikatnn kurucusudur. Papa III. Innocent dneminde ve
onun buyruuyla, Languedoc'daki albijuva sapknlara kar mcadele et-
mitir. [.n].
zaman ayndr. Merkezi iktidarn gcn dn almak ve

onu, her eyi ykp her eyi yeni batan ve bizzat tasarlam
olduklar yeni bir tasanma gre yapmak zere kullanmak is-
terler; bir tek o g, bylesine bir ii baarabilecek durumda
grnr onlara. Devletin gc, tpk hukuku gibi snrsz ol-
maldr, derler; sz konusu olan, yalnzca bu gc uygun bir
biimde kullanmas gerektiini Devlete anlatmaktr. Baba
Mirabeau, haklarna onca tutkuyla bal olduu soyluluu
nobranca bir ifadeyle gaspn denetilerF diye adlandran ve
eer yarglarn atanmalar yalnzca hkmete braklrsa
adalet datclarnn ksa srede grevli etelerine dnecek
lerini bildiren bu asilzade, bizzat Mirabeau, acayip dleri
ni gerekletirmek iin merkezi iktidarn eyleminden
bakasna gven duymamaktadr.
Bu fikirler hibir ekilde kitaplarda kalmazlar; btn
kafalara yerleir, rflere karr, alkanlklara girer ve
yaamn gndelik davraniarna varncaya kadar, her bir
keden szarlar.
Devletin mdahalesi olmakszn nemli bir iin baary
la stesinden gelinebileceini hi kimse dnememektedir.
Genelde tlere kar fazlasyla isyankar insanlar olan
tannclar bile, eer tarm gelimiyorsa bunun balca
sulusunun onlara ne yeterince fikir veren, ne de yeterince
yardm yapan hkmet olduuna inanma eilimi iindedir-
ler. Bunlardan biri, daha o zamandan Devrim'in kokusunu
tayan rahatsz bir ifadeyle, bir krallk denetisine unlar
yazmaktadr: "Hkmet, rj.inlerin durumunu grmek iin
ylda bir kez tara vilayetlerine gidecek, daha iyiye doru
deimeleri iin reticileri eitecek, davar ve srlar iin ne
yapmak, bunlar nasl beslemek, nasl yetitirmek, nasl sat-
mak ve nerede pazara srmek gerektiini syleyecek
denetileri neden atamyor? Bu denetileri istihdam etmek
gerekirdi. En iyi rn yetitirdiini kantlayan retici
2. Tocqueville'in Mirabeau'dan alntlad ifade "les intendants des

intrus" dr. Franszca szcklerdeki ses uyumundaki vurgu,
Mirabeau'nun tanmna, bizim eviride tastamarn karlayarnadrnz
bir g katyor. {.n].
112 Eski Rejim ue Devrim
madalyayla dllendirilmeliydi."
Denetiler ve madalyalar ite Suffolk kontluundan bir
iftinin asla akl ederneyecei bir yntem!
Byk ounluun gznde, kamu dzen~ni salaya
bilecek g olarak esasen bir tek hkmet vardr: halk bir tek
yerel zabtadan korkmaktadr; toprak sahibi olanlar bir tek
ona bir para gven duymaktadrlar. Her iki taTaf iin de
yerel zabtaya bal svari, dzenin yalnz balca koruyu-
cusu deil dzenin ta kendisidir. Guyenne tara meclisi "Hi
kimse yoktur ki," der, "yerel zabtaya bal bir svarnin g-
rnnn bile her trden itaatkarln en fazla dman
olan insanlar nasl hizaya getirdiini farketmemi olsun."
Bu yzden herkes kapsnn nnde bir mangann bek-
lemesini istemektedir. Krallk denetiliklerinden birinin
arivi bu trden taleplerle doludur; hi kimse de, koruyucu
kisvesi altnda efendinin gizlenebileceinden kukulanr
grnmez.
ngiltere'den dnen gmenleri en fazla etkileyen ey,
orada bu milisin bulunmaydr. Bu durum onlar hayrete
drr ve bazen de ngilizleri aalamalarna neden olur.
lerinden biri, vasflar olan ama eitimi orada grd eyi
kavramasna elverecek dzeyde olmayan bir adam, unlar
yazyor: "Herhangi bir ngilizin, malnn alnmas karsn
da en azndan kendi lkesinde krsal zabtann bulun-
madna krettii tmyle dorudur . Dinginlii bozan her
trl eye kar kzgnlk duyan herhangi bir kii, beri yanda
yasann metninin her trl dnceden daha gl olduu
nu dnerek, boyun emeyen insanlardan oluan bir
toplumun barna girdiini grmekle teselli bulmaktadr."
"Btn kafalarda," diye ekliyor, "mutlaka bu yanl fikirler
yok; onlarn tam tersine sahip olan bilge kiiler de var ve
sonuta da bilgelik galebe almak zorunda."
ngilizlerdeki bu tuhaflklarnn onlarn zgrlkleriyle
bir takm balantlar iinde olabilecei, bu kiinin hibir e
kilde aklna gelmeyen eydir. O, bu olguyu daha bilimsel ne-
denlerle aklamay yeler. "Nemli ikiimin ve dolaan
havadaki durgunluun huylar donuklatrd bir lkede,"
diyor, "halk da tercihen daha arbal eyle~e ynelmeye
eilimlidir. Dolaysyla ngiliz halk, doas gerei ynetime

ilikin konularla uramaya dnktr; Fransz halkysa bun-
dan uzaktr."
Hkmet bylece tanrsal istencin yerini alnca, insan-
larn da onu kendi fikel zorunluluklar iin hatrlamalar
doaldr. Bu yzden, her zaman kamu karna dayanmakla
birlikte yine de yalnzca kk zd kariara deinen ok
byk bir saydaki bavurulada karlalmaktadr. Bunlar
sakla ya!). dosyalar belki de eski rejimi oluturan btn
snflarn birbirlerine karm olduklar yegane yerlerdir.
Bunlar okumak insana melankoli verir: hayvanlarn ya da
evlerini yitiren kyller kendilerine tazminat verilmesini is-
temektedirler; hali vakti yerinde toprak sahipleri, toprak-
larn daha avantajl koullarda deerlendirebilmeleri iin
kendilerine yardm edilmesini talep etmektedirler; sanayici-
ler rahatsz edici bir rekabete kar, krallk denetisinden on-
lar gvenceye alacak ayrcalklar beklemektedirler. Krallk
denetisine ilerinin kt durumunu anlatarak, ondan,
kendileri iin genel denetiden bir yardm ya da bir bor
salamasn dileyen imalatlara sk sk rastlanmaktadr.
Anlald kadaryla, bu amala bir de fon oluturulmutur.
Bizzat asilzadeler bile bazen byk talepkarlar arasnda
yer almaktadrlar; ok ykseklerden bir edayla dilendikleri
iin durumlar asla belli olmamaktadr. Aralarndan ,pek
ou iin, bamllklarnn balca halkas yirmilik vergisi dir.
Bu vergideki paylar krallk denetisinin verdii raporlara
gre her yl konsey tarafndan saptandndan, bir takm
vade ve aflar salamak iin genellikle denetiye bavurmak.:
tadrlar. Hemen hemen hepsi nvan sahibi ve ou zaman
da byk senyrler olan soylulardan gelmi bu trden bir
dolu talep okudum, gelirlerinin yetersizliinden, ya da i
lerinin kt durumundan sz ediyorlard. Asilzadeler, kral-
lk denetisine genellikle "Msy" dnda bir hitapta bulun-
mazlard; ancak szn ettiim bavurularda ona, burju-
valar gibi hep "Monsenyr" dediklerini farkettim.
Sefalet ve gurur kimi zaman bu rica dilekelerinde ho
bir ekilde birbirine karmaktadr. lerinden biri krallk
denetisine yle yazyor: "Duyarl yreinizin benim du-
rumumda olan bir aile reisinin, tipk avamdan bir aile reisi
gibi, yirmilikle vergilendirilmesine asla raz gelmeyecektir."
XVIII. yzylda onca sk grlen ktlk zamanlarnda,
btn idari blgelerin halk tmyle krallk denetisinin
eline bakmakta ve maietini yalnzca ondan bekler grn-
mektedir. Herkesin bana gelen btn felaketlerden tr
esasen hkmete kzd da dorudur. Bu felaketierin en
kanlmaz olanlar onun iidir; mevsimlerin dzensizliin
den bile hkmet sorumlu tutulmaktadr.
Merkezilemenin, bu yzyln banda Fransa' da ne
kadar harikiliade bir kolaylkla yerletirilmi olduuna
bakarak artk armayalm. 89'un insanlar yapy ykmlar
d, ama temelleri bizzat ykclarnn ruhunda olduu gibi
kalmtr ve bu temeller stnde onu birden bire yeniden
ykseltmek ve daha nce asla olmad kadar salam bir e
kilde ina etmek mmkn olmutur.
VII. BLM
Fransa neden Avrupa'nn btn lkeleri arasnda

bakentin oktandr taraya kar
en fazla stnlk salam ve btn imparatorluu
en iyi ekilde kendisine balam olduu lkeydi
ermayenin, egemenliin btn geriye kalan ksm kar

S sndakisiyasal stnlne neden olan ey ne konumla-
n, ne bykl, ne de zenginliidir; asl, hkmetin
niteliidir.
Bir krallnkikadar nfus barndran Londra, Byk
Britanya'nn kaderinde bugne kadar egemen bir etki yapa-
mamtr.
BirleikDevletler' deki hibir yurtta, New York halknn

Amerikan birliinin gelecei hakknda karar verebileceini
dnmez. Dahas, bizatihi New York Eyaleti'nde hi kimse,
bu kentin tikel istencinin tek bana btn ileri ynlendire-
bileceini hayal etmez. Bununla birlikte New York bugn,
Devrim'in patlq.k verdii srada Paris'in sahip olduu kadar
nfus barndrmaktadr.
Paris bile, din savalar dneminde, kralln kalan ks
myla kyaslandkta, 1789' da olabilecei kadar kalabalkt.
Yine de hibir eye karar veremedi. Fronde 1 zamannda bile
Paris Fransa'nn en byk kentiydi. 1789'da, esasen bizatihi
Fransa olup kmt.
1. 1648-1653 yllarnda ve XIV. Louis'nin ocukluu srasnda Fransa'da pat-

lak veren i sava. Kardinal Mazarin ile Kral naibesi Ana Kralie
Avusturyal Anne'n ynetimlerinin yaratt honutsuzluun yol at
ayaklanmann iki aamas vardr: Eski Fronde ya da Parlamenter Fronde
(1648-1649) ve Gen Fronde va da Prensierin Fronde'u (1649-1653).
Ayaklanma, adn, o dnemde Parisli ocuklann pek sevdikleri bir oyun-
cak olan "sapan" dan almaktadr. [.n).
Daha 1740'da, Montesquieu dostlarndan birine yle

eyler yazyordu: Fransa' da yalnzca Paris ve uzak tara vi-
layetleri vardr, nk Paris henz bunlar gvdeye in-
dirmek iin zaman bulamamtr. 1750'de, kafas acayip ha-
yallerle dolu, ama zaman zaman derin de dnen bir kii
olan Mirabeau markisi, adn vermeden Paris'ten sz eder-.
ken yle demektedir: "Bakentler zorunludur; ancak eer
ba ok byrse, beden beyin kanamasna ak hale gelir ve
her ey biter. Eer tara vilayetlerini bir tr durudan bain
lla terketmek ve oradaki halka yalnzca ikinci dereceden
saltanat kullarym gibi bakmak suretiyle, eer oralarda
dnce iin hibir ara ve tutku iin hibir meslek brakma
mak suretiyle, bir parack yetenek tayan her ey bu
bakente ekilirse neler olmaz ki!" Tara vilayetlerini ileri ge-
lenlerinden, i adamlarndan ve de akl banda diye adlan-.
drlan insanlarndan arndran bu gelimeye, o, bir tr sessiz
ihtila.l adn vermektedir.
Daha nceki blmleri dikkatli bir ekilde okumu olan
okur, esasen bu olgunun nedenlerini bilmektedir; bunlar
burada yeniden gstermek, sabrn istismar etmek olacaktr.
Bu ihtilal, hkmetin gznden de kamyordu, ama
onu en maddi biimi altnda, kentin bymesi eklinde etki-
liyordu. Paris'in gn be gn yayldn gryor ve byle-
sine byk bir kenti doru drst idare etmenin g bir i
haline gelmesinden endie ediyordu. Krallarmzn, zellikle
XVII. ve XVIII. yzyllar boyunca, bu byrneyi durdurmay
hedef alan ok saydaki emirnamelerine rastlanmaktadr. Bu
hkmdarlar, Fransa'nn btn kamusal yaamn gitgide
Paris'te, ya da hemen kaplar dnda younlatryorlar,
sonra da Paris'in kk kalmasn istiyorlard. Yeni evlerin-
a etmek yasaklanr, ya da ancak en pahal bir ekilde ve
nceden gsterilen, ekicilii bulunmayan yerlerde ina
edilmeye zorlanr. Emirnamelerden her birinin, bir ncekine
ramen, Paris'in srekli genilediini saptad da doru
dur. XVI. Louis, gcne btnyle sahipken, saltanat
sresince alt kez Paris'teki byrneyi durdurmaya giriirve
baarszla urar; kent, kraln fermanarna ramen dur-
madan genilemektedir. Ancak stnl, duvarlarndan
da daha hzla geniler; bunu ona salayan ey de, o duvar-

larn iinde cereyan edenden ok, darda olup biten eydir.
Gerekten de ayn zaman iinde, yerel zgrlklerin her
yerde giderek daha ok ortadan kalkt grlyordu.
Bamsz bir yaamn gstergeleri her yerde son buluyordu;
eitli tara vilayetlerinin fizyonomilerini veren izgileri bile
kark hale geliyordu; eski kamusal yaamn son izi de silin-
mi durumdayd. Oysa ki bu, ulusun atalet iine dm ol-
masndan deildi: devinim, tam tersine, btn ulusta var-
ln srdryordu; ne ki, motor artk yalnzca Paris'teydi.
Bu duruma, bin rnekten yalnzca bir tane gstereceim.
Matbaalarla ilgili olarak bakana verilen raporlarda, XVI
yzyl boyunca ve XVII. yzyln banda tara vilayet-
lerinde, imdi artk matbaacs kalmayan ya da mat-
baaclarnn artk hibir i yapmad ok byk sayda mat-
baalar bulunduunu grdm. Oysa ki, XVI. yzyla kyasla
XVIII. yzyln sonunda, her trden ve sonsuz sayda daha
ok yazn yaymlandndan phe edilebilemezdi; ama
dncenin devinimi artk yalnzca merkezden yola kyor
du. Paris taray gvdeye indirmeyi baarmt.
Bu ilk devrim, Fransz ihtilali patlak verdii srada
tmyle tamamlanmtr.
nl gezgin Arthur Young, Paris'i Etats generaux'nun
toplanmasndan az sonra ve Bastille'in alnmasndan bir ka
gn nce terkeder; kentin iinde grdkleri ile darda bul-
duklar arasndaki ztlktan tr hayretler iinde kalr.
Paris'te, her ey faaliy~t ve grltyd; her geen saniye bir
siyasal talama retiyordu; bun,ardan bir hafta iinde dok-
san iki tane yaymland oluyordu. Bylesine bir yayn
faaliyetini Londra' da bile asla grmedim, diyor. Paris'in
dndaysa, her ey, ona hareketsizlik ve sessizlik olarak
grnmektedir; pek az sayda bror baslmakta ve hi
gazete kmamaktadr. Oysa ki, tara vilayetleri heyecan
iinde ve sarslmaya hazrdrlar, ama kprdamamaktadrlar;
eer yurttalar ara sra toplayorlarsa, bu da Paris'ten bek-
lenen haberleri renmek iindir. Gittii her kentte, Young
halka ne yapacaklarn sorar. "Yant her yerde ayndr," di-
yor, ''biz bir tara kentinden baka bir ey deiliz; Paris'te
neler olacan grmek gerekir." "Bu insanlar," diye ekliyor,

"Paris' te neyin dnldn reninceye kadar bir gr
sahibi olmaya bile cesaret edemiyorlar."
Kurucu Meclis'in, beklenmedik bir kolaylkla Fransa'nn
eski, hatta bir ou monariden bile eski olan tara vilayet-
lerini bir kalemde ortadan kaldrabHip krall yntemli bir
ekilde, sanki sz konusu olan yeni dnyann bakir toprak-
larymcasna seksen ayr paraya blebilmesi karsnda
hayret edilir. Bylesi bir grntye hazrlanm olmayan
teki Avrupa lkelerini, hibir ey bundan daha fazla art
mad ve hatta dehete drmedi. "nsanlarn," diyordu
Burke, "kendi vatanlarn bylesine barbar bir ekilde
paraladklar ilk kez grlyor." Gerekten de, canl beden-
Ierin paralannasna benziyordu: yaplansa yalnzca ceset-
lerin paralanmasyd.
Paris'in bylece dardaki btn gc eline geirme
ilemini bitirdii srada, kentin bizatihi barnda, tarihin
dikkatini ekmeyi hi de daha az haketmeyen bir baka
deiimin tamamland grlyordu. Bir al-veri, i, tke-
tim ve elence kentinden baka bir ey deilken, Paris bir
fabrikalar ve imalathaneler kenti haline geliini de tamam-
lyordu; birinci olguya yeni bir kimlik kazandran ve ok da-
ha mthi bir olgu ...
Olay ok uzaklardan geliyordu; Paris daha Ortaa' dan
itibaren kralln esasen en byk kenti olduu gibi, en
sanayilemi kenti de olmua benzemektedir. Bu durum
modern zamanlara yaklatka daha belirginlemektedir.
Her trl idari iler Paris' e doru ekildi i lde, sanayi
faaliyetleri de oraya komulardr. Paris, giderek artan bir
ekilde beeni iin model ve hakem haline, gcn ve sanat-
larn yegane merkezi, ulusal faaliyetin balca oda haline
geldike, ulusun sanayi yaam da buraya ekilmekte ve bu-
rada daha bir younlamaktadr.
Her ne kadar eski rejimin istatistik belgeleri ou zaman
pek az gvenilirlik tarlarsa da, Fransz ihtilalinden hemen
nceki altm yl boyunca, ii saysnn Paris'te iki katndan
ok artt, oysa ki, ayn dnem iinde kentin genel nfusu-
nun asla te birin stnde oalmad hi ekinmeden
sylenebilir sanyorum.
Sayageldiim genel nedenlerden bamsz olarak, iileri
Fransa'nn drt bir kesinden Paris' e eken ve onlar yava
yava, sonunda neredeyse tek balarna igal eder olduklar
baz semtlerde biriktiren ok zel nedenler de vard. Zama-
nn vergi yasalarnn sanayiye dayatt engeller, Fransa'nn
btn teki yerlerine gre Paris'te daha az rahatsz edici
klnm durumdaydlar; hibir yerde, lonca ustalarnn
boyunduruundan orada olduundan daha kolayca kurtu-
lunmuyordu. Bu balamda, Saint-Antoine ve Temple gibi
baz d mahalleler, zellikle ok byk ayrcalklardan
yararlanyorlard. XVI. Louis, Saint-Antoine varounun bu
ayrcalklarn daha da fazla geniletti ve talihsiz hkmdar,
fermanlarndan birinde syledii gibi, "Saint-Antoine
varou iilerine hamiyetimizin yeni bir iaretini gsterneyi
ve onlar kendi karlarna olduu kadar ticaretin serbestlii
ne de zarar veren skntlardan kurtarnay dileyerek" orada
ok byk bir ii nfusunu toplamaya elinden geldii
kadar alt.
Devrim yaklat sralarda, Paris'teki fabrikalarn,
imalathanelerin, yksek frnlarn says ylesine artmt ki,
hkmet sonunda bundan kayg duymaya balad. Bu geli
menin grnts, hkmeti fazlasyla imgesel olan bir sru
endieyle dolduruyordu. Konsey kararlar arasndan 1782
ylna ait bir tanesinde, "malathanelerin hzla oalmasnn,
kentin gereksinimi iin zararl hale gelen bir odun tketimi-
ni de beraberinde getirmesinden kayglanan Kral, bundan
byle kent evresindeki on be fersahlk bir ember iinde,
bu trden kurulular yasaklamaktadr" dendii grlr.
Bylesine bir birikmenin dourabilecei gerek tehlikeye
gelince, bunu hi kimse kavrayamyordu.
Bylece Paris, Fransa' nn efendisi haline gelmiti ve ken-
disini Paris'in efendisi klacak olan ordu, hanidir birikiyor-
du.
Bana yle geliyor ki, krk yldan beridir birbiri ardnca
ibama geldiklerini grdmz btn hkmetlerin
dmesinde, idari merkezileme ve Paris'in kadir-i mutlak-
lnn pek ok paylar olduu zerinde bugn kolayca
120 Eski Rejint ve Devrim
uzlalabilir. Ayn olguya, eski monarinin ani ve iddetli

k i'inde de byk bir pay atfetmek gerektiini ve onu,
btn tekileri dourmu olan bu ilk devrimin bal~ca ne-
denleri arasna yerletirmek zorunda bulund.iumuzu,
glk ekmeksizin gstereceim.
VIII. BLM
Fransa' nm, insanlarn kedi aralarnda

en fazla benzeir hale geldikleri iilke olduuna dair
E ski rejim Fransas'n dikkatlice inceleyen kii, alabildii

ne zt iki grle karlar.
lkede yaayan btn insanlar, zellikle de orta ve st
katmanlarn igal edenler ki, yalnzca onlar kendilerini
gsterebilmektedirler, hepsi de tastamam birbirlerinin ben-
zeriymi gibi gi'nmektedirler.
Bununla birlikte, bu tekdze kalabaln ortasnda hala
onu ok sayda paralara blen kk engellerin muhteem
okluu ykselmekte ve bu kk duvarlarn her birinin
iinde, sanki ortak yaamdan pay almakszn, kendi zel
karlarndan baka eyle uramayan tikel bir toplum be-
lirmektedir.
O hemen hemen sonsuz blnmeyi dlediimde, yurt-
talarnn ortak davranmak ve bunalm srasnda karlkl
dayanma gstermek konusunda hibir .yerde olmad
kadar hazrlksz bulunmalarna ramen, byk bir devri-
min bylesi bir toplumu bir anda ve batan aa
sarsabilmesini anlyorum. Bizatihi bu byk sarsntyla dev-
rilen btn o kk engelleri dndm anda, belki de
yeryznde asla grlmedik lde youn ve trde,
kaskat bir gvde farkediyorum.
Tara vilayetlerine zg yaamn, hemen hemen btn
krallk topraklar stnde, uzun zamandan beri nasl sn-
m olduunu syledim; bu durum btn Franszlar kendi
aralarnda fevkalade benzer klmaya fazlasyla yardm et-
mitir. Hala varolan farkllklarn iinde, ulusun birlii ok-
tan beri saydamlamtr; yasalarn tekdzelii bunu kefet
mektedir. XVIII. yzyln ak iinde ilerledike, ayn kural-
lar lkenin btn kelerinde ayn ekilde uygulayan

kraliyet fetva ve bildirileri ile konsey kararlarnn da
oaldklar grlmektedir. Bylesine genel ve tekdze, her
yerde ve herkes iin ayn olan bir yasallk fikrini kavrayanlar
yalnzca ynetenler deil ama ayn zamanda da ynetilen-
lerdir; bu fikir Devrim patlak vermezden nceki otuz yl
boyunca birbiri peisra ortaya kan btn reform pro-
jelerinde kendini gstermektedir. ki yzyl nce, bylesi
fikirlerin -eer bu ekilde adlandrlabilirse- malzemesi bile
bulunamazd.
Yalnzca tara vilayetleri giderek daha ok birbirlerine
benzemekle kalrnamakta, ama her vilayetteki farkl snflar
dan insanlar, en azndan halkn dnda yer alanlarn hepsi
de, toplumsal konurnlarnn zelliklerine ramen, giderek
daha ok benzer hale gelmektedirler.
Bu gerei, 1789'da farkl snfsal-katmanlar [ordre]
tarafndan sunulmu olan defterlerin yazdklarndan daha
fazla aydnlatan bir ey yoktur. Bu defterlerdeki kaytlar tu-
tanlarn, karlar bakmndan derinlernesine farkl olduklar,
ancak btn geri kalan eylerde ayn ekilde davrandklar
grlmektedir.
lk Eta ts generaux toplantlannda ilerin nasl cereyan et-
mekte olduunu incelerseniz, bunun tmyle tersi bir
grntyle karlarsnz: burjuva ile soylunun o sralarda
daha ok ortak karlar, daha ok ortak ileri vardr;
karlkl olarak daha az fke sergilemektedirler; ama hala iki
farkl rka mensuplarm gibi grnmektedirler.
Bu iki insan birbirinden ayran ayrcalklar srdrm
ve bir ok bakrndan arlatrm olan zaman, bunlar dn
da kalan her eyde onlar birbirinin ei klmak zere tuhaf
bir ekilde almtr.
Fransz soylular yzyllardan beri durmadan yoksulla
rnaktaydlar. 1755'te, bir asilzade, "Ayrcalklarna ramen,
soyluluk her geen gn iflas edip kyor ve orta snf [tiers
etat 1 burjuvazi] servetleri sahipleniyor" diye ac ac yakn
rnaktadr. Oysa ki, soylularn mlklerini koruyan yasalar
hep ayn yasalard; ekonomik koullarnda hibir ey
deimemi gibi grnyordu. Yine de erklerini yitirdikleri
her yerde tastamam ayn oranda yoksullamaktaydlar.

Sanki, tpk insan bnyesinde olduu gibi insanlarn
yaratt kurumlarda da, yaamn eitli ilevlerini yerine ge-
tirdiklerini grdmz organlardan bamsz olarak, biza-
tihi yaamn ilkesi olan merkezi ve grnmez bir g vardr.
Organlarn tpk eskiden olduu gibi alr grnmeleri
nafiledir, o canlandrc alev snekoduunda, her ey hep
birden solar ve lr. Fransz soylulannn hala byk evlat
hakk, toprak kiras ve srekli kiralar, yararl haklar diye ad-
landrlan ikameci gelirleri vard, hatta Burke, o dnemde bu
gelirlerin ngiltere'ye kyasla Fransa'da daha ska rastlanr
ve daha mecburi olduklarna iaret etmektedir; soylular,
savaa kendi imkanlaryla katlmak gibi onca pahal bir
mecburiyeHen kurtarlmlar, buna karlk vergi baklk
lar, stelik fazlasyla artrlarak, korunmutu; yani, mkelle-
fiyeHen kurtulurken dokunulmazl ellerinde tutuyorlard.
Bunun dnda, atalarnn asla sahip olmadklar bir ok ba
ka parasal avantajlardan da yararlanrnaktaydlar; yine de
ynetim alkanl ve zihniyetini yitirdikleri lde, aama
aama yoksullayorlard. Hatta daha nce iaret ettiimiz,
toprak mlkiyetindeki o byk paralanmay da ksmen bu
aamali yoksunamaya balamak gerekmektedir. Asilzade,
kendisine, eski durumunun gerekliinden ok grn-
tsn brakan senyrlk ranHanndan bakaca bir ey
brakmakszn, topran para para kyllere terketmiti.
Fransa'nn bir ok tara vilayetleri, tpk Turgot'nun szn
ettii Limousin gibi, hemen hemen hi topraklar bulun-
mayan ve yaamak iin senyrlk haklar ile toprak rant-
larndan bakaca bir eye sahip olmayan yoksul ve kmen
soylulada doluydu.
Daha yzyln banda, bir krallk denetisi, "Bu blgede
soylu ailelerin says hala binlere ykseliyor, ancak yirmi bin
livre geliri olanlar onbei bile bulmaz" demektedir. Bir baka
denetinin (Franche-Comte krallk denetisinin) ardlna
hitaben 1750' de kaleme ald bir tr bilgilendirme yazsn
da unlar okudum: "Bu yrenin soylular olduka iyi, ancak
fevkalade yoksuldurlar ve yoksul olduklar lde de gu-
rurludurlar. Eskiye kyasla son derece kk dm du-
rumdalar. Onlar, hizmet sunmaya ve bize muhta olmaya

mecbur etmek iin, bu yoksul durumda brakmak fena bir
siyaset olmayacaktr .. " Sonra da unlar eklemektedir:
"Soyluluklarn drt kuaktan beriye kantlayanlardan
bakasnn kabul edilmedii bir 'birlik'leri vardr. Bu birlik
kraln fetvasna sahip deildir, sadece rza gsterilmi bir
birliktir ve her yl yalnzca bir kez ve krallk denetisinin
huzurunda toplanmaktadr. Beraberce akam yemeini
yiyip akam ayinine katldktan sonra, bu soylular, her biri
ya Rozinante'lerinin srtnda ya da yayan olarak evlerine d-
nerler. Bu meclisin ne kadar gln olduunu greceksiniz."
Soylularn bu aamal yoksullamas, yalnz Fransa'da
deil, ama feodal sistemin, aristokrasinin yeni bir biimiyle
yer deitirmeksizin, tpk Fransa'da olduu gibi ortadan
kalkn tamamlad kta Avrupas'nn btn kelerinde
az ya da ok izlenmekteydi. Ren kysndaki Alman ulus-
larnda, bu k zellikle gzler nnde ve ok dikkat eki-
ciydi. Bunun tersi duruma yalnzca ngiltere' de rastlanyor
du. Burada, hala varlklarn srdren eski ve soylu aileler
servetlerini yalnzca korumakla kalmamlar ama ala-
bildiine de artrmlard; zenginlikte de iktidarda da en ba
taydlar. Ayn dzeye km olan yeni aileler, onlarn iinde
bulunduklar varsll, amay baarmakszn, yalnzca tak-
lit etmilerdi.
Fransa' da, soylularn yitirdii olanca mal ve mlk yal-
nzca soylu olmayanlara miras kalm gibi grnyordu;
sanki bunlar bir tek soyluluun tzyle gelimekteydiler.
Oysa ki, burjuvann iflas etmesini nleyen, ya da zengin-
lemesine yardm eden hibir yasa yoktu; yine de o, hi dur-
madan zenginleiyordu; bir ok durumda asilzade kadar
zengin ve baz durumlarda da ondan bile zengin hale
gelmiti. Dahas, zenginlji ounlukla ayn trdendi:
genellikle kentte yayor olsa bile, ou kez krsal kesimde
topraklar vard; hatta kimi zaman senyrlkleri sahipleni-
yordu.
Eitim ve yaam tarz da esasen hanidir bu iki insann
arasna bin trl baka benzerlikler koymutu. Burjuva da
soylu kadar bilginin klarna sahipti ve asl dikkat edilmesi
gereken ey de, bu klar ayn odaktan salamh. Her ikisi

de ayn gnn aydnl altndaydlar. Beriki iin de, teki
iin de eitim ayn ekilde kuramsal ve yaznsald. Giderek
Fransa'nn tek eitmeni haline gelmi olan Paris, btn zi-
hinlere ayn bir biim ve ortak bir tutum kazandryordu.
XVIII. yzyln sonunda, soyluluun tavrlaryla burju-
vazininkiler arasnda hi phesiz haH1 bir farkllk gzlernek
mmknd; zira rflerin, tavr [maniere] diye adlandrlan
bu alan kadar yava eitlenen bir ey yoktur; ancak,
temelde, halk ynlarnn stnde yer alan insanlarn hepsi
de benzeiyorlard; ayn fikirlere, ayn alkanlklara sahip-
lerdi, ayn beenilerin peinden gidiyorlard, ayn zevklere
yneliyorlard, ayn kitaplar okuyorlard, ayn dili konuu
yorlard. Sahip olduklar haklar dnda onlar birbirinden
farkl klan hibir ey yoktu.
O sralarda, bakaca hibir yerde, hatta her ne kadar or-
tak karlada birbirlerine skca balanm da olsalar, farkl
snflarn hala ou kez zihniyet ve rfler bakmndan fark-
llk gsterdikleri ngiltere' de bile, bu durumun grldn
den pheliyim; zira btn yurttalar arasndaki zorunlu
ilikileri ve karlkl bamllk balarn yaratan o harikula-
de gce sahip olan siyasal zgrlk, srf bu yzden onlar
her zaman birbirinin ei klmamaktadr; sonuta, tek kii
ynetiminin, insanlar kendi aralarnda benzer ve karlkl
olarak kendi kaderlerine kar ilgisiz klmak gibi kanlmaz
bir etkisi, her zaman iin olacakhr.
I X. BLM
Onca benzeir durumdaki bu insanlar neden,

birbirlerine yabanc ve ilgisiz kk gruplar halinde
yaadklar zamankinden bile daha ok
ayrlm durumdaydlar
C: imdi de tablonun teki yann dnelim ve kendi arala-

~ rnda onca benzer izgiler tayan ayn Franszlarn buna
ramen, belki de bakaca hibir yerde grlmedii ve hatta
daha nceleri Fransa' da bile asla grlmemi olduu lde,
nasl birbirlerinden ok ayr durumda olduklarn grelim.
Avrupa' da feodal sistemin yerletii dnemde, o zaman-
dan beriye soyluluk diye adlandrlan eyin hibir ekilde
hemen bir kast oluturmad, ama kkende, ulusun btn
bata gelenlerinden kurulduu ve bylece de nceleri yal-
nzca bir aristokrasiden ibaret olduunu gsteren bir ok ey
vardr. Bu, benim burada asla tartmak niyetinde olmad
m bir sorundur; Ortaa' dan itibaren soyluluun bir kast
haline geldiine, yani alameti farikasnn doum olduuna
iaret etmem yeterlidir. ,
Soyluluk, aristokrasiye zg, ve yneten yurttalarn
oluturduu bir btn olma vasfn yine korumaktadr; an-
cak, bu btnn banda bulunacak kiileri belirleyen yal-
nzca doumlardr. Soylu olarak domu olmayanlarn hep-
si de, bu zel ve kapal snfn dndadr ve Devletin iinde,
u ya da bu lde yksek orunlara da erise, her zaman tabi
bir konum igal etmektedir.
Feodal sistem, Avrupa ktas stnde yerlemi olduu
her yerde ka.stlara ulamtr; bir tek ngiltere' de aristokras
ye dnmtr.
Btn modem toplumlar arasnda ngiltere' de bu lde
belirginleen ve bu lkenin yasalarnn, zihniyetinin ve tari-
hinin zelliklerini anlalr klabilecek tek ey olan bir olgu-

nun, dnr ve Devlet adamlarnn dikkatini, olduundan
da daha fazla ekmeyiine ve de sonunda alkanln, onu
ngilizlerin kendileri iin bile sanki grnmez klmasna her
zaman armmdr. Bu olgu ounlukla ksmen farkedil-
. mi, ksmen betimlenmitir; bana yle geliyor ki, onun
hakknda asla tam ve aydnlk bir grmz olmad.
1739'da Byk Britanya'y ziyaret eden Montesquieu geri,
"Burada, Avrupa'nn btn teki yerlerine hibir ekilde
benzemeyen bir lkedeyim" diye yazar; ama buna hibir ey
eklemez.
ngiltere'yi Avrupa'nn kalan ksmna gerekten de hi
benzemez klan ey, aslnda, parlamentosundan, zgr-
lnden, aklndan, jrisinden de fazla olarak, ok daha
zel ve ok daha etkili bir eydi. ngiltere, kast sisteminin
deitirilmi deil de gerekten ortadan kaldrlm olduu
tek lkeydi. Soylular ve soylu olmayanlar bu lkede ayn i
leri beraberce srdryorlar, ayn meslekleri seiyorlar ve,
ok daha anlamls da, birbirleriyle evleniyorlard. En byk
senyrn kz, bu lkede daha o zamanlar, hi utan duy-
madan yeni yetme bir adamla hayatn birletirebiliyordu.
Eer, kastn ve bir halkn iinde yaratm olduu fikir-
lerin, alkanlklarn, engellerin tmyle ortadan kaldrlm
olup olmadn bilmek istiyorsanz, oradaki evliliklere bir
gz atn. Ancak o zaman sizde eksik olan belirleyici izgiyi
bulursunuz. Fransa'da, altm yllk demokrasiden sonra,
gnmzde bile bunu nafile yere arayacaksnz. Her bir
konuda bir aradalarm gibi grnen eski ailelerle yenileri,
Fransa' da hala evlenme yoluyla birbirlerine karmaktan el-
lerinden gelebildiince kanmaktadrlar.
ngiliz soyluluunun btn tekilerden daha temkinli,
daha becerikli, daha ak olduuna sklkla iaret edilmitir.
Asl, eer szck btn baka yerlerde korumu olduu es-
ki ve snrl anlam iinde alnacak olursa, gerek anlamyla
soyluluun uzun zamandan beri ngiltere' de artk varol-
madn sylemek gerekirdi.
Bu devrim zamann derinliklerinde kaybolmaktadr,
ama hala yaayan bir tan kalmtr: dildir bu tank. Birok
yzyldan beridir ngiltere' de asilzade [gentilhomme]

szc anlamn tmyle deitirmitir ve soylu olmayan
[roturier) szc artk yoktur. Maliere'in 1664'te yazd
Tartffe'tek.i u dizeyi, daha o zaman bile szc szcne
ngilizceye evirmek imkanszd:
Ve, grld kadaryla, iyi bir asilzadedir o.
Dillerin biliminden tarihin bilimine doru bir baka

uygulama daha yapmak isterseniz, atas bizim getilhomne
szcmz olan u gentleman szcnn zaman ve
mekan iindeki yazgsn izleyiniz. Yaam koullar birbirle-
rine yakniap birbirlerine kartka, szcn anlamnn
da ngiltere' de yaygnlatn greceksiniz. Szck, her yeni
yzylda, toplumsal skalada biraz daha aada yer alan
erkeklere uygulanmaktadr. Nihayet ngilizlerle birlikte
Amerika'ya geer. Orada fark gzetmeksizin btn erkek
yurttalar nitelernek iin kullanlmaktadr. Szcn tarihi
bizatihi demokrasinin tarihidir.
Fransa' da, gentil!wmme szc her zaman iin ilkel an-
lamna sk skya bal olarak kalmtr; szck,. Devrim' den
bu yana neredeyse kullanmdan kalktr, .ama anlam asla
deimedi. Kastn yelerini belirtmeye yarayan szetik hi
dakunulmadan aynen korunmutu, nk bizatihi kast,
btn tekilerden hibir zaman olmad kadar ayrlm bir
halde, korunmutu.
Ancak, ok daha ileriye gidiyor ve diyorum ki, kast, gen-
tillomme szcnn domu olduu sradakinden ok da-
ha fazlasyla blnm:.i bir hale gelmi ve szck de bizde,
ngilizlerde grm olduumuzun tersi ynde bir devinim
yapmtr.
Burjuva ve soylu birbirlerine daha ok benzerlerken,
ayn zamanda da birbirlerine kar gitgide daha fazla ka-
panyorlard; biri tekini hafifJetecek yerde ou zaman ar
latrd iin birbirine pek az kartrlmas gereken iki ge.
Ortaa'da ve feodalite gcn koruduu srece,
senyrn toprana bal olanlarn (feodal dilin zenle
vasaller diye adlandrd kiiler) hepsi de, ki, aralarndan
ou soylu deildi, senyrln ynetiminde her zaman iin

senyre yardmc olmak durumdaydlar; hatta bu, topra
ileme hakkn elde edebilmelerinin balca kouluydu.
Yalnzca sava durumunda senyr izlemek zorunda ol-
makla kalmyorlard, ama kendilerine balanan hakkn
karl olarak, yln belli bir ksmn da onun maiyetinde
geirmek, yani yarg ilerinde ve topraklar stnde
yaayanlarn ynetiminde, ona yardmc olmak zorunday-
dlar. Senyrn maiyeti feodal ynetimin temel mekaniz-
masyd; bunun Avrupa'nn btn eski yasalarnda yer
ald grlmektedir ve gnmzde bile Almanya'nn bir
ok kesinde ok belirgin kalntilarna rastladm. Fransz
ihtilalinden otuz yl nce, feodal haklar ve .senyrlk hak-
larnn yenilenmesi zerine kocaman bir kitap yazmaya
kalkm olan feodal hukuk bilgini Edme de Freminville'-
den "bir ok senyrn soyluluk belgelerinde, vasallerin on
be gnde bir senyrn maiyetinde bulunmak mecburiye-
tinde olduklarn, orada, toplanm bir halde senyrle ya da
doal yargcyla birlikte, yre halknn ilemi olduklar
sular yarglayp aralarndaki ihtilaflara baktklarn"
grdn reniyoruz. "Tek bir senyrlkte bu vasaller-
den kimi zaman doksan, yz elli, hatta iki yz kadarna rast-
ladn" ve "Aralarndan bir ounun soylu olmadn" da
eklemektedir. Bu alntya bir kant olsun diye deil, nk
bunun gibi daha bin tane kant var; ama daha balangtan
itibaren ve uzun bir sre boyunca, krsal snfn asilzadelerle
nasl yakniam ve her geen gn ayn ilerin yrtlme-
sinde onlarla nasl karm olduuna bir rnek olsun diye
bavurdum. Senyrn maiyetinin krsal kesimdeki kk
toprak sahipleri iin stlendii ilevi, tara meclisleri ve da-
ha sonra da Etats generaux kentlerdeki burjuvalar iin
stlenmilerdir.
XVI. yzyl Etats generaux'sundan ve zellikle de ayn
dnemin tara meclislerinden bize kalanlar incelendik-
lerinde, insann, orta snfn bu meclislerde igal ettii yer ve
sahip olduu g karsnda hayrete dmemesi mmkn
deildir.
Kii olarak XIV. yzyln burjuvas, hi phesiz XVIII.
yzyln burjuvasndan ok daha aa bir durumdadr; an-

cak cemaat halindeki burjuvazi, o dnemdeki siyasal toplum
iinde daha gvenlikli ve daha yukarda bir yer igal etmek-
tedir. Ynetimden pay alma hakk tartmasz kabul grmek-
tedir; siyasal meclislerde oynad rol her zaman ok nem-
li, sklkla da belirleyicidir. teki snflar her geen gn onu
dikkate almak ihtiyacm duymaktadrlar.
Ancak asl arpc olan ey, o dnemde soylulada orta
snfn kamu ilerini beraberce ekip evirmeyi, ya da ortak-
laa direni gstermeyi, ondan beri sahip olmadklar lde
kolaylkla baarm olmalardr. Bu durum yalnzca, bir ou
zamann getirdii felaketler yznden dzensiz ve ihtilalci
bir nitelik tayan XIV. yzyln Etats generaux toplantlarn
da dikkati ekmemekte, ama ayn dnemin, kamu ilerinin
dzenli ve allagelmi seyrini izlemediini gsteren hibir
eyin bulunmad zel meclislerinde de farkedilmektedir.
Nitekim, Auvergne' de, her snfn da en nemli kararlar
ortaklaa aldklar ve uygulamay ayn ekilde her iin-
den seilmi komiserler eliyle denetledikleri grlmektedir.
Ayn dnemde Champagne'da da ayn grntyle karla
lmaktadr. Ulusun hak ve serbestilerini [franchises] ve vi-
layetlerinin ayrcalklarn kraliyet erkinin mdahalelerine
kar korumak zere, ayn yzyln banda bir ok kentin
soylular ile burjuvalarn bir araya getiren o nl karar
herkes bilir. O srada, tarihimizin, sanki ngiltere tarihinden
ekip alnm izlenimi veren blmlerinden bir ouyla kar-
lalmaktadr. Bylesi grntlere daha sonraki yzyllar
da bir daha rastlanmamaktadr.
Gerekten de, senyrlk ynetiminin rgtlenmesi bo-
zulduka, Etats generaux daha seyrek toplanr hale geldike
ya da hi toplanmaz olduka ve genel zgrlkler tmyle
ortadan kalkp yerel zgrlkleri de kendi ykntlar iine
srkledike, burjuva ile asilzadenin de kamusal yaamda
artk hibir temas kalmamtr. Bir daha artk asla birbirleri-
ne yaklamak. ve uzlamak ihtiyacn du ymazlar; her geen
gn birbirlerinden daha bamsz, ama ayn zamanda da bir-
birlerine daha yabancdrlar. XVIII. yzylda bu devrim
tamamlanmtr: bu iki insan zel yaamda artk ancak
tesadfen karlamaktadrlar. ki snf da yalnz birbirine

rakip deil, birbirinin dmandr.
Ve tmyle Fransa'ya zg gibi grnen ey de, soylu-
lar snfnn bylece siyasal erkelerini yitirmesiyle ayn za-
manda, asilzadenin bireysel olarak daha nce asla sahip ol-
mad bir ok ayrcalklar kazanmas, ya da esasen sahip
olduklarn geniletmesidir. Sanki yeler, btnn kaln
tlaryla zenginlemektedirler. Soyluluun ynetme hakk
giderek azalmakta, ama soylular, efendinin en bata gelen
hizmetkarlar olma konusunda giderek daha fazla zel
imtiyaz kazanmaktadrlar; bir orta snf mensubu iin XIV.
Louis dneminde orun sahibi olmak XVI. Louis dnemine
gre daha kolayd. Bu durum, henz Fransa' da hibir
rneine rastlanmazken, Prusya'da sklkla grlyordu. Bir
kez elde edildikte, btn bu ayrcalklar kan bayla kul-
lanlr ve ondan ayrlabilemez hale gelmektedir. Bu soylu-
luk, bir aristokras olmaktan kt lde bir kast haline
gelmi grnmektedir.
Btn bu ayrcalklardan en tiksinti verenini, vergiden
muaf tutulmay ele alalm: XV. yzyldan Fransz ihtiHHine
kadar, bu ayrcaln durmadan artm olduu kolayca izlen-
mektedir. Ve bu ayrcalk kamusal ykmllklerdeki hzl
gelimeyle birlikte byyordu. VII. Charles dneminde
toplanan bime vergisi 1 200 000 livre' den ibare tken, bundan
muaf olma ayrcal da azd; XVI. Louis. dneminde bu ver-
gi geliri 80 milyona ykseldiindeyse ok fazlayd. Bime or-
ta snftan alnan yegane vergiyken, soylunun bakl pek
gze batmyordu; ancak bu trden vergiler bin trl biim
ve bin trl ad altnda oaldklar zaman, bime drt baka
vergiyle birletirildiinde, btn kamusal i ve hizmetlerde
uygulanan kraliyet angaryas, zorunlu milis hizmeti, vb.
gibi, Ortaa' da bilinmeyen ykmllkler bime'ye ve
ayrntlarna eklendiinde ve son derece eitsizlik iinde
dayatldklarnda, asilzadenin muafiyeti devasa boyutlarda
grnd ve eitsizlik de, byk olmakla birlikte, iin
dorusu, gerekte olduundan da daha ok gze batar hale
geldi; zira ou zaman soylu, bizzat kurtulduu vergiye ken-
di iftliinde maruz kalm olmaktayd; ama bu konuda gz-
lenen eitsizlik hissedilenden ok daha fazla zararldr.

XIV. Louis; saltanatnn son yllarnda kendisini skntya
sokan mali zorunluluklarn basksyla iki ortak vergi, kelle
vergisi ile yirmilik'i getirmiti. Ama, sanki vergi muafiyeti
kendi bana son derece saygn bir ayrcalkm da bizatihi
ayrcala zarar verdii durumda kutsanmas gerekirmi
gibi, herkese ortak salnm olan verginin toplanmasn fark-
h klmaya zen gsterildi. Vergi, kimileri iin kltc ve
kat olarak kald; kimileri iinse hogrl ve saygn.
Vergi olayndaki eitsizlik her ne kadar btn Avrupa
ktasnda yaygn idiyse de, bunun Fransa' da olduu kadar
belirgin ve srekli hissedilir hale geldii pek az lke vard.
Almanya'nn byk bir blmnde, vergilerden ou
dalayl vergilerdi. Bizatihi dorudan vergide bile, asilzade-
nin ayrcal, ou kez ortak bir ykmlle daha kk
orandaki bir katlmdan ibaretti. stelik, yalnzca soylulara
ynelik olan ve artk zorunluluk tamayan karlksz asker-
lik hizmetinin yerini tutmay amalayan baz vergiler de bu-
1unuyordu.
mdi, insanlar ayrmann ve snflar belirgin klmann
her trl biimi arasndan, vergi eitsizlii en tehlikelisi ve
eitsizlie yalnzl da ekleyerek, bylece bir bakma her iki-
sini birden umarsz klmaya en elverili alandr. Zira
baknz etkileri neler oluyor: burjuva ve asilzade artk ayn
vergiyi demekle ykml olmadklar zaman, vergi geliri
ve verginin toplanmas, snflar arasndaki snr ak ve be-
lirgin bir izgiyle her yl yeniden izmektedir. Her geen yl,
ayrcalkl her kii, kendisini hibir ekilde halk kitlesiyle
kartrmamakta gncel ve ivedi bir kar bulunduunu his-
setmekte ve kenarda yer almak iin yeni bir aba gstermek-
tedir.
Bir vergiden kaynaklanmayan ya da bir vergiyle sonu-
lanmayan hemen hemen hibir kamusal sorun olmad iin
de, eit biimde vergilendirilmedikleri andan itibaren, her iki
snfn da artk bir daha beraberce tartmak iin hibir ne-
deni, ortak ihtiyalar ve duygular besieyecek hibir davas
hemen hemen kalmamaktadr; onlar birbirinden ayrlm
olarak tutmak artk sorun deildir: birlikte eyleme frsat ve
arzusu, bir bakma ellerinden alnmtr.

Burke, Fransa'nn eski yaplanna ilikin olarak izdii
vgl portrede, burjuvalarn bir takm orunlar sahipten-
rnek suretiyle soyluluk kazanmalarndaki kolayl, bizdeki
soylu snfnn kururnlamas lehinde gsterir: ona gre, bu
durum ngiltere'nin ak aristokrasisiyle kyaslanabilir
gibidir. Gerekten de Xl. Louis, soyluluk kazanmay yaygn
latrmt: soylular boyun emeye zorlamann bir yoluydu
bu; ardllar, soyluluu para salamak iin bolca dattlar.
Necker, kendi dneminde, soylularn elde ettikleri orunlarn
saysnn drt bine ykseldiini bildirmektedir. Avrupa'nn
hibir kesinde bunun bir benzeri grlmyordu; ancak
Burke'n Fransa ile ngiltere arasnda kurmak istedii ben-
zeim de bu yzden daha bir yanlt.
Eer ngiltere'deki orta snflar, aristokrasiye sava a-
mak yle dursun, onunla bylesine birlemi bir halde
kalmlarsa, bu, zellikle ngiliz aristokrasisinin alm ol-
masndan deil, ama asl, daha nce sylendii gibi, belirgin
bir biiminin olmay ve snrnn bilinmeyiinden ileri
gelmektedir; bu, aristokrasinin iine girilebilinmesinden ok,
ona ne zaman dahil olunduunun asla bilinmeyiindendir;
yle ki, ona her yaklaabilen hala onun paras olabiliyor,
ynetimine katlabiliyor ve onun gcnden kimi payeler ya
da karlar salayabiliyordu.
Ancak Fransz soyluluunu teki snflardan ayran en-
gel, her ne kadar ok kolayca alabilir idiyse de, her zaman
iin sabit ve grnr durumdayd, darda kalanlarca,
arpc ve tiksinti verici iaretlerinden her zaman iin tanna
bilirdi. Engel bir kez aldnda, iinden klan ortamda bu-
lunanlarn hepsinden de, onlara tiksinti verici ve aalayc
gelen ayrcalklar marifetiyle ayrlm olunuyordu ..
u halde soylulatrna sistemi, orta snf mensubunun
asilzadeye kar besledii kini azaltmak yle dursun, ter-
sine olarak ve lsz bir ekilde bytyordu; bu kin, yeni
yetme soylunun eski eitlerinde uyandrd olanca hasetle
sertlemekteydi. Bu yzdendir ki, orta snf ikayetlerinde
her zaman soylulardan duyduu rahatszln daha ounu
sonradan olma soylulara kar gstermekte, ve de, kendisini
yolun dna ulatrabilecek kapnn geniletilmesi yle dur-

sun, durmadan bu kapnn daraltlmasn talep etmektedir.
Tarihimizin hibir dneminde, soyluluk 89' da olduu
kadar kolayca kazanlr olmam ve burjuva ile asilzade de
birbirlerinden asla bu kadar ok ayrlmamlard. Yalnzca
soylular deildir kendi semenleri arasnda en ufak bir bur-
juva kokusuna bile tahamml edemeyenler, ama burjuvalar
da asilzade grnm tayabilecek herkesi ayn zenle
dlamaktadrlar. Kimi tara vilayetlerinde, yeni yetme soy-
lulcr, bir yanda yeterince soylu saylmadklar iin, te yan-
daysa imdiden fazlasyla soylu grldkleri iin itilmiler
dir. Dendiine gre, nl Lavoisier'nin durumu byledir.
Eer, soyluluu bir yana brakarak, imdi de bu burju-
vaziyi ele alacak olursak, tmyle benzer olan ve hemen
hemen asilzade kadar halkn dnda kalan burjuvann, bur-
juvann da dnda olduu bir grnrole karlarz.
Eski rejimde orta snfn neredeyse tamam kentlerde
oturuyordu. Bu sonucu zellikle iki neden yaratmt:
asilzadelerin ayrcalklar ve bime vergisi. Kendi toprak-
larnda oturan senyr, genelde kyllerine kar belli bir
babacan yaknlk iindeydi; ancak komular olan burjuvalar
karsndaki kstahl, hemen hemen sonsuzdu. Siyasal er-
ki azalm olduu lde ve bizatihi bu nedenle, kstahl
durmadan bymt; zira, bir yandan, ynetmeyi braktk
tan sonra kendisine bu grevinde yardmc olabilecek kii
lerle uramasnda hibir kar yoktu ve te yandan da, sk
lkla iaret edildii gibi, gerek gcn yitirmesi karsnda
grnr haklarn lsz bir ekilde kullanmak suretiyle
teselli bulmaktan holanyordu. Topraklarnda bulunmay
bile, komularn rahatlatacak yerde, bunlarn skntlarn
oaltyordu. Topraklarnn dnda yaama alkanl buna
bile yaramyordu; zira vekilhar marifetiyle kullanlan ayr
calklara katlanmak, olsa olsa daha bir dayanlmazd.
Yine de bilemiyorum, acaba bime vergisi ve onunla
aynlatrlm olan btn vergiler daha etkili nedenler deil
midirler.
Sanrm, bime vergisi ve eklentilerinin neden krsal ke-
simde, kentlerde olduundan daha arlkla hissedildiini
E s k i R e jim ve D ev ri 135
birka cmle iinde aklayabilirim; ancak bu belki de okura

gereksiz grnecektir. Dolaysyla, kentlerde toplanm olan
burjuvalarn bime vergisinin arln hafifJetecek ve ou
zaman da ondan btnyle kamacak bin trl araca sahip
olduklarn ve hi birinin, eer kendi topranda kalsayd,
tek bana bunu yapamayacan sylemek yeterli olacaktr.
Bu ekilde, zellikle bime vergisini toplama mecburiyetin-
den kurtuluyarlard ve bu da, hakl olarak, onu deme mec-
buriyetinden de daha fazla ekindikleri bir eydi; zira ne es-
ki rejimde, ne de kanmca hibir rejimde, krsal alandaki
kilise-evrelerindeki bime vergisi tahsildarnnkinden daha
beter bir durum asla olmamtr. Daha ileride bunu gsterme
frsatn bulacam. Yine de kasabada, asilzadeler dnda hi
kimse bu ykmllkten kurtulabilemiyordu: zengin orta
snf mensubu, buna boyun emektense maln mlkn ki-
raya verip en yakndaki kente ekiliyordu. Turgot, "bime
vergisinin toplanmas, krsal kesimin hemen hemen btn
orta snfa mensup toprak sahiplerini kent burjuvalarni,l
dntryor" derken, inceleme frsatn bulduum btn
gizli belgelerle uyum iindedir. Sras gelmiken sylemek
gerekirse, bu durum, Fransa'nn Avrupa'nn baka bir ok
lkelerinden daha fazla kentlerle ve zellikle de kk
kentlerle dolu olmasnn nedenlerinden biridir.
Bylece, duvarlarla evrili bir yerleim merkezinde, zen-
gin orta snf mensubu ksa zamanda krsal alann beeni ve
zihniyetini yitiriyordu; krsal alanda kalm olan benzer-
lerinin almalarna ve ilerine tmyle yabanc hale geli-
yordu. Yaamnn sanki artk yalnzca bir tek amac vard:
kendisine kucak aan kentte bir kamu grevlisi kimlii
kazanmaya yknyordu.
Gnmzde hemen hemen btn Franszlarn ve zel-
likle de orta snflardan alanlarnn, yksek orunlara kar
besledikleri tutkunun Devrim' den sonra doduunu san-
mak ok byk bir hatadr; bu tutku birok yzyl nce do
mutur ve o zamandan beri de, beslenmesi iin zenle veril-
mi bin trl gda sayesinde, durmadan gelimitir.
Eski rejimde, yksek orunlar her zaman bizimkilere ben-
zemiyorlard, ama sanrm, daha oktular; kk orunlarn
saylarnnsa neredeyse sonu yoktu. Yalnzca 1693'ten 1709'a

kadar, hemen hemen hepsi de en sradan burjuvalarn erie
bilecei trden byle krk bin grev yeri yaratld hesap-
lanmaktadr. 1750' de, orta byklkteki bir tara kentinde,
hepsi de kent sakinlerinden olmak zere, adalet datnakla
uraan kiilerin yz dokuza kadar ktn ve yz yirmi al-
tsnn da birincilerin verdikleri kararlar uygulatmakla
grevli olduklarn saptadm. Burjuvalarn bu runlar
doldurmadaki cokusu gerekten de esizdi. lerinden biri
kk bir sermaye edindiini hissettii anda, bunu ticarette
kullanacak yerde, hemen bir orun satn almak iin kullan
yordu. Bu sefil tutku, Fransa' da tarmn ve ticaretin gelime
sine, lonca ustalarndan ve bizatihi bime vergisinden daha
fazla zararl olmutur. Grev yerleri tkendii zaman, istek
sahiplerinin hayal gc devreye giriyor ve abucak yenileri-
ni icat ediyordu. Lemberville diye bir beyefendi, herhangi
bir sanayi iin denetilikler yaratlmasnn kamusal kara
tamamen uygun olduunu kantlamak zere bir inceleme
yaymlamakta ve bildirisine, grev iin bizzat kendisini aday
gstererek son vermektedir. Aramzda bu Lemberville'i tan
mam:;; olan var mdr? Bir para mrekkep yalam ve biraz
dnyalk yapm olan bir kii, en sonunda bir kamu grevi
kapmad,n iilmenin uygun dmeyeceini dnyordu. Bir
ada~, "1 ll'rkes, kendi konumuna gre ve kraln E:>liyle bir
ey olm;J... .;llnwktedir." demektedir.
Bu <l.l., st.iiii l'ltiin zamanlarla bizimki ar.snda
grnen l'll ly" .k o dinnHk hkmetin gnv yer-
lerini satn.syd, y.s. l: lnl.r veriyor; bunl,m elde
etmek iin insan ,rt" p.r.. \'l'rniyor; daha iyisini yap
yor, bizzat kendisini wy~r
Yaanlan yerlerin Vl' d.l. d. fazlas ya~an tarznn
farkllyla kyhilrdn .vnln:;; ol.n burjuva, o~u zaman
kar bakmndan d. .ynlyordu. t,'ok hakl olarak soylularn
vergiler konusundaki ayrcalndan yaknlmaktadr; ama
burjuvalarn ayrcalklarna ne demeli? Onlar kamusal
ykmllklerden btnyle ya da ksmen muaf tutan,
yaam boyu stlenilmi grevlerinin says binlerledir: biri
milis hizmetinden balamakta, bir bakas angaryadan
kurtarmakta, bir sonuncusu bime vergisi muafiyeti sala

maktadr. Zamann resmi yazlarndan birinde, kendi iinde,
asilzadelerden ve kilise adamlarndan bamsz olarak, g-
revleri ya da aldklar yetki yardmyla bir takm vergi
muafiyetleri elde etmi bir ok sakini barndrmayan yer-
leim blgesi var mdr? denilir. Burjuvalara ayrlm olan ve
yaam boyu sren grevlerden bazlarnn zaman zaman or-
tadan kaldrlmalarnn nedenlerinden biri de, bime ver-
gisinden bak tutulmu bunca ok sayda kiinin, vergi
gelirinde azalmaya yol amasdr. Burjuvazi iindeki, vergi-
den muaf olanlarn saysnn, soylular arasnda olduu
kadar fazla ve ou zaman daha da fazla olduundan hi
phem yok.
B sefil ayrcalklar, onlardan yoksun olanlar hasete, on-
lara sahip olanlarysa en bencil gurura garkediyordu. Btn
bir XVIII. yzyl boyunca, kentlerde oturan burjuvalarn ban-
liyi.ilerindeki kyllere k.r~ beslediklcri dmanlk ve ban-
liyiinnn kente duydu),u kskanlktan daha belirgin bir
l'Y yoktur. Turgot, "Tikl'l ,k;rna gmlm olan kentler-
dln lwr biri, evnsindt'lo.i krs.ll alanl.m Vl' kasabalar bu
karl.r. kurl.n t'lny h.ulrl.n" dl'nwktedir. Bir baka
yerdl' d, . .. l'nsil ilrill' "l.r sovlwktdir: "Sizler sk
sk, kentlrin, ,vnllk krs.l .l.nl.r. ve kasabalara
kar tavrlnnn lwlirlv v her .t.,m,m i,i gasp vetalan
edici olan q~il h.strm.lk zorunda k<ldnz."
Kentin duv.ubr iinde burjuvalarla birlikte yaayan
halkn kendis d tmlara yabanc ve neredeyse dman hale
gelmektedir. J-..yduklar yerel ykmllklerden ou,
zellikle aa snflar etkileyecek tarzda dzenlenmilerdir.
Ayn Turgot'nu, yaptlarnn baka yerlerinde syledii
zere, kentlercitki burjuvalarn, oktrw [duhuliye vergisi]
demelerini de kendilerine yk olmayacak bir ekilde
ayarlamann yolunu bulmu olduklarn dorulama frsatn
ben de bir ok kez buldum.
Ancak, bu burjuvazinin davranlarnda zellikle gze
arpan ey, halkla bir ve ayn grnmekten ekinmesi ve her
trl yola bavurarak halkn denetiminden kurtulma
tutkusudur.
Bir kentin burjuvalar, genel denetiye sunduklan bir ra-

porda, "Eer kral belediye bakanl grevinin yeniden
seimli hale gelmesini arzu buyuruyorsa, semenleri yalnz
ca belli bal ahsiyetlerin arasndan, hatta yarglar kurulu
yeleri arasndan seim yapmaya zorlamak uygun decek
tir" demektedirler.
Kentlerdeki halkn siyasal haklarn pepee yasakla-
mann, krallarmzn izledikleri siyasette nasl bir yer tutmu
olduunu grdk. XI. Louis'den XV. Louis'ye kadar, koy-
duklar btn yasalar bu dnceyi sergilemektedir. ou
zaman, kentin burjuvalar buna ortak, zaman zaman da
bunun telkincisi olmaktadrlar.
1764 tarihli belde reformu srasnda, bir krallk denetisi,
kk bir kentin belde grevlilerine, esnafa ve bakaca sradan
halka kamu yneticilerini seme hakk tanmann gerekip
gereknedii konusunda danr. Bu grevliler, aslnda
"halkn bu hakk asla istismar etmedii ve kendisini ynete-
cek olanlar seme tesellisinin onda braklmasnn hi p
hesiz iyi olaca; ancak dzenin yerli yerince korunmas ve
kamusal dinginlik asndan, bu konuda belde ileri gelen-
lerinin oluturduklar meclise dayanmann daha uygun ola-
ca" yantn verirler. Beri yanda ast-temsilci, "kentin en
mkemmel alt hemehrisin i", gizli bir toplantda, kendi
evinde bir araya getirdiini bildirir. Bu alt en mkemmel
hemehri, seimin, belde grevlilerinin nerdikleri gibi ko-
damanlar meclisine bile deil de, bu meclisi oluturan farkl
cemaatler arasndan seilecek belli saydaki temsilcilere
emanet edilmesinin en iyi zm olduunda gr birliine
varmlardr. Halkn zgrlklerine bizzat bu burjuvalardan
daha fazla yanda grnen ast-temsilci, bir yandan onlarn
dncelerini bildirirken, bir yandan da "bununla birlikte,
vergi ayrcalklar yznden belki de konu ile en az ilgili
olan hemehrilerinden bazlar tarafndan dayatlan mebla
lar, nasl kullanldklarn denetleme imkanndan mahrum
olarak demeleri bu esnafa olduka ar gelecektir" diye ek-
liyor.
Ama tabioyu tamamlayalm; soyluluu burjuvalardan
ayr olarak ele aldmz gibi, imdi de burjuvaziyi, halktan
ayr olarak, kendi iinde ele alalm. Ulusun bu kk paras

iinde, kalan blmn dnda tutulduunda, sonsuz sayda
blnmeyle karlayoruz. Sanki Fransz halk, modern
kimyann daha yakndan baktka ilerinde ayrtrlabilir
yeni paracklara rastlad o szde temel cisimler gibidir.
Kk bir kentin ileri gelenleri arasnda en az otuz alt fark-
l cemaatle karlatm. Bu farkl cemaatler, fevkalade dar ol-
makla birlikte, hi durmadan daha da daralmaya uramak
tadrlar; her gn, kendilerini en yaln gelerine indirgemek
zere, ierebilecekleri ayrk paralardan arnp durmak-
tadrlar. Bu baarl abann, ye saysn e ya da drde in-
dirdii topluluklar bile vardr. Topluluklar kldke
yelerinin kiilikleri daha bir kavi, tabiatlar daha bir kav-
gac olmaktadr. Hepsi de birbirlerinden bir takm kk
ayrcalklarla ayrlmlardr ve bu ayrcalklarn en az na-
muslu olanlar bile hala onur iareti saylmaktadr. Aralarn
da, nden yrmenin ezeli mcadelesi vardr. Krallk
denetisi ve yarglar, bunlarn kavgalarnn grltsnden
akna dnm durumdadrlar. "En sonunda, okunmu
suyun kent cemaatinden nce yarglar kuruluna verile-
ceine karar verildi. Parlamento tereddt gsteriyordu; an-
cak kral, olay konseyinin nne getirdi ve bizzat karar ver-
di. Tam zamanyd; bu sorun btn kenti kartrmaktayd."
Kodamanlarn genel kurulunda, cemaatlerden birine tekine
gre bir stnlk salanacak olsa, altta kalan hemen kurul-
dan ekilmektedir; saygnlnn ayaklar altna alndn
grmektense kamusal ilerde grev almay reddetmektedir.
Fleche kentinin perukular cemaati, "frnclara tannan
nceliin kendisinde yaratt hakl acy bu ekilde gster-
meye" karar verir. Bir kentin kodamanlarndan bir blm
grevlerini yerine getirmekten israrla kanmaktadrlar ve
krallk denetisi bu durumu, "nk nde gelen burju-
valarn onlarla bir arada bulunmay alaltc saydklar baz
esnaf meclise szmtr" diye aklamaktadr. Baka bir tara
vilayetinin krallk denetisi ise yle demektedir: "Eer
beldenin mlki arnirlii [echevin} orunu bir notere verilecek
olursa, bu durum teki kodamanlarn nefretine yol aacaktr,
nk burann noterleri soylu bir kan tamamakta, ekabir
ailelerden gelmemekteler ve hepsi de eskiden katiptiler."

Daha nce szn ettiim ve halkn siyasal haklarndan yok-
sun braklmas gerektiine onca kolaylkla karar veren alt
en mkemmel hemehri, kodamanlarn kimler olacan ve
aralarnda nasl bir ncelik dzeni kurmann uygun de
ceini kararlatrmak sz konusu oldukta tuhaf bir akn
la derler. Bylesi konularda ok daha alakgnll bir
edayla phelerini serdetmekten bakaca bir ey yapmazlar;
"hemehrilerinden bazlarna fazlasyla youn bir ac ver-
mekten" ekindiklerini sylerler.
Franszlara zg kibir, bu kk cemaatlerin sonu
gelmez izzeti nefis srtmesi iinde glenip sivrilmekte ve
yurttan merf gururoysa bu arada unutulmaktadr. XVI.
yzylda, daha nce szn ettiim lancalardan ou teden
beri mevcuttur; ancak yeleri, tikel birliklerinin sorunlarn
kendi aralarnda hallettikten sonra, kentin genel kadaryla
hep beraber ilgilenmek zere, teki sakinlerle srekli olarak
bir araya gelmektedirler. XVIII. yzyldaysa bunlar neredey-
se tmyle kendi ilerine kapanm durumdadrlar, zira
beldesel yaamdaki edirolerin says azalmtr ve btn bu
edimler vekalet yoluyla ifa edilmektedirler. Dolaysyla bu
kk topluluklardan her biri yalnzca kendisi iin yaa
makta, yalnzca kendisiyle ilgilenmekte, kendisiyle ilikili
olanlardan bakaca sorun tanmamaktadr.
Atalarmz, kendi kullanmmz iin yarattmz bireyci-
lik szcn tanmyorlard, nk onlarn zamannda bir
gruba ait olmayan ve kendisini tastamam tek bana d
nebilen-birey gerekten de yoktu; ancak Fransz toplumunun
biretii bin tane kk gruptan her biri yalnzca kendisini
dnmekteydi. Eer demem yanl kamazsa, insanlar
bugn bildiimiz gerek bireycilie, bir tr kolektif bireyci-
lik hazrlyordu.
Ve en tuhaf olan da, birbirlerinden onca uzakta duran
btn bu insanlar kendi aralarnda ylesine benzer hale
gelmilerdi ki, bir daha tanyamamamz iin onlara yer
deitirtmemiz yeterli olurdu. Dahas, zihinlerine bir
parack nfuz edebilen herkes, birbirlerine onca benzer
olan insanlar blen bu kk engellerin bizzat onlara bile
saduyuya olduu kadar kamusal kara da aykr

grndn ve daha o zamandan, kuramsal olarak birlie.
kar hayranlk beslediklerini kefederdi. Her biri, srf
bakalar da yaam koullar marifetiyle tikelletikleri iin
kendi tikel koullarna balanyordu; ancak hepsi de ayn
kitle iinde karmaya hazrlard, yeter ki, hi kimsenin ke-
narda duran bir yan olmasnd ve hi kimse kitle iindeki or-
tak dzeyi amasnd.
X. BLM
Siyasal zgrln tahribi ve snflarn ayrmas

nasl eski rejimin lmne yol aan
biitiin hastalklarn da nedeni oldu
ski rejimin yapsna saldran ve onu .yok olmaya

E mahkum eden btn hastalklar arasndan en lmcl
olann betimlemi bulunuyorum. imdi, onca tehlikeli ve
onca garip olan bir derdin kayna zerinde durmak ve
bakaca ne kadar ok rahatszln da onunla birlikte bu kay-
naktan ktn gstermek istiyorum.
Eer ngilizler, Ortaa' dan itibaren, bizler gibi siyasal
zgrlklerini ve onsuz uzun sre varolmas mmkn ol-
mayan her trl yerel serbestileri tmyle yitirmi olsalard,
ok muhtemeldir ki, aristokrasilerini ortaya karan farkl
snflarn her biri, Fransa' da ve u ya da bu lde ktann
btn kalan ksmnda olduu gibi, drt bir yana dalr ve
l:epsi birden halktan ayr derlerdi. Ama zgrlk, gerek-
tiinde uzlaabilmek zere, onlar birbirlerine ulaabilecek
leri bir konumda durmaya zorlad.
ngiliz soyluluunun, bizatihi hrsnn itmesiyle ve ken-
disi iin zorunlu grd durumlarda, kendisinden aa
konumda olanlarla nasl kartn ve onlar nasl da sanki
kendisiyle emi gibi kabul eder grndn izlemek il-
gintir. Daha nce andm ve kitab eski Fransa zerine
yazlm en retici yaptlardan biri olan Arthur Young,
Liancourt dknn krsal kesimdeki malikanesinde bulun-
duu bir gn, yrenin en becerikli ve en zengin yetitirici
lerinden bazlaryla kont'ma talebinde bulunduunu an-
latr. Dk, kahyasn bu kiileri bulup getirmekle grevlen-
dirmitir. Bunun zerine Young u yorumu yapar: "Bu, bir
E s k i R, e j i m v e D e v r i 111 143
ngiliz senyrnn evinde olsayd, aile sofrasnda ve en st

dzeydeki hanmefendilerle birlikte akam yemeine
alakonacak ya da drt ifti (farmers) getirilirdi. Bunun
rneklerini bizim adalarmzda en az yz kez grdm.
Fransa'daysa, Calais'den Bayonne'a kadar, byle bir eyi bo
yere ararsnz."
Hi phesiz, ngiltere' deki aristokras Fransa' dakine
gre daha tumturakl ve kendisinden aa dzeyde yaayan
herkesle senli benli olmaya daha az yatkn tabiattayd; ancak
varlk koulunun getirdii zorunluluklar onu daha eitliki
davranmaya itiyordu. Ynetmek iin her eye hazrd.
Yzyllardan beri ngilizlerde, muhta snflar lehine
pepee getirilenlerden bakaca vergi eitsizliklerine artk
rastlanmamaktadr. Farkl siyasal ilkelerin birbirlerine bunca
yakn olan uluslar nereye gtrebileceklerini, rica ediyo-
rum, bir dnn z! XVIII. yzylda, ngiltere' de vergi ayr
calndan yararlanan, yoksul kiidir; Fransa'daysa, zengin
kidir. Orada, aristokrasi, lkeyi ynetmesine imkan versin-
ler diye en ar kamusal ykmllkleri kendi stne
almtr; burada, hkmeti yitirmi olmaktan tr teselli
bulmak zere vergi muafiyetlerini sonuna kadar korumu
tur.
XIV. yzylda; stemeye11i zorlama diyen zdeyi, Fran-
sa' da da ngiltere' de olduu lde salam ca yerlemi
grnyordu. Sk sk anmsatlr: buna aykr davranmak
her zaman bir zorbalk eylemi gibidir; buna uygun davran-
maksa, hukukun iinde kalmaktr. Sylediim gibi, o ada
bizim siyasal kurumlarmz ile ngilizlerinkiler arasnda bir
dolu benzerlie rastlanmaktadr; ama sonradan iki ulusun
da kaderleri ayrlr ve zaman ileriedii lde durmadan da-
ha benzemez hale gelir. Komu noktalardan, ama bir
parack farkl bir eimle kalkan ve sonra uzadklar lde
sonu gelmez bir ekilde birbirinden uzaklaan iki iz6iye
benzemektedirler.
Kral Jean'n esareti ve VI. Charles'n deliliine elik etmi
olan uzun kargaa yllarndan yorgun dm ulusun, ken-
disine danlmakszn genel bir vergi salmak zere krallara
izin verdii ve soylularn da srf kendileri bak tutulsun
diye orta snfn vergilendirilmesine izin verme soysuzlu~u

nu gsterdikleri gn; ite o gn, geri kalan mr boyunca es-
ki rejimi kemiren ve sonunda ac bir ekilde lmne neden
olan hemen hemen btn ktlklerin ve hemen hemen
btn arlklarn tohumunun da atlm olduunu ne
srmekten ekinmiyorum; ve, "Snflarn rzas olmakszn
bime vergisini keyfince dayatma yetkisini kazanan VII.
Charles, hem kendisinin hem ardllarnn vicdanna ar bir
yk bindirdi ve krallnda uzun zaman kanayacak bir yara
at" diyen Commines'in' olaanst bilgeliini hayranlkla
karlyorum.
Gerekten de, geen yllar boyunca yarann nasl genile
mi olduunu bir dnnz; olay adm adm sonular
iinde izleyiniz.
Forbonnais", uzmanca yazlm Fransa'wz Maliyesi zeri-
e Aratrmalar'nda hakl olarak, Ortaa' da krallarn genel-
likle topraklarnn geliriyle yaadklarn sylemekte, "ve
olaanst ihtiyalar olaanst katklarla salanm oldu-
undan, bunlar rahipleri, soylular ve halk ayn ekilde kap-
syordu" diye eklemektedir.
XIV. yzyl boyunca, ayr snf tarafndan oylanarak
kabul edilmi olan genel vergilerden ou, gerekten de bu
nitelii tamaktadr. Bu dnemde getirilmi olan vergilerin
hemen hemen hepsi dalayl vergilerdir, yani fark gzetmek-
sizin btn tketiciler tarafndan denmektedirler. Vergi
bazen dorudandr; o zaman da mlkiyet zerinden deil,
ama gelir zerinden alnmaktadr. Soylular, rahipler ve bur-
juvalar, bir yl boyunca, btn gelirlerinin rnein onda biri-
ni krala braknakla ykml tutulmaktadrlar. Burada,
Etats gen:eraux tarafndan oylanarak kabul edilmi olan
vergiler hakknda sylediim ey, ayn dnemde, eitli
1. Philippe de la Clyte de COMMINES (ya da COMMYNES) (1447 ?-1511)

XI. Louis ve VIII. Charles'n saltanat yllarn anlatan Alar'n yazar kro-
niki. [.n).
2. Franois Veron de FORBONNAlS (1722-1800), fizyokratlarlll nde gelen-
lerinden Dr. Quesnay ile birlikte, Ansiklopedi'nin iki ekonomi yazarn
dan biridir. [.n.).
tara meclislerinin kendi topraklar zerinde koyduklar .

vergiler iin de geerlidir.
Bime adyla bilinen dorudan verginin, o zamanlardan
itibaren, asilzadeye asla yklennedii dorudur. Parasz as-
kerlik hizmeti mecburiyeti onu bu vergiden kurtaryordu;
ancak genel vergi olarak bime, o sralarda kstl bir ekilde
uygulanmakta, krallktan ok senyrlkleri kapsamaktayd.
Kral ilk kez kendi yetkesiyle bir takm vergiler salmaya
giritiinde, nce bunlar arasndan soylular dorudan etki-
ler grnmeyen bir tanesini semek gerektiini anlad; zira o
sralarda krallk iin rakip ve tehlikeli bir snf oluturan soy-
lular, kendileri iin onca zararl olacak bir yenilii asla sineye
ekmeyeceklerdi; dolaysyla kral, onlarn muaf olduklar bir
vergiyi seti; bime vergisinde karar kld.
Bylece, esasen varolan btn tikel eitsizliklere, teki-
lerin hepsini birden vahimletiren ve ayakta tutan daha
byk bir eitsizlik eklendi. ,Bu noktadan sonra, merkezi ik-
tidarn yetkileriyle birlikte Kamu hazinesinin ihtiyalar da
byd lde, bime vergisi yaylmakta ve eitlenmek
tedir; ksa bir zamanda onlarca kat artm ve btn yeni
vergiler dorudan vergi haline gelmilerdir. Dolaysyla ver-
gi eitsizlii her geen yl snflar birbirinden ayrmakta ve
insanlar o gne kadar olmadklar lde derinlemesine bir
ekilde yalnzlatrmaktadr. Vergi, onu deyebilecek gc
olanlara deil de kendilerini ondan en az koruyabilecek
olanlara ulamay hedefledii andan itibaren, zengini vergi-
den kurtarp yoksulu ykml tutmak gibi korkun bir
sonuca srklenmek de kanlmazd. Parasz kalan Maza-
rin'in, Paris'teki belli bal ailelere ynelik bir vergi ge-
tirmeyi dnd, ancak ykmllerin eitli direnileri
karsnda gereksindii be milyonluk mebla bime ver-
gisinin genel haslatna eklemekle yetindii bildirilmektedir.
En bolluk iindeki yurttalar vergilendirmek istiyordu; en
yoksullarn vergilendirmek durumunda kald; ancak hazi-
nenin bundan tr hibir kayb olmad.
Onca kt bir ekilde paylatrlm olan vergi haslat
nn snrlar vard, ama hkmdarlarn ihtiyalar hibir snr
tanmyordu. Bununla birlikte, ne yeni kaynaklar salamak
zere meclisleri toplamaya yanayorlar, ne de, vergilendir-

me yoluna giderek, soylularn bu meclisierin toplanmasn
talep etmelerini istiyorlard.
Monarinin son yzyl boyunca, kamu parasnn
idaresini olanca zgnlyle belirleyen ma.li yaklamdaki
o mthi ve ktcl dourganlk buradan kaynaklanmak-
tadr.
Zaman bir kez iktidarn kutsayp onu ihtilallerin, halk-
larn o en son korunann korkusundan kurtardktan sonra,
para gereksiniminin yumuak ama aklktan ve denetimden
yoksun bir hkmeti ne trl iddetli ya da drst olmayan
uygulamalara zorlayabildiini anlamak iin, eski rejimin
idari ve mali tarihini ayrntlaryla incelemek gerekmektedir.
Bu Yllk'larda, nce satlm sonra da satlamayacaklar
gerekesiyle el konmu krallk mlklerine; inenmi bat
lara, edinilmi haklarn yok saylmasna; her bunalmda feda
edilen devlet alacaklsna, hi durmadanboa kan kamusal
inanca adm ba rastlanr.
Sresiz biimde tannm olan ayrcalklar srekli olarak
geri alnmaktadr. Eer ahmaka bir kibirin neden olduu
rahatszlklara yerinilebilseydi, btn XVII. ve XVIII. yzyl
lar boyunca, daha nce bir ok kez satn alm olduklar o
nafile onurlar, ya da o haksz ayrcalklar, zaman zaman
yeniden satn almak zorunda braklan o zavall sonradan ol-
ma soylularn haline acnabilirdi. Nitekim XIV. Louis, pek
ou bizzat kendisi tarafndan verilmi olan ve doksan iki
yldan beridir kazanlm btn soyluluk sanlarn bir
kalemde kaldrmtr; ferman, btfin bu sanlar habersizce elde
edilmi oldmdan, bunlarn ancak yeni bir demede bulun-
mak suretiyle korunabileceklerini sylyordu. Bu, seksen yl
sonra, XV. Louis'nin de izlemekten geri dur;nayaca bir
rnektir.
Milis gcnn yenilenmesinin, silah altna alnanlarn
Devlete maliyetini artrmasndan korkulduu iin yasak-
land sylenmektedir.
Krala bor verecek durumda olabilmek uruna, kentler,
cemaatler ve imaretler ykmllklerini savsaklamak
zorunda kalmaktadrlar. Kilise-evreleri, bir takm yararl
almalara girirnekten men edilmektedir nk, bylece

kaynaklarn datrlarsa, bime vergisini bir tamam deye-
memelerinden korkulmaktadr.
Kprler ve Yollar Dairesi'nde, biri genel deneti ve te-
ki de genel ynetici olan Bay Orry ve Bay de Trudaine'in,
yollarn onarm iin, angarya yerine her blgenin halkndan
salanacak bir parasal deme ykmllu tasars gelitir
mi olduklar anlatlmaktadr. Bu becerikli idarecileri niyet-
lerinden vazgemeye zorlayan neden olduka eiticidir:
sylendiine gre, byl;.:ce oluturulacak fonlar, hazinenin,
ksa zamanda mkellefleri hem yeni vergiye hem de an-
garyaya maruz brakacak ekilde, amac dnda kullanmas
na engel olunamayacandan endie etmilerdir. unu e-
kinmeden syleyeyim ki, bir gerek kii kendi z servetini
tpk olanca grkemi iindeki yce kraln kamusal serveti
ynettii gibi ynetmi olsayd, yargnn kovuturmalarn
dan kurtulabilemezdi.
Eer zamann anlayna ramen zararlarn vahimleti
rerek korumu baz eski Ortaa kurumlaryla, ya da baz
tehlikeli yeniliklerle karlarsanz, rahatszl kkne
ulaana kadar kazyn: orada kuruma dnm olan geici
bir mali nlem bulacaksnz. Bir gnn borlarn demek
iin, yzyllar boyunca srecek yeni erklerin yaratldn
greceksiniz.
ok gerilerde kalm bir dnemde, soylularn mlklerini
sahiplenmi orta snf mensuplar iin serbest-fief hakk ad
verilen zel bir vergi getirilmiti. Bu hak, insanlar arasnda
varolan ve durmadan birbirine bal olarak byyen
ayrln aynn topraklar arasnda da yaratyordu. Orta snf
mensubunu asilzadeden ayr tutmak zere sannam ki
serbest-fief hakkndan daha fazla yardmc olmu bakaca
bir ey olsun, nk bu hak onlarn insanlar birbirleriyle en
abuk ve en iyi ekilde kaynatran eyin, toprak mlkiyeti-
nin iinde bir araya gelmelerine engel oluyordu. Bylece,
soylu toprak sahibi ile komusu olan orta snftan toprak
sahibi arasnda, zaman iinde bir uurum olumutu. Bunun
tersine ngiltere' de, bu iki snfn ka ynamasn, fief' i orta
snfa ait topraktan farkllatran her trl alametin XVII.
yzyldan itibaren kaldrlmasndan daha fazla hibir ey

abuklatrmamtr.
XIV. yzylda feodal serbest-fief hakk vergisi arlama
mtr ve ara sra alnmaktadr; ama XVIII. yzylda, feodalite
hemen hemen tmyle ykldnda, byk bir amazlkla
her yirmi ylda bir istenmekte ve tutar bir tam yllk geliri
bulmaktadr. Babasnn yerini aldnda, bu vergiyi oul
demektedir. 1761'de, Tours Kenti Tannclar Birlii, "Bu
vergi tarm sanatnn gelimesine sonsuz zararlar vermekte-
dir. Kraln tebasnn her trl vergilendirilmesi arasndan,
aksi sylenmeksizin hibiri yoktur ki, verdii zdrap krsal
kesimde bu lde byk olsun" demektedir. - Bir baka
ada da, "nceleri hayatta bir kezliine dayatlan bu mali
ykmllk, o gnden beri srekli ve ok acmasz bir vergi
haline gelmitir" diyor. Bizatihi soylular snf da bunun
kaldrlmasn yelemekteydi, zira topraklarnn orta snf
mensuplar tarafndan satn alnmasn engelliyordu; ancak
maliyenin gereksinmeleri verginin korunmasn ve artrl
masn gerektiriyordu.
Snai lancalann yaratabildikleri btn ktlkler haksz
yere Ortaa'a yklenir. Her ey gstermektedir ki, balan
gta ustalar ve yeminliler {maitrises et jurandesF kurumu ayn
meslein insanlar arasndaki balar salamann ve her
sanayinin iinde, grevi ayn zamanda hem iilere yardm
etmek hem de onlar denetlernek olan zgr bir kk yne-
tim mekanizmas kurmann aralanndan bakaca bir ey
deildir. Aziz Louis [IX. Louis] bundan fazlasn istemi
grnmemektedir.
alma hakkn kraln satabiiecei bir ayrcalk olarak
3. Eski rejimde, "yeminli" mesleklerin oluturduklar birliklerin [corpora-

tion 1 !onca] ustalarn 1 statiarn bir araya getiren ve birliin haklarn
kollayan temsilcilerin oluturduklar kurul. Kralln, giderek "zgr" ve
"ayrcalkl" meslek rgtlerine de izin vermesine ramen, rekabetin ala-
bildiine snrl olduu o dnemde, bu temsilciler kurulu yalnzca !on-
cann karlarn korumakla kalmyor, usta aamasna gemeyi
kskanlkla kstlyor ve meslek iinde ilerlemeye de engel oluyordu.
Sonuta, Loncalar, meslein zgrce ifasna zarar verdikleri iin 1791'de
kaldrlnca, bu rgt de tarihe kart. [.n].
dnmek, ilk kez XVI. yzyln banda,

Rnesans olanca
younluuyla srd bir srada akllara gelmitir. Her
snfsal cemaat ancak o zaman kendi iine kapal bir kk
aristokras haline gelmi ve sonunda, sanatlarn gelimesine
onca zarar veren ve de atalarmz ka kez ayaklandran o
tekellerin buralarda yuvalandklar grlmtr. Hastaln
nedeni olmadysa bile yaygnlatrcs olan III. Henri' den,
.onu skp atan XVI. Louis'ye kadar, yeminliler sistemindeki
arlklarn, stelik toplumdaki gelimelerin bunlar daha
bir dayanlmaz kld ve kamusal akln bunlar en iyi
biimde gsterdii bir srada, artmaktan ve yaygnlamaktan
bir an bile geri durmadklar sylenebilir. Her yl yeni yeni
meslekler zgrlklerini yitirmilerdir; her yl eskilerin ayr
calklar geniletilmitir. Hastalk hibir zaman, allm
syleniiyle XIV. Louis'nin gzel saltanat yllarnda olduu
lde ileriye gitmemitir, nk para gereksinimi hibir za-
man bu kadar byk olmad gibi, ulusa asla dannama
kararld da bu lde kesin deildi.
Letronne~ 1775'te hakl olarak yle diyordu: "Devlet s
nai birlikleri, kah satt beratlar araclyla, kah kendisinin
yaratt ve birliklerin satn almaya zorlandklar yeni orun-
lar marifetiyle, bir takm parasal kaynaklar bulmaktan ba
kaca bir amala kurmu deildir. 1673 ferman, btn birlik-
leri parasal karlyla izin belgeleri almaya mecbur tutarak,
III. Henri'nin ilkelerinin nihai sonularn da elde etmiti; ve
henz birlie katlmam olan btn sanatkarlar da burada
toplamaya zorland. Bu knanas ilemden yz bin livre
saland."
Kentlerin tm yapsal dzeninin, siyasal bak asyla
bile deil, ama hazineye bir takm kaynaklar salamak
umuduyla nasl altst edildiini grdk.
Grev yerlerinin devlete satlr olmas ve yava yava
yeryznde ei benzeri grlmedik lde garip bir ey ha-
4. G. F. Le rrosne (ya da LETRONNE) (1728-1780), Quesnay'in renci

lerindendir. Li/Jerte du conwerce des gmis 1Tahl Ticaretinin zgrlemesi
(1765), De l'ordre Social 1 Toplumsal Diizene Dair (1777) adl kitaplar
vardr. [.n.].
line gelmesi, doumunu, meclisiere hibir ey dannama

tutkusuna bal olarak hep o para gereksinimine borludur.
Vergi anlaynn yaratm olduu bu kurum sayesinde, orta
snfn kibiri yzyl boyunca ve yalnzca kamusal ilev
Ierin sahiplenilmesine ynelik olarak ayakta tutulmu ve
ihtilallerin olduu kadar esaretin de ortak kayna haline ge-
len bu evrensel orun tutkusunun ulusun ta barna ileme
sine yol almtr.
Mali amazlar byd lde, hepsinin de karl
vergi baklklar ya da ayrcalklada denmi olan yeni i
lerin peydahland grlyordu; ve bunun kararna veren
de ynetimin deil ama hazinenin gereksinmeleri olduun
dan, bylece neredeyse inanlmaz saylarda ve tmyle
yararsz ya da zararl memuriyeHer kurumlatrlm oldu.
Daha I664'te, Colbed tarafndan gerekletirilen ankette, bu
sefil mlkiyet uruna yatrlm olan sermayenin be yz
milyon livre' e ykseldii grlmtr. Richelieu'nn yz
bin orunu ortadan kaldrd sylenir. Bunlar hemen baka
adlar altnda yeniden ortaya kyorlard. Bir parack para
karlnda, kendi grevlilerini idare etme, denetleme ve
zorlama hakkyla donanlyordu. Bu yoldan, yava yava
ylesine devasa, ylesine karmak, ylesine skntl ve yle-
sine retkenlikten uzak bir makine ina edilmitir ki, onu bir
bakma bo yere alr brakmak ve onun dnda, basit ve
ele gelir olan, btn teki memurlarn yapar grndkleri
eyin gerekte onunla yapld bir hkmet mekanizmas
kurmak gerekmitir.
Eer tartlmalarna izin verilmi olsayd bu nefret veri-
ci kurumlardan hibirinin yirmi yl bile ayakta kalamaya-
caklarn ne srmek mmkndr. Eer meclisiere danl
m, ya da kazara hala toplandklar zaman, yaknmalarna
kulak verilmi olsayd, hibiri kurumlamayacak ya da va-
5. Jean-Baptiste COLBERT (1619-1683); XIV. Louis'nin bakan ve mutemed

adam. Krala, kardinal Mazarin tarafndan tavsiye ~dildi, Fouquet'nin
azlinden sonra maliyenin bana geldi ve ksa srede ynetimin en etkili
kiisi oldu. Merkeziyeti ve korumac nlemlerle idarenin her alannda
nemli reformlar gerekletirdi. [.n).
himlemeyecekti. Son yzyllarn pek ender Etats generaux

toplantlarnda bunlara kar durmadan itirazlar yaplmtr.
Bu meclislerin, birok kez, her trl stisnarn kayna
olarak kraln kendisini keyfi bir ekilde vergi salma erkiyle
donatmasn, ya da XV. yzyln kararl dilinin kulland
ifadeleri yinelemek gerekirse, " snfn da rzas ve onay
olmakszn halkn cevheriyle zenginleme hakkn" gster-
dikleri grlmektedir. Yalnzca kendi z haklaryla ura
mamaktadrlar; tarann ve kentlerin haklarna da sayg gs-
terilmesini srarla talep etmekte ve ou zaman da sonu al-
maktadrlar. Her yeni birleimde, vergi yknn eitsizlii
ne kar ykselen sesler duyulmaktadr. Meclisler bir ok kez
yeminliler sisteminin terkedilmesini istemektedirler; her
geen yzyl daha byk bir iddetle memuriyetlerin dev-
lete satlnasn eletirmektedirler. "Memuriyeti satan
adaleti satar, bu da korkun bir eydir" demektedirler.
Grevlerin devlete satlmas kurumlatnda, orunlarn is-
tismar konusu olmasndan yaknmay srdrmektedirler.
Onca gereksiz grev yeri ve tehlikeli ayrcalklara kar k
maktadrlar, ama hepsi bounadr. Bu kurumlar, zellikle
onlara kar getirilmilerdi; onlar bir daha hi toplamama
arzusundan ve gerek izgileri altnda gstermeye cesaret
edilemeyen vergilere Franszlarn gznde klk deitirt
mek ihtiyacndan douyorlard.
Ve en iyi krallarn da en ktler gibi bu uygulamalara
bavurduklarna dikkat ediniz. Memuriyetlerin satlr olma
srecini tamamlayan XII. Louis' dir; babadan oula kalmas
usuln sata karan IV. Henri' dir: sistemin ktlkleri,
onu uygulayan insanlarn erdeminden bu kadar gldr
ite!
Snf meclislerinin vesayetinden kurtulma arzusu, onla-
rn siyasal yetkilerinden bir ounun parlamentolara devre-
dilmesini salamtr; bu da yarg erki ile ynetimi, ilerin
dzenli biimde yrmesine ok zararl olacak bir ekilde
birbirine kartrmtr. Ortadan kaldrlanlarn yerine bir
takm yeni gvenceler salanyormu gibi grnmek gereki-
yordu; zira, baskc olmad srece, mutlak iktidara olduka
sabrla katianan Franszlar, grntsnden asla holanmaz-
152 Eski Rejim >e Devrim
lar ve mutlakiyetin nne, onu durdurabilmekszn en azn

dan bir para saklayacak bir takm engellerin grntsn
dikmek her zaman iin akllcadr.
Nihayet, kendisinden para talep edilen ulusun zgr-
ln geri istemesini nleme arzusudur ki, snflarn, ortak
bir direni iinde yaknlamak ve uzlamak imkann bula-
madan birbirlerinden ayr olarak kalmalarna ve de
hkmetin, bir seferde ancak btn tekilerden ayrlm ve
ok kk sayda insanla uramaktan bakaca bir sorunla
karlamamasna hi durmadan zen gsterilmitir. Birou
aklyla, bazs dehasyla ve hemen hemen hepsi de cesaretiy-
le dikkat eken onca hkmdarn pepee belirdii grlen
bu uzun tarihin btn ak boyunca, snflar yaknlatrmak
ve onlarn hepsini, eit bir bamlla boyun edirmenin
tesinde, baka trl kaynatrmak iin aba gsteren bir
tanesine bile rastlanmamaktadr. Yanlyorum: ilerinden
biri bunu istedi ve hatta btn yreiyle bu ie koyuldu; ve
o da, Tanr'nn hkmn kim bilebilirdi ki! XVI. Louis idi.
Snflar ayrm eski kralln suu olmu ve daha sonra
da zr haline gelmitir; zira ulusun varlkl ve eitim gr-
m ksmn oluturanlarn hkmet etmede anlamalar ve
yardmlamalar artk mmkn olmad zaman, lkenin
halk tarafndan ynetilmesi imkansz duruma gelir ve bir
efendinin mdahalesi gerekir.
Turgot, krala verdii gizli bir raporda acyla yle de-
mektedir: " Ulus, birbirleriyle kaynaamam farkl snflar
dan ve yeleri arasndaancak pek az ba bulunan bir ulus-
tan mrekkep bir toplumdur ve dolaysyla burada, hi kim-
se kendi tikel karndan bakaca bir eyle uramamaktad:r.
Hibir yerde gze arpan ortak kar yoktur. Kasabalada
kentler arasndaki karlkl iliki, bunlarn bal olduklar
blgeler arasndaki ilikilerden daha fazla deildir. Bunlar
kendileri iin zorunlu olan bayndrlk ilerini yrtmek iin
bile aralarnda anlaamamaktadrlar. Bu sonu gelmez tutku
ve i evirme hrs iinde, Majesteleri her konuda bizzat ya
da temsilcileri araclyla karar vermek zorundadr. Kamu
yararna katkda bulunmak, bakalarnn haklarna sayg
gstermek, kimi zaman da kendi haklarn kullanmak iin
sizin zel buyruklarnz beklenmektedir."

Yzyllar boyunca bu ekilde, birbirlerine yabanc ya da
dman olarak yaam yurttalar yaknlatrmak ve onlara
kendi kendilerini beraberce ynetmeyi retmek az buz bir
i deildir. Onlar blmek, bir araya getirmekten ok daha
kolay olmutur. Bizler bunun unutulmaz bir rneini verdik
dnyaya. Eski Fransa' daki toplumu paylaan farkl snflar,
bundan altm yl nce birbirleriyle ilikiye getikleri zaman,
onca uzun bir sre ve onca engellerle kendi ilerine kapal
olarak tutulduktan sonra, birbirlerine nce yalnzca actan
yanlarndan dokundular ve ancak birbirleriyle boaziamak
zere bir araya geldiler. Gnmzde bile, kskanlklar ve
nefretleri onlar izliyor.
154 Eski Rejim ve Devririz
Xl. BLM
Eski rejimde varolan zgrlk alan

ve bunun Devrim zerindeki etkisine dair
er bu kitabn okunnas bu noktada braklsayd, eski

E rejim ynetimi hakknda ok eks~k bir imgeden bakaca
bir eye sahip olunamaz ve Devrim'i gerekletiren toplum
yeterince iyi anlalamazd.
Yurttalarn bu kadar blnm ve kendi ilerine bu
kadar kapanm olduklarn, krallk erkinin bylesine yaygn
ve bylesine gl olduunu grnce, bamszlk dn
cesinin de kamusal zgrlklerle birlikte kaybolmu olduu
ve btn Franszlarn ayn ekilde kullatrlmaya boyun
emi olduklar sanlabilirdi. Ama durum hi de byle deil-
di; hkmet, btn kamusal ileri oktan beridir tek bana
ve mutlak biimde ynetiyorduysa da, btn bireylerin
efendisi olmaktan henz ok uzaktayd.
Mutlak iktidar iin hanidir hazrlanm olan pek ok ku-
rumun ortasnda, zgrlk yaamay srdryordu; ama bu
zel bir tr zgrlkt, dolaysyla bugn bunun nasl bir
ey olduunu kavramak zordur ve bize yapm olduu iyili-
i ve ktl anlayabilmek iin ok yakndan incelemek
gerekmektedir.
Merkezi hkmet kendisini btn yerel erklere ikame
eder ve kamusal yetke kresinin tmn giderek daha ok
doldururken, yaamasna izin vermi ya da bizzat yaratm
olduu kurumlar, eski adetler, gemiten gelen rfler, hatta
arlklar onun hareket yeteneini engelliyor, insanlarn
byk bir ksmnn ruhunun derinliklerinde direni zih-
niyetini beslerneyi hala srdryor ve bir ok ynleriyle de
salamlklarn ve belirginliklerini koruyorlard.
Merkezileme daha o zamandan gnmzdeki grn-
nn aynna, ayn yntemlere, ayn hedeflere sahipti, ama

henz ayn erke sahip deildi. Her eyden para salama
arzusu iindeki hkmet, kamu memuriyetlerinden ounu
sata kardndan, kendisini de bunlar diledii gibi dat
mak ve geri almak yeteneinden bylece mahrum brak
mt. Bylelikle de, tutkularndan biri tekinin baanya
ulamasna byk lde zarar vermiti: agzll,
hrsn dengelemi oluyordu. Dolaysyla, eylemek iin biz-
zat biimlendirmemi olduu ve de kramad aralar kul-
lanmak zorundayd. Bylece, en mutlak kararlarn bile
uygulamada nasl zaafa uradklarn sk sk grmekteydi.
Kamusal ilevierin bu garip ve hastalkl yaplan, merkezi
iktidarn mutlak gcne kar bir tr siyasal gvence yerine
geiyordu. Onun gcn blen ve darbesini yavalatan bir
tr dzensiz ve kt yaplm bent gibiydi.
Ayrca hkmet, bugn databildii o sonsuz saydaki
ihsanlara, yardmlara, onurlara ve paraya da henz sahip
deildi; dolaysyla zorlamak iin olduu kadar, batan
karmak iin de ok daha az imkana sahipti.
Esasen bizzat kendisi de erkinin gerek snrlarn pek iyi
bilmiyordu. Haklarndan hibiri dzgn bir ekilde belirlen-
mi ve de salarnca yerletirilmi deildi; eylem alan devasa
boyutlardayd ama henz burada ekingen admlarla,
karanlk ve bilinmez bir yerdeymicesine yryordu. O za-
manlar, btn erklerin snrlarn gizleyip btn haklarn
evresinde hkm srerek kullarn zgrlne kar
hkmdarlarn giriimlerine yardm eden bu korkutucu
karanlklar, ou zaman da zgrln savunulmasna
yardmc oluyorlard.
Yolu zerinde karlat en kk bir engel bile, ok
yeni olduunu ve soyluluktan gelmediini hisseden idareyi,
giriimlerinde her zaman iin ekingen klyordu. XVIII.
yzyln bakanlar ve krallk denetileri arasndaki yaz
malar okundukta, itaatkarlk yadsnmad srece onca
kuatc ve onca mutlak olan bu ynetimin, en ufak direni
karsnda nasl da akna dtn, en kk bir
grltnn onu nasl korkuttuunu ve o zaman nasl dur-
duunu, duraksadn, pazarla oturduunu, zmler
aradn ve ou zaman gcnn doal snrlarnn ok

berisinde kaldn grmek olduka arpcdr. XV. Louis'nin
yumuak bencillii ve ardlnn iyi yreklilii bu duruma
elveriyordu. Esasen bu hkmdarlar, insanlarn onlar taht-
tan indirmek isteyebileceklerini asla dnmyorlard. O za-
mandan beriye, korkunun ounlukla ynetenlerde yaratt
o kaygl ve kat tabiattan hibir ey bulunmuyordu onlarda.
Yalnzca, iddet ve eelaile hi grmedikleri insanlarn stne
yryorlard.
Kalc ve iyiletirc bir zgrln kurumlamasna en
fazla engel olan ayrcalklardan, nyarglardan, yanl
dncelerden bir ou, tebann da bir ounda bamszlk
dncesini ayakta tutuyor ve bu insanlar yetkenin arlk
larna kar sertlemeye hazrlyordu.
Soylular, zamari zaman ona bavursalar bile, idare de-
nilen eyi fevkalade hor grmekteydiler. Kurala da klelie
de ayn ekilde dman olan babalarnn o gururundan bir
eyleri, eski erklerini brakacak kadar korumaktaydlar.
Yurttalarn genel zgrlkleriyle zerre kadar ilgilenmiyor
ve iktidarn elinin tm evrelerinde giderek arlamasna,
bile-isteye katlanyorlard; ancak bu elin arln kendi st-
lerinde de duymay kabul etmiyorlard ve bunu salamak
iin de gerekirse en byk maceralara atlmaya hazrdlar.
Devrim'in balad srada, tahtla birlikte alaa edilecek
olan bu soylular snf, krala ve zellikle de onun memurlar
na kar, az bir zaman sonra krall devirecek olan orta sn
fa kyasla sonsuzcasna daha yksekten bakan bir tavr
iindedir ve azna geleni ok daha rahatlkla sylemektedir.
iktidarn arlklarna kar temsili rejimin otuz yedi yl
boyunca sahip olduumuz gveneelerin hemen hemen hep-
si de, aka onun tarafndan talep edilmitir. Defterlerini
okurken, nyarglarn ve engellernelerin ortasnda, aris-
tokrasnin zihniyeti ve nemli niteliklerinden bazlar
farkedilir. Bu soyluluq yasalarn basks altnda ba edire
cek yerde, onu kknden koparp yok etmi olmaktan tr
her zaman pimanlk duymak gerekecektir. Bu ekilde eyle-
mekle, ulus, tznn zorunlu bir parasndan yoksun
braklm ve zgrlk de asla iyilemeyecek ekilde
yaralanmtr. Yzyllar boyunca en n safta yrm bir

snf, yceliin o yadsnmaz ve uzun alkanl iinde, belli
bir alicenaplk, kendi gcne kar doal bir gven ve onu
toplumsal gvdenin en direnli noktas klan, bakalar tara-
fndan rnek alnma alkanl edinmitir. Bu snf yalnzca
erkeksi rflere sahip deildir; rnek oluturmak suretiyle
teki snflarn erkeksi ynn de beslemektedir. Onu skp
atmakla bizatihi dmanlar bile zayf drlr. Bir daha
hibir ey onun yerini tastamam tutamayacaktr; kendisi de
bir daha asla yeniden doamayacaktr: atalarnn nvaniar
na ve mlklerine yeniden kavuabilir, ama ruhuna kavua
bilemez.
Kilise'yi bir parack kollar grnmeleri karlnda,
kim olursa olsun, dnyevi egemen ve onun en cretkar dal-
kavuklarna sivil konularda onca hizmetkarane bir ekilde
boyun ediklerini devrimden bu yana sk sk grdmz
rahipler, o zamanlar ulusun en bamsz gelerinden birini
ve tikel zgrlklerine sayg duyulmak mecburiyetinde bu-
lunulan tek gesini oluturuyorlard.
Tara, serbestisini yitirmi, kentler, bu serbestinin ancak
glgesine sahip durumdaydlar. On tane soylu, herhangi bir
konuda beraberce karar almak iin kraln zel izni olmak-
szn biraraya gelemiyordu. Fransa Kilisesi ise dnemsel
meclislerini sonuna kadar koruyordu. Bizatihi kilise erkinin
de, kendi iinde dikkatle uyulan snrlar vard. Aa kade-
medeki rahipler, stlerinin zorbalna kar ciddi gvenee-
lere sahiptiler ve piskoposun snrsz keyfiliine maruz kal-
madklarndan, hkmdar karsnda edilgin bir itaatkarla
da hazrlanm deildiler. Kilise'nin bu eski yaplanm asla
yarglamaya girimiyorum; yalnzca bu yaplann rahiple-
rin ruhunu asla siyasal esarete hazrlamacln sylyorum.
Esasen bir ok ruhban, soydan gelme asilzadeydi ve o
snfn insanlarnn gurur ve dikkafalln Kilise'nin iine
kadar tayordu. stelik, hepsinin de Devletin iinde yksek
bir orunu vard ve ayrcalklara sahiptiler. Ayn feodal hak-
larn kullanm, Kilise'nin manevi gc zerinde onca olum-
suz sonular yaratrken, kilise yelerine sivil iktidara kar
bireysel olarak bir bamszlk anlay veriyordu.
Ancak, rahiplerin de yurttan sahip olduu fikirleri,

ihtiyalar, duygular, ou zaman da tutkular edinmelerine
asl katkda bulunan ey, toprak mlkiyetiydi.Tarann eski
cemaat meclislerinin [etats], ve zellikle de ruhhanlarn ka-
mu idaresinin ayrntlarna baka yerlere gre daha fazla ka-
rm olduklar Languedoc'takilerin bize braktklar rapor-
lar ve tartma tutanaklarn, ayn ekilde 1779 ve 1787' de
toplanm olan tara belde meclislerinin [assemblees] tu-
tanaklarn sabrla okudum; bu okumaya, yaadm za-
mann fikirlerini de tadmda, aralarndan bir ou kutsal
kiilikleriyle olduu kadar bilgilerinin geniliiyle de yk-
selmi piskopos ve rahiplerin, bir yol ya da kanal yapm
hakknda raporlar hazrladklarn, bu raporlarda konuyu
doru ve yerinde bir ekilde derinlemesine incelediklerini,
tarm rnlerinde verimlilii ykseltmenin, yre sakin-
lerinin refahn salamann ve sanayiyi gelitirmenin en iyi
yntemlerinin neler olduunu son derece bilimsel bir ekil
de ve uzmanlkla tarttklarn, bunlar da, kendileriyle bir-
likte ayn sorunlarla uraan btn laiklerleeit dzeyde ve
ou zaman onlardan daha iyi bir ekilde yaptklarn
grmekten hayrete dyordum.
Olduka genel ve gayet salarnca yerlemi bir grn
tersine olarak, Katolik Kilisesi'nin toprak mlkiyetine her
trl katlm yok eden ve kilisenin btn gelirlerini crete
dntren uluslarn, Vatikan'n ve dnyevi hkmdarlarn
karlarna hizmet etmekten bakaca bir ey yapmadklarn
ve bizzat kendilerini zgrln ok byk bir gesinden
yoksun braktklarn dnmekten ekinmiyorum.
Varlnn en mkemmel ksmyla yabanc bir yetkeye
boyun emi olan ve yaad lkede bir aile kurmas
mmkn olmayan bir insan, bulunduu yere balamann
tek salam yolu toprak mlkiyetidir. Bu ba kopardnz
anda, o artk zel olarak hibir yere ait deildir. Rastlant
sonucu dnyaya geldii yerde, karlarndan hemen hemen
hibirinin onu dorudan ilgilendiremeyecei bir sivil
toplumun iinde yabanc gibi yaar. Vicdan bakmndan
yalnzca papaya baldr; iaesi bakmndan da yalnzca
hkmdara. Yegane vatan Kilise'dir. Her siyasal olayda,
Kilise'ye yarayan ya da ona zarar verebilecek olandan baka

ca bir ey grmez. Kilise zgr ve mreffeh olduktan sonra
gerisini niye umursayacaktr ki? Siyasetteki en doal tavr il-
gisizliktir. Hristiyan yurdunun mkemmel yesi, btn
baka yerlerde vasat bir yurttatr. ocukluun yneticisi ve
rflerin rehberi olan bir topluluk iindeki bu trden duygu-
larn ve bu trden dncelerin, kamusal yaam sz konusu
oldukta btn ulusun ruhunda tepki uyandrmamas
mmkn deildir.
Yaam koullarnda ortaya kan deiiklikler sonucu in-
sanlarn zihniyetinin maruz kalabilecei devrimler hakknda
doru bir fikir edinilrnek istenirse, ruhban toplumunun
1789' daki defterlerini yeni batan okumak gerekir:
Bu defterlerde, ruhban snf ou zaman hogrsz ve
zaman zaman da eski ayrcalklarndan bir ouna inatla
bal grnmektedir; ancak, bunun dnda, orta snf ya da
soylular kadar dediimdedikilie dman, sivil zgrle
yanda ve siyasal zgrle sevdaldr, bireysel zgrln
hibir ekilde vaatlerle deil ama habeas corpus'unkine 1 ben-
zer bir yntemle gvence altna alnmak zorunda olduunu
ilan etmektedir. Devlet hapishanelerinin yok edilmesini,
olaanst mahkemelerden ve st merciye gnderme ilem
lerinden vazgeilmesini, btn davalarn ak olmasn,
btn yarglara grev teminat verilmesini, memuriyetlerin
yalnzca liyakat esas alnmak kaydyla btn yurttaiara
almasn; halk iin daha az baskc ve daha az alaltc olan
ve hi kimsenin muaf tutulmayaca bir askerlik hizmetini;
feodal rejimden kaynaklanan, ve zgrle ters dtn
syledii, senyrlk haklarnn geri alnmasn; snrsz bir
alma zgrln ve yurt iindeki gmrklerin kaldrl
masn; her kilise-evresinde bir tane ve parasz olmak zere,
zel okullarn oaltlmasn; btn krsal kesimde, yardm
bro ve iiikieri gibi laik hayr kurumlar almasn; tarm
iin her trl destein salanmasn talep etmektedir.
Bilfiil siyaset alannda, yasalar yapmak ve vergileri
1. ngilizlerin, 1679 tarihini tayan ve bireysel zgrlkleri gvenceye alan

nl hukuksal batlar .. [.n].
zgrce oylamak iin toplanmann ulusun zaman amna

uramayan ve devredilemez hakk olduunu herkesten da-
ha yksek sesle ilan etmektedir. Hibir Franszn, bizzat ya
da temsilcileri eliyle oy vermemi olduu bir vergiyi deme-
ye zorlanamayacan bildirmektedir. Ruhban snf ayrca~
zgrce seilmi olan Etats generaux'nun her yl toplan-
masn; btn nemli sorunlar ulusun nnde tartmasn;
karianna hibir tikel uygulama ya da ayrcaln karla
mayaca genel yasalar yapmasn; bteyi hazrlayp kraln
sarayna kadar her eyi denetlemesini; milletvekillerinin
dokunulmazlkla donatlmalarn ve bakanlarn her zaman
onlara kar sorumlu olmalarn talep etmektedir. Btn
tara vilayetlerinde cemaat meclisleri ve btn kentlerde
belediyeler kurulmasn da istemektedir. Tanrsal haklardan
tek szck bile yoktur.
Sonu olarak, ve yelerinden bazlarnn apak yozluk-
lanna ramen, Devrim'le karlaverdikleri andaki Fransz
Katalik ruhban snfndan daha dikkate deer, daha aydn
lk, daha ulusal, salt zel erdemierin iine daha az ekilmi,
kamusal erdemlerle daha iyi donanm bir ruhban snf
yeryzne gelmi midir, bilemiyorum; stelik daha fazla
imana sahip olan bir ruhban snf: uradklan zulm bunu
ok iyi gstermitir. Eski toplumu incelemeye, ona kar n-
yarglarla dolu olarak baladm; incelememi, eski topluma
kar saygyla dolu olarak bitirdim. Dorusunu sylemek
gerekirse, skca balanm ve iyi bir ekilde yaplanm
btn meslek rgtlerine, dinsel olanlar kadar siyasal olan-
larna da isel olan kusurlar vard yalnzca, yani drt bir
yan kaplama eilimi, pek hogrl olmayan miza ve ce-
maatin tikel haklarna, igdsel ve kimi zaman da krlerne-
sine ballk.
Eski rejimin burjuvazisi de bamsz bir anlay
sergileme konusunda bugnk burjuvaziden daha iyi hazr
lanm durumdayd. Bunda, yaplanndaki bozukluklar-
dan bir ou bizatihi yardmc olmaktayd ona. gal ettii
grev yerlerinin o zamanlar gnmzdekinden daha fazla
olduunu ve orta snflarn buralar elde etmek zere pek
byk bir istek gsterdiklerini grdk. Ama dnemler
Eski Rejim ze Devrim 161
arasndaki farka baknz. Bu yerlerden ou ne hkmet

tarafndan verilip ne de geri alndndan, iktidarn insafna
brakmakszn orun sahibinin nemini artryordu, yani
bugn onca insann ubudiyetini tamamlayan ey, kendileri-
ne sayg. gsterilmesini salamak zere o sralar onlara en
byk gle hizmet eden eydi aslnda.
Halk onca talihsiz bir ekilde burjuvaziden ayran her
trden dokunulmazlklar esasen bu burjuvaziyi ou zaman
hakikisinin gurur ve direni zihniyetini sergileyen bir sahte
aristokras haline getiriyordu. Onu bir sr paraya ayran o
kk tikel birliklerden her birinde, genel yarar bile-isteye
unutuluyordu, ama cernaatin kar ve haklaryla ara ver-
m-eksizin ilgilenilrnekteydi. Burada ortak bir saygnla,
savunulacak ortak ayrcalklara sahip olunuyordu. Burada
asla hi kimse kalabaln iinde kaybolabilemez, asla sahte
dostluklar gizlerneye kalkabilernezdi. Burada, her insan
gerekten de olduka kk ama ok aydnlk bir sahnede
yer alyordu ve her zaman ayn, her zaman onu alklarnaya
ya da slklarnaya hazr bir seyirci oluyordu.
Her trl direni grltsn borna sanat o sralarda
bugnk kadar gelimi deildi. Fransa bugn yaadmz
sar rnekfn haline henz gelmemiti; tersine, siyasal zgr-
lk ortada grnmemekle birlikte, fazlasyla ses getiriyordu
ve sesini ykseltmek, uzaktan iitilmi olmak iin yetiyordu.
O zamanlarda, zellikle ezilrnilere kendilerini duyur-
malar iin bir irnkfn salayan ey adaletin yaplanyd.
Siyasal ve ynetsel kururnlarrnz marifetiyle rnutlakiyeti
bir ynetim lkesi haline gelrnitik, ama yarg kurumlar
mzia zgr bir halk olarak kalmtk Eski rejimin adaleti
karmakt, karkt, ard ve pahalyd; bunlar hi phesiz
byk kusurlard, ama bu adalette iktidar karsnda klelik
gibi, alnp satlr olmann bir trnden ve de en beterinden
bakas olmayan bir eye hibir zaman rastlanrnyordu.
Yalnz yargc yozlatrrnakla kalmayan, ama ksa srede
btn halka da bulaan bu temel ktlk, ona tmyle ya-
bancyd. Yargcn grev yeri deitirilerniyordu ve ilerleme
aray iinde de deildi, ki bu iki eyin her biri, onun ba-
rnszl iin ayn lde zorunludur; zira eer onu elde et-
menin bin trl yolu varsa zorlama imkan bulunmamasnn

ne nemi olabilir?
Krallk erkinin, kamusal yetkeyi ilgilendiren hemen
hemen btn davalar olaan mahkemelerin yetki alanndan
karnay baarm olduu dorudur; ancak bu mahkeme-
ler, yetkilerini kstnda bile onu hala korkutuyordu.
Onlarn yarg erkini yerine getirmelerine engel oluyorduysa
bile, ikayetleri kabul etmelerine ve grlerini bildirmeleri-
ne engel olmaya her zaman cesaret edemiyordu; ve o
dnemlerdeki yarg dili de, eylere zel adlar vermesini se-
ven eski Franszcann kalplarn koruduundan, yarglarn
sk sk hkmetin yntemlerini dediimdediki ve keyfi
eylemler olarak serte adlandrdklar grlyordu. ou
zaman devlet ilerinin iyi bir ekilde ynetilmesine engel
olan, yargnn hkmete usulsz mdahalesi, bylece bazen
de insanlarn zgrlklerinin korunmasna yaryordu: bu,
daha byk bir rahatszl snrlayan byk bir hastalkt.
Bu yarg organlarnn iinde ve btn evrelerinde eski
rflerin katl yeni fikirlerin ortasnda korunmaktayd.
Parlamentolar [egemen mahkemeler) hi phesiz kamusal
ilerden ok kendi kendileriyle uramaktaydlar; ama kabul
etmek gerekir ki, kendi bamszlklarnn ve kendi onurlar
nn savunusunda her zaman gzpek davranmakta ve bu
ruhu da kendilerine her yaklaana aktarmaktaydlar.
1770' de Paris parlamentosu lavedildiinde, ona bal
olan yarglar da snflarnn getirdii ayrcalklar ve el-
lerindeki erki yitirmek durumunda kaldklar halde bir
tekinin bile kiisel olarak kraln istenci nnde boyun edii
grlmedi. Dahas, vergi mahkemesi [cour des aides) gibi,
farkl trden mahkemeler, zarar da grmedikleri, tehdit al-
tnda da olmadklar halde ayn sert nlemlerle karlama y,
bu nlemler kesinlik kazanm olduu bir srada, bile isteye
gze almlardr. Ama ite daha da iyisi: parlamentoda
savunma yapan belli bal avukatlar, kendi arzularyla onun
kaderine ortak olmulardr; hretlerini ve servetlerini ge-
tiren eyden vazgemiler ve onursuzlatrlm yarglarn
karsna kmaktansa kendi kendilerini sessizlie mahkfim
etmilerdir. Ben zgr uluslarn tarihinde bu vesileyle
cereyan edenlerden daha yce bir ey bilmiyorum, oysa ki,

bu olay XVIII. yzylda, XV. Louis'nin saraynn yanbanda
cereyan ediyordu.
Yargsal alkanlklar bir ok bakmdan ulusal alkanlk
lar haline gelmilerdi. Her davann tartma ve her kararn
temyiz konusu olduu fikri, aleniyet alkanl, biimsel
zen gibi esaretin dmanlar olan eyler de ayn ekilde
mahkemelerden alnmt: bu, zgr bir halkn eitiminde,
eski rejimin bize vermi olduu tek blmdr. darenin ken-
disi de adaletin dilinden ve alkanlklarndan pek ok eyi
dn almtr. Kral, her zaman iin fermanlarn gereke-
lendirrnek ve kararn bildirmezden nce nedenlerini sergile-
mek zorunda olduuna inanyordu; konsey, banda uzun
giri blmleri bulunan kararlar veriyordu; krallk denetisi,
talimatlarn mbairi araclyla bildiriyordu. Fransa
Hazine Eminleri Birlii ya da Seilmiler gibi, kayna eskiye
dayanan btn ynetsel organlarn iinde, sorunlar halka
ak olarak tartlyor ve grlerin savunulmasndan sonra
karara balanyordu. Btn bu alkanlklar, btn bu
biimsellikler hkmdarn keyfiliine kar birer engel olu
turuyorlard.
Yalnzca avam, zellikle de krsal kesimde yaayanlar,
hasklara kar hemen hemen hibir zaman, iddete bavur
makszn direnebilecek durumda deildi.
Yukarda iaret ettiim savunma imkanlarndan ou,
gerekten de onun erimi dndayd; bu imkanlardan yarar-
lanabilmek iin, insann toplum iinde grnebilecek bir
konuma ve kendisini duyurabilecek bir sese sahip olmas
gerekiyordu. Ama avann dnda, Fransa' da, eer yrei
elveriyorsa itaat etmemek iin maraza karamayacak ve da-
ha da eilerek direnemeyecek hi kimse yoktu.
Yasa, ulusa efendiden ok bakan edasyla seslenmek-
teydi. XVI. Louis, saltanatnn balarnda yaymlad bir fer~
mann balang ksmnda, "zgr ve yrekli bir ulusu
ynetmekten tr gurur duymaktayz" der. Atalarndan
biri de, kendisine ynelik eletirilerincieki akszllkten
tr Etats generaux'ya teekkr ederken, daha eski bir dille
yle demiti: "Biz, serflerle konumaktansa serbest insan-
164 Eski Rejim ve Devrilll
larla konumasn yeleriz."

XVIII. yzyln insanlar, birok 'zel erdeme, aile sevgi-
sine, dzgn ahlakl olmaya, dinsel inanlara saygya ve hat-
ta yerleik din pratiinin heyecansz ve dzenli bir ekilde
izlenmesine doallkla karan, sanki onu sarmalayan,
onurlu yaamaya imkan verip kahramanl savunan ama
insanlar dzene sokmak ve korkak .yurttalar yaratmakla
ne kan ve de esaretin anas gibi olan o yumuak ama yine
de salam ve sarslmaz tutkuyu, bir tr refah tutkusunu asla
tanmyorlard. Hemiyiydiler, hem de kt.
O zamann Franszlar sevinten holanyor, zevke tap
yorlard; bugnn insaniarna gre belki alkanlklarnda
daha kural tanmaz, tutku ve dncelerinde daha ary
dlar; ama bugn grdmz lml ve meddep duyum-
culuu bilmiyorlard. Toplumun st snflannda, yaam ko-
laylatrmaktan ok sslemekle, zenginlemekten ok nlen-
mekle uralyordu. Orta snflarda bile, insanlar hibir za-
man kendilerini tmyle refah arayna brakmyorlard;
ou zaman, daha ince ve daha yce zevklerin peinden ko
mak zere refahn kovalanmasndan vazgeiliyordu; .her
yerde, para dnda kalan baz edinimiere de yatrm yapl
yordu. Bir ada, tuhaf ama gururdan da yoksun olmayan
bir slupla yle yazmaktayd: "Ulusumt tanyorum:
madenieri eritip tketmeyi beceren bu ulus asla bildik bir
tapmayla onlar yceltmeye elverili deildir ve kendi antik
idollerine, deere, utkuya ve diyebilirim ki, alicenapla geri
dnmek iin her zaman tmyle hazr olacaktr."
Esasen insanlarn alallarn, egemen iktidar karsn
daki boyun eilerinin derecesiyle lmekten dikkatle kan
mak gerekir: bu, yanl bir l kullanmak olurdu. Eski re-
jimin insanlar kraln isteklerine ne lde boyun emi
olurlarsa olsunlar, onlarn hi tanmadklar bir tr itaatkar-
lk vard: pek az sayg duyulan, ou zaman knanan, ama
ie yarad ya da zarar verebilecei iin ister istemez kat-
lanlan, gayrmeru ve tartmal bir iktidar karsnda eil
menin ne olduunu bilmiyorlard. Kleliin bu yozlatnc
ekli, onlara her zaman yabanc kald. Kral onlara, bugne
kadar yeryznde ortaya km en mutlak hkmdarlar-
dan hibirinin yaratabilemeyecei ve Devrim kkyle birlik-

te yreimizden koparp attndan, bizim iin hatta nere-
deyse anlalmaz hale gelmi olan duygular telkin ediyordu.
Ona kar, hem bir babaya duyulan efkati, hem de yalnzca
Tanr'ya borlu olunan saygy besliyorlard. En keyfi
buyruklarna bile itaat ederken, zorlamadan ok sevgiye
boyun emekteydiler ve bylelikle de, ou zaman ruhlarn
en ar bamlln iinde bile alabildiine zgr olarak ko-
nmay baarabiliyorlard. Onlar iin, itaatkarln getirdii
en byk ktlk zorlamayd; bizler iin, bu en az kt olan
eydir. Beterlik, itaat ettirten klecil duygudadr. Atalarmz
hor grmeyelim, buna hakkmz yoktur. Tanr'ya krler
olsun ki, onlarn nyarglar ve kusurlaryla birlikte, ycelik-
lerinden de bir nebzesini yeniden bulabildik!
u halde, eski rejimin bir klelik ve bamllk dnemi ol-
duunu sanmak, byk bir hatadr. O dnemde gnmz-
dekinden ok daha fazla zgrlk hkm sryordu; ama
bu, her zaman snflarn snrlar iinde batlanm, her za-
man istisna ve ayrcalk fikrine balanm, yasay inemeye
hemen hemen keyfilik lsnde imkan veren, en doal ve
en zorunlu gvenceleri hemen hemen hibir zaman btn
yurttaara salamaya kalkmayan, bir tr dzensiz ve fas
lal zgrlkt. Bylece kstlanm ve arptlmken bile,
zgrlk yine de verimliydi. Merkezilemenin, btn kii
likleri gitgidt; daha ok eitlemek, yumuatmak ve renksiz-
letirmek zere almakta olduu bir zamanda bile, ok sa-
ydaki tikel kiilerin doutan gelen orijinalliklerini, re.- kle-
rini ve farkllklarn zgrlk kondu, yreklerindek, z-
saygsn zgrlk besledi ve utkunun verdii tadn, ou
zaman her trl tada stn gelmesini yine zgrlk salad.
Ortaya kiarna tank olacamz ve Fransz ihtilalini ar-
dndan gelen kuaklar iin ayn zamanda hem hayranlk
hem de terr nesnesi klacak olan o gl ruhlar, o gururlu
ve gzpek dahiler, zgrlk sayesinde kendilerini olutur
dular. Bylesine erkeksi erdemlerin, zgrln esasen bu-
lunmad bir toprakta serpilebilmeleri son derece garip
olurdu.
Ancak, kuralsz ve salksz bu tr bir zgrlk Fransz-
lar dediimdedikilii
devirmeye hazrlamaktaysa da, onla-
r, dediimdedikiliin
yerine yasalarn dingin ve zgr im-
paratorluunu kurma konusunda btn teki halklardan
daha az uygun klyordu.
XII. BLM
Fransz kylsiiniin XVIII. yzyldaki durumu,

uygarln gsterdii gelimelere ramen
neden kimi zaman XIII. yzyldakinden de daha ktyd
VIII. yzylda, Fransz kylsnn artk kk feodal

X dediimdedikilere yem olmas mmkn deildi; hk-
metin iddet gsterilerine de ancak pek ender olarak maruz
kalyordu; sivil zgrlkten yararlanyor ve topran bir ks
mna da sahip bulunuyordu; ama teki snflarn insan-
larnn tm de ondan uzaklant ve belki de dnyann
hibir kesinde grlmedik lde yalnz yayordu.
Etkileri ayr bir ekilde ve ok dikkatle dnlmesi gereken
yeni ve tuhaf bir bask tr.
Perefixe' e 1 baklrsa, daha XVII. yzyln balarnda, IV.
Henri soylularn krsal kesimi terketmelerinden yaknyor
du. XVIII. yzyln ortalarnda, bu terkedi hemen hemen
genel bir hale gelmiti; zamann btn belgelerinde, ikti-
satlarn kitaplarnda, krallk denetilerinin mektuplarnda,
tarm reticileri birliklerinin raporlarnda, bu duruma iaret
edilmekte ve bu durumdan yaknlmaktadr. Bunun gerek
kant kelle vergisinin dkmlerinde bulunmaktadr. Kelle
vergisi gerek ikametgahn olduu yerde alnyordu: yksek
dzeydeki soylularn hepsinin ve orta dzeydeki soylularn
bir blmnn kelle vergisi tahsilat Paris'te yaplmtr.
Krsal kesimde, servetinin clzl yznden ayrla
mayan asilzadeden bakas kalmyordu. O da, komular
olan kyller karsnda, sanrm, zengin toprak sahibinin
1. Paris bapiskoposu olan Hardouin de Beaumont de PEREFXE (1605-

1670) ayn zamanda da tarihidir. IV. Heri'nin Hayat'n yazm, XIV.
Louis'nin zel eitmenliini yapmtr. [.n].
asla grmemi olduu bir konumda bulunuyordu. Artk

kyllerin nderi olmadndan, onlar altrmakta, ynet-
mekte ve onlara yardm etmekte, eskiden olduu gibi kar
yoktu; ve bir baka ynden de, kendisi onlarla ayn kamusal
ykmllklere tabi olmadndan, paylamad sefaletieri
karsnda gl bir yaknlk duygusu beslernesi de, ya-
bancs olduu szlanmalarna ortak olmas da mmkn
deildi. Bu insanlar artk onun kullar deillerdi, o da henz
onlarn hemehrisi deildi: tarihte benzeri grlmedik bir
durum.
ou zaman grtlana kadar borlu ve hep muhta bir
halde, kn kentte harcayaca paray toplamaktan bakaca
bir ey dnmeksizin, atosunda genellikle fevkalade yok-
sul koullarda yayordu. Dncesini ou kez tek bir sz-
ckle dile getirmeyi bilen halk, bu kk asilzadeye avc
kularnn en knn adn vermiti: ona delicedoan di-
yordu.
Bu grme, kimi bireyler gsterilerek kar klabilir;
ben snflardan sz ediyorum, tarihi igal edecek olanlar yal-
nzca onlardr. O dnemde de, zorunlu bir durum ve ortak
kar olmakszn kyllerin refahyla ilgilenen zengin toprak
sahipleri olmumu, kim inkar ediyor ki bunu? Ancak onlar,
yeni durumlarn belirleyen yasaya kar mutlu bir ekilde
mcadele ediyorlard ve bu yasa, kendilerine ramen, onlar
ilgisizlie itiyordu, tpk eski vasallerini de nefrete ittii gibi.
Krsal kesimin soylular tarafndan terkedilmesi, ou
kez baz bakanlarn ve baz krallarn tikel etkisine balan
mtr: bazlar Richelieu'ye, bazlar XIV. Louis'ye balarlar.
Asilzadeleri halktan koparmak ve onlar saraya ve devlet
grevlerine ekmek, gerekten de monarinin son yzyl
boyunca hkmdarlarn hemen hemen her zaman peinden
gittikleri bir dnce olmutur. Bu durum, zellikle de soy-
luluun krallk iin henz bir kayg vesilesi olduu XVII.
yzylda grlmektedir. Krallk denetilerine yneltilen
sorular arasmda u soru hala yer almaktadr: Vilayetiniz
dahilindeki asilzadeler kendi ikametgahlarnda kalmay m
yoksa oradan kmay n yelemektedirler?
Bu konuda yant veren bir krallk denetisinin mektubu-
na sahibiz; kendi yresindeki asilzadelerin krala kar

stlendikleri grevleri yerine getirecek yerde, kylleriyle
birarada olmaktan holandklarndan yaknmaktadr. mdi,
una iyice dikkat ediniz: bu ekilde sz edilen tara yresi
Anjou idi; o gnden beriye Vendee oldu2 Krala kar grev-
lerini yerine getirmeyi reddettikleri sylenen bu asilzadeler,
ellerinde silahlaryla Fransa' da monariyi savunmu olan ve
onun uruna savarken lebilen yegane soylulardr; ve bu
onurlu ayrcal da, aralarnda yaamasn sevdikleri iin
sulandklar 6 kylleri evrelerinde tutmay bilmi ol-
malarna borludurlar.
Yine de, krsal kesimin, o dnemde ulusun en tepe nok-
tasn oluturan snf tarafndan terkedilmesini kraliarmz
dan bazlarnn dorudan etkisine balamaya kalkmamak
gerekmektedir. Bu olgunun baat ve srekli nedeni baz in-
sanlarn istenci deil, ama kurumlarn ar ve hi durmayan
etkisi olmutur; ve bunu kantlayan ey de udur ki, XVIII.
yzylda hkmet bu hastalkla savamak istediinde,
gelimesini askya almas bile mmkn olamamtr.
Soyluluun siyasal haklarn yitirme sreci, daha bakalarn
elde etmeksizin tamamiandka ve yerel zgrlkler kay-
bolduka, soylularn bu g de bymektedir: onlar ma-
likanelerinin dna ekmeye artk gerek yoktur; orada
kalmaya esasen heves etmemektedirler: krsal yaam onlar
iin ekilmez hale gelmitir.
Burada soylular iin sylediklerim, her lkede, zengin
toprak sahiplerince iitilmelidir: merkezilemi lke demek,
zengin ve aydnlk sakinlerinden boalm krsal kesim de-
mektir; unu da ekleyebilirim: merkezilemi lke demek,
eksik ve gndelik kltrlerin lkesi demektir, ve anlamn
belirginletirmek suretiyle Montesquieu'nn onca derinlik
tayan szlerini yorumlayabilirirn: "Topraklar verimlilik-
2. Fransa'nn eski tara vilayetlerinden biri olan Anjou 1205 tarihinde

Philippe Auguste tarafndan kralla katlm ve bundan sonra eitli
prensiere arpalk [apanage] olarak braklmt. XL Louis'nin 1482'de
krallk topraklarna baladg Anjou, 1793'te patlak veren ve Vendec
sava diye anlan kraliyet yanls kyl ayaklanmasna katlmtr. [.n].
leritden ok stnde yaayanlarn zgrl nedeniyle

rn verirler." Ama konumun dna kmak istemiyorum.
Beri yanda burjuvalarn da krsal kesimi terkederek,
nasl her ynden kentlerde bir snak aradklarn bundan
nce grdk. Eski rejime ait btn belgelerin zerinde bun-
dan daha iyi bir ekilde uzlat bir nokta yoktur. Krsal
alanda zengin bir kyller kuandan bakas hemen
hemen hi grnmyor, derler. Bir retici kendi gayretiyle
en sonunda bir para mala m sahipleniyor? Olunu hemen
sahann bandan uzaklatrmakta, kente gndermekte ve
ona kk bir memuriyet satn almaktadr. Fransz iftisi-
nin kendisini zenginletirmi olan meslee kar, gnmz-
de bile ounluk ortaya serdii bu bir tr tuhaf nefret o
dnemden kalmadr. Sonu, nedenden sonra da yaamtr.
Dorusunu sylemek gerekirse, srekli bir tarzda
kyller arasnda yaayan ve onlarla ara vermeksizin iliki
de kalan iyi eitilmi tek kii, ya da ngilizlerin dedii gibi
tek gentleman, papazd; bu yzden papaz, Voltaire'i bir yana
brakacak olursak, bizzat kendisi de siyasal aamal-dzene
onca sk ve onca grnr bir ekilde balanm olmasayd,
krsal kesimdeki nfusun efendisi haline gelirdi; siyasal aa
mal-dzenin ayrcalklarndan bir auna sahip kii olarak,.
onun dourduu nefreti bir lde papaz telkin etmiti.
te bylece, yksek snflardan neredeyse tmyle
ayrlm olan kyl; kendisine yardm edebilecek ve ynete-
bilecek benzerlerinden bile uzaktadr. Bunlar, akln klar
na ve rahata kavutuklar lde ondan kamaktadrlar;
kyl, btn bir ulusun ortasnda sanki elekten geirilmi ve
kenara konmu gibi durmaktadr.
Bu durum, Avrupa'nn uygariam byk halklarndan
hibirinde bu lde gze arpmyordu ve Fransa' da bile
olay yeniydi. XIV. yzyln kyls ayn zamanda hem daha
ok ezilmi hem de daha ok yardmna koulmu durum-
dayd. Aristokrasinin ona bazen zorbalkla davrand olu-
yordu, ama onu asla yalnz brakmyordu.
XVIII. yzyldaysa, bir kasaba, btn yelerinin yoksul,
cahil ve kaba olduklar bir cemaattir; yneticileri de onun
kadar eitimsizdir ve onun kadar hor grlmektedir; temsil-
cs, okumasn bilmez; vergi tahsildar, komularnn ve

kendisinin geleceklerini belirleyecek hesaplar kendi eliyle
kartabilecek durumda deildir. Eski senyr, yalnzca onu
ynetme hakkn yitirmekle kalmam ama onun ynetimine
karmay da bir tr yozlama gibi dnecek duruma
gelmitir. Bime vergilerini gvenceye almak, milis gcn
hazrlamak, angaryalar dzenlemek, btn bunlar alaltc
eylemler, belde temsilcilerinin yapaca ilerdir. Merkezi ik-
tidardan bakaca onunla ilgilenen kimse yoktur ve merkezi
iktidar da ok uzakta konumlandndan ve henz orada
oturanlardan ekinecek hibir eyi bulunmadndan, kar
salamak dnda, onunla asla ilgilenmemektedir.
Gelin imdi de hi kimsenin zorbalk uygulamak niyetin-
de olmad, ama hi kimsenin de aydnlatmak ya da hizmet
gtrmek iin abalamad, terkedilmi bir snfn ne hale
dtn grn.
Feodal sistemin krsal kesimde yaayan insanlarn srtna
bindirmi olduu en ar ykmllkler hi phesiz
kaldrlm ve hafifletilmitir; ancak yeterince bilinmeyen
ey, onlara daha bakalarnn, belki de daha arlarnn
ikame edilmi olduudur. Kyl, atalannn yaknm olduk-
lar btn dertlerden yaknmyordu, ama atalarnn asla
tanmam olduklar pek ok sefaleti ekmekteydi.
Bime vergisinin iki yzyldan beti hemen hemen yal-
nzca kyllerin srtndan on katna km olduu bilinmek-
tedir. Ulusun en aydn insanlar deitirilmelerinde hibir
kiisel kar grmedikleri zaman, en barbar yasalarn uygar-
Iam yzyllarda bile yaratlabileceklerini ve yaayabile
ceklerini gstermek zere, bime vergisinin kyllerden
nasl alndna burada birnebze deinmek gerekmektedir.
Genel denetinin, 1772 ylnda bizzat yazarak krallk
denetilerine gnderdii, kesinlii ve ksalyla bir bayapt
olan gizli bir mektupta, bime vergisine ilikin u tabioyla
karlatm: "Ykmlendiriliinde keyfi, tahsilatnda mte-
selsil ve Fransa'nn byk ksmnda da gerek deil kiisel
olan bime vergisi," diyor bu bakan, " mkelleflerin servet-
lerinde yl be yl grlen deiiklikler yznden srekli
deiimlere konu olmaktadr." Her ey burada, bu birka
szcn iindedir; kar salanan ktlk bundan daha us-

taca betimlenebilemezdi.
Krsal-kilise-evresinin demekle ykml olduu top-
lam mebla her yl yeniden saptanyordu. Bakann syledii
gibi, hi durmadan deiiyordu yle ki, hibir reticinin bir
yl nceden bir sonraki yl ne kadar vergi deyeceini ngr-
nesi mmkn deildi. Kilise-evresi iinde, her yl rastgele
bir kyl seiliyor ve tahsildar olarak atanyordu, btn te-
ki kyllere den vergi ykn payiatrma ykmll
ondayd.
Bu tahsildarn durumunun ne olduunu anlatacama
sz verdim. Brakalm, Berry'nin 1779'daki tara meclisi
konusun; ondan kukulanmaya gerek yoktur: hibir zaman
bime vergisi demeyen ve kral tarafndan seilmi olan
ayrcalkllardan olumutur btnyle. "Hi kimse tahsil-
darlk grevini stlenmek istemediinden," diyordu meclis
1779' da, "bu ii herkesin srayla yapmas gerekmektedir.
Bylece, bime vergisinin toplanmas, her yl, yeteneine ya
da ahlakna baklmakszn yeni bir tahsildara emanet
edilmitir; dolaysyla iin iffs, her seferinde o ii yapann
karakterinden etkilenmektedir. Tahsildar yapt ite korku-
larnn, zaaflarnn ya da dknlklerinin izini brakmak
tadr. Esasen, nasl muvaffak olacaktr ki? Karanlklarn
iinde faaliyet gstermektedir. Zira komusunun servetini
ve bu servetin bir bakasnnkiyle orann kim tastamam
bilebilir? Bununla birlikte verilecek karar belirleyen tek ey
tahsildarn grdr ve o, btn mal mlkyle ve hatta
canyla da sorumlu tutulmutur. Genellikle iki yl boyunca
gnlerinin yarsn mkelleflerin peinde komakla kay-
betmesi gerekmektedir. Okumas olmayanlar, evrelerindl'
kendilerini tamamlayacak birini aramak zorundadrlar."
Turgot bundan biraz daha nce, bir baka tara vilayetiy-
le ilgili olarak esasen unlar sylemiti: "Bu grev, onu
stlenenlerin umutsuzluuna ve hemen hemen her zaman
iflasna neden olmaktadr; bylece bir kasabann btn hali
vakti yerinde aileleri pepee sefalete drlmektedir."
Oysa bu zavall, muazzam bir keyfi ynetim yetkisiyle
silahlandrlm durumdayd; neredeyse kurban olduu
lde de zorbayd. Bizzat iflasa srklendii bu grevi ye-

rine getirirken, ellerinin arasnda bakalarnn iflasn tutu-
yordu. Yine ayn tara meclisi konuuyor: "Ebeveynlere,
dostlara ve komulara arka kma, dmanlarndan alma,
bir koruyucu ihtiyac, i veren, hali vakti yerinde bir yurt-
tan cann skma korkusu, tahsildarn yreinde adalet
duygularyla savamaktadr." Dehet, ou zaman tahsildan
acmasz hale getirmektedir; yle yerleim blgeleri vardr
ki, tahsildar yannda muhafzlar ve katipler olmadan asla
dolaamamaktadr. 1764'te bir krallk denetisi durumu
bakana anlatrken, "Katip olmadan dolat zaman, mkel-
lefler bime vergisini demek istemiyorlar" der.- Ayn e
kilde Guyenne tara meclisi de yle bildiriyor: "Yalnzca
Villefranche mali blgesinde, yz alt tane icra tebligats ve
sair kovuturma tanklar, her zaman iin yollardadr."
Fransz kyls, bu cebri ve keyfi vergilendirmeden kur-
tulmak iin, XVIII. yzyln ortasnda Ortaa'n Yahudisi
gibi davranmaktadr. Eer kazara gerekten yoksul deilse
bile, sefilmi gibi grnmektedir; halinin vaktinin yerinde
olmas onu hakl olarak korkutmaktadr: artk Guyenne' den
deil ama oraya yz fersah uzaktan alacam bir belgede, bu
durumun ok can alc bir kantn bulmaktaym. Maine'deki
Tannclar Birlii, 1761 tarihli raporunda, dl ve tevik ol-
mak zere byk ve kk ba hayvanlar datnay
dndn bildirmektedir. Ne ki, "Adi bir kskanln
bu dlleri kazanacak olanlar maruz brakabiiecei tehlike-
li sonular ve vergilendirmelerdeki keyfilie bal olarak, bu
dllerin ileriki yllarda onlara kar bir baskya neden ola-
bilecei dnlm ve uygulamadan vazgeilmitir."
Bu vergi sistemi iinde, gerekten de, her mkellefin
komularn gzetlemesinde ve onlarn zenginlemelerinde
ki gelimeyi tahsildara ihbar etmesinde, dorudan ve srek-
li bir kar bulunuyordu; bu insanlarn hepsi de kskanlk,
muhbirlik ve nefretle terbiye ediliyorlard. Btn bunlarn
Hindistan' da ki bir mihracenin topraklarnda cereyan ettii
de sylenemez mi?
Bununla beraber, ayn dnem iinde Fransa' da, verginin
dzenli ve yumuak bir ekilde alnd blgeler de vard:
bunlar baz snf medisli topraklard [pays d'etats]. Vergi

toplama hakknn bu blgelerin bizzat kendilerine braklm
olduu dorudur. Languedoc'ta rnein, bime vergisi yal-
nzca toprak mlkiyetine konmutur ve malikin varsllna
bal olarak hibir ekilde deimemektedir; sabit ve
grnr temeli, kapsad topraklarn verimliliklerine gre
snfa ayrlm, zenle gerekletirilmi ve her otuz ylda
bir yenilenen bir kadastorudur. Her mkellef, demesi
gereken vergi paynn ne tuttuunu nceden ve tastamam
bilmektedir. Eer demeyecek olursa, bir tek kendisi, ya da
daha dorusu bir tek kendi tarlas bunun sorumlusudur.
Vergi paynn belirlenmesinde hakszla uradna m
inanmaktadr? Vergi kotasnn, evrede oturan ve kendisinin
seecei bir bakasnnkiyle kyaslanmasm isteme hakkna
her zaman sahiptir. Bu, bugn bizim orantsal eitlik talebi
olarak adlandrdmz eydir. ,.-.
Grld gibi btn bu kurallar aslnda bizim imdi
izlediimiz kurallardr, o gnden buyana bunlar hibir e
kilde daha iyi bir hale getirilmediler, yalnzca genelletirildi
ler; zira, bizatihi kendi kamu idare tarzmz eski rejimin
hkmetinden alm olduumuz halde, geri kalan btn
alanlarda bu hkmeti taklit etmekten geri durduumuz da
iaret edilmeye deer bir husustur. En iyi idar1 yntemleri-
mizi, eski rejim hkmetinden deil ama tara meclislerden
dn aldk. Makineyi alrken, rn attk.
Krsal alandaki halkn allm yoksulluu, bu yoksul-
luu ortadan kaldrmaya yarar olmayan zdeyilerin da
masna neden olmutu. Richelieu, siyasal vasiyetinde, "Halk
kitleleri rahat edecek olsaydlar kurallarn iinde kalmakta
zorlanrlard" diye yazmt. XVIII. yzylda artk bu lde
ileriye gidilmemektedir, ama, zorunluluk tarafndan srekli
bir ekilde drtklenmedii srece kylnn asla alma
yacana hala inanlmaktadr: sefalet burada da tembellie
kar yegane gvence olarak ortaya kmaktadr. Bu
dpedz, smrgelerimizdeki zencilerle ilgili olarak zaman
zaman ortaya atldn iittiim kuramdr. Bu gr,
hkmet edenler arasnda ylesine yaylmtr ki, hemen
hemen btn iktisatlar, kendilerini, kurallar iinde onunla
mcadeleye zorunlu hissetmektedirler.

Bime vergisinin balangtaki amacnn, krala, soylular
ve vasallerini askerlik hizmetinden bak tutacak askerleri
satn alma imkann salamak olduu bilinmektedir; ama
XVII. yzylda zorunlu askerlik hizmeti, daha nce grd
mz gibi, milis ad altnda yeniden dayatld ve bu kez yal-
nzca halkn srtna ve neredeyse tek bana kylnn stne
bindi.
Bir krsal zabta gcnn kaytlarn dolduran ve hepsi
de isyankar ya da kaak milisierin kovuturulmasna ilikin
olan tutanaklarnn okluunu gz nne almak bile, milis
gcnn zahmetsizce toplanamadn anlamak iin yeter-
lidir. Gerekten de, kyller iin bundan daha ekilmez bir
kamusal ykmllk bulunmad grlmektedir; bu
ykmllkten kurtulmak iin ou zaman ormanara
kayarlar ve orada, onlar silah elde kovalamak gerekiyor-
du. Bu durum, zorunlu askere almann gnmzde ne
kadar kolaylkla gerekletirildii dnlrse artcdr.
Eski rejimin kyllerinin milise kar besledikleri bu ar
nefreti, bizatihi yasann getirdii ilkeden ok onun uygulan
biimine balamak gerekir; zellikle, yasann tehdidi altnda
bulunan kiilerin uzun sren bir belirsizlik iinde kalmala-
rnda aramak gerekir (krk yandayken bile milise arl
mak mmknd, meer ki evlenilmemi olsun); ertele-
menin, sra avantajn neredeyse beyhude klan keyfiliine;
kendi yerine bakasn gndermenin men edilmesine; her
trl ilerleme umudunun yasaklanm olduu zorlu ve
tehlikeli bir meslein verdii bkkmlk duygusuna; ama
zellikle de, yaam koullarnn insafszl bu koullarn
katln daha da ac kldndan, onca ar bir ykn bir tek
onlardan ve de ilerinde en sefil durumda olanlardan
bakasna yklennedii duygusuna balamak gerekmekte-
dir.
ok saydaki kilise-evrelerinde, 1769 ylnda dzenlen-
mi olan kura tutanaklarndan pek ou elimden geti; bun-
larn her birinde muaf tutulanlar da yer almaktadr: kimi bir
asilzade':lin hizmetkardr; kimi bir manastrda koruyuculuk
yapmaktadr; bir ncs, geri bir burjuvann uadr,
ama bu burjuva soylu bir ekilde yaamaktadr. Tek muafiyet

koulu, hali vakti yerinde olmaktr; bir retici yl iinde en
yksek oranda vergilendirilenler arasnda yer alyorsa, oul
larnn milisten bak tutulma ayrcal vardr: buna tar
mn tevik edilmesi denilmektedir. Bakaca her trl konu-
da eitliin byk merakllar olan iktisatlar [fizyokratlar),
bu ayrcalk karsnda en ufak bir aknlk duymamakta-
drlar; yalnzca bunun baka durumlara da yaygnlatrlma
sn, yani en yoksul ve en az kollanan kyllerin ykmll-
nn daha ar bir hale gelmesini talep etmektedirler. Bu
iktisatlardcn biri, "Askerin ald cretin yetersizlii, iae
ve ibate biimi, tmyle baml oluu, bu ie, halkn aa
kesimi dndan bir kimsenin alnmasn fazlasyla insafsz
klmaktadr." der.
X!V. Louis'nin saltanatnn sonuna kadar, byk ulam
yollar ya hi bakm grmyorlard, ya da bunlardan yarar-
lananlarn, yani Devletin ya da yol evresinde yaayan top-
rak sahiplerinin verdii paralada bakmlar yaplyordu; an-
cak, saltanatn son yllarna doru bu yollar angaryadan ba
kaca yardm olmakszn, yani yalnzca kyllerin katksyla
onarlnaya balandlar. Parasn demeksizin iyi yollara sa-
hip olmann bu kaamak yntemi ylesine mutlu bir bulu
gibi grnd ki, 1737' de genel deneti Orry' nin kard bir
tamimle btn Fransa' da uygulanmaya kondu. Krallk de-
netileri, angaryaya kar kanlar dilerlerse hapsetmek, di-
lerlerse klalara sevketmek yetkisiyle donatldlar.
Ondan sonra, ticaret hacmi geniledike, iyi ulam ka-
nallarna olan gereksinim, ya da bunlara sahip olma eilimi
yaygnlatka, angarya da yeni yollara doru uzanmakta ve
ykmll de artmaktadr. 1779'da, Berry'deki tara mec-
lisine gnderilen bir raporda, bu kk tara vilayetinde an-
garya yntemiyle gerekletirilen kamu hizmetlerinin yllk
parasal karlnn 700 000 livre olmas gerektii grlmek-
tedir. 1787'de, aa Normandiya'da da bu ilerin hemen he-
men ayn meblada gerekleecei hesaplanyordu. Krsal
kesimdeki halkn ac kaderini hibir ey bundan daha iyi
gsteremez: btn teki snflan zenginletiren toplumsal
gelimeler onu umutsuzlua sevketmektedir; uygarlk srtn
bir tek ona evirmektedir.

Krallk denetileri tarafndan ayn dneme doru
yazlm mektuplarda, kyllerin kendi kasabalarna ait yol-
larda angarya ii yapma taleplerinin reddedilmesinin uygun
olaca, nk angaryann yalnzca byk yollarda ya da, o
zamanlar dendii gibi Kraln yollarnda uygulanmak gerek-
tii belirtilmektedir. Ularnn bedelini en yoksul kiilere ve
en az yolculuk etmek zorunda grneniere detmenin uy-
gun olaca yolundaki tuhaf fikir yeni olmakla birlikte, bun-
dan yararlananlarn kafasnda ylesine doallkla kk sal-
maktadr ki, bir sre sonra bu iin baka trl de yaplabile
ceini artk akllarna bile getirmemektedirler. 1776 ylnda
angaryann yerel bir vergiye dntrlmesi denenir; eit
sizlik de angaryayla birlikte hemen dnr ve yeni vergide
de devam eder.
Angarya, senyrle zg bir ykmllkken krallk
uygulamas haline gelince, yava yava btn kamusal
altyap hizmetlerine yaylmt. 1719' da, angarya yntemiyle
kialar ina edildiini grmekteyim! Krallk kararnamesi,
kilise-e-vreleri en iyi iilerini g11dermek zorundadrlar ve biitiin
teki iler bnw nceliine uymak zorundadrlar, demektedir.
Krek mahkumlarn zindana, dilencileri hayr kurumlarna
angarya ykmlleri nakletmektedir; askeri birliklerin her
yer deitiriinde malzemelerini onlar tamaktadr: bu da,
her alayn, peinde ar bir ykle dolat bir dnemde
fevkalade masrafl bir itir. ok uzak yerlerden ok sayda
araba ve kzler bulup getirmek gerekiyordu. Balangta
fazlaca bir nem tamayan bu angarya tr, srekli ordu-
larn kendileri de daha kalabalk hale geldiklerinde en ar
angaryalardan biri haline geldi. naat kerestelerini orman-
lardan tersanelere nakletmek zere kendilerine angarya
salanmasn bara ara talep eden Devlet mteahhitleri-
ne rastladm. Bu angarya ykmllerine genellikle bir cret
deniyordu, ama bu cret her zaman keyfi bir ekilde ve
dk olarak belirleniyordu. Bunca elverisiz koullarda ge~
tirilmi olan bir ykmlln arl zaman zaman o
kadar ekilmez hale gelmektedir ki, bime vergisi tahsildar-
lar bundan kayg duymaktadrlar. 1751'de bunlardan biri,
"Yollarn bakm iin kyllerden talep edilen harcamalar,

onlar ok gemeden bime vergilerini deyemez durumda
brakacaktr" diye yazmaktadr.
Btn bu yeni basklar, eer kylnn yannda, onu
savunmak iin olmasa da, en azndan zaten yoksulun ve
zenginin kaderini avular arasnda tutan o ortak efendi
nezdinde onun adna efaatte bulunma arzusuna ve erkine
sahip zengin ve aydn insanlara rastlanm olsayd yerlee
bilirler miydi?
Bir byk toprak sahibinin, 1774 ylnda, yol atrmaya
ikna etmek zere, bulunduu vilayetin krallk denetisine
yazd mektubu okudum. Bu yol, ona gre, kasabann geli
mesini salayacakt ve bunun gerekelerini sunuyordu; daha
sonra, tahl fiyatlarn kesinlikle ikiye katiayacan syledi-
i bir fuar kurulmas nerisine geiyordu. Bu iyi hemehri
kk bir yardm salamak suretiyle krala ok daha becerik-
li kullar. salayacak bir okul kurulabileceini ekliyordu. O
gne kadar bu zorunlu iyiletirmeleri hibir ekilde dn
memiti; kraln emriyle atosunda zorunlu ikamete balan
d iki yldan beridir ki, bunlar kefetmiti. Byk bir saf-
lkla, "ki yldr kendi topraklarmda yaadm srgn, be-
ni btn bu eylerin son derece yararl olaca konusunda
ikna etti" demektedir.
Ancak, eskiden krsal alandaki byk toprak sahibini
kyllere balayan sahiplenme ve bamllk ilikilerinin
gevemi ya da kopmu olduklar, asl ktlk zamanlarnda
farkedilmektedir. Bu bunalm dnemlerinde, merkezi hk-
met kendi yalnzlk ve zaafiyetinden dehete dmektedir;
yok etmi olduu siyasal birlikleri ya da bireysel etkinlikleri
srf bu dnemler iin yeniden yaratmak isterdi mutlaka;
bunlar yardmna armaktadr: ama hi kimse gelmemek-
te ve bizzat hayatna son verdii insanlar lm bir halde
bulunca da genellikle armaktadr.
Bu en u noktada, en yoksul tara vilayetlerinde, yasal
olmayan yollarla zengin toprak sahiplerini gelecek hasat
mevsimine kadar ortaklarn beslerneye zorlayan emir-
nameler karan, rnein Turgot gibi krallk denetileri de
vardr. Birok papazn, krallk denetisine yazdklar ve ken-
di kilise-evrelerindeki, kilise mensubu ya da laik, byk

toprak sahiplerinin vergilendirilmesini neren 1770 tarihine
ait mektuplarn buldum, "bunlar buralarda, asla otur-
madklar ve saladklar byk gelirleri de gidip baka yer-
lerde harcadklar ok geni topraklara sahiptirler" demekte-
dirler.
Olaan zamanlarda bile, kasabalar dilencilerin istilas al-
tndadrlar; zira, Letronne'un syledii gibi, yoksullar
kentlerde yardm grmektedirler, ama krsal alanda, k
mevsimi boyunca dilencilik mutlak bir zorunluluktur.
Zaman zaman bu zavalllara kar son derece iddetli bir
tarzda nlemlere bavuruluyordu. 1767 ylnda, Choiseul
dk 3 aniden Fransa' daki dilencilii yok etmek istedi.
Krallk denetilerinin mektuplarndan bu ie ne trl bir
katlkla giritii grlebilir. Krsal zabta komutanlna,
krallk snrlar iinde bulunan btn dilencilerin bir
kalemde tutuklanmalar emredilmiti; elli binden fazla di-
lencinin bylece ele geirildii bildirilmektedir. Gc
kuvveti yerinde olan serseriler, krallk donanmasnda krek
ekmeye gnderiliyorlard; tekilere gelince, onlar iin de
krktan fazla dilenci barna ald: zenginlerin yreklerini
amak ok daha iyi olurdu.
Daha nce de sylediim gibi, eski rejim hkmeti,
halkn stnde yer alan insanlar sz konusu olduunda on-
ca yumuak ve bazen onca sklgan, biimselliklere, ardan
almaya ve dneeli davranmaya onca dost grnd
halde, aa snflara, zellikle de kyllere kar davrann
da ou kez kat ve her zaman da eline abuktur. Gzden
geirme frsatn bulduum katlar arasnda, bir krallk
denetisinin emriyle tutuklanan burjuvalarn da olduunu
gsteren bir tanesine bile rastlamadm; ama kyller, an-
garya, milis hizmeti, dilencilik, kamu dzeni gibi vesilelerle
3. Etienne-Franois de CHOISEUL (1719-1785) XV. Louis'nin dileri

bakandr. Yedi yl savalarnn ykmlarn gidermek iin byk abalar
sarfetmi, 1761 'de, ngiltere' nin denizlerdeki stnlne kar
Bourbon'larn Fransa, spanya ve Napoli kollar arasnda "Aile Pakt"
diye adlandrlan ittifak gerekletirmi ve Korsika'nn Fransa'ya katl
masn salamtr. [.n].
ve daha baka bin trl nedenlerle hi durmadan tutuklan-

mlardr. Kimileri iin, bamsz mahkemeler, uzun tart
malar, koruyucu bir aleniyet vardr; kimileri iinse, ksa bir
srede ve temyizi olmakszn yarglayan yarg grevlisi.
Necker 1785'te, "Avam ile btn teki snflar arasnda
varolan muazzam mesafe, kalabalklarn iinde kaybolmu
durumdaki insanlara kar yetkenin nasl farkl bir ekilde
kullanlabildiini gzlerden karnaya yardm etmektedir.
Franszlarn zelliini oluturan yumuaklk ve insancllk
ile yzylmzm zihniyeti olmasa, bak tutulduklar bo-
yunduruktan yaknmasn bilenler iin bu, devaml bir h-
zn konusu olurdu" diye yazmaktadr.
Ne ki, asl bask, bu zavalllara yaplan ktlkten de da-
ha ok kendi kendilerine yapmalar engellenen iyilikte or-
taya kyordu. zgr ve toprak sahibiydiler, ama neredey-
se atalar olan serfler kadar cahil ve ou zaman onlardan da
daha sefil durumda bulunuyorlard. Zanaatlarn yaratt
harikalarn ortasnda hibir beceriye sahip olmakszn ve
klarla aydnlanm bir dnyada uygarlamam bir halde
durmaktaydlar. Irklarna zg zeka ve kavray korurken,
bunlar kullanmasn renmemilerdi; yegane ileri olan
topra ilemede bile baanya ulamalar mmkn olmuyor-
du. nl bir ngiliz tarm uzman, "Gzlerimin nnde X.
yzyln tarmn seyrediyorum" demektedir. Yalnzca as-
kerlik mesleinde mkemmeldiler; en azndan burada, teki
snflarla doal ve zorunlu bir temaslar oluyordu.
Kyl, ite bu yalnzlk ve sefalet uurumunda yayor
du; orada sanki kapanm ve nfuz edilemez gibi durmak-
tayd. Katalik inancnn hibir direnile karlamakszn
lavedilip kiliselerin kirletiliinden yirmi yldan az bir za-
man nce, bir yerleim blgesindeki nfusu renmek iin
idarenin zaman zaman izledii yntemin nasl olduunu
farkettiim de ardm ve m~redeyse dehete dtm: .pa-
pazlar Paskalya'da kutsal sofray<i kit,lm olanlarn saysn
veriyorlard; buna kk yataki auklarn ve hastalarn
tahmini says ekleniyordu: hepsi birden o blgede oturan-
larn toplamn gsteriyordu. Bi.nunla birlikte hanidir, za-
mann fikirleri drt bir yandan bu kaba saba kafalara sz-
Eski Rejim ve Devrim s
yorlard; onlara aprak ve gizli yollardan giriyorlar ve bu

dar ve karanlk ortamlarda tuhaf biimler alyorlard. Yine
de dardan bakldkta henz hibir ey deimemi gibi
grnyordu. Kylnn rfleri, alkanl~klar, inanlar hep
aynym gibiydi; itaatkard, hatta neeliydi.
Franszn, ou zaman en byk sk~J.tlarn iindeyken
sergiledii sevinten ekinmek gerekir; bu sevin, kt
kaderinin kanlmazlna inanarak, hi aklna getirmek-
sizin onunla elenmeye altn kantlar yalnzca, yoksa o
kaderi hissetmediini deil. Bu adamda, kendisini onca az
yaknr grnd o sefaletin dna karabilecek bir geit
an, bir rpcia o yne doru ylesine iddetle atlacaktr ki,
eer yolunun stndeyseniz, sizi hi grmeden ineyip
geecektir.
Biz btn bunlar bulunduumuz noktadan aka gr-
yoruz; ama adalar bunlar grmyorlard. Yksek snf
tan insanlar, halkn ve zellikle de kyllerin ruhunda neler
olup bittiinin ak seik aynnma varmay ancak byk zor-
luklarla baarrlar. Eitim ve yaam tarz bunlara, insan il-
gilendiren eyler zerinde, kendilerine zg olan ve btn
baka insanlara kapal kalan gnler aar. Ama yoksul ve
zenginin hemen hemen hibir ortak kar, ortak yaknmalar
yoksa, ne de ortak ileri varsa, birinin anlayn tekinin an-
layndan gizleyen o karanlk da nfuz edilemez hale gelir
ve bu iki insan asla birbirlerini anlamakszn sonsuza kadar
yanyana yaayabilirler. Devrim'in balad anda bile
toplumsal yapnn st ve orta katlarn igal edenlerin hep-
sinin de ne trl garip bir gvenlik iinde yaadklarn
grmek ve onlar, 93 daha imdiden ayaklarnn altndayken,
kendi aralarnda halkn erdemleri zerine, yumuakball,
sadakati, masum zevkleri zerine ustaca sylevler ekerken
duymak tuhaftr: gln ve korkun bir grnt!
Daha teye gemeden burada duralm ve bir an iin, be-
timleyegeldiim btn bu kk olgular boyunca, toplum-
larnn davran iinde Tanr'nn en byk yasalarndan
birini dnelim.
Fransz soylular teki snflardan ayr olarak kalmakta
direnmektedirler; asilzadeler, en sonunda stlerindeki ka-
musal ykmllklerin bir ounun arlndan bak tu-

tulmay baarmlardr; getirdii ykmllklerin dnda
kaldklar halde byklklerini koruyabileceklerini sanmak-
tadrlar .re balangta da yle olacakm gibi grnr. An-
cak, ksa bir sre sonra, hi kimse onlara dokunmad halde
yava yava klen yaam koullarna isel bir hastalk mu-
sallat olmu gibidir, dokunulmazlklar byd lde
yoksullarlar. Kendisiyle karmaktan onca ekinmi olduk-
lar burjuvaziyse, tam tersine zenginleir ve yanbalarnda,
onlarsz ve onlara kar aydnlanr; burjuvalar ortak olarak
da, hemehri olarak da istememilerdi, onlarn kiiliinde ra-
kipler, biraz sonra dmanlar ve nihayet efendiler bulacak-
lardr. Ya~anc bir erk onlar, vasallerini ynetmek, koru-
mak, desteklemek iinden 'kurtarm tr; ancak, parasal hakla-
rn ve onursal ayrcalklarn da bir yandan kendilerinde b
rakm olduundan, hibir ey yitirmediklerini dnrler.
lk srada yrmeye devam ettiklerinden, hala ynettiklerini
sanrlar ve gerekten de, noter ilemlerinde kullar diye ad-
landrlan insanlar hala evrelerindedir; tekiler onlarn
vasalleri, kiraclar, iftileri diye adlandrlmaktadrlar.
Gerekteyse onlar kimse izlememektedir, yalnzdrlar ve en
sonunda onlar ezmek zere karlarna klaca zaman,
kamaktan bakaca yapacaklar bir ey kalmayacaktr.
Soyluluun ve burjuvazinin yazglar kendi aralarnda
alabildiine farkl olmusa da, bir noktada benzemilerdi:
bizzat asilzade gibi burjuva da sonunda halkn dnda yaar
hale geldi. Kyllere yaklamak yle dursun, onlarn se-
faletleriyle temas etmekten kamt; ortak eitsizlie kar
ortak mcadele vermek iin onlara sk skya balanacak
yerde, kendisine yarayacak yeni adaletsizlikler yaratmann
yollarn arant yalnzca: istisnalar edinmede asilzadenin
ayrcalklarn korumasndaki kadar ateli olduu grlm
t. lerinden kt bu kyller, onun iin yalnzca yabanc
kiiler deil, ama sanki bilinmeyen kiiler haline de
gelmilerdi ve ancak onlarn eline silahlar v~rdikten son-
radr ki, dncesini bile tamad, ynlendirmeye olduu
kadar bastrmaya da muktedir olmad ve ncs olduktan
sonra kurban haline gelecei bir takm tutkular kkrtm
bulunduunu farketti.
Btn Avrupa'ya yaylmak zorundaym gibi grnm
olan o byk Fransz saraynn ykntlar karsnda, btn
alarda aknla dlecektir; ama onun tarihini dikkatli-
ce okuyacak olanlar, glk ekmeksizin neden dtn
anlayacaklardr. Betimleyegeldiim ktlklerin hemen
hemen hepsi, hatalarn hemen hemen hepsi, uursuz n-
yarglarn hemen hemen hepsi; doularn da, mrlerini
de, gelimelerini de, gerekten krallarmzdan ounun in-
sanlar daha mutlak bir ekilde ynetmek amacyla onlar
blmek zere gelitirmi olduklar sanata borludurlar.
Ama bylece, burjuva asilzadeden ve kyl de asilzade
ile burjuvadan iyice yaltlm olduu zaman; benzer bir
ilem her snfn barnda srp giderken, her birinin iinde
neredeyse snflarn kendi aralarnda olduu kadar birbir-
lerinden yaltlm kk, tikel kmelenmeler belirdiinde,
bir de bakld ki, btn oluturan, badak bir kitleden
baka bir ey deildir, yalnzca bu btnn paralar artk
bal bulunmamaktadr. Hkmeti rahatsz etmek iin de,
ayn ekilde ona yardm etmek iin de, hibir ey bundan da-
ha rgtl deildi. yle ki, bu hkmdarlarn yceliinin
olanca yaps, ona temel ilevi gren toplum sallanr sallan-
maz, batan aa ve bir anda yklabildi.
Ve nihayet, btn efendilerinin sularndan ve hatalarn
dan bir tek kendisi yararianm gibi grnen bu halk,
gerekten onlarn egemenliinden kurtulduysa da, onlarn
kendisine vermi olduklar ya da edinmesine gz yumduk-
lar yanl fikirlerin, soysuz alkanlklarn, kt eilimlerin
boyunduruundan syrlmasn beceremedi. Kendi kendisini
ynetmede, yetitiricileri iin gstermi olduu katlk
lsnde beceriksiz davranarak, zaman zaman zgr-
ln kullanrken bile bir klenin eilimlerini tad
grld.
185
NC KITAP
BRNC BLM
Edebiyat/arn XVIII. yzyln ortalarna doru

lkerzin balcasiyaset adamlar haline nasl geldikleri
ve bunun etkilerine dair
olan
imdi, betimlemek istediim byk Devrim' i hazrlam
eski ve genel olgular
bir yana itiyorum. Yerinin,
douunun ve kimliinin belirlenii tamamlanm olan tikel
ve daha yeni olgulara geliyorum.
Fransa ok uzun zamandan beri, Avrupa'nn btn ulus-
lar arasnda en edebi olanyd; yine de yaz adamlar XVIII.
yzyln ortalarna doru gsterdikleri dnce yapsn asla
gstermedikleri gibi, Fransa' da o dnemde edindikleri yeri
de, igal etmemilerdi. Byle bir ey bizim toplumumuzda
asla grlmemiti, ne de, sanrm, bakaca bir yerde grl-
mt.
lkenin gndelik sorunlarna, ngiltere' de olduu gibi
hibir ekilde karm deillerdi: tersine, hibir zaman on-
lardan bu kadar uzakta yaamamlard; herhangi bir trden
hibir yetkeyle donahlmamlard ve oktan beridir tka basa
memurlada dolu bir toplumda hibir kamusal ilevi yerine
getirmiyorlard.
Bununla birlikte, Almanya' daki benzerlerinin pek ou
gibi, siyasete tmyle yabanc ve salt felsefenin ve edebiya-
tn alan iine ekilmi bir halde durmuyorlard. Srekli
olarak hkmet etmeye ilikin konularla ilgileniyorlard;
dorusunu sylemek gerekirse, asl uralar bizatihi bura-
dayd. Btn gn toplumlarn kkeni ve ilkel biimleri ze-
rinde, yurttalarn ncelikli haklar ile yetke sahibininkiler
zerinde, insanlarn kendi aralarndaki doal ve yapay ili
kileri zerinde ve bizatihi yasalarn ilkeleri zerinde konu
tuklar duyuluyordu. Bylece her gn yaadklar zamann
kurumlannn temellerine kadar inerek, merakla bunun

yapsn incelemekte ve genel tasarmn eletirnekteydiler.
Dorusu, bu byk sorunlar, hepsi de zel ve derinletiril
mi bir incelemenin konusu yapmyorlard; hatta bir ou
bunlara arada bir ve sanki oyun oynarrncasna dokunuyor-
lard; ama hepsi de bunlarla yzyze geliyorlard. Bu trden
soyut ve edebi siyaset o dnernin btn eserlerinde eit ol-
mayan dozlar halinde yaylm durumdayd ve en ar in-
celerneden arklara kadar, ondan bir eyler iermeyen tek
bir eser bile yoktur.
Bu yazarlarn siyasal sistemlerine gelince; bunlar kendi
aralarnda ylesine farkllk gsteriyariard ki, bunlar
uzlatrrnak ve tek bir ynetim kuram oluturmak isteyecek
kii, bylesi bir almann asla stesinden gelemezdi.
Yine de, ana fikirlere ulamak zere ayrntlar bir yana
braklacak olursa, bu farkl sistemleri yaratanlarn, her
birinin ayn ekilde dnm olduu izlenimini veren ve
her birinin zihnindeki btn tikel dncelerden nce var-
m ve bu dncelerin ortak kaynaym gibi grnen, en
azndan ok genel bir nosyon zerinde uzlatklar kolayca
kefedilir. Koadarken birbirlerinden ne kadar ayrlm
olurlarsa olsunlar, hepsi de bu kalk noktasna tutunmak-
tadrlar: hepsi de, kendi zamanlarnn toplumunu dzenle-
yen karmak ve geleneksel adetlere, akldan ve doal
yasadan devirilmi basit ve temel kurallar ikame etmenin
uygun olduunu dnmektedirler.
Olaya yakndan bakldkta, XVIII. yzyln siyaset felsefe-
si diye adlandrlabilecek olan eyin, dosdoru bir deyile bir
tek bu nosyonda yatt grlr.
Bylesi bir dnce hibir ekilde yeni deildi: bin yl
dan beri, sabitleme imkan bulamadan, insanlarn dnce
lerinden ara vermeksizin geip duruyordu. Btn yazarlarn
zihinlerini ele geirmeyi bu kez nasl baard? Neden daha
nce de ou kez yapm olduu gibi birka dnrn
kafasnda kalacak yerde, toplumlarn tabiat zerine genel
ve soyut kuramlar, aylaklarn gncel konumalarna konu
haline gelecek ve kadnlarla kyllerin bile hayal glerini
alevlendirecek bir tarzda halka kadar inmiti ve orada bir
siyasal tutkunun younluk ve hararetini kazanmt? Ne bir

takm onmlara, ne toplumsal payelere, ne servetlere, ne so-
rumlulua, ne de iktidara sahip olan yaz adamlar, gerek-
ten de nasl balca siyaset adamlar haline geldiler ve hatta
yalnzca onlar siyaseti oldular; zira tekiler hkmet ileri
ni yerine getirirlerken, yetkeyi bir tek onlar ellerinde tutu-
yorlard? Bunu birka cmleyle ortaya koymak ve yalnzca
edebiyatmzn tarihine aitmi gibi grnen bu olgularn,
Devrim stnde ve de gnmze kadar ne trl olaanst
ve korkun etkiler yaptn gstermek isterim.
XVIII. yzyl filozoflarnn, genellikle, kendi zaman-
larnn toplumuna temel olmay hala srdren kavrarnlara
onca kart kavramlar dnm olmalar rastlant deildir;
bu fikirler onlara, elbette ki, hepsinin gzleri nnde duran
bizatihi bu toplumun grnts tarafndan telkin edilmiti.
Arl giderek daha fazla duyulan ve nedeni giderek daha
az farkedilen, istismarc ya da gln onca ayrcaln ortaya
kard manzara, ezamanl olarak her birinin zihnini
koullarn doal eitlii fikrine doru itiyor, ya da daha
dorusu srklyordu. Kendi aralarnda uyumlu klnay ya
da yeni ihtiyalara uyarlamay hi kimsenin denememi ol-
duu ve erdemlerini yitirdikten sonra varolularn ebe-
diletirrnek zorundaym gibi grnen, baka zamanlarn
yetitirmesi olan tuhaf ve dzensiz onca kurumlar grnce,
eski eylere ve gelenee kar kolayca nefrete kaplyorlar ve
doallkla da zamanlarnn toplumunu, her birinin bir tek
kendi aklnn na gre izdii batan aaya yeni bir
tasanma gre, yeniden ina etmeye yneltilmi oluyorlard.
Bu yazarlarn yaam koullar bile onlar hkmet etme
konusunda genel ve soyut kurarnlardan tat almaya ve kr-
lemesine bir gvenle bunlara sarlmaya hazrlyordu. inde
yaadklar ve uygulamadan neredeyse sonsuzcasna uzak
ortamda, ateli mizaarn yattracak hibir deneyim bu-
lunmuyordu; varolan olgularn en ok arzu edilen reform-
lara bile getirebilecei engeller konusunda onlar uyaracak
hibir ey yoktu; en zorunlu ihtiallere her zaman elik eden
tehlikeler hakknda hibir fikre sahip deillerdi. Bunlar asla
sezinlemiyorlard bile; zira her trl siyasal zgrln
tmuyle namevcut oluu yznden, yalnz kamusal sorun-

larn dnyasn iyi bilmemekle kalmyorlar, ama bu dnyay
farkedemiyorlard da. Bu dnyada hibir ey yapmyorlar ve
bakalarnn yaptklarn da gremiyorlard bile. Dolaysyla,
zgr bir toplum grntsnn ve bu. toplumda sylenen
eylerden ykselen sesin, o toplumun iinde ynetime en az
karanlara bile salad o yzeysel bilgilenmeden yoksl,ln-
dular. Bylece, siyaset zerine dnsel kitaplar yazan
yazarlarda grlmesine alk olunmad lde, yenilik-
lerinde ok daha cretkar, genel dncelere ve sistemlere
daha sevdal, antik bilgelie kar daha kmseyici ve ken-
di bireysel akllarna daha da ok gvenir hale geldiler.
Halkn kulan ve yreini onlara aan da ayn bilgisiz-
likti. Eer Franszlar, eskiden olduu gibi, Etats generaux
iinde, hkmet etmede yine pay alm, hatta kendi vilayet-
lerinin tara meclislerinde gn be gn lkenin ynetimiyle
uram olsaydlar, kendilerini, o zaman yaptklar gibi,
yazarlarn fikirleriyle galeyana gelmeye asla brakmayacak
larn ne srmek mmkndr; belli bir kamu idaresi
alkanl kazanm olurlard ve bu da onlar salt kurama
kar uyarm olurdu.
Eer, ngilizler gibi, eski kurumlarn yok etmeksizin,
uygulama marifetiyle bunlardaki zihniyeti aama aama
deitirebiimi olsalard, belki de yepyeni kurumlar byle-
sine gnll bir ekilde dnm olmayacaklard. Ne ki,
her biri birka eski yasayla, birka eski siyasal usulle, eski
erklerin. birka kalntsyla hergn yazgsnda, kiiliinde,
refahnda ya da onurunda rahatsz edildiini hissediyor ve
elinin altnda bu zel hasta~~a kar bizzat uygulayabilecei
hibir ila gremiyordu. Ulkenin yaplan iinde ya her
eye katlanmak, ya da her eyi yok etmek gerekirmi gibi
grnyordu.
Btn teki zgrlklerin ykntlar arasnda yine de bir
zgrl korumutuk: toplumlarn kkeni zerinde,
hkmetlerin temel doas zerinde ve insan trnn nce-
likli haklar zerinde, hemen hemen hibir baskyla karla
makszn felsefe yapabiliyorduk.
Yasal dzenin gnlk uygulanndan rahatszlk du-
yanlarn hepsi de ok gemeden bu edebi siyasetin tutkunu

oldular. Tutku, mizacn ya da toplumsal konumun doal
olarak soyut dncelerden en ok uzaklatrd kiilere
kadar yayld. Bime vergisinin eitsiz dalmyla oyuna ge-
tirilmemi mkellef yoktu ki, btn insanlarn eit olmalar
gerektii dncesi karsnda tutkuya kaplmasn; komusu
olan asilzadenin tavanlar tarafndan tarlas talan edilme-
mi kk toprak sahibi yoktu ki, akln btn ayrcalklar
fark gzetmeksizin mahkum etmi olduunun sylennesini
iitmekten holanmasn. Bylelikle her kamusal tutku felsefe
klna girdi; siyasal yaam birdenbire edebiyatn iine
itilmi oldu ve zgr lkelerde genellikle siyasal parti lider-
lerinin igal ettikleri yeri, kamuoyunun ynetimini ele almak
suretiyle, bir dnem iin yazarlar ellerinde tutar oldular.
Artk hi kimse stlendikleri bu rol onlarla tartacak
durumda deildi.
Canll iindeki bir aristokras yalnzca devlet ilerine
bakmaz; yansra kamuoylarn da ynlendirir, yazariara
tarz ve fikirlere yetke verir. XVIII. yzylda, Fransa' daki soy-
luluk, gcnn bu parasn btnyle yitirmiti; saygnl
da iktidarnn yazgsn izlemiti: kafalarn ynetilmesi
iinde igal etmi olduu yer botu ve yazarlar buraya
diledikleri gibi yerleebilir, buray tek balarna doldura-
bilirlerdi.
Dahas, yerini aldklar bu aristokrasinin kendisi de on-
larn giriimini kolaylatryordu; bir kez kabul edildiklerin-
de, genel kurarnlarn kanlmaz bir ekilde siyasal tutkulara
ve eylemiere dnmeyi nasl baardklarn ylesine unut-
mutu ki, kendi tikel haklarna ve hatta varoluuna en ok
kar kan doktrinler, akln fevkalade dahice bulunmu
oyunlarym gibi grnyorlard ona; vakit geirmek iin
kendisi da bu oyunlara gnll olarak katlyor ve, btn
yerleik adetlerin samal zerinde ciddiyetle ahkam ke-
serken, bir yandan da dokunulmazlk ve ayrcalklarndan
dinginlik iinde yararlanyordu.
Eski rejimin st snflarnn bylece kendi iflasarna biz-
zat yardm etmelerincieki garip krlk karsnda ou za-
man hayrete dlmtr; gelgelelim kendilerini aydnlata-
cak nereden alabileceklerdi? zgr kurumlar, kendi-

lerini bekleyen tehlikeler konusunda lkenin bata gelen
yurttalarn eitmede, sradan yurttaara haklar konusun-
da gvenceler veririerken olduundan daha az yararl deil
dirler. Kamusal yaamn aramzdaki son izlerinin de kay-
bolduu yzyl aan bir zamandan beri, eski yaplanmann
korunmasnda dorudan en ok kar bulunan insanlar, bu
antik yapnn kmekte olduu konusunda hibir sarsnt ya
da grltyle uyarlmamlard. D grnyle hibir ey
deimemi olduundan, her eyin tastamam ayn kalm ol-
duunu sanyorlard. Dnce biimleri, u halde, babalar
nnkinin yerlemi olduu bak asnda donup kalmt.
Soylular 1789 yl belgelerinde, XV. yzylnkilerde olabile-
cei kadar kraliyet erkinin ayak oyunlaryla urar grn-
mektedirler. Beri yanda, talihsiz XVI. Louis, demokrasi tak
n iinde gark olmazdan bir sre nce, Burke'n hakl olarak
iaret ettii gibi, aristokrasiyi kraliyet erkinin balca rakibi
olarak grmeye devam ediyordu; sanki hala Fronde ayaklan-
nas zamannda yaanyormu gibi ondan ekiniyordu.
Bunun tersine burjuvazi ve halk, atalar iin olduu gibi ona
da, tahtn en gvenilir dayana olarak grnyordu.
Ama bizlere, gzlerinin nnde onca ihtilalin kalntlar
bulunan bizlere daha da garip grnecek olan ey, iddetli
bir ihtilalin nosyonunun bile atalarmzn kafasnda mevcut
olmaydr. htilal tartmas yaplmyordu, ihtilal dnl
neniti. Kamusal zgrln en salam toplumlarda hi
durmadan izini brakt kk sarsntlar, kntlerin ola-
bilirliini her gn hatrlatr ve kamusal ihtiyat uyank tutar-
lar; ama XVIII. yzyln, az sonra uuruma yuvadanacak olan
Fransz toplumunda, henz hibir ey aa sarkld yo-
lunda uyarda bulunmuyordu.
Her snfsal katmann da [ordre], 1789'da bir araya
gelmezden nce tuttuklar defterleri dikkatle okuyorun;
snfsal katman diyorum, soylularn ve rahiplerinkiler kadar
ncnnkileri de okuyorum. Burada bir yasann, orada
bir uygulamann deimesinin talep edildiini gryor ve
bunu bir kenara kaydediyorun. Bylece bu muazzam al
may sonuna kadar srdryor ve btn bu tikel dilekleri
biraraya topladm zaman, talep edilen eyin lkede geer-

li olan btn yasalarn ve btn uygulamalarn ezamanl ve
sistemli bir ekilde lavedilmesi olduunu, bir tr dehet
duygusuyla farkediyorum; dnyada asla grlmedik lde
geni ve tehlikeli ihtiHlllerden birinin sz konusu olacan
hemen orackta gryorum. Yarn bu ihtilalin kurbanlar
olacaklarn hibir eyden haberleri yok; onca karmak ve
onca eski bir toplumun topluca ve ani dnmnn, akln
yardmyla ve bir tek onun etkinliiyle, sarsntsz gerek-
leebileceini sanyorlar. Zavalllar atalarnn, drt yz yl
nce, o zamanlarn saf ve canl Franszcasyla ylece dile ge-
tirmi olduklar u zdeyie varncaya ka:dar her eyi unut-
tular: "Fazlasyla serbesti ve zgrlkler istemekle, fazlasyla ar
esarete duar olunur." 1
Nice uzun bir zamandan beri her trl kamusal yaam
dan dlanm olan soylular snf ile burjuvazinin, bu tuhaf
deneyimsizlii gstermi olmalar artc deildir; ancak
bundan da daha ok hayret verici olan ey, devlet ilerini
yrten kiilerin, bakanlarn, yksek memurlarn, krallk
denetilerinin bile asla daha fazla bir ngr gster-
memeleridir. Oysa ki, ilerinden bir ou mesleklerinde son
derece becerikli kimselerdi; zamanlarnn kamu idaresini
btn ayrntlaryla ve derinlemesine biliyorlard; ancak,
hkmet etmenin, toplumdaki genel devinimini anlamay,
kitlelerin aklndan geen eyi deerlendirmeyi ve bundan ne
gibi sonular kacan ngrmeyi reten o byk bilimine
gelince, burada onlar da toplumun kendisi kadar acemiydi-
ler. Gerekten de, zgr kurumlarm dzenli ileyiinden
bakaca hibir ey, sanatlarnn bu en temel ksmn eksiksiz
bir ekilde Devlet adamlarna belletebilemez.
Bu durum, Turgot'nun 1775 tarihinde krala sunduu ve
ona, baka eylerin yansra, bir temsili meclisi btn ulusa
zgrce setirmeyi ve onu her yl, alt hafta boyunca ken-
disinin bakanl altnda toplamay, ama bu meclisin eline
hibir gerek g vermemeyi salk verdii raporda aka
1. "Par requierre de trop grande franc/isse et fibertes chet-on en trop grand ser-
vaige"
grlmektedir. Meclis yalnzca ilerin idaresiyle uraacak

ve asla hkmet etmekle ilgilenmeyecektir, kararlarn dile
getirmekten ok, grlerini bildirecektir ve aslnda, yasala-
r yapmakszn onlar zerinde konumakla grevli olacaktr.
"Bu ekilde," demektedir, "krallk erki rahatsz edilmi deil
aydnlatlm ve kamuoyu da tehlikesiz bir ekilde tatmin
edilmi olacaktr. Zira bu meclislerin, kanlmaz ilemlere
kar kmak iin hibir yetkeleri bulunmayacaktr ve ayet,
varsayalm ki, bu koullara uymadlar, Majesteleri her za-
man iin hakim bir durumda kalacaktr." Bir nlernin kap-
samn ve ann zihniyetini anlamamann bundan fazlas
mmkn deildi. htilallerin sona. ermesine doru,
Turgot'nun nerdii eyin meyyide kaygs olmakszn
yaplabildii ve gerek zgrlkleri vermeksizin bunlarn
glgeleriyle yetinildii, sahiden de bir ok kez grlmtr.
Auguste bunu baaryla denedi. Uzun tartmalardan
yorgun dm bir ulus, yeter ki dinlendirilsin, aldatlmaya
gnll olarak rza gsterir, ve o zaman onu rahatlatmak
iin btn lkede belli saydaki karanlk ya da baml
adamlar toplamann ve, onun karsnda, cretini vermek
suretiyle bunlara bir siyasal meclis roln oynatmann yeter-
li olduunu tarih bize retmektedir. Bunun bir ok rnek-
leri olmutur. Ama bir ihtilalin balangcnda, bu giriimler
her zaman sonusuz kalrlar ve halk rahatlatmakszn ga-
leyana getirmekten bakaca bir ie yaramazlar. zgr bir
lkenin en sradan yurtta bile bunu bilir; Turgot, her ne
kadar byk bir yneticiyse de, bunu bilmiyordu.
imdi, kendisini ilgilendiren ilere onca yabanc ve
deneyimden onca yoksun, kurumlar tarafndan onca
bunaltlm ve bunlar deitirmede onca gsz olan bu
ayn Fransz ulusunun, bir yandan da o sralar yeryznde-
ki btn uluslarn en fazla okuyup yazan ve ilek bir akln
e: byk sevdals olduu dnlrse, yazarlarn burada
nasl bir siyasal g haline geldikleri ve sonunda en byk
g olduklar kolayca anlalr.
ngiltere' de, bazlar uygulamann iine yeni fikirleri
buyur ederek, tekiler olgular yardmyla kurarnlar ayaa
kaldirmak ve erevelemek suretiyle, hkmet etme zerin-
de yazanlar ile hkmet edenler birbirine karm durum-

dayken, Fransa'da, siyaset dnyas, birbirinden ayr ve ara-
larnda hibir iliki bulunmayan iki blge halinde blnm
gibi kald. Birincisinde, ynetim gerekletiriliyordu; ikin-
cisindeyse, her trl ynetimin stnde temellenmek zorun-
da olduu soyut ilkeler vazediliyordu. Burada, gndelik
uygulamann iaret ettii tikel nlemler alnyordu; orada,
uygulanma yntemleri asla dnlmeksizin, genel yasalar
ilan ediliyordu: bazlarna devlet ilerinin ynlendirilmesi
dmt, tekilerine de kafalarn ynetilmesi.
Yaplan hala geleneksel, kark ve dzensiz olan,
yasalarn eitli ve birbirleriyle eliik, toplum iindeki yer-
lerin birbirlerinden ayrlm, yaam koullarnn sabit ve
ykmllklerin eitsiz olarak kald gerek toplumun
stnde, bylece yava yava, iinde her eyin basit ve
uyumlu, tekdze, tarafsz ve akla uygun grnd imgesel
bir toplum ina oluyordu.
Kalabalklarn hayal gc, aama aama, bunlardan ikin-
cisinin iine ekilmek zere birincisini terketti. Olabilecek
olan eyi dlemek iin, olan eye ilgisiz kalnd ve sonunda
dnce araclyla, yazarlarn kurmu olduklar bu ideal
sitenin iinde yaand.
Bizim devrimimiz ou kez Amerika'nnkine balan
mtr: Amerikan devriminin gerekten de Fransz ihtilali
stnde pek ok etkisi olmutu, ancak bu etkiyi, o sralarda
Birleik Devletler' de yaplanlardan ok, ayn dnem iinde
Fransa'da dnlenlere borludur. Avrupa'nn geri kalan
ksm iin Amerikan devrimi henz yeni ve zel bir olgudan
bakaca bir ey deilken, bizde, oktan beri bilindii sanlan
eyi daha duyulur ve daha arpc klmaktayd yalnzca.
Amerikallarn yapt, bizim yazarlarmzn dnm
olduklar eyi yerine getirmekten ibaretmi gibi grnyor-
du; bizim dlemekte olduumuz eye, onlar gerein
tzn veriyorlard. Sanki Fenelon, kendisini birden bire
Salente' de bulmutu 2
2. Franois de Salagnac de la Mothe-FENELON (1651-1715) Cambrai

bapiskoposu ve Fransz edebiyatnn klasik a sonlarndaki en nemli
Tarihte ok yeni olan bu olay, byk bir ulusun btn

siyasal eitiminin btnyle yaz adamlan tarafndan yapl
mas, belki de Fransz ihtilaline kendine zg mizacn ver-
mekte ve ondan imdi grmekte olduumuz eyi kartmak
ta en fazla katks olan unsur oldu.
Yazarlar, ihtilali yapan halka yalnzca kendi fikirlerini
tamakla kalmadlar; ona kendi mizaiarn ve tabiatiarn
da verdiler. Onlarn uzun eitimi altnda, baka rehberierin
yokluunda ve uygulamann derin bilgisizlii iinde yaa
nrken, btn ulus onlar okuya okuya, sonunda igdleri-
ne, akl yrtme biimlerine, tercihlerine ve tabiatlarnn
zrl yanlarna kadar, kitaplar yazanlara katld; yle ki,
en sonunda eyleme getiinde, edebiyatn btn alkanlk
larn siyasetin iine tad.
Devrimimiz'in tarihi incelendiinde, bu devrimin asln
da, hkmet etme zerinde bir sr soyut kitaplarn yazl
masna neden olan ayn kafa yapsyla yrtld grlr.
Genel kuramlara, eksiksiz yasa sistemlerine ve yasalar ara-
sndaki birebir bakmlla duyuian eilim ayndr; varolan
olgular karsndaki kmseme ayndr; kurama kar bes-
lenen gven ayndr; kurumlarda orijinale, yaratcla, yeni-
lie duyulan eilim ayndr; devlet dzenini eitli blmle-
riyle deitirecek yerde, mantn kurallarn izleyerek ve tek
bir tasanma gre birkezdeve batan aaya yeniden yapma
tutkusu ayndr. Dehetengiz bir grnt! zira yazarda nite-
lik olarak grlen ey Devlet adamnda bazen yozluktur, ve
ou zaman gzel kitaplarn yazlmasna yol am olan ey
ler, byk ihtilallere de srkleyebilirler.
O zaman, siyasetin bizatihi dili bile yazarlarn konutu-
yazarlarndandr. Burgonya dknn eitmenliini yapm ve nl

yapt Telemaque' da soylu rencisi iin kaleme almtr. Antik uygarla
byk bir tutkuyla bal olan Fenelon, bir bakma Telemaque'n da de-
vam olan Tab/es de Chaules adl ve Chevreuse dk ile yapt siyasal
tartmalarn zetini ieren yaptnda, dledii siyasal toplumu anlatr.
Bu, kat kurallar ve byk bir sadelik iinde, soylularn ibirliiyle
ynetilen bir feodal krallktr. Eski talya'nn Salete kentinin halk, bu
kat ve sade kurallara rnek gsterilir. Salete' de, her snftan halkn
giysilerinin bile nasl olaca belirlenmitir. [.n].
u dilden bir eyler kapt; genel deyimlerle, soyut terimlerle,

hrsl szcklerle, edebi deyilerle doldu. Bu dil, onu kulla-
nan siyasal tutkularn yardmyla btn snflarn iine n-
fuz etti ve garip bir kolaylkla en arkadakilere kadar indi.
Devrim'den ok nce, kral XVI. Louis'nin fermanlar sk sk
doa yasasndan ve insan haklarndan sz etmektedir. Di-
lekelerinde, komularndan yurtta diye sz eden kyller-
le karlatm; krallk denetisi, saygdeer bir yargt; kili-
se-evresinin papazna, yce mihraplarn bakcs [ministre
des autels] ve ulu Tanr'ya da, Yce varlk diyorlard, ve ye-
terince kt yazarlar haline gelmeleri iin yanlsz yazmas
n renmekten bakaca bir eksikleri yoktu.
Bu yeni nitelikler Fransz karakterinin eski temellerine
ylesine iyi bir ekilde ekiemiendi ki, kkeni bu tuhaf ei
timden bakas olmayan bir ey, ou kez bizim tabiatmza
balanr oldu. Altm yldan beri siyaset konusunda genel
fikirlere, sistemlere ve iddial szlere kar olan eilimimizin;
ya da daha dorusu tutkumuzun, rkmzn bilmem hangi
zel vasfndan, biraz tumturakl bir ekilde Fransz dncesi
diye adlandrlan eyden kaynaklandnn ileri srld
n duydum: sanki o szmona vasf, btn tarihimiz bo-
yunca saklandktan sonra, aniden geen yzyln sonunda
ortaya kabilirmi gibi.
Garip olan ey u ki, edebi yaptlara olan eski sevgimizi
neredeyse tmyle yitirirken, edebiyattan alm olduumuz
alkanlklan koruduk. Kamu grevindeki hayatm boyunca,
XVIII. yzyln kitaplarn da, baka yzyllarnkileri de asla
okumayan ve yazarlar fevkalade hor gren insanlarn, ede-
bi dncenin, daha onlar domamken gstermi olduu
balca kusurlardan bazlarn onca ballkla benimsemi ol-
duklarn grdke, sk sk hayrete dmmdr.
II. BLM
XVIII. yzyln Franszlarnda dinsizlik

genel ve egemen bir tutku haline nasl gelebilmiti,
ve bunun Devrim'in kimlii zerinde
ne trden etkileri olmutu
S hangilerinin sahte hangilerinin hakiki

orgulayc akl, farkl Hristiyan inanlar arasndan
olduunu sapta-
maya girimi olduu XVI. yzyldaki byk devrimden
beri, bu inanlarn hepsini birden yadsm ya da bir yana at-
m olan daha merakl ve daha cretkar dehalar yaratmaya
asla ara vermemiti. Luther'in zamannda milyonlarca
Katolii bir kalemde Katoliklikten karm olan ayn sorgu-
layc akl, her yl bir takm Hristiyanlar da, ayr ayr, biza-
tihi Hristiyanln dna itiyordu: sapknln peinden
imanszlk geliyordu.
Hristiyanln XVIII. yzylda btn bir Avrupa ktas
stnde gcnn byk bir blmn yitirmi olduunu
sylemek genel olarak mmkndr; ama lkelerin bir
ounda, Hristiyanlk, kendisine kar iddetle mcadele
edilmekten ok, bir yana braklm durumdayd; onu terke-
denler bile, sanki ondan pimanlklar iinde aynlyorlard.
Dinsizlik, hkmdarlar ve kafas alanlar arasnda yaygn
lamt; henz orta snflarn ve halkn iine hibir ekilde
nfuz edemiyordu; ortak bir gr gibi deil de, baz
kafalarn hevesi olarak kalyordu. Mirabeau 1787' de,
"Prusya vilayetlerinin tanrtanmazlarla dolu olduu,
Almanya' da genelde yaygn olan bir nyargdr. Gerek
udur ki, buralarda her ne kadar baz serbest grllere
rastlanrsa da, halk buralarda da en sofu yrelerde olduu
kad.M; dine baldr ve hatta ok sayda banazlar bile
vardr" der. Il. Friedrich'in Katolik rahiplerin evlenmelerine
asla izin verrnernesinin, ve zellikle de evlenenlere kiliseden

kaynaklanan karlarn getirilerini vermeyi reddetmesinin
esef edilecek bir husus olduunu da ekler ve "bu byk
adarndan beklenebileceine inanarnayacarnz nlem" der.
Fransa dnda, hibir yerde dinsizlik henz genel, yakc,
hogrsz ve de baskc bir tutku haline gelmemiti.
Bu lkede, o gne kadar rastlanrnarn olan bir ey
cereyan ediyordu. Baka zamanlarda da yerleikdiniere id
detle saldrlrnhr, ancak bunlara kar gsterilen tepki her
zaman iin yeni dinlerin esinlendirdikleri gayretkelikten
kaynaklanrntr. Antik an yanl ve nefret verici dinleri
de ancak Hristiyanlk onlara ikame olmak zere ortaya k
tndadr ki, ok sayda ve tutkulu hasmlada karlarn
lard; o ana gelene kadar, phe ve ilgisizlik iinde yava
yava ve sessiz sedasz snrnekteydiler: bu, dinlerin salkl
lrndr. Fransa'da, Hristiyan dinine kar bir tr lgn
lkla, yerine yeni bir din koymaya bile kalklnakszn
saldrya geildi. Ruhlan doldurmu olan iman boaltmak
iin gayretkelikle ve srekli biimde alld ve bu ruhlar
bo brakld. Bir sr adam, bu soysuz giriimle cokuya
kapldlar. Din konusunda, insann doal igdlerine onca
ters olan ve ruhunu onca acl bir konurnda brakan mutlak
inanszlk, kalabalklara da ekici grnd. O zamana
kadar yalnzca bir tr hastalkl bitkinlie yol am olan ey,
bu kez banazl ve propaganda zihniyetini dourdu.
Hristiyan dininin dorularn yadsrnaya hazr bir ok
byk yazarn bulumas bylesine olaand bir olay hak-
l klmaya yeter grnmemektedir; zira btn bu yazarlarn
hepsi de,akllarn neden bir baka tarafa deil de bu tarafa
yneltmilerdi? Neden aralarndan, bunun tersi bir sav
yelerneyi dnecek bir teki bile kmad? Ve nihayet, ne-
den btn ncllerinden de daha fazla olarak, halk kendi-
lerini dinlernek iin kulan am ve kafasn inanmaya
yatrm bir ekilde buldular? Hem giriimlerini ve hem de
zellikle bu giriimin baarsn aklayabilecek tek ey, bu
yazarlarn lkesine ve yaadklar zamana zg son derece
zel nedenlerdir. Voltaire'in zihniyeti uzun zamandan
beridir yeryzndeydi; ama Voltaire'in kendisi gerekten de
ancak XVIII. yzylda ve Fransa' da hkm srebilirdi.

ncelikle kabul edelim ki, Kilise'nin baka lkelerde ol-
duundan daha ok saldr ekecek hibir yn yoktu bizde;
tersine, ona bulatrlm olan bir takm ktlk ve arlklar
Katalik lkelerden ouna gre daha azd; o zamana kadar
ve de halen baka halklarda olduundan sonsuzcasna daha
hogrlyd. Dolaysyla olgunun zel nedenlerini, dinin
iinde bulunduu durumdan ok toplumun iinde bulun-
duu durumda aramak gerekmektedir.
Bunu anlamak iin bir nceki blmde sylediim eyi
asla gzden karmamak gerekiyor; yani: hkmetin g-
nahlarnn neden olduu her trl siyasal muhalefet zih-
niyetinin, kamu idaresinde dillenemeyince edebiyata sn
m olmas ve de yazarlarn, lkedeki btn toplumsal ve
siyasal kurumlar devirmeye ynelen byk partinin gerek
nderleri haline gelmi olmalar.
Bu iyi kavrandkta, sorunun nesnesi deimektedir.
Artk sz konusu olan o zamanlarn Kilisesi'nin bir dinsel
kurum olarak nerede gnah iinde olabildiinin bilinmesi
deil, ama hazrlanmakta olan siyasal ihtilale nerede engel
oluturduu ve bu ihtilalin balca ncleri olan yazarlar iin
zellikle ne lde rahatszlk vereceidir.
Kilise, bizatihi kendi ynetim ilkeleriyle, onlarn sivil
ynetim iinde ne karmak istedikleri eylere engel olutu
ruyordu. Kilise, baatlkla gelenee dayanyordu: yazariarsa
gemie duyulan saygda temellenen btn kurumlara kar
byk bir nefreti retiyorlard; o, bireysel akla stn bir
yetkeyi tanyordu: onlar, bizatihi o akldan bakasna seslen-
miyorlard; o, bir aamal-dzene dayanyordu: onlar top-
lumsal konumlarn kaynamasna eilimliydiler. Kilise'yle
uzlaabilmek iin, doalar gerei temelde farkl olan siyasal
toplum ile dinsel toplumu benzer ilkelerle dzenlemenin
mmkn olmadnn her iki tarafa da kabul edilmi olmas
gerekirdi; ama o sralarda bu noktann ok uzanda bu-
lunuluyordu ve yle grnyordu ki, Devletin kurumlarna
saidrabilmek iin, onlara rnek ve temel oluturmakta olan
Kilise' ninkileri tahrip etmek zorunludur.
Esasen o sralarda Kilise'nin kendisi de, siyasal erklerin,
en baskcs olmamakla beraber en bata geleni ve herkes

tarafndan en fazla nefret edileniydi; zira oraya, kendi devi
ve yaps gerei arlmakszn gelip karmt, ou zaman
da, baka yerde sulad gnahlar orada kutsuyor, bu g-
nahlar kutsal dokunulmazlyla rtyor ve tpk kendisi
gibi lmsz klmak ister grnyordu. Kilise'ye saldrmak-
la, her eyden nce halkn tutkularnn kavrand kesindi.
Ancak, bu genel nedenlerin dnda, yazarlarn daha zel
ve, ncelikle Kilise'yi hedef almak zere, sanki kiisel ne-
denleri de vard. Kilise ast ynetimin onlara en yakn ve en
~orudan bir ekilde kar olan o parasn temsil ediyordu.
Oteki erkler yazariara ancak zaman zaman duyurmaktay-
dlar kendilerini; ama bu erk, zel olarak dncenin atlm
larn denetlernek ve de yazlar sansr etmekle grevli ol-
duundan, onlar her gn rahatsz ediyordu. Ona kar insan
dncesinin genel zgrlklerini savunurken, kendi z
davalarnn alannda savayor ve bizzat kendilerini en sk
bir ekilde sktran cendereyi krmaya balyorlard.
stelik Kilise, saldrdklar btn o devasa yap iinde,
en ak ve en savunmasz yan olarak grnyordu ve
gerekten de yleydi. Dnyevi hkmdarlarn iktidarnn
glenmesiyle birlikte onun gc de zayflamt. Onlarn
st, ardndan eiti olduktan sonra, onlarn mterisi haline
indirgenmi durumdayd; onlar ile arasnda bir tr takas ku-
rulmutu: onlar, ona maddi glerini dn veriyorlar, o,
onlara kendi tinsel yetkesini dn veriyordu; onlar, onun
kurallarna itaat edilmesini salyorlard, o da, onlarn irade-
sine sayg gstertiyordu. ihtilal zamanlar yaklatnda
tehlikeli ve sindmeye deil ama imana dayanan bir g iin
her zaman avantajsz olan bir tecim.
Krallarmz, kendilerini her ne kadar Kilise'nin byk
erkek evlatlar diye adlandrsalar da, ona kar olan
mecburiyetlerini fevkalade umursamazlkla yerine ge-
tirmekteydiler; kendi hkmetlerini savunmak iin gster-
diklerine kyasla, onu korumak zere ok daha az gayret
iindeydiler. Kilise'ye el kanmasna izin vermiyorlard,
doru; ama bin trl yergiyle onun uzaktan aklanmasn da
sineye ekiyorlard.
Kilise dmananna kar o sralarda dayatlan o yar

sindirme, onlarn gcn azaHacana oaltyordu.
Yazariara ynelik basknn dnsel devinimi durdurmay
baard anlar vardr, baz anlardaysa bask devinimi hz
landrr; ama o sralarda basn zerinde uygulanan trden
bir denetimin, erkini geniietmedii asla grlmemitir.
Yazarlar ancak yakndracak llerde rahatsz ediliyor-
lard, yoksa dehete drecek lde deil; kavgay canl
tutan o bir tr rahatszlktan yaknmaktaydlar, yoksa bitirip
tketen o ar boyunduruktan deil. Kar karya kaldklan
ve hemen her zaman ar, grltl ve nafile olan kovutur
malann hedefi sanki onlar yazmaktan alakoymak deildi
de, daha ok yazmaya itmekti. Eksiksiz bir basn zgrl
Kilise asndan ok daha az zararl olurdu.
Diderot 1768'de David Hume'a, "Bizim hogrszl
mzn, sizin snrsz zgrlnze gre, akln geliimi
iin daha yararl olduuna inanyorsunuz; d'Holbach,
Helvetius, Morellet ve Suard sizinle ayn grte deiler"
diye yazyordu. Oysa ki, hakl olan skoyalyd. zgr bir
lkenin insan olarak, bu konuda deneyimliydi; Diderot
konuyu edebiyat adam olarak deerlendiriyordu, Hume ise
siyaseti olarak.
lkesinde ya da baka bir yerde, nme kan ilk Ame-
rikaly durdurur ve dinin, yasalarn istikrar ve toplumun
dzeni iin yararl olduuna inanp inanmadn sorarm;
hi duraksamadan, uygar bir toplumun, ama zellikle de
zgr bir toplumun, din olmadan varln srdremeyecei
yantn verir bana. Onun gznde, dine gsterilen sayg,
byle bir toplumda Devlet'in istikrar ve tek tek kiilerin
gvenlii iin en byk gvencedir. Hkmet etme sanatna
en az aina olanlar bile, en azndan bunu bilirler. Bununla
birlikte, yeryznde, XVIII. yzyl filozoflarnn siyaset ala-
nndaki en cretkar doktrinlerinin Amerika' da olduundan
daha fazla uygulanm olduu bir lke daha yoktur; bir tek
dinkart doktrinleri, basnn snrsz zgrlne yanda
bile olsa, burada asla hayata geememitir.
Ayn eyleri ngilizler iin de syleyeceim. Dinsiz felse-
femiz, filozoflarmzdan ou daha dnyaya ... .~elmezden
nce onlara telkin edilmiti: Voltaire'in eitimini tamam-

lam olan kii Bolingbroke'du 1 Btn bir XVIII. yzyl bo-
yunca, inanszlk ngiltere' de nl temsilcilere sahip olmu
tu. Usta yazarlar, derin dnrler bu akmn szcln
stlendiler; asla Fransa' da olduu gibi onu utkuya taya
madlar, nk ihtilfllerden ekinenlerin hepsi de, yerleik
inanlarn yardmna komaya davrandlar. Aralarndan, o
dnemin Fransz toplumuna en fazla karm olanlar ve
filozoflarmzn doktrinlerinin yanl olduunu dn
meyenleri bile, dinkart dnceleri zararl bularak dlad
lar. zgr uluslarda her zaman olduu gibi, byk siyasal
partiler kendi davalarn Kilise'nnkiyle badatrmakta
kar grdler; bizzat Bolingbroke'un bile piskoposlarn
mttefiki haline geldii grld. Bu rneklerle glenen ve
kendisini asla yalnz hissetmeyen ruhban snf da kendi
davas iin bizzat enerjik bir ekilde mcadele ediyordu.
ngiliz Kilisesi, oluumundaki hataya ve barnda kaynap
duran her trden arlklara ramen, utkulu bir ekilde dar-
beye dayand; sralar arasndan kan yazarlar, hatipler can-
la bala Hristiyanln savunusunu stlendiler. Hristiyanl
a dman kuramlar, tartlp reddedilmelerinin ardndan,
en sonunda ve hkmet iin iine karmakszn, bizatihi
toplumun abasyla dlandlar.
Ama rnekleri Fransa'nn dnda aramaya ne gerek var?
Bugn hangi Fransz, Diderot ya da d'Helvetius'un kitapla-
rn yazmay dnrd ki? Kim onlar okumak isterdi ki?
Neredeyse unu syleyeceim: kim bu kitaplarn balklarn
anmsyor ki? Altm yldan beri kamusal hayat iinde
edindiimiz eksik deneyim bile bizi bu tehlikeli edebiyattan
tiksindirmeye yetti. Ulusun farkl snflar iinde ve bunlarn
her biri ihtiliUlerin kat okulunda o deneyimi kazandka,
din saygsnn da nasl yeniden ve aama aama gcne
1. (Lord) Henry Saint-John BOLINGBROKE (1678-1751); n~iliz devlet

adam. Dileri bakanl srasnda, lkesi ile Fransa, Ispanya ve
Hollanda arasnda, spanyol Veraset Savalar'na son veren Utrecht anla
masnn mzakerelerini yrtt. Yaradanc bir dnr olarak kalerne
ald siyasal ve edebi Mektuplar'yla nldr. [.n].
kavutuunu gryorsunuz. 89' dan nce en dinsiz snf olan

eski soyluluk, 93'ten sonra dinine en bal snf haline geldi;
dinsizlik ilk ona bulamt, ilk nce o dine dnd. Utkusu
iindeki burjuvazi, kendisinin de tehlikeye maruz kaldn
hissettiinde, bu kez onun, inanlarna yaknlat grld.
nsanlarn kitlesel dzensizlik iinde yitirecek bir eylerinin
olduu her yerde, din saygs yava yava yerleti ve
ihtilallerden duyulan korku kendini gsterdii lde,
inanszlk kayboldu, ya da en azndan sakland.
Eski rejim sona ererken byle deildi. Byk lekli in-
sani sorunlarla urama alkanln ylesine tmden yitir-
mitik ve imparatorluklarn ynetiminde dinin ald pay-
dan ylesine habersizdik ki, inanszlk en bata Devleti
dzen ve halk itaatkarlk iinde tutmada en kiisel ve en ive-
di kar bulunanlarn zihninde yerleti. Onu yalnzca kabul
etmekle kalmadlar, ama krlkleri yznden kendilerinin
altndakilere de yaydlar; imanszl, onlarn aylak yaam
lar iin bir tr zaman ldrme arac yaptlar.
Byk hatipler asndan o zamana kadar onca verimli
olan Fransa Kilisesi, davasna balanmakta ortak karlar
bulunan btn insanlar tarafndan bolandn hissederek
dilsiz bir hale geldi. Bir ara, zenginliklerinin ve orununun
sakl tutulmas kouluyla, inancn mahkum etmeye bile
hazr olduuna inanld.
Sesini ykselterek Hristiyanl inkar edenler ile sessiz
kalarak inannay srdrenler arasnda, ondan beriye biz-
lerin arasnda yalnzca din konusunda deit ama her trl
baka konularda da onca sklkla grlm olan ey oldu.
Eski iman korumakta olan insanlar ona tek sadk kalann
kendileri olmasndan ekindiler ve hatadan ok yalnzlktan
endie duyarak, onun gibi dnmedikleri halde ounlua
katldlar. Bylece, henz ulusun bir blmnn duygusun-
dan ibaret olan ey, herkesin dncesiymi gibi grnd ve
o andan itibaren de ona bu yanl grnty verenlerin
gznde bile dayanlmaz hale geldi.
Geen yzyln sonunda btn dinsel inanlarn iine
yuvarlandklar evrensel itibarszlk, hi phe yok h en
byk etkiyi bizim btn bir Devrimimiz stnde gster-
mitir; onun kimliini belirlemitir. Bakaca hibir ey, onun

grntsne, tadn grdmz o dehetengiz ifadeyi
kazandrmacia bu kadar yardmc olmamtr.
Dinsizliin o dnemde Fransa' daki eitli etkilerini belir-
lemeye altm zaman, onun, yrekleri yozlatrmaktan,
ya da hatta rfleri kokuturrnaktan ok daha fazla, zihinleri
yoldan kartmak suretiyle o zamann insanlarn onca tuhaf
arlklarda davranmaya hazrladn gryorum.
Din ruhlara uramaz olduunda, sklkla grld
gibi, onlar bo ve zayflam bir halde brakmad; bu ruhlar
bir anda kendilerini, onun yerini bir zaman iin tutacak
duygu ve dncelerle dolmu buldular ve nceleri bunlarn
yatmasna izin vermediler.
Devrirn'i gerekletirmi olan Franszlar din bahsinde
bizden daha inansz idiyseler bile, en azndan bizim sahip
almadmz hariktiiade bir inanlar kalmt: kendi kendi-
lerine inanyorlard. nsann mkemrnelliinden, gcnden
kuku duyrnuyorlard; insann utkusu iin cangnlden bir
tutku besliyor, onun erdemine iman ediyorlard. ou za-
man hataya srkleyen, ama onsuz da, bir halkn hizmet et-
mekten bakaca hibir eye yaramayaca o gururlu gveni
kendi z glerinin iine yerletiriyorlard; toplumu
dntrrnek ve trrnz ihya etmek zere grevlendiril-
mi olduklarndan asla kuku duymuyorlard. Bu duygular
ve bu tutkular onlar iin bir tr yeni din haline gelmiti ve
dinlerin ortaya kardklarn grdmz byk etkilerden
bazlarn yaratarak onlar bireysel bencillikten koparyor,
kahramanla ve zveriye kadar gtryor, ou zaman da
onlar, bizi tutsak etmi olan btn o kk kariara kar
sanki duyarsz klyordu.
Tarihi fazlasyla inceledirn ve unu cesaretle ne sre-
bilirim ki, balangcnda daha iten bir yurtseverliin, daha
byk bir kargtmezliin, daha fazla gerek yceliin, bu
kadar byk saydaki insanda grlebildii ihtilale hibir
zaman rastlarnadm. Ulus bu ihtiliHde, genlikte, deneyirn-
sizlikte ve gnl zenginliinde rastlanan baat hatay, ama
ayn zamanda da baat vasf gstermitir.
Ve yine de dinsizlik, o dnemde kamu iin devasa bir
ktlk getirdi.
O zamana kadar yeryznde ortaya km olan byk
siyasal devrimierin ounda, yerleik yasalara saldranlar
inanlara sayg gstermilerdi ve dinsel nitelikli devrimierin
ounda da dine saldranlar bir kalemde btn erklerin
yapsn ve dzenini deitirmeye ve ynetimin eski kurulu
tarzn tepeden trnaa yerlebir etmeye kalkmamlard.
Dolaysyla toplumlarn en iddetli sarsntlarnda bile, her
zaman iin salam kalan bir nokta olmutu.
Ama Fransz ihtila.linde, dinsel yasalarn da sivil yasala-
rn devrilmesiyle ayn zamanda ilga edilmi olmas yzn-
den, insan akl dengesini tmden kaybetti; nereye tutunaca-
n da, nerede duracam da artk bilemedi ve creti lgn
la kadar gtren, hibir yeniliin artamayaca, hibir
pimanln yavalatamayaca ve bir erein ifasnda asla
duraksamayan hi bilinmedik trde ihtilalcilerin peydallan
dklar grld. Ve bu yeni varlklarn, belli bir dnemin on-
larla birlikte gemeye yazgl, yaltlm ve anlk yarats
olduklar da sanlmamaldr; o gnden beriye kendi kendini
aaltan ve yeryznn btn uygariam ksmlarna
yaylan, her yerde ayn grnm, ayn tutkular, ayn kim-
lii korumu olan bir rk oluturmulardr. Biz onu doarken
dnya stnde bulduk; o hala gzlerimizin nnde.
III. BLM
Franszlar zgrlkleri talep etmezden nce

neden reformlar istediler
aret edilmeye deer bir husus, Devrim' i hazrlam olan

I btn fikirler ve btn duygular arasnda, tastamam ka-
musal zgrlk fikrinin ve duygusunun en sonra ortaya k
m olmas ve bunun gibi, ilk nce ortadan kaybolmasdr.
Hkmetin eskimi yapsn sarsmaya uzun zamandan
beridir giriilmiti; bu yap hanidir sallanyordu ve henz
kamusal zgrlk konusu sorun edilmiyordu. Voltaire onu
neredeyse hi dnmyordu: ngiltere'de geirdii yl,
bunu ona gstermi ama sevdirememitir. ngilizler arasnda
zgrce telkin edilmekte olan kukucu felsefeye baylmak
tadr; onlarn siyasal yasalarysa onu pek az ilgilendirmekte-
dir: bu yasalarn erdemlerinden ok uygunsuz yanlarna
iaret eder. Bayaptlarndan biri olan ngiltere zerine
Mekt11plar'nda, parlamento en az szn ettii eydir;
gerekte, ngilizlerin en ok edebi zgrlklerine gpta et-
mekte, ama siyasal zgrlklerine asla kulak asmamaktadr,
sanki birincisi ikincisi olmadan uzun sre varolabilirmi
gibi.
Yzyln ortalarna doru, zellikle kamu ynetimine
ilikin sorunlan ele alan ve birok benzer ilke yznden ken-
dilerine iktisatlar ya da fizyokratlar 1 ortak ad verilen bir ta-
1. XVIII. yzylda Fransa'da, Dr. Quesnay'nin ncln yapt iktisat

okulu. Fizyokratlar, servetin kaynan mbadelede deil retim
srecinde buluyor, tarma byk ncelik tanyorlard. Doal yasa
grnden yola karak gelitirdikleri sistem, zellikle vergi siyaseti
bakmndan Eski Rejim'e kar kesin bir muhalefeti ortaya koyar, zira
fizyokradar vergi demesi gereken tek snfn byk toprak sahipleri ol-
mas gerektiini savunurlar. [.n.).
km yazarlarn belirdii grlr. ktisatlar, tarihte filozof-

lar kadar parlak bir grntye sahip olmamlardr; Dev-
rim'in geliine de belki onlardan daha az katkda bulun-
mulardr; bununla birlikte Devrim'in gerek yapsnn en
iyi bir ekilde zellikle onlarn yazlarnda incelenebilecei
ne inanyorum. Filozoflar, ynetim konusunda asla ok
genel ve ok soyut fikirlerin dna kmamlardr; iktisat
lar ise, kurarnlardan ayrlmakszn, yine de olgularn ok
yaknna inebilmilerdir. Birinciler, dnlebilecek olan
eyi sylemiler, tekilerse, kimi zaman yaplmas gereken
eyi gstermilerdir. Devrim'in geri dn olmakszn
alaa edecei btn kurumlar, saldrlarnn zel hedefi ol-
mutur; bu kurumlardan hibiri, onlarn gznde balana
s deildir. Buna karlk, Devrim'in kendi eseri kabul
edilebilecek btn kurumlar da onlar tarafndan nceden
haber verilmi ve heyecanla salk verilmilerdir; yazlarn
dan herhangi birinde tohumlarnn braklmam olduu bir
tekini bile glkle sayabilirsiniz; Devrim' de esas olan her
ey onlarn yazlarnda bulunmaktadr.
Dahas, onca yakndan tandmz devrimci ve demok-
ratik mizala, kitaplarnda bile karlalmaktadr; yalnzca
baz ayrcalklara kar nefret duymazlar, farkllk bile onlar
iin irentir: eitlie, onu kleliin iinde bile arayacak
kadar hayrandrlar. Ereklerine ulanada onlar rahatsz
eden her ey yalnzca krlasdr. Szlemelere pek az sayg
beslemektedirler; kiisel haklara hi sayg duymazlar; ya da
daha dorusu, onlarn gznde esasen artk kiisel haklar
yoktur, ama yalnzca bir kamu yarar vardr. Oysa ki, bunlar
genelde, yumuak ve sakin tabiatl insanlar, iyiliksever kii
lerdir, namuslu yarglar, becerikli yneticilerdir; ne ki,
yaptarna zg zihniyet onlar srkler.
Gemi, iktisatlar iin snrsz bir nefretin nesnesidir.
Letronne, "Ulus yzyllardan beri yanl ilkelerle ynetilmi
tir; bu alanda her ey rastgele yaplma benziyor" der. Bu
fikirden yola karak, ie koyulurlar; kendilerini en ufak bir
ekilde bile olsa rahatsz edip tasarlarnn bakmn boz-
maya grsn, tarihimizde en eski ve en iyi temellenmi
grnenler de dahil olmak zere lavedilmesini istemeye-
E s k i Rejim ve D'e v ri m 209
cekleri kurum yoktur. lerinden biri, Kurucu Meclis tarafn

dan uygulamaya konulmasndan krk yl nce, lke toprak-
larnn btn eski blnme biimiyle birlikte btn vilayet
adlarnn deitirilmesini nerir.
Daha henz zgr :kurumlar fikri zihinlerinde domaz
dan da nce, onlar Devrim'in gerekletirdii btn toplum-
sal ve idari reformlarn dncesini oktan tasarlamlardr.
Gda maddelerinin serbest mbadelesine, . ticarette ve
sanayide braknz yapsnlar ya da braknz gesinler' e
fevkalade yanda olduklar dorudur; ancak, gerek an-
lamyla siyasal zgrlklere gelince, bunlar dnmezler
bile ve hatta bunlar tesadfen akllarna decek olsa, nce-
likle dlarlar. ou, balangta tartmac meclislere, yerel
ve ikincil erklere ve genel olarak, merkezi gc dengelemek
zere farkl zamanlarda btn zgr toplumlarda yerletiril
mi olan btn o kar arlklara, alabildiine dman
grnmektedirler. Quesnaf, "Bir ynetirnde kar gler
sistemi yaratmak uursuz bir fikirdir" der. Quesnay'nin bir
dostu da yle syler: "Kar arlklar sistemi dncesine
yol aan akl yrtmeler acayiptir."
iktidarn arlklarna kar kefettikleri yegane gvence,
kamunun eitimidir; zira yine Quesnay'nin dedii gibi,
"eer ulus aydnlatlrsa, dediimdedikilik mmkn ola-
maz". -"Yetkenin arlklarnn yol at ktlklere maruz
kalan insanlar, batan sona gereksiz bin trl ara icat et-
miler ve gerekten etkili olacak tek arac, znde adalet ile
doal dzenin genel ve srekli kamusal eitimini ihmal et-
milerdir" diyen de onun tilmizlerinden biridir. Her trl
siyasal gvencenin yerini bu kk edebi zevzekliklerle
doldurabileceklerini dnmektedirler.
Hkmetin krsal kesimi ylece kendi haline brakmas
na onca ac bir ekilde hayflanan, krsal alan yolsuz, sanayi-
den ve ktan yoksun durumuyla bize gsteren Letronne,
2. Franois QUESNA Y (1694-1774); Fransz ekonomisti. Aslnda tp doktoru

olan Quesnay'in balca eseri Tablea Economiqe adn tamaktadr.
Quesnay, "braknz yapsnlar, braknz gesinler" formln de ortaya
atan kiidir. [.n.].
eer oralarda yaayanlar kendi sorunlarn kendileri

zmekle ykml tutulsalard, ilerinin pekala ok daha
iyiye gitmi olabileceini asla dnmez.
Ruhunun ycelii ve dehasnn az bulunur nitelikleriyle
btn tekilerden ayr bir yere koymak zorunda olduumuz
Turgot'nun kendisi bile, siyasal zgrlklerin tadn teki-
lerden daha fazla bilmemektedir, ya da en azndan bu tad
gecikerek ve kamunun hissiyah bunu kendisine telkin et-
tiinde almtr. iktisatlarn pek ou iin olduu gibi,
onun iin de, en bata gelen siyasal gvence, kamunun, bir
takm yntemler uyarnca ve belli bir zihniyet dahilinde
Devlet tarafndan belli bir ekilde yetitirilmesidir. Bu tr bir
entelektel otamaya, ya da adalarndan birinin syledii
gibi, ilkelere uygun bir eitim mekanizmasna kar besledii
gven, snrszdr. Krala sunduu ve bu trden bir tasar
neren raporunda yle demektedir: "Sizi yle yantlama
cretini gstereceim ki Sir, on yl iinde ulusunuzu tan
mayacaksnz ve, akln klaryla, iyi rf ve adetler le, size ve
vatana hizmet iin gsterilecek aydnlk gayretle, bu ulus
btn teki halklardan sonsuz bir ekilde stn olacaktr.
Bugnn on yandaki ocuklar, o zaman, Devlet iin hazr
lanm, lkelerine kar sevecen, korkuyla deil ama akl
yoluyla yetkeye boyun een, yurttalarna kar yardmse
ver, adaleti tanmaya ve ona sayg gstermeye alm insan-
lar haline gelmi olacaklardr."
Fransa' da siyasal zgrln tahrip edilii zerinden
onca uzun bir zaman gemiti ki, onun koullarnn ve etki-
lerinin neler olduu neredeyse tmyle unutulmu bu-
lunuyordu... Dahas, ondan hala artakalm olan biimsiz
kalntlar ve onu ikame etmek zere yaplma benzeyen ku-
rumlar, onu kukulu bir duruma itiyor ve ou zaman ona
kar nyarglar yaratyordu. Hala varolan cemaat meclis-
lerinden ou, gemiten kalma biimleriyle, Ortaa zih-
niyetini koruyor ve toplumun gelimesine yardmc olmak
yle dursun, bu gelimeye kstek oluyordu; siyasal organ
ilevini yerine getirmekle grevli tek merci olan parlamento-
lar, hkmetin neden olduu ktle engel olamyor ve
ou zaman, yapmak istedii iyilii de engelliyorlard.
Btn bu eski ara gere yardmyla dledikleri ihtililli

gerekletirme fikri, iktisatlara uygulanabilir gelmemekte-
dir; tasarlarnn uygulanmasn kendi kendisinin efendisi
haline gelmi olan ulusa emanet etme dncesi bile pek az
holarna gitmektedir; zira onca geni ve paralar birbiriyle
onca sk skya kenetli bir reform sistemi btn bir topluma
nasl kabul eHirilecek ve nasl izletilecektir? Bizatihi krallk
ynetimini kendi ereklerine hizmet ettirtmek onlara daha
kolay ve daha uygun grnmektedir.
Bu yeni erk Ortaa'n kurumlar arasndan kmamtr;
hibir ekilde onun damgasn tamamaktadr; hatalar or-
tasnda, ondaki kimi iyi eilimleri bir yana ayrrlar. Tpk
onlar gibi, bu yeni erkin de koullarn eitlii ve kurallarn
tekdzeliine kar doal bir eilimi vardr; feodaliteden k
m ya da aristokrasiye doru meyleden btn eski erkler-
den en az onlar kadar tm yreiyle nefret etmektedir.
Avrupa'nn btn teki lkelerinde, bu kadar mkemmel
bir ekilde kurulmu, bu kadar byk ve bu kadar gl bir
ynetim mekanizmas aramak beyhude olurdu; bizim
lkemizde bylesi bir ynetirole karlamak, onlara zellik-
le mutlu bir rastlant gibi grnmektedir: eer bugnk gibi
tanrsal istenci her dakika iin iine sokmak moda olmu ol-
sayd, bunun tansal bir rastlant olduunu syleyebilirlerdi.
Letronne, "Fransa'nn durumu ngiltere'nnkine kyasla ok
daha iyidir, zira burada lkenin btn grnmn deiti
recek reformlar bir anda gerekletirmek mmkndr, hal-
buki ngilizlerde, bylesi reformlar her zaman iin partiler
tarafndan engellenebilirler" demektedir.
Demek oluyor ki, sz konusu olan, bu mutlak erki yk
mak deil ama imana getirmektir. Mercier de la Riviere3,
"Devletin, temel dzenin kurallar uyarnca hkmet etmesi
gerekir, ve byle yaptnda, tepeden trnaa gl olmas
gerekir" der. -"Yeter ki Devlet grevini iyi anlasn," der bir
3. Pierre-Paul MERCIER de la RIVIERE (Lemercier olarak da bilinir) (1720-

1793). Dr. Quesnay'nin en nemli takipilerinden; balca eserleri:
L' Ord re aturel et essentiel des societes politiques 1Toplumsal Smflann Doal
ve Baat Dzeni (1767), De /'origine et des progres d'me science nouvelle 1Yeni
bir Bilimin Kken ve Geliimine Dair (1768). [.n.).
bakas, "ondan sonra artk onun elini kolunu tutmayn."

Quesnay'den kalkn rahip Beaudeau'ya' kadar uzann, hep-
sini de ayn ruh hali iinde bulursunuz.
Yaadklar zamann toplumunu yeni batan biim-
lendirrnek zere yalnzca krallk ynetimine gvenmekle
kalmazlar; kurmak istedikleri gelecek ynetimin fikrini de,
ksmen ondan dn alrlar. Birine bakarken teki hakkn
daki grnt kafalarnda ekillenmitir.
ktisatlara gre, Devlet yalnzca ulusu ynetmek iin
deil, ama onu belli bir tarzda biimlendirmek iindir de;
yurttalarn kafasn daha nceden kararlatrd belli bir
model uyarnca biimlendirmek ona der; onun grevi
yurttalarn kafasn baz dnceler le doldurmak ve onlarn
yreine zorunlu olduuna inand kimi duygular yer-
letirmektir. Aslnda, haklarnn snr olmad gibi yapa-
bilecei eylerin de haddi hesab yoktur; insanlar yalnzca
yeniden biimlendirmez, onlar dntrr; belki de onlar
baka trl yapmak da ancak onun arzusuna baldr!
"Devlet, insanlar ne isterse yapar" der Beaudeau. Bu sz on-
larn btn kurarnlarn zetlemektedir.
iktisatlarn dledikleri bu muazzam toplumsal erk,
gzlerinin nnde olan erklerin hepsinden de daha byk
olmakla kalnamaktadr yalnzca; kkeni ve niteliiyle de
onlarn hepsinden ayrlmaktadr. Dorudan doruya
Tanr' dan kaynaklanmamaktadr; hibir ekilde gelenee
balanmamaktadr; kimliksizdir: ad artk kral deil, ama
Devlet'tir; bir ailenin miras deildir; herkesin rn ve tem~
silcisidir ve herkesin istenci karsnda, tek tek insanlarn
haklarna boyun edirmek zorundadr.
Ortaa'n hi aklna gelmeyen ve adna demokratik de-
diimdedikilik denen bu zel zorbalk biimi, onlarn hi de
yabancs deildir. Toplumda aamal-dzene yer olmaya-
cak, ayrcalkl snflar, deimez toplumsal orunlar bulun-
mayacaktr; hemen hemen birbirinin benzeri ve tmyle eit
4. Barahip Nicolas BEAUDEAU, nceleri fizyokrasiye dmanken, son-

radan bu akmn ateli bir propagandacs olmutur; Premiere Introduction
1lk Giri (1771) adl eseri fizyokrasinin el kitaplarndandr. l.n.).
bireylerden bileen bir halk olacak, bu kark kitle yegane

meru egemen olarak kabul edilecek, ama kendi hkmetini
bizzat ynetme ve hatta denetleme imkfmn ona verebilecek
her trl yeinlikten zenle yoksun tutulacaktr. Bu halkn
stnde, ona danmadan onun adna dilediini yapmakla
grevlendirilmi tek bir temsilci olacaktr. Onu denetlernek
iin, aralarndan yoksun bir kamusal hikmet vardr; dur-
durmak iinse, yasalar deil de ihtilaller: hukuksal ynden,
bu temsilci bir ast grevli konumundadr; gerekteyse, bir
efendidir o.
evrelerinde yine de bu lkye uygun gibi grnen
hibir ey bulamaynca, onu gidip Asya'nn ilerinde ararlar.
Aralarnda, yazdklarnn herhangi bir blmnde in'in
alayili vgsn yapmam bir tekinin bile olmadn
sylerken abartmyorum. Kitaplar okunduunda, en azn
dan bununla karlalaca kesindir; ve in de henz pek az
tannd iin, bin trl laklakiyat yoktur ki, bize bu lke
hakknda masallar anlatp durmasn. Bir avu Avrupalnn,
keyfine gre ynlendirdii o ahmak ve barbar ynetim, on-
lara, dnyadaki btn uluslarn kopye edebilecekleri en ek-
siksiz model gibi gelmektedir. in onlar iin, daha sonralar
ngiltere'nin ve nihayet Amerika'nn btn Franszlar iin
ifade edecei eydir. Mutlak, ama nyarglardan arnm
egemeninin ylda bir kez yararl zenaatlar onudandrmak
zere kendi elleriyle topra srd; btn orunlarn edebi
yarmalar sonunda elde edildii; din diye yalnzca bir felse-
feye ve aristokras olarak da yalnzca renim grmlere
sahip bir lke karsnda heyecanlanmakta ve sanki kendi-
lerinden gemektedirler.
Gnmzde sosyalizm ad altnda gsterilen ykc ku-
ramlarn kaynann yenilerde olduu sanlr; bu bir hatadr:
bu kurarnlar ilk iktisat{larla adatrlar. Berikiler toplu-
mun biimlerini deitirmekte, dledikleri tepeden trnaa
gl hkmeti kullanrlarken, tekiler ayn iktidar,
toplumun temellerini ykmak zere dlerinde ele geiriyor-
lard.
Morelly'nin yazd Code de la Nature' [Doann
Kanunnamesil okuyunuz, orada iktisatlarn Devletin olanca
gc ve snrsz haklar zerine gelitirdikleri btn dok-

trinlerle birlikte, u son zamanlarda Fransa'y en ok dehete
salm olan ve bizim doularna tank olduumuzu
vehmettiimiz siyasal kurarnlardan bir ounu da bulacak-
snz: mallarn ortakl, alma hakk, mutlak eitlik, her
eyde tekdzelik, bireylerin btn davranlarndaki meka-
nik dzenlilik, kuralc zorbalk ve yurttalarn kiiliinin
toplumsal btn iinde tmyle emilii.
"Toplumdaki hibir ey zel olarak ya da mlkiyet
halinde kimseye ait olmayacaktr," demektedir, sz konusu
Kanunnamenin 1. maddesi. "Mlkiyet nefret vericidir ve
onu ihya etmeye yeltenecek kii, tpk bir zr deli ve insanlk
dman gibi, btn hayat boyunca hapsedilecektir." "Her
. yurtta toplum hesabna beslenecek, altrlacak ve megul
edilecektir," demektedir 2. madde. "Her trl retim mad-
desi, btn yurttalara datilmak ve yaamlarndaki gerek-
sinimleri karlamak zere, kamu maazalannda toplana-
caktr. Kentler ayn tasanma gre ina edileceklerdir; zel
kiilerin kullanmndaki btnyaplar birbirinin ei olacak-
tr. Be yana gelen btn ocuklar ailelerinden alnacak ve
Devlet hesabna, tek biim altnda birlikte yetitirilecekler
dir." Bu kitap size sanki dn yazlm gibi gellr: oysa ki, yz
yl ncesinden kalmadr; 1755'te, Quesnay'nin ekoln kur-
duu bir zamanda yaymlanyordu: merkeziletirme ve
sosyalizmin ayn topran rnleri olduu bu kadar
dorudur ite; bunlar, biri tekine kyasla, yetitirilmi
meyve yaban rnne gre neyse odur.
Yaadklar zamann insanlar arasnda, bizim zaman
mzda en az bimekan grnecek olanlar iktisatlardr; eit
lik konusundaki tutkular ylesine kararl ve zgrlk ei
limleri ylesine belirsizdir ki, aldatc bir ada havalar
vardr. Devrim'i gerekletirmi olan insanlarn sylevlerini
ve yazlarn okuduumda, kendimi birden bire tanmad
m bir yere ve tanmadm bir toplumun ortasna tanm
gibi hissediyorum; ama iktisatlarn kitaplarn kartrd
mda, bana sanki bu insanlarla yaamm ve onlarla biraz
nce sylemiim gibi geliyor.
1750'ye doru, ulusun btn de siyasal zgrlk
konusunda bizzat iktisatlardan daha talepkar grn-

memiti; onun tadn ve kullanmasn unuttuundan,
dncesini bile unutmutu. Haklardan daha ok reform-
larn gelmesini ternenni ediyordu ve ayet o srada tahtta
byk Friedrich'in apnda ve mizacnda bir hkmdar bu-
lunmu olsayd, asla phe duymuyoruro ki, toplumda ve
ynetirnde Devrim'in yapt en byk deiikliklerden bir
ounu, stelik yalnzca tacn yitirmeksizin de deil, ama
iktidarn da alabildiine artrarak gerekletirirdi. XV.
Louis'nin en becerikli bakanlarndan birinin, Bay de
Machault'nun5 bu dnceyi sezdii ve efendisine iaret et-
tii ne srlr; ne ki, bylesi giriimler hibir ekilde salk
verilmezler: insan onlar ancak kavramaya muktedir olduu
zaman gerekletirebilecek durumdadr.
Yirmi yl sonra, durum artk ayn deildi: siyasal zgr-
ln imgesi Franszlarn zihninde yerlemiti ve onlar iin
her geen gn daha bir ekici oluyordu. Bu pek ok iaretten
anlalmaktadr. Tara vilayetleri yeniden kendi kendilerini
ynetme arzusunu kavramaya balarlar. Halkn tmyle
ynetimden pay alma hakkna sahip olduu fikri zihinlere
girer ve yerleir. Eski Etats generaux, belleklerde yeniden
tazelenir. Kendi z tarihinden nefret eden ulus, bu tarihin
ancak o blmn zevkle anmsamaktadr. Yeni akm bizzat
iktisatlar da srkler ve onlar, niter sistemlerini birka
zgr kurumla bulandrmaya zorlar.
1771 'de parlamentolar ortadan kaldrldn da, bunlarn
nyarglar yznden onca sklkla ac ekmi olan ayn halk,
ykllar karsnda derin bir heyecana kapld. Onlarla be-
raber, kraliyet ynetiminin keyfiliini hala dizginleyebilen
son engel de sanki km gibi grnyordu.
Bu muhalefet Voltaire'i artr ve isyan ettirir.
"Neredeyse btn krallk alkant ve aknlk iinde," diye
5. Jean-Baptiste MACHAULT d' Arnouville (1701-1794); Fransz siyasetisi

ve maliyecisi. Maliye denetilii [bakanl], adalet ve deniz bakanlklar
yaph. Vergi dzeninde eitlik ilkesini geerli klmak zere, btn gelir-
lerden alnacak ve hem soylular hem de orta snftan olanlar kapsaya-
cak yirmilik vergisini yerletirmeye alt. [.n.].
yazar dostlarna; "kaynama, vilayetlerde de Paris'te olduu

kadar gl. Oysa ki, ferman bana gre yararl reformlarla
dolu. Memuriyetlerin alnp satlr olmasna son vermek,
adaleti cretsiz datmak, savunmaclar kralln drt bir
kesinden Paris' e gelmekten ve orada varn younu yi-
tirmekten kurtarmak, senyrlklerin yarg ilemlerindeki
giderlerini demekle kral ykml klmak, btn bunlar
ulusa verilmi byk hizmetler deil midir? u parlamento-
lar esasen ou zaman baskc ve barbar olmamlar mdr?
Dorusu, bu kstah ve itaatsiz burjuvalarn tarafn tutan
Welehes'lere hayranm. Bana gre, sanrm kral hakl, ve ma-
dem hizmet etmek gerekiyor, bu ii soylu bir aileden gelen
ve benden ok daha gl olarak dnyaya gelmi bir aslann
buyruu altnda yapmann, kendi trmden iki yz farenin
buyruu altnda yapmaktan daha iyi olduunu dnyo
rum." Ve zr dilemek istercesine ekler: "Dnnz ki,
dattklar adaletin giderlerini demekle kraln btn
toprak senyrlerine gsterdii inayeti sonsuza dek takdir et-
mek zorundaym."
Uzun bir sredir Paris'te bulunmayan Voltaire, toplum-
sal dncenin hala brakm olduu noktada kaldn san
yordu. Oysa hi de yle deildi. Franszlar ilerinin daha bir
yolunda gitmesini talep etmekle yetinmiyorlard artk; bu i
leri bizzat kendileri yapmak istemeye koyulmulard ve her
eyin hazrlamakta olduu byk Devrim'in, yalnzca
halkn onayyla deil, ama onun elleriyle gerekleecei g-
rlyordu.
Eski rejimin ierdii en kt ey ile tad en iyi eyi
ayn ykntda birbirine kartrmak zorunda olan bu kkten-
ci ihtilalin o andan itibaren artk kanlmaz olduunu
dnyorum. Kendi bana eylemeye onca kt hazrlan
m bir halkn, her eyi tahrip etmeden her eyi bir anda yeni
batan oluturmaya girinesi mmkn deildi. Mutlak bir
hkmdar daha az tehlikeli bir yeniliki olurdu. Kendi am
dan, zgrle ters den nice kurumu, fikri, alkanlklar
ykan, te yandan zgrln ok g vazgeebilecei daha
baka nicelerini laveden bu ihtilalidndm zaman;
halk tarafndan ve halkn egemenlii adna yaplacana
dediimdediki bir hkmdar tarafndan gerekletirilsey

di, gnn birinde zgr bir ulus haline gelmemizde bizleri
belki de daha az elverisiz bir durumda brakm olurdu
diye inanma eilimindeyim.
Devrimimiz'in tarihi anialmak istenirse, ondan hemen
nce gelen eyi asla gzden karmamak gerekir.
Franszlarn siyasal zgrle besledikleri sevgi uyand
zaman, onlar hkmet etme konusundaki nosyonlarn bir
ounu esasen tasarlamlard ve bunlar, zgr kurumlarn
varlyla kolay kolay uyumayan, onlara neredeyse zt olan
nosyonlard.
Bir toplum lks. olarak benimsemi olduklar ey, ka-
mu grevlilerinden bakaca aristokrasisi olmayan bir halk,
Devletin yneticisi ve gerek kiilerin vasisi olan tek ve ala-
bildiine gl bir idareydi. zgr olmak isterken, bu birin-
cil nosyondan hibir ekilde uzaklamay dnmediler;
yalnzca bu nosyonu zgrlk nosyonuyla uzlahrmaya
altlar.
Dolaysyla usuz bucaksz bir idari merkeziyetilik ile
etkin ve gl bir yasama organn; brokrasinin idaresi ile
semenierin ynetimini birbiriyle kartrmaya kalktlar.
Bir btn halindeki ulus, egemenliin tm haklarna sahip
oldu, teker teker her bir yurtta ise, en dar bamlln
iinde sktrld: birinciden, zgr bir halkn deneyim ve
erdemlerini gstermesi talep edildi; tekinden de, iyi bir
hizmetkarn nitelikleri beklendi.
Siyasal zgrl, ona yabanc ya da ters olan, ama bi-
zim de alkanln hanidir edinmi ya da nceden tadn
alm olduumuz kurum ve fikirlerin ortasna buyur etme
arzusudur ki, altm yldr zgr ynetimler kurmak zere
giriilen ve onca uursuz ihtilallerin izledii nice nafile de-
nemelere yol at ve nihayet Franszlarn bir ou, bunca
abadan yorulmu, onca emek rn ve onca ksr bir al
madan bezmi bir halde, birincisine dnmek zere ikinci
hedeflerini terkederek, tek bir efendinin buyruu altnda
eitlik iinde yaamann, her eyden sonra hala belli bir
holuk tadn dnme noktasna geldiler. te bylelik-
ledir ki, bugn 1789' daki atalarmzdan ok daha fazla
1750'lerin iktisatlarna benzer bulmaktayz kendimizi.

Btn zamanlarda, insanlara insanln gerekletirmi
olduu en byk ileri yaptrtan bu siyasal zgrlk
tutkusunun nereden kaynaklandn, ne tr duygularda
kk salp ne tr duygularla beslendiini, sk sk kendime
sormuumdur.
Gayet iyi gryorum ki, halklar kt ynetildikleri za-
man, kendi kendilerini ynetme arzusunu da rahatlkla
tasarlyorlar; ama, ancak dediimdedikiliin getirdii baz
tikel ve geici ktlklerden doan o bir tr bamszlk ak
asla kalc deil: onu dourmu olan olayla birlikte geiyor;
zgrlksever grnlyordu, aslndaysa yalnzca efendi-
den nefret ediliyordu. zgr olmak iin yaratlm toplum-
larn nefret ettikleri eyse, brzatihi bamlln ktldr.
Gerek zgrlk aknn, her zaman ve yalnzca, kazan-
drd maddi rahatlklarn grlmesinden domu olduu
nu da sanmyorum; zira bu gr ou zaman kendi ken-
disini karartr. zgrln, onu elinde tutmasn bilenlere,
sonunda her zaman erin, rahat ve sklkla da zenginlik
tad ok dorudur; ama bu trden nimetierin kullanmn
aniden sekteye uratt zamanlar vardr; onlardan yararlan-
mann geici zevkini yalnzca dediimdedikiliin vere-
bildii daha baka zamanlar da vardr. zgrlkte, bu
nimetlerden baka bir eye deer vermeyen insanlar, zgr-
l asla uzun sre koruyamamlardr.
Btn zamanlarda, baz insanlarn yreini onca gl
bir ekilde zgrle balayan ey, getirdii iyiliklerden
bamsz olarak tad ekicilikler, kendine zg batan
karcldr; yalnzca Tanr'nn ve yasalarn ynetimi altn
da korkusuzca konuabilmek, eyleyebilmek, soluk alabilmek
zevkidir. Her kim ki, zgrlkte bizatihi zgrlkten baka
bir eyler arar, hizmet etmek iin yaratlmtr.
Baz halklar, her trl zorluk ve yoksunluklar iinde is-
rarla ve inatla zgrln peindedirler. Bu durumda on-
larn zgrlkte sevdikleri ey kendilerine salad maddi
yararlar deildir; zgrln kendisini o kadar deerli ve o
kadar zorunlu bir nimet olarak dnmektedirler ki, baka
ca hibir nimet zgrln yitimi karsnda onlar teselli
ederneyecei gibi, zgrl tattklarnda da her eyin tesel-

lisini bulurlar. Daha bakalarysa, varsllklar iinde ondan
yorulurlar; zgrle borlu olduklar bizatihi o rahatl bir
aba yznden tehlikeye atmaya korktuklar iin, hibir
direni gstermeksizin onun ellerinden ekilip alnmasna
gz yumarlar. zgr kalabilmek iin neyin yokluunu ek-
mektedirler? Eksik olan nedir? Bizatihi varolmakhn
taddr. Benden bu soylu tad zmlernemi istemeyin, onu
duymak gerekir. O, Tanr'nn buyur etsinler diye hazrlad
yce gnllere kendiliinden girer; onlar doldurur, onlar
alevlendirir. Onu asla hissetmemi olan sradan ruhlara onu
anlatmaya kalkmamaldr.
IV. BLM
XVI. Louis'nin saltanat yllarnn

eski monarinin en varsl dnemi olduuna
ve bizatihi bu varslln
Devrim'i nasl abuklatrdna dair
K bu
ralln
XVI. Louis'nin saltanat yllarndaki tkeniinin
hkmdarn btn Avrupa' da gcnn doruunda
olduu bir srada balam olduundan phe edilebilemez.
Tkeniin ilk iaretlerine saltanatn en utkulu yllarnda rast-
lanmaktadr. Fransa, yengilerinin sona ermesinden ok daha
nce iflas etmiti. Vauban'n' bize brakm olduu o kor-
kun idari istatistikler denemesini okumayan var mdr?
Krallk denetileri, XVII. yzyln. sonlarnda ve talihsiz
Veraset savann balamasndan da nce Burgonya dkne
2
gnderdikleri raporlarda, ulusun o giderek artan kne

deinmekte ve bundan hi de ok yeni bir olguymucasna
sz etmemektedirler. lerinden biri, bu blgede birka yl
dan beri nfus fevkalade azald, der; eskiden zengin ve
gelime iindeki bu kentte bugn her trl imalat durmu
tur, diye yazar bir bakas. Biri de yle der: Tarada
1. Sebastien le Prestre de VAUBAN (1633-1707); askeri mhendis ve Fransz

mareali. Fakir bir aileden gelmesine ramen alkanl ve becerileriyle
ykseldi ve ynettii 53 askeri muhasarada kazand baarlada en st
oruna ykseltildi. Fransa'nn snr gvenliini salad, bu amala ok
sayda mstahkem mevki ina ettirdi. Yaamnn son yllarnda Kraliyet
ondabir'i zerine hazrlad ve vergi eitliini savunduu projesi
yznden XIV. Louis tarafndan azledilmitir. [.n].
2. spanya Veraset Sava (1700-1713) kastediliyor. V. Felipe'nin spanyol
tahtna kmas zerine balayan savata, Fransa Avusturya, ngiltere ve
Hollanda'ya kar savamak zorunda kalm ve felaketin eiine
gelmiti. [.n.].
imalathaneler vard, ama bugn bunlar terkedilmitir. Bir

bakasysa yle: Yrede yaayanlar eskiden topraklarndan
bugnkne kyasla ok daha fazla rn kaldryorlard;
tarm yirmi yl nce burada ok daha byk bir gelime
iindeydi. Yine o yllarda, Orleans' daki bir krallk denetisi,
yaklak otuz yldan beri nfus ve retim bete bire dt
diyordu. Mutlak ynetime heveslenen kiilere ve sava se-
ven hkmdarlara bu raporlar okumalarn salk vermek
gerekirdi.
Btn bu yoksunluklar zellikle devletin yaplanmasn
dan kaynaklandndan, XIV. Louis'nin lm ve salanan
bar bile halkn yeniden varsllamasna yol aamad. XVIII.
yzyln ilk yarsnda, idare ya da toplumsal ekonomi ze-
rinde yazm insanlarn hepsindeki ortak gr, tarann
hibir ekilde kendine gelemediidir; hatta biroklar iflasn
srdn dnmektedirler. Bir tek Paris zenginleip
byyor, demektedirler. Krallk denetileri, eski bakanlar, i
adamlar, bu noktada edebiyatlarla ayn grtedirler.
Kendi hesabma, XVIII. yzyln ilk yars boyunca
Fransa' daki bu srekli ke hibir ekilde inanmadm
itiraf etmeliyim; ancak, haber kaynaklar onca iyi olan insan-
larn paylat onca yaygn bir gr, en azndan o sralarda
grnr hibir gelimenin salanamadn kantlamaktadr.
Tarilimizin o dnemine ilikin ve gzden geirme frsatn
bulduum btn idari belgeler, gerekten de, toplumdaki
bir tr uyuuklua iaret etmektedirler. Hkmet, yeni
hibir ey yaratmakszn, eski alkanlklarn emberi iinde
dnp durmaktan bakaca bir varlk gsterememektedir;
kentler, insanlarnn yaama koullarn daha rahat ve daha
salkl klmak iin hemen hemen hibir aba harcamamak-
tadrlar; tek tek insanlar bile die dokunur hibir giriime
ynelmernektedirler.
Devrim'in patlak vermesinden yaklak otuz ya da krk
yl nce, grnt deimeye koyulur; o zaman toplumsal
bnyenin btn paralarnda o gne kadar asla dikkati ek~
memi olan bir tr titreim farkedilir. Balangta ancak ok
dikkatli bir inceleme bunun anlalnasn salayabilir; ama
yava yava durum daha belirgin ve daha seilir hale gelir.
Bu devinim her geen yl yaygnlar ve hzlanr: nihayet

ulus bir btn halinde kmldar ve sanki yeniden doar.
Yalnz dikkat edin! yeniden canlanan onun eski yaam
deildir; bu koca bnyeyi hareket ettiren zihniyet yeni bir
zihniyettir; bu zihniyet onu yalnzca bir an iin ve yeniden
eritmek zere canlandrmaktadr.
Herkes kendi toplumsal koullar iinde endie duyup
rpnmakta ve o koullar deitirmeye abalamaktadr: da-
ha iyiyi aray evrenseldir; ama bu, gemii lanetleten ve
gzler nnde bulunann tmyle tersi bir dzeni dleten
sabrsz ve acl bir araytr.
ok gemeden bu zihniyet bizzat hkmetin iine kadar
szar; onu, darda hibir eyi deitirmeksizin kendi iinde
dntrr: yasalar deitirilmez, ancak baka trl uygu-
lanr.
1740'n genel denetisi ile krallk denetisinin hibir e
kilde 1780'in genel denetisi ile krallk denetisine ben-
zemediini daha nce syledim. dari yazmalar bu gerei
ayrntlaryla gstermektedir. Oysa ki, 1780'in krallk denet-
isi de ardlyla ayn erklere, ayn memurlara, ayn keyfilie
sahiptir, ama ayn hedefleri tamamaktadr: biri kendi vi-
layetini itaatkar durumda tutmaktan, milise katlacaklar
devirmekten ve zellikle de bime vergisini toplamaktan
baka hibir eyle uramyordu; tekinin daha baka ileri
vardr: kafas, kamusal zenginlii oaltnaya ynelik bin
trl projeyle doludur. Yollar, kanallar, imalathaneler,
ticaret, dncesini younlatrd balca konulardr; en
bata da gzlerini tarma evirmitir. Sullf, idareciler arasn-
3. SULLY dk ve Rosny baronu Maximilien de Bethune 0559-1641);

Fransa kral IV. Henri'nin bakan, danman ve yakn dostu. Kralla bir-
likte savat, daha sonra maliyenin bana geti. Tutumlu ynetimi ve
tarm kollamasyla n yapt. nemli bayndrlk ileri gerekletirdi, yol-
lar, kanallar atrd, orduda bir topu snf kurup bir devlet btesi olu
turdu. Kraliyel Maliyesi adl dikkate deer bir kitap da yazan Sully d k,
''Tarm ve hayvanclk, ite Fransa'nn beslendii iki meme, Peru'nun madenieri
ve hazineleri asl bunlardr" szn diline pelesenk etmiti. Tocqueville,
1780'ler Fransas' nda, yneticilerin benzer birzihniyetiinde olduklarna
iaret ediyor. [.n].
da bylece moda haline gelir.

Daha nce szn ettiim tarm birliklerini kurmaya bu
dnemde balarlar, bu dnemde yarmalar dzenlerler,
baar dlleri datrlar. Genel denetilerin, i mektuplarn
dan ok tarm sanat zerine denemeleri andran tamimieri
vardr.
Ynetenlerin kafasnda cereyan eden deiiklii en iyi
bir ekilde, zellikle her trl verginin toplanmasnda
grmek mmkndr. Vergi yasalar hala gemite olduu
kadar eitsiz, keyfi ve katdr, ama btn bu olumsuzluklar
uygulamada yumuar.
Bay Mollien4 anlarnda yle demektedir: "Vergi yasala-
rn incelemeye baladmda, bunlarda karlatm eyler
beni dehete drd: basit ihmallerin karl olarak zel
mahkemelerin yetkisine braklm para cezalar, hapis
cezalar, bedensel cezalar; neredeyse btn mlkleri ve in-
sanlar ettikleri yeminle avularna alm iftlik katipleri, vb.
Bereket versin ki, bu yasalar okumakla yetinmedim ve ksa
zamanda yasa metni ile uygulamas arasnda, eski maliyeci-
lerin usulleri ile yenilerinkiler arasndaki farkn da ayn e
kilde varolduunu anlama imkann buldum. Hukuk dan
manlar her zaman iin sularn azaltlmas ve cezalarn ha-
fifletilmesi eilimindeydiler."
Aa Normandiye tara medisi de, 1787'de yle de-
mektedir: "Vergilerin toplanmas her trl arlk ve
hasklara yol aabilmektedir! bununla birlikte, birka yldan
beri uygulanageldii zere, yumuak ve lml davranlarn
hakkn da teslim etmek zorundayz."
Belgelerin incelenmesi bu ifadeyi tmyle dorulamak
tadr. nsanlarn yaamna ve zgrlne duyulan sayg bu
belgelerde sk sk kendini gstermektedir. zellikle de yok-
sullarn skntlarna kar gerek bir ilgi farkedilmektedir: o
gne kadar byle bir ey aramak, nafile yere abalamak olur-
du. Vergi idaresinin sefil koullardaki kiilere iddet gster-
mesi pek enderdir, vergi ertelemeleri daha sktr, yardmlar
4. MOLLIEN kontu Franois-Nicolas (1758-1850), Napoleon Bonaparte'n

Hazine bakandr. [.n].
daha fazladr. Kral, krsal alanda yardm ilikleri kurmaya,

ya da muhta durumdakilerin yardmna komaya ynelik
btn fonlar artrr ve sklkla da yeni fonlar yaratr.
1779'da, bu ekilde yalnzca yukar Guyenne blgesinde
Devlet tarafndan 80 000 livre datldn saptadm; 1784'te
Tours blgesinde 40 000 datlmtr; 1787'de Normandiya
blgesinde de 48 000. XVI. Louis, ynetimin bu ksmn yal-
nzca bakaniarna brakmak istemiyordu; bu ii bazen bizzat
stleniyordu. 1776' da, bir kraliyet konseyi kararnamesi,
krala ait aviaklklar civarndaki tarlalar kraln av hayvalar
yznden zarar gren kyllere denecek tazminatlar be-
lirleyip bunlar demenin basit ve emin yollarn gster-
diinde, gerekeleri bizzat kaleme ald. Turgot'nun bize an-
lattna gre, bu iyi yrekli ve talihsiz hkmdar kendi elin-
den km gerekeleri ona verirken yle der: "Grdnz
gibi ben de kendi ynmden almaktaym." Eer eski reji-
mi mrnn son yllarndaki haliyle betimleselerdi, ortaya
fazlasyla gzel ve ona pek az benzeyen bir portre kard.
Ynetilenlerin ve ynetenlerin kafasnda bu deiiklikler
gerekletii lde, halkn varsll da o zamana kadar
benzeri grlmedik bir hzla gelimektedir. Btn iaretler
bunu haber vermektedir: nfus artar; zenginlikler daha da
hzl bir ekilde byr. Amerika' daki sava bu trman
yavalatmamaktadr; Devlet bu yzden borca girer, ama
gerek kiiler zenginlemeyi srdrrler; daha becerikli, da-
ha giriimci, daha yaratc hale gelirler.
Zamann idarecilerinden biri, "1774'ten beri, eitli tr-
den sanayiler, gelimek suretiyle her trl tketim vergi ve
resimlerinin alann geniletmiti" demektedir. Gerekten
de, XVI. Louis'nin saltanatnn farkl dnemlerinde, Devlet
ile vergi toplamakla ykml mali irketler arasnda
yaplm szlemeler karlatrldnda, szlemelerin her
yenileniinde, kiralama bedellerinin de artan bir hzla hi
durmadan ykseldii grlmektedir. 1786'nn kira geliri
1780'inkinden 14 milyon fazladr. Necker, 1781 yl raporun-
da, "Tketimden alnan her trl verginin salad haslatn
ylda 2 milyon arttn hesaplamak mmkndr" demekte-
dir.
Arthur Young, 1788'de Bordeaux'min Liverpool'dan da-

ha fazla ticaret yaptn bildirmekte ve yle demektedir:
"u son zamanlarda, deniz ticaretinde grlen gelimeler
Fransa' da ngiltere' den daha hzl oldu; deniz ticareti bu
lkede, yirmi yl iinde iki katna kt."
Zamanlar arasndaki farka dikkat edilecek olursa,
Devrim'i izleyen dnemlerin hibirisinde halkn refah
dzeyinin Devrim'i neeleyen yirmi yl boyunca olduu
kadar hzl bir ekilde gelimediine kani olunacaktr. Bu
balamda, bir tek anayasal monarinin, bizim iin bar ve
hzl geliim zaman olan otuz yedi yl XVI. Louis' nin
saltanatyla kyaslanabilir.
Eer ynetimin hala iinde tad btn yozluklar ve
sanayinin hala kar karya kald btn zorluklar
dnlecek olursa, daha o zamandan onca byk ve onca
gelik!in olan bu refah dzeyi karsnda armann yeridir;
hatta pek ok siyasetinin, aklayamadklar bu olguyu,
Moliere'in hekimi gibi, bir hastann kurallara ramen iy-
ileebilemeyeceine hkmederek yadsmalar da
mmkndr. Gerekten de, Fransa'nn ykmllklerdeki
eitsizlikle, usullerin farklliyla, i gmrklerle, feodal
haklarla, lonca yeminlileriyle, devlete satlan orunlarla, vb.
birlikte geliip zenginleebilmi olmasna nasl inanlr? Yine
de, btn bunlara ramen zenginlemeye ve her ynden
gelimeye balyordu, nk toplumsal rnekanizmaya ivme
kazandrmaktan ok onu yavalatmay amalar grnen
btn o kt yaplm ve kt birletirilmi dililerin
tesinde, her eyi bir arada tutmak ve her eyi toplumsal re-
fah hedefine doru yrtmek iin yetip de artan ok basit ve
ok gl iki yay gizleniyordu: dediimdedikilii
brakrken son derece gl kalmay da srdren ve her
yerde d:Zeni koruyan bir hkmet; yksek snflar
itibariyle esasen ktann ei. aydn ve en zgr olan ve iinde
herkesin diledii gibi zenginleebildigi ve bir kez kazandk
tan sonra servetini koruyabildii bir ulus.
Kral, halkn efendisi olarak konumay srdryordu,
ama gerekte, kendisi de, her gn onu esiniendiren ya da
srkleyen, hi durmadan yoklad, ekindii, martt
bir kamuoyuna boyun eiyordu; yasalarn lafznda mutlak,

uygulaniarndaysa snrlandrlmt. Daha 1784'te, Necker
kamusal bir belgede, yadsnmaz bir olgudan sz edercesine
yle diyordu: "Yabanclarn ou, bugn Fransa'da ka-
muoyunun sahip olduu yetkeye ilikin bir fikir sahibi ol-
makta glk ekmektedirler: Kraln sarayna varncaya
kadar hkmeden bu grnmez gcn ne olduunu ok g
anlamaktadrlar. Bununla birlikte gerek budur."
Bir halkn stnln ve gcn yalnzca yasalarnn
oluturduu rnekanizmaya balamaktan daha yzeysel bir
ey yoktur; zira, bu alanda, aygtn mkemmelliinden ok
motorlarn gc rn yaratr. ngiltere'ye baksanza: idari
yasalar bugn bile bizimkilerden ne kadar daha karmak,
daha eitli, daha dzensiz grnyor! Bununla birlikte
Avrupa' da, kamusal servetin daha byk, zel mlkiyetin
daha yaygn, daha gvenli ve daha eitli, toplumun da da-
ha salam ve daha zengin olduu tek bir lke var m? Bu du-
rum bir takm yasalarn tikel olarak iyiliinden deil, ama
btnyle ngiliz yasa sisteminin tad ruhtan kaynaklan-
maktadr. Kimi organlarn yetersizlii hibir eyi nle-
memektedir, nk yaam gldr.
Betimleyegeldiim refah dzeyi Fransa' da gelitii
lde, kafalar yine de daha kark ve daha kaygl grn-
mektedirler; toplumsal honutsuzluk sertlemektedir; btn
eski kurumlardan duyulan nefret giderek artar. Ulus
grnr bir ekilde bir ihtiH\le doru yrmektedir.
Dahas, Fransa'nn, bu ihtiliHin balca oda olacak ke-
simleri, gelimenin zellikle kendini en fazla gsterdii ke-
simlerdir. Eski dnemin Ile-de-France blgesi arivlerinden
kalanlar incelenirse kolayca emin olunacaktr ki, eski rejim
en erken tarihlerde ve en derinlemesine bir ekilde Paris'i
evreleyen komu yrelerde kendisini yenilemiti. Buralar-
da, esasen kyllerin zgrl ve serveti, seimli toprak-
larn [pays d'election] hibirinde olmad kadar gvencede-
dir. Kiisel angarya 1789' dan ok nce ortadan kalkmtr.
Bime vergisinin toplanmas, Fransa'nn btn geri kalan
ksmnda olduundan daha dzenli, daha lml, daha eit
bir hale gelmitir. Bir krallk denetisinin, o sralarda, btn
bir tara vilayetinin sefaleti iin olduu kadar refah iin de

neler yapabildii kavranmak istenirse, 1772' de, bime ver-
. gisinin toplanma dzenini iyiletiren ynetmelii okumak
gerekir. Bu ynetmelikten bakldkta, vergi esasen bambaka
bir grnm almtr. Hkmet komiserleri her yl btn
kilise-evrelerini dolarlar; cemaat onlarla birlikte toplanr;
mal varlklar herkesin nnde aklanm, her bir mkelle-
fin imkanlar taraflarn karlkl kabulyle belirlenmitir; en
sonunda, vergiyi demek zorunda olanlarn tmnn
katlmyla bime taban saptanr. Artk, ynetim temsilcisi-
nin keyfilii de, gereksiz iddet de yoktur. Hi phesiz
bime vergisi, toplanma sistemi ne olursa olsun, kendisine
isel olan yazluklar korumaktadr; yalnzca bir mkellef
snfnn srtndadr, ve burada [Ile-de-France] mlkiyeti ol-
duu kadar sanayiyi de baltalamaktadr; ama bunlar dn
da, komu blgelerde hala bu ad tamakta olan eyden de-
rinlemesine bir ekilde farkldr.
Buna karn eski rejim hibir yerde, Loire rma boyun-
ca, rman azna doru, Poitou bataklklarnda ve
Brtanya fundalklarnda olduundan daha iyi bir ekilde
korunmu deildi. sava yangn da zellikle burada
atelenip besiendi ve Devrim' 2 kar en iddetli ve en uzun
sren direni de burada yaand; yle ki, Franszlarn, daha
iyi bir hale geldii lde konumlarn daha bir ekilmez
bulduklar sylenebilirdi.
Bylesi bir grn artr; tarih batan sona bu tr
grntlerle doludur.
htilallerin iine her zaman ille de ktden betere doru
giderken dlmez. ou zaman karlalan ey, hi yakn
madan ve sanki onlar hissetmiyormucasna en bezdirici
yasalara tahamml etmi olan bir halkn, arlklar biraz
hafifledii anda bunlar iddetle kaldrp atmasdr. Bir
ihtilalin alaa ettii rejim, hemen hemen her zaman o reji-
mi neeleyen rejimden daha iyidir ve deney, kt bir yne-
tim iin en tehlikeli ann, genellikle kendini yenilerneye
balad an oduunu retmektedir. Uzun sren bir bask
dneminden sonra tebasn rahatlatmaya girien bir hkm-
dan ancak byk bir dahi kurtarabilir. Kanlmazm gibi
sabrla katlanlan ktlk, ondan kurtulma fikri tasarland

anda tahamml edilmez grnr. O zaman arlklar arasn
dan atlanlarn hepsi de, sanki geriye kalanlar daha bir iyi
ortaya kartr ve onlarn verdii bask duygusunu daha bir
keskinletirirler: ktln kld dorudur, ama du-
yarllk daha canldr. Feodalite en gl halindeyken, or-
tadan kaybolmakta olduu andaki kadar nefret telkin et-
memiti Franszlara. XVI. Louis'nin keyfiliinin en kk
darbeleri bile, XIV. Louis'nin btn dediimdedikiliinden
daha zor tahamml edilir geliyordu. Beaumarchais'nin ksa
tutukluluu Dragonnade'larn yaratm olduundan daha
5
fazla heyecan yaratt Paris' te.

1780' de, artk hi kimse Fransa' nn k srecinde ol-
duunu iddia etmemektedir; tersine, o sralarda lkenin
gelime hamlelerinin neredeyse snrsz olduu sylenecek-
tir. nsann srekli ve belirsizcesine yetkinleebiiirlii ku-
ram ite o zaman ortaya kar. Yirmi yl nce gelecekten
hibir ey umut edilmiyordu; imdiyse ondan hibir kuku
duyulmamaktadr. Bu yakn ve inanlmaz mutluluu daha
nce ele geiren hayal gc, esasen sahip olunan nimetiere
kar duyarszlatrr ve yeni eylere doru iteler.
Bu genel nedenlerden bamsz olarak, olgunun daha
zel ve hi de daha az gl olmayan nedenleri vardr.
Maliyenin idaresi de btn teki eyler gibi yetkinletirilmi
olmakla birlikte, bizatihi mutlak ynetimden kaynaklanan
yazluklarn koruyordu. Gizli ve gvencesiz olduundan,
burada hala XIV. Louis ile XV. Louis dnemlerinde geerli
olan uygulamalarn en ktlerinden bazlar devam ediyor-
du. Hkmetin toplumun refah dzeyini gelitirmek iin
gsterdii aba, datt yardm ve destekler, gerekleme
sine n ayak olduu bayndrlk ileri, gelirleri ayn oranda
S. DRAGONNADES: Nantes Fermam'nn yrrlkten kaldrlmasndan

hemen nce ve sonra Fransa'nn eitli yrelerinde, Aunis, Poitou, Beam,
Guyenne, Languedoc ve zellikle de Cevennes'de Protestanlara ::ar
uygulanan zulm. XIV. Louis dneminde orduyu yeniden dzenleyen
Michel Le Tellier de LOUVOIS markisinin neri ve telkinleriyle
balatlan eylem, kraliyet svarleri [/es dragons] tarafndan gerekletiril
dii iin bu adla anlmaktadr. [.n].
bytmeksizin her geen gn giderleri artryordu; bu da

her geen gn, kral kendisinden ncekilerin karlatklarn
dan ok daha byk zorluklarn iine atyordu. Tpk onlar
,gibi, alacakllarn hi durmadan skntlar iinde brakyor
du; onlar gibi, duyurmakszn ve rakipsizce, iki eliyle birden
borlanyordu ve alacakllar hibir zaman rantlarna
kavuacaklarndan emin olamyorlard; sermayeleri bile her
zaman iin yalnzca hkmdarn iyi niyetinin insafna
kalm durumdayd.
Kendi gzleriyle grd ve baka birisine kyasla ok
daha iyi grebilecek durumda olduu iin gvene layk bir
tank, bu vesileyle yle demektedir: "Franszlar o sralarda
kendi z hkmetleriyle ilikilerinde yalnzca tesadflerle
kar karyaydlar. Sermayelerini hkmetin borlanmalar
na m plase ediyorlard? Faizlerin belirli bir dnem sonunda
deneceinden emin olmalar asla mmkn deildi;
hkmetin gemilerini mi ina ediyor, yollarn m onaryor,
askerlerini mi giydiriyord? Avanslar konusundaki gven-
celeri ve borcun geri denmesi konusunda bir vade olmak-
szn, bakanlada yaplm bir szlemenin sonulanma an
sn tpk sonu belirsiz bir macera iin verilen bormu gibi
hesaplamak durumunda kalyorlard." Ve byk bir bilge-
likle eklemektedir: "Sanayinin, daha fazla atlm kazanarak,
daha ok sayda insanda mlkiyet sevdasn, bolluktan al
nan tad ve ona duyulan ihtiyac gelitirmi olduu bu za-
manda, iyeliklerinin bir ksmn Devlete emanet etmi olan-
lar, yasann, btn borlular arasndan ona asl en fazla sayg
duymas gereken kii tarafndan inenmesine giderek daha
sabrsz bir ekilde katlanmaktaydlar."
Burada Fransz idaresnn istismarclna ynelik sula-
malar, gerekten de, hibir ekilde yeni deildi; yeni olan ey
bu istismarcln dourduu izlenimdi. Mali sistemin yoz-
luklan gemi dnemlerde, bundan da daha belirgindi; ama
o zamandan beri hkmette ve toplumda, bunlara kar es-
kiden olduundan ok daha fazla duyarl klan deiiklikler
olmutu.
Hkmet, daha faal hale geldii ve o zamana kadar
dnmemi olduu her trl giriime yneldii yirmi yl-
dan beri, sanayi rnlerinin en byk tketicisi ve btn

krallk iindeki bayndrlk almalarnn en byk giriim
cisi haline gelmeyi baarmt. Onunla parasal ilikileri olan-
larn, ona bor salayanlarn, onun verdii cretle yaayan
larn ve onun pazarlarnda speklasyon yapanlarn says
olaanst bir ekilde artmt. Devletin serveti ile zel
servet hibir zaman bu lde birbirine karmamt.
Uzunca bir sre yalnzca toplumsal bir rahatszlk olan
maliyenin kt ynetimi, o zaman bir sr aile iin zel bir
felaket haline geldi. 1789' da, Devlet bylece, hemen hemen
hepsi de bizzat borlu olan ve zamann maliyecilerinden
birinin syledii gibi, hkmete ynelik szlanmalarna
hkmetin doruluktan uzak tutumunun aclarna ortak et-
tii herkesi ortak eden alacakllara, yaklak 600 milyon
borluydu. Ve unu gzden karmayn ki, bu trden ho
nutsuzlar daha kalabalk hale geldikleri lde, bir yandan
da daha fkeli hale geliyorlard; zira speklasyon arzusu,
zenginleme cokusu, refahn tad i hayatyla birlikte
yaygnlap byrken, bylesi skntlar da, otuz yl nce
bunlara belki de hi szanmadan katlanacak olanlara bile,
dayanlmazm gibi gsteriyordu.
Genelde siyasal yeniliklere en dman, hangisi olursa ol-
sun varolan hkmete en dost ve kmsedii ya da nefret
ettii yasalara bile en itaatkar snf oluturan rantiyelerin,
tacirlerin, sanayicilerin ve teki tecim erieri ya da para ba-
balarnn, bu kez reformlar konusunda en sabrsz ve en
kararl snf olarak grnmesi buradan kaynaklanmaktadr.
Bu snf, zellikle btn m~Ui sistemde, lk la, tam bir
devrim iin arda bulunuyordu ve hi dnmyordu ki,
ynetimin bu ksm iddetle sallandnda, kalan her ey
devrilecek tL
Bir felaketten nasl kurtulunabilecekti? Bir yanda, servet
yapma tutkusunun, barnda her geen gn giderek yaygn
lat bir ulus; te yanda, bu yeni tutkuyu ara vermeden
tahrik eden ve ara vermeden ulusu bulandran, onu tututu
ran ve umutsuzlandran, bylece iki yandan birden onu ken-
di iflasna doru iteleyen bir ynetim.
V. BLM
Halk rahdtlatlmak istenirken nasl ayaklandrld
alk yz krk yldan beri toplumsal sorunlarn tartld

H sahneye kmam olduu iin, onun artk bir daha
orada boy gsterebileceine de tmden inanlmaz olmutu;
onu onca duyarsz grmekten, sarlna hkmediliyordu;
yle ki, yazgsyla ilgilenilmeye balandnda, onun
karsnda, sanki orada deilmi gibi onun hakknda
konuulmaya koyulundu. Sanki, sylenenler yalnzca onun
stnde konurolanm kiiler tarafndan iitilrnek zorunday-
d ve ekinilmesi gereken yegane tehlike de sylenenlerin o
kiilerce iyi anlalmamasyd.
Halkn hiddetinden en fazla ekinmesi gereken kiiler,
her zaman kurban edilmi olduu zalimce hakszlklar onun
nnde yksek sesle tartyorlard; ona en fazla ar gelen
kurumlarn ierdikleri korkun yozluklar birbirlerine gs-
teriyorlard; belagatlerini onun ektii sefaletieri ve yeterli
karl verilmeyen emeini betimlemekte kullanyorlard:
onu bylece rahatlatq;.aya abalarken gazaba getiriyorlard.
Hibir ekilde yazarlar kasdetmiyorum, ama hkmetten,
balca temsilcilerinden, bizzat ayrcalkllardan sz ediyo-
rum.
Kral, Devrim' den on yl nce angaryay yrrlkten
kaldrmay denedii zaman, kararnamenin balang bl-
mnde der ki: "Az saydaki tara vilayetleri (snf medisli
topraklar [pays d'etats]) darda tutulursa, kralln hemen
hemen btn yollar tebamzn en yoksul kesimi tarafndan
karlksz olarak yaplmtr. Dolaysyla btn yk, bilek-
lerinden bakaca ,hibir eyleri olmayan ve yollardan
salad kar ok ikincil olanlara dmtr; yollarn yapl
masnda gerek kar bulunanlar, bunlarn almasyla edi-
nimleri daha da deerlenen ve hemen hemen hepsi de ayr

calkl kiiler olan mal sahipleridir. Yollarn bakm ve
onarmna yalnzca yoksulu zorlamak, onu cretsiz olarak
zamann ve emeini verrnee mecbur etmek suretiyle, se-
falete ve ala kar mcadelede sahip olduu yegane kay-
nak da, zenginler yararna kullanlmak zere elinden aln-
maktadr."
Ayn dnem iinde, sanayi lancalar sisteminin iilere
dayatt zorlamalar da ortadan kaldrlmaya giriildiinde,
"alma hakknn btn mlkiyetlerin en kutsal olduu;
ona zarar veren her yasann doal hukuku inedii ve
kendiliinden geersiz saylmas gerektii; varolan lan-
calarn da, ayrca bencilliin, agzlln ve iddetin
rn olan garip ve zorba kurumlar olduklar" kral adna
ilan edilmektedir. Bu tr ifadeler ok tehlikeliydiler. Bundan
da daha tehlikeli olansa bunlar nafile yere sylemekti.
Nitekim, birka ay sonra loncalar ve angarya yeniden can-
landrlyordu.
Sylendiine gre, kraln byle bir dil kullanmasna ne-
den olan kii Turgot'ydu. Turgot' dan sonra gelenlerin ou
da, kral asla baka trl konuturtmadlar. 1780' de kral,
bime vergisindeki artlarn btn kaytlarnn bundan
byle kamuya aklanacan tebasna duyurduunda, bu
kararn bir tr amlan olarak unlar da zenle eklemek-
tedir: "Bime vergisinin toplanmasndaki ineitici uygulama-
lardanesasen rahatszlk ekmekte olan vergiye tabi kiiler,
bugne kadar, ayrca bir de beklenmedik artlarla karlaa
biliyorlard, yle ki, tebamzn en yoksul kesiminin payna
den vergi btn teki kesimlerinkinden ok daha yksek
bir oranda artmtr." Henz btn ykmllkleri eit kl
maya hibir ekilde cesaret edemeyen kral, esasen herkese
ortak olanlar arasndan hi deilse verginin toplannda
eitlik kurmaya giritiinde, yle demektedir: "Majesteleri,
varlkl kiilerin, ortak dzeye getirilmek suretiyle, yalnzca
oktanberi daha eit bir ekilde paylamak zorunda olduk-
lar ykmll demi olmaklklanndan tr incinmi
olmayacaklarn ummaktadr."
Ancak toplumun tutkular zellikle ktlk zamanlarnda
ve ihtiyalarnn karlanmasndm da daha ok alevlendiril-

mek istenir gibidir. O zaman bir krallk denetisi kmakta
ve zenginlerin inayet duygularn harekete geirmek iin,
"sahip olduklar her eyi yoksulun almasna borlu olan
ve yoksulu, kendisini onlarn mal varlklarn deer
lendirmek uruna tkettii bir srada alktan lmeye terke-
den o mlk sahiplerinin adaletsizliinden ve duyarszln
dan" sz etmektedir. Beri yanda kral da benzer durumda
yle demektedir: "Majesteleri, halk, emeini zenginlerin
ona vermeyi uygun bulduklar belli bir cret karlnda ki-
ralamaya zorlamak suretiyle en bata gelen gda mad-
delerinden yoksun kalmaya maruz brakan manevralara
kar korumak istemektedir. Kral, insanlarn bir blmnn
teki ksmnn agzllne maruz braklnasna katlan-
mayacaktr."
Monarinin sonuna kadar, farkl idari erkler arasnda
varolan mcadele, bu trden her eit gsteriye yer veriyor-
du: taraflar birbirlerini sk sk halkn ektii sefaletten tr
suluyorlard. Bu durum, zellikle, tarm rnlerinin dola
m konusunda Toulouse parlamentosu ile kral kar karya
getiren kavgada apak grnmektedir. "Hkme( yanl
nlemleriyle, yoksulu alktan lme tehlikesiyle kar
karya brakyor" demektedir parlamento. - "Parlamento-
nun ihtiras ve zenginlerin agzll halkn zdrabna ne-
den oluyor" diye yantlamaktadr kral. Bylece, ektii skn
tlar karsnda her zaman iin st makamlar sulamas
gerektii fikri, iki taraftan birden, halkn kafasna yerletiril
meye allyordu.
Btn bunlar gizli yazmalarda deil, hkmetin ve
parlamentonun binlerle bastrarak yaymlad kamu bel-
gelerinde yer almaktadr. Bu arada kral, ardllarna ve bizzat
kendisine fevkalade sert gerekleri hatrlatmaktadr: "Devlet
hazinesi birok saltanat dneminin savurganlklaryla zarara
uratlmtr. Devredilemez nitelikteki topraklarmzdan
ou, ok dk fiyatlarla elden karlmlardr" diye ak
lamaktadr bir gn. Baka bir kez de, tedbirden ok hakllk
tayan u szleri sylemesine neden olunmaktadr: "Sanayi
loncalan zellikle krallarn mali agzllnn rnleri-
dir". Daha ilerideyse, "Eer ou zaman gereksiz harca-

malar yaplmsa ve eer bime vergisi her trl lnn
tesinde artmsa, bu durum, daha baka biroklar halkmz
iin daha az bedel gerektirecei halde, mali idarenin, gizlili-
i nedeniyle bime vergisini artrmay en kolay kaynak
olarak grmesinden ileri gelmitir" saptamasm yapmak-
tadr.
Btn bu aklamalar, tikel karlarn yergi konusu yap-
tkimi nlemlerin gereklilii konusunda ikna etmek zere,
halkn en aydn kesimine yneltilmilerdi. Halka gelince,
besbelliydi ki, hibir ey anlamadan dinliyordu.
Bu iyi niyetn temelinde bile, ektikleri skntlar onca
itenlikle hafifletilmek istenilen o zavalllara kar yine de
byk bir horlamann mevcut olduunu kabul etmek gerek-
mektedir ve bu da, Voltaire'in sekreterinin anlattna
baklrsa, uaklarn da insan olduklarnn kantlanm bir
gerek olduuna inanmayan madam Du Chatelet'nin 1,
adamlar nnde soyunmaktan ekinmeyiindeki hissiyatn
hatrlatmaktadr.
Ve aktarageldiim tehlikeli dili kullananlarn da yalnz
ca XVI. Louis ya da bakanlar olduu asla sanlmasn; halkn
hiddetinin en yakn zamandaki hedefi olan o ayrcalkllar
da onun karsnda baka trl konumuyorlard. Kabul et-
mek gerekir ki, Fransa' da toplumun yukar snflar, yok-
sullarn yazglaryla onlar kendileri iin korkutucu hale
gelmezden de nce ilgilenmeye baladlar; yoksullarn ek-
tii skntlarn kendi klerine neden olacana henz
inanmadklar bir dnemde, onlarla ilgilendiler. Bu durum
zellikle 89'u neeleyen son on yl boyunca belirgin hale
gelmektedir: o yllarda kyl'lere ounlukla acnmakta, hi
durmadan onlardan sz edilmektedir; onlarn hangi yn-
temlerle rahatlahlabilecei aratrlmaktadr; onlar skntya
sokan balca hakszlklar aa karlmakta ve zellikle on-
lara zarar veren vergi yasalar eletirilmektedir; ne ki,
genelde bu yeni sevecenliin dile getiriliinde de uzun yllar
1. Dnemin kadn edebiyatlanndan olan markiz Du CHATELET (1706-

1749), Voltaire'in dostuydu. [.n].
srdrlm olan duyarszlkta olduu kadar ngrsz

davranlmaktadr.
1779'da Fransa'nn baz blgelerinde, daha sonra da
btn krallkta toplanm olan tara meclislerine ait tutanak-
lar okuyunuz, onlardan bize kalan teki kamu belgelerini
inceleyiniz, bunlarda karnza kacak iyi duygularla
hznlenecek ve kullanlm olan dildeki tuhaf tedbirsizlie
aracaksnz.
Aa Normandiya tara meclisi, 1787' de, "Kraln e
hirleraras yollara hasrettii parann halka yarar olmakszn
yalnzca zenginin rahatlna hizmet ettii ok sk grld.
Bu para ou zaman bir kente ya da kasahaya girii kolay-
latrmaya hizmet edecek yerde, bir atoya ulam daha ho
klmak iin kullanld" demektedir. Ayn mecliste, soylu ve
ruhhan snflar, angaryann yozluklarn betimledikten son-
ra, kendi arzularyla ve kendi paylarna, yollarn durumunu
iyiletirmek iin SO 000 livre hibe ederler; amalarnn,
taradaki yollarn halka daha fazla bir eye malolmakszn
kullanlabilir hale gelmesi olduunu sylemektedirler. Bu
ayrcalkllar iin angaryay ikame edecek genel bir vergi
koymak ve kendilerine den pay demek belki daha az pa-
halya gelirdi; ama, vergi eitsizliinden saladklar kardan
gnll bir ekilde vaz geerken, onun grntsn koru-
may seviyorlard. Haklarnn yararl ksmn terkederken,
bunlarn en tiksindirici ksmn zenle ellerinde tutuyorlard.
Tmyle bime vergisinden muaf olan ve muaf olarak
kalmay dnen toprak sahiplerinden olumu baka
meclisler de bu verginin yoksullara reva grd ktlk-
leri en kara renklerle resmetmekten geri durmuyorlard. Bu
toprak sahipleri, bime vergisinin yol at btn ktlk-
lerin bireiminden dehet verici bir tablo karyorlar ve
kopyalarn sonsuzca oaltnaya da zen gsteriyorlard.
Ve asl tuhaf olan da, halkn kendilerine esinlendirdii il-
giyle dolu olan bu tanklklara zaman zaman alenen hor
grc deyimler eklemeleriydi. Halk, henz kmsemele-
rinin konusu olmaktan kmakszn, imdiden sevecenlik-
lerinin nesnesi haline gelmiti.
Yukar Guyenne tara meclisi, hararetli bir ekilde
23( Eski Rejim ve Devrim
da vasn savunduu o kyllerden sz ederken, onlar cahil

ve kaba ydratklar, sert ve itaatsiz mizaT giirltiicii yaratklar
alcrak adlandrmaktadr. Halk iin onca abalam olan
Turgot da asla bundan farkl bir dille konumamaktadr.
En geni biimde duyumlmak zere, ve bizzat kyl-
lerin grebilmesi iin hazrlanm kararlarda bile bu kat
ifadelere rastlanmaktadr. Sanki, Avrupa'nn, aa snflar
dan ayr bir dil konuan yksek snflarn ne dediklerinin
berikilerce anlalmasnn mmkn olmad Galiya benze-
ri yrelerinde yaanyordu. XVIII. yzyln feodal hukuk uz-
minlar, toprak vergisi verenler ile feodal harlardan
ykml olan teki insanlara kar ou kez ncllerinde
ra~tlanmayan yumuak, lml ve adil bir yaklam sergiler-
lerken, yeri geldikte, hala aalk kyllerden sz etmekte-
dirler. Noterierin iaret ettikleri gibi, grne gre bu tr
svgler konuma sllbunun bir parasyd.
1789' a yaklatka, halkn ektii sefalet karsndaki bu
sevecen yaklam daha canl ve daha tedbirsiz bir hale gel-
mektedir. Birok tara meclislerinin, 1788'in ilk gnlerinde,
yaknabilecek olduklar btn konular ayrntlaryla ve ken-
di kendilerine renmeleri amacyla, eitli kilise-evrelerin-
de yaayan halka gnderdikleri tamimler elimden geti.
Bu tamimlerden biri, hepsi de meclis yesi olan ve meclis
adna hareket eden bir papaz, bir byk se:nyr, asilzade
ve bir burjuva tarafndan imzalanmtr. Bu komisyon, her
kiJiSf-evresinin temsilcisine, btn kylleri toplamasn ve
dedikleri eitli vergilerin salnma ve toplanma biimine
kar sylemek istedikleri eyleri sormasn emretmektedir.
"Vergilerden ounun, zellikle de tuz ve bime vergilerinin
retici iin ykc sonular dourduunu genel olarak biliyo-
rut., ama bunun dnda uygulamadaki arlklar teker te-
ker renmek istiyoruz" demektedir. Tara meclisinin me-
rak ettii eyler bununla kalmamaktadr; kilise-evresi
iinde, ister soylu, ister ruhhan ya da orta snftan olsunlar,
bir takm vergi ayrcalklarndan yararlananlarn saysn ve
bu ayrcalklarn tastamam neler olduunu; vergiden muaf
tutulmu bu kiilerin mal varlklarnn deerini; kendi
topraklarnda yaayp yaamadklarn; evrede ok sayda
E s k i R e j im v e D e v r i m 237
kilise mal
ya da, tecim d olmalar gereken, o gnlerin de-
yiiyle l-eF kaynaklar olup olmadn ve bunlarn deeri
ni bilmek istemektedir. Komisyonun tatmin olmas iin
btn bunlar da yetmemektedir; eer vergi eitlii varolsay-
d, ayrcalkllarn kaldrabilecekleri vergilerin, bime' nin,
gei resimlerinin, kelle vergisinin, angaryann ne miktarda
bir paya sahip olabileceinin hesaplanarak bildirilmesi
gerekmektedir. Bu, ektii sefaletin yksyle, tek tek her
insan galeyana getirmek, ona bunun yaratclarn gster-
mek, bunlarn sayca azl karsnda onu cesaretlendirrnek
ve orada agzlln, kskanln ve nefretin ateini
yakmak iin yreinin derinliklerine szmak oluyordu.
Jacquerie de, Maillatin'ler de, Onaltla.,-3 da tmyle unutul-
mu ve doall iinde rahatsz edilmeden kald srece
yeryznn en yumuak ve hatta en iyi niyetli halk olan
Franszlarn, iddetli tutkular onu bulunduu durumdan
kard anda, halklarn en barbar haline geldii bilin-
2. Feodal hukukta lii-el lakk 1 droit de mainmorte, senyrn, lm olan

vasalinin brakt mallar sahiplenebilmesidir. [.n].
3. JACQUERIE: Ile-de-France blgesindeki kyllerin, kral iyi yrekli Jean'n
tutsakl ve ngiliz igalinin neden olduu yoksunluklar karsnda, 23
Mays 1358'de soylulara kar giritikleri ayaklanma. Jacques ad,
Trkedeki "kyiii Memet'' rneinde olduu gibi, bir snf insan tanm
lar tarzda kullanldndan, bu ayaklanma "Jacqerie 1 Jacques'larm ii"
diye adlandrlr. Szck daha sonra da, keyfi ynetimden kaynaklanan
btn bakaldrlar nitelernek iin kullanlmtr.
MAILLOTINS (Maillotin'ler): Kral VI Charles dneminde, 1381'de,
Paris'te bagsteren ayaklanma. Tahta ktnda (1380) henz 15 yan
da olan kraln vasiliini stlenen amcalarnn kt ynetiminin neden ol-
duu ayaklanma, Tersaneden ele geirdikleri ahap tokmaklada [mail-
lets] silahlanm olan ayaklanmaclara gnderme olarak bu adla anlr.
(Les) SEIZE [Onaltlar]: Fransz tarihinde "La Ligue" diye bilinen
dnemde, Paris'teki on alt mahallenin temsilcilerine verilen ad. La Ligue,
Guise dknn 1576 tarihinde, grnte Katalik dinini Kalvinistlere
kar korumak, gerekteyse kral III. Henri'yi devirip tahta gemek
amacyla kurduu bir Katalik konfederasyonuydu. Ligue yneticilerinin
spanya kral II. Felipe'yle yaptklar ittifakn yaratt honutsuzluktan
yararlanan IV. Henri, Ligue'e son vermek zere Paris'e yrdnde
(1590), kentin savunmasn Ligue sresince ortaya serdikleri iddetle
sivrilmi olan Onaltlar ynetmitir. [.n].
mezmi gibi grnyordu.

Bu ldrc sorulara yant olarak kyller tarafndan
gnderilmi olan btn raporlar ne yazk ki, elde edeme-
dim; ama bazlarn buldum ve bu da onlar kaleme alan
genel zihniyeti tanmak iin yeterlidir.
Bu saptamalarda, soylu ya da burjuva, her ayrcalklnn
ad zenle gsterilmitir; yaama tarz kimi zaman betimlen-
mi ve her zaman eletirilmitir. Mal varlnn deeri me-
rakla aratrlmaktadr; ayrcalklarnn says ve tr, zel-
likle de bunlarn kasahada yaayan btn teki insanlara
verdii zarar zerinde durulmaktadr. Kendisine toprak
hakk olarak ka lek buday verilmesi gerektii sralan
makta; kimsenin yararlanmad sylenen gelirleri, hasetle
hesaplanmaktadr. Papazn, daha o gnlerden creti olarak
adlandrlagelen kazanc ardr; bezgin bir ifadeyle, kilisede
her eyin bedeli karl olduuna ve de yoksulun, bir ey
demeksizin kendisini ieriye bile aldramadna iaret
edilir. Vergilere gelince, hepsi de kt konmu ve baskcdr
lar; kyllerin gznde balanabilir bir tek vergiye bile
rastlanmamakta ve hepsi de iddet kokan, sert bir dille
konumaktadrlar.
"Dolayl vergiler irentir; iltizam memurunun gelip
kartrmad hane kalmamtr; gzleri iin de elleri iin de
kutsal bir ey yoktur. Kayt harlar ok ardr. Bime ver-
gisi tahsildar, yoksul kimseleri canndan bezdirrnek iin her
trl imkandan yararlanarak agzlln besleyen bir
zorbadr. Katipleri de ondan aa kalmamaktadrlar; tek bir
namuslu yetitirici yoktur ki, bunlarn canavarlklarndan
korunmu olsun. Vergi tahsildarlar bu dediimdedikilerin
kudurgan alna bizzat hedef olmamak iin, kendi komu
larn iflasa srklemek zorunda kalmaktadrlar."
Devrim, bu soruturmacia yalnzca gelmekte olduunu
haber vermemektedir; bu soruturmacia mevcuttur, imdi
den kendi diliyle konumakta ve yzn aka gstermek-
tedir.
XVI. yzyldaki dinsel devrim ile Fransz devrimi arasn
da rastlanan btn farkllklar iinden bir tanesi arpcdr:
XVI. yzylda, byklerden ou ihtiras hesaplar ya da
agzllkle dinsel deiimin iine attlar kendilerini;

toplumsa, tersine, onu inanla ve hibir kar beklemeden
benimsedi. XVIII. yzylda, byle olmad; ikayetlerinin
verdii burukluk ve durumunu deitirmek iin duyduu
iddetli istek halk galeyana getirirken, bu kez karsz
inanlar ve cmert sevecenlikler aydn snflar heyecan-
landrd ve devrime srkledi. ikincilerin cokusu birinci-
lerin kzgnlklarn ve doyumsuzluklarn alevlendirip
silahlandrmay baard.
VI. BLM
Ynetimin halkn devrimci eitimini

tamamlamasna yardm eden
baz uygulamalarna dair
H kmet esas en uzun zamandan beri, o gnden sonra

ihtilalci diye adlandrlan fikirlerin, bireye dman,
tikel haklara ters ve iddete dost olan fikirlerin ounu
halkn kafasna sokmak ve yerletirmek iin bizzat almak
tayd.
En eski ve grne gre en iyi yerlemi kurumlarn ne
trl b.ir kmserneye maruz braklabileceklerini ilk olarak
kral gsterdi. XV. Louis de monariyi bir o kadar sarst ve
hatalaryla olduu kadar getirdii yeniliklerle de, umur-
samazlyla olduu kadar enerjisiyle de Devrim'i abuk-
latrd. Halk, hemen hemen krallkla yat ve o zamana
kadar krallk kadar sarslmaz gibi grnm olan o parla-
mentonun kp de ortadan kalktn grdnde, her
eyin mmkn hale geldii; ne kadar eski olursa olsun
saygya deer hibir eyin kalmad ve ne kadar yeni olur-
sa olsun denenmeyecek bir eyin de olmad o iddet ve
rastlant zamanlarna yaklaldn hayal meyal anlad.
XVI. Louis, btn saltanat sresince gerekletirilecek
reformlardan sz etmekten bakaca bir ey yapmad. Devrim
gerekten de gelip hepsini birden ykmadan nce, pek yakn
lardaki ykmn ngrdrtmemi olduu pek az kurum
vardr. Bunlarn en ktlerini yasalardan karp attktan
sonra, hemen yeniden yerlerine koydu: sanki devirme iini
bakalarna brakarak, bunlar yalnzca kklerinden ayrmak
istemiti.
Bizzat gerekletirmi olduu reformlardan bazlar, bir-
denbire ve yeterli hazrlk olmakszn eski ve sayg duyulan
alkanlklar deitirdiler ve kazanlm haklara da zaman

zaman zarar verdiler. Bunlar bylece, Devrim' e engel olan
eyi alaa etmekten de daha ok, halka onu gerek-
letirmek iin nasl hareket edilebileceini gst-ermek
suretiyle Devrim'i hazrladlar. Kraln ve bakanlarnn
davranlarndaki saf ve karsz niyet, ktl asl
byten eydi; zira insanlarn iyilii iin ve iyi insanlar
tarafndan uygulanan iddetten daha tehlikeli rnek yoktur.
Uzun zaman nce, XIV. Louis'nin fermanlaryla halka
rettii kurama gre, kralln btn topraklar balangta
koullu olarak Devlet tarafndan devredilmiti ki, Devlet
bylece tek gerek malik olurken btn teki toprak sahip-
leri iyelikleri tartmaya ak ve haklar belirsiz edinirnciler
durumunda kalyorlard. Bu doktrin, kaynan feodal yasal-
lktan almt; ama Fransa' da ancak feodalitenin lmekte ol-
duu bir srada retiidi ve yarg merciieri tarafndan hibir
zaman sevilmedi. Bu, modern sosyalizmi douran fikirdir.
Onun nce kralln dediimdedikilii iinde kk saldn
grmek tuhaf olmaktadr.
Bu hkmdarnkini izleyen saltanat dnemleri boyunca,
idare her gn daha pratik ve iine daha iyi gelen bir tarzda,
halka, zel mlkiyete kar beslenmesi uygun den aala
may retti. XVIII. yzyln ikinci yarsnda, bayndrlk
faaliyetleri ve zellikle de yollar yapma modas yaylmaya
baladnda, hkmet, giriimleri iin gereksindii btn
topraklar sahiplenmekte ve buralarda kendisine kstek olan
ev leri devirmek te glk e kmedi. Yollar ve Kprler idare-
si daha o zamandan, ondan beriye izlediini grdmz
zere, dz hatlarn geometrik gzelliklerine kaplmt; bir
parack kavisli olduklarn farkettiinde eski yollarn izini
srmekten byk bir zenle kanyar ve, hafif bir dneme
yapmaktansa bin tane miras biip geiyordu. Bylece
yklm ya da tahrip edilmi olan mlkierin bedeli her za""
man keyfi bir ekilde ve gecikmeyle denmiti ve ou za-
man da hi denmiyordu.
Aa Normandiya tara meclisi idareyi krallk denet\-
sinden devraldnda, yirmi yldan beri yol yapm nedeniy-
le yetkeyle el konulmu btn topraklann bedelinin hala
denmemi olduunu grd. Fransa'nn bu kk kesin

de Devlet tarafndan bylece stlenilmi ve henz den-
memi bor 250 000 livre'i buluyordu. Bu ekilde zarar gren
byk toprak sahiplerinin says snrlyd; ama yara alan
kk toprak sahiplerinin says bykt, zira toprak oktan
beri blnm durumdayd. Bunlarn her biri, kamu kar
zorlanmasn istedii zaman bireyin hukukunun ne kadar az
nem tadn kendi deneyimiyle renmiti ve bu da, ken-
di kar uruna bakalarna uygulamak sz konusu oldukta
asla unutmayaca bir doktrindi.
Eskiden, pek ok kilise-evresinde kurulmu olan hayr
vakflar vard, bunlar kurucularnn dncesine gre, baz
durumlarda ve vasiyetnamenin gsterdii belli bir ekilde
yrede yaayanlarn yardmna komay amalyorlard. Bu
vakflardan ou, monarinin son zamanlarnda tahrip
edildiler ya da konseyin ald sradan kararlarla, yani
hkmetin dpedz keyfi uygulamalaryla bataki hedefle-
rinden saptrldlar. Genelde, bu yolla kasabalara braklm
olan vakf kaynaklar, komu hastahaneleri yaradandrmak
zere geri alnd. Ardndan, ayn dneme doru bu hasta-
hanelerin mlkiyeti, kurucunun hi tamam olduu ve hi
phesiz asla benimserneyecei amalarla deitirildi. 1780
tarihli bir ferman, btn bu kurululara, eitli zamanlarda
kendilerine braklm olan mal varlklarn, srekli yararla-
nabilmek kouluyla satma imkan tand ve sat bedelini de
gelir olarak kullanacak olan Devlete brakmasna izin verdi.
Bunun, atalarn hayratn onlarn yapm olduklarndan da-
ha iyi ekilde kullanmak olduu syleniyordu. nsanlara,
yaayanlarn bireysel haklarn inerneyi retmenin en iyi
yolunun, llerin istencini hibir ekilde dikkate almamak
olduu unutuluyordu. Eski rejim idaresinin llere kar
taknd horlayc tavr, ondan sonra gelen iktidarlardan
hibiri tarafndan alamamtr. lngilizleri, son kararlarnn
etkisini srdrmesine yardm etmek iin toplumsal yapnn
btn gcn her yurttana sunmaya ve onun ansna, biz-
zat kendisinden bile daha fazla sayg gstermeye iten o bir
para dikkatli titizliin birazn olsun, zellikle ve asla
gstermemitir.
Zoralmlar, tahllarn mecburi sat, en yksek cezalar,

eski rejim altnda daha nce de grlm olan hkmet n-
lemleridir. Ktlk zamanlarnda, kyllerin pazarda satacak-
lar tahln fiyatn nceden belirleyen ve zorlannaktan
ekinen kyller pazara gelmeyince de, onlar para cezas
tehdidiyle gelmeye mecbur etmek iin kararnameler kar
tan idareciler grdm.
Ama hibir ey, ceza adaletinin halk sz konusu olduu
zaman izledii kimi biimlerin eiticiliinden daha zararl
olmad. Yoksul, kendisinden daha zengin ve daha gl bir
yurttan saldrlarna kar yine de sanldndan ok daha
iyi korunuyordu; ama Devlet'le sorunu olduunda, daha
nce iaret ettiim gibi, olaanst mahkemelerden, talimat
alm yarglardan, abuk ve aldatc bir durumadan, nihai
ve temyizi mmkn olmayan bir icra kararndan bakaca bir
eyle karlamyordu. "Krsal zabta komutanl yarg ami-
ri ve yardmcsn tahl yznden bagsterebilecek kayna
ma ve toplamalar izlemeye memur ederek; davaya onlarn
bakp tamamlayacan, yarglamann arnirin yetkisinde ve
son merci olacan emrederek; Majesteleri, btn yarg mer-
ciierinin bu davalara bakmasn yasaklar." Konseyin bu
karar, btn bir XVIII. yzyl boyunca yarg itihad olur.
Yarg arnirliinin tutanaklarndan, bu koullar altnda
pheli kasabalarn geceden sarld, gn domadan evlere
girildii ve nceden saptanm olan kyllerin bakaca bir
yetki aranmakszn tutukland grlmektedir. Bylece tu-
tuklanm olan kii, yargoyla konuabilmezden nce ou
kez uzunca bir sre hapiste kalyordu; oysa ki, fermanlar her
sann yirmi drt saat iinde sorgulanmasn buyuruyor-
lard. Bu nlem gnmzde olduundan ne daha kesindi, ne
de daha fazla sayg gryordu.
te, yumuak ve gayet gvenli bir hkmet, ihtilal za-
manlar iin en elverili ve zorba ynetimler iin en uygun
olan ceza muhakemeleri usul kanununu, halka her gn
byle retiyordu. Okulunu her gn ak tutuyordu. Eski re-
jim, aa snflara sonuna kadar bu tehlikeli eitimi verdi.
Turgot'ya varncaya kadar, bu konuda ncllerini sadaketle
taklit etmemi kimse yoktur. 1775'te, tahllada ilgili yeni
yasal dzenlemesi parlamentoda direniler yaratp krsal

alanda isyanlara neden olduunda, kraldan, malkernelerin
yetkisini alp, asileri krsal zabta komutanlnn yargsna
teslim eden ve "komutanlk yarg amirlii, ncelikle, rnek
tekil edecek kararlarn hzla verilmelerinin yararl olduu
zamanlarda, halk arasndaki kaynamalar bastrmaya yne-
liktir" diyen bir kararname salad. Dahas, kendi kilise-ev-
relerinden, papaz ve evre temsilcisi tarafndan imzalanm
bir izin belgesi olmakszn uzaklaan btn kyller, yarg
arnirliince aylaklk suuyla kovuturulmak, tutuklanmak
ve yarglanmak zorundaydlar.
uras gerektir ki, XVIII. yzyln bu monarisi altnda,
biimler korkun olsa da, ceza hemen her zaman lmlyd.
Can yakmaktan ok, korkutmak yeleniyordu; ya da daha
iyisi, -alkanlk ve ilgisizlik yznden keyfi ve iddetli,
miza olarak da yumuak davranlyordu. Ama bu ksa ve
abuk adaletin modas yalnzca daha hzl yaylyordu. Ceza
ne kadar hafifse, verili tarz da o kadar abuk unutuluyor-
du. Karann yumuakl, yntemin korkunluunu gizliyor-
du.
Olaylar elimin altnda olduu iin unu sylemekten
ekinmeyeceim ki, devrim hkmeti tarafndan kullanlm
olan yntemlerden birounun, monarinin son iki yzyl
boyunca halkn avam tabakasna kar alnm nlemler
arasnda ncileri ve rnekleri olmutur. Ald biimlerden
bir ounu Devrim' e eski rejim salad; Devrim bunlara yal-
nzca dehasnn vahetini ekledi.
VII. BLM
Biiyiik bir idarf devrim siyasal devrimi nasl ncelemi li

ve bunun ne gibi sonular oldu
kmetin yapsnda henz hibir ey deimemi ol-

H makla beraber, insanlarn durumunu ve devlet i
lerinin idaresini dzenleyen ikincil yasalardan ou oktan
ilga edilmi ya da deitirilmiti.
Lonca temsilciliklerinin lavedilmesi ve ksmi ve eksik
bir ekilde yeniden getirilmesi, ii ile ustas arasndaki
btn eski ilikileri derinlemesine bozmutu. Bu ilikiler yal-
nzca farkl deil, ama belirsiz ve skntl bir hale gelmiler
di. Senyrlklerin gvenlik rgt kmt; Devletin
vesayeti hala yerine oturmant ve ynetim ile patronu
arasnda rahatsz ve kararsz bir durumda braklm olan
zanaatkar, bunlardan hangisinin kendisini koruyabileceini
ya da hangisine balanmas gerektiini asla bilemiyordu.
Kentlerdeki aa snflarn tmnn -bir kalemde iine
itilmi olduu bu huzursuzluk ve anari durumunun, halk
siyaset sahnesinde grnmeye balar balamaz, byk
sonular oldu.
Devrim' den bir yl nce, kraln bir fermanyla, adalet
dzeni btn kesimleri iinde altst edilmiti; birok yeni
yarg merciieri kurulmu, daha baka biroklar ilga edilmi,
mahkemelerin yetki alanna ilikin btn kurallar deitiril
miti. imdi, Fransa' da, daha nce bir baka yerde iaret et-
tiim gibi, kah yarglama iiyle, kah yarglarn verdikleri
kararlar uygulama iiyle uraanlarn says son derece faz-
layd. Dorusunu sylemek gerekirse, btn burjuvazi
yakndan ya da uzaktan mahkemelerle ilgiliydi. Dolaysyla
yasann birden bire binlerce aileyi toplumsal konumlar ve
karlar ynnden rahatsz etmek ve onlar yeni ve belirsiz
bir konumda brakmak gibi bir etkisi oldu. Ferman, bu yarg

devrimi karsnda, kendilerine uygulanacak yasay ve on-
lar yarglamas gereken mahkemeyi bulmakta glk eken
savunmaclar da daha az rahatsz etmi deildi.
Ama asl, gerek anlamyla idarenin 1787' de maruz
brakld kktenci reformdur ki, dzensizlii kamu ilerine
tadktan sonra yurttalarn her birini de zel yaamarna
varncaya kadar etkiledi.
Seimli topraklarda [pays d' electionl, yani Fransa'nn
yaklak drtte nde, mali blgenin btn idaresinin, yal-
nzca denetimsiz deil ama ayn zamanda da danmakszn
hareket eden tek bir kiiye, krallk denetisine braklm ol-
duunu syledim.
1787' de, bu krallk denetisinin yanna, blgenin gerek
idarecisi haline gelen bir tara meclisi yerletirildi. Ayn e
kilde, her kasabada seilmi bir belediye organ, grnte,
eski dnemin kilise-evresi meclislerinin ve ou durumda
da, evre temsilcisinin yerlerini ald.
Kendisinden ncekinin onca ztt olan ve yalnzca kamu
ilerinin dzenini deil ama insanlarn birbirlerine gre ko-
numlarn da bylesine ve tmden deitiren bir yasa
dzeninin, her yerde birden ve her yerde aa yukar ayn
tarzda, gemiteki usullere ya da tara vilayetlerinin zel du-
rumlarna hibir ekilde baklmakszn uygulanmas gerekti;
Devrim'in birliki ruhu, daha imdiden, Devrim tarafndan
ortadan kaldrlacak olan bu eski ynetimi ite bylesine
avucuna alyordu.
O zaman, alkanln siyasal kurumlarn ileyii iinde-
ki pay ve insanlarn, kendileri iin yeni olan daha basit bir
yasal dzenlemeye kyasla, uzun zamandan beri uygulan-
nalarma alk olduklar anlalmaz ve karnak yasalarla
nasl ok daha kolaylkla iin iinden ktklar gayet iyi
grld.
Eski rejim Fransas' nda, tara vilayetlerinin durumlarna
gre sonsuz deikenlikler gsteren her trden erkler bu-
lunuyordu ve bunlarn hibirinin, deimez ve herkese bili-
nen snrlar yoktu; yle ki, ilerinden her birinin eylem alan
her zaman iin tekilerden bir ouyla ortakt. Bununla bir-
likte ilerin
idaresinde dzenli ve olduka kolay bir sistem
yerletirilebilmiti; oysa ki, daha az sayda olan, dikkatle
snrlandrlm ve kendi aralarnda benzeen yeni erkler
kar karya geldiler ve hemen karmaalarn en by
iinde birbirlerine dolatlar, ou zaman da karlkl olarak
kendilerini gsz bir duruma indirgediler.
Yeni yasa esasen byk bir amaz ieriyordu ve yalnzca
bu, zellikle de balarda, uygulamay gletirrnek iin
yeterli oldu: yaratt btn erkler kolektiftiler.
Eski monari zamannda, iki trl idarenin dnda asla
bir bakas olmamt: idarenin tek bir kiiye braklm ol-
duu yerlerde, bu kii hibir meclisin mdahalesi olmak-
szn hareket ediyordu; snfl topraklardaki [pays d'etats]
gibi meclisierin bulunduu yerlerde, yrtme erki zel
olarak kimseye braklmamt; meclis yalnzca ynetip
idareyi denetlemekle kalmyor, ama bizzat kendi eliye ya da
atad geici kurullar araclyla ileri yrtyordu.
Bu iki trl hareket tarzndan bakas bilinmediinden,
biri terkedildiinde teki benimsendi. Onca aydn ve kamu
idaresinin esasen uzun zamandan beri onca byk bir rol
oynad bir toplumun iinde, iki sistemi birletirmenin ve,
birbirinden koparmakszn, uygulamakla ykml olan er ki
denetlernek ve tavsiye etmekle ykml olandan ayrmann
hibir ekilde dnlmemi olmas olduka gariptir. Bunca
basit grnen bu fikir hibir zaman akla gelmedi; ancak bu
yzylda bulundu. Bir bakma kamu idaresi alannda bize
zg olan tek byk keiftir bu. Tara kurullarnn ve
kentlerdeki kk belediyelerin izlemi olduklar sistem,
idari alkanlklar siyasete tamak ve, bir yandan eski re-
jimden nefret ederken, bir yandan da onun geleneine
boyun emek suretiyle ulusal Konvansiyon' da da tatbik
edildii zaman, bu ters uygulamann ardndan ne geldiini
ve o zamana kadar yalnzca kamu idaresinde bir karmaa
nedeni olmu olan eyden, nasl birden bire Terr'n
kartldn greceiz.
1787'nin tara meclisleri bylece, o gne kadar krallk
denetisinin tek bana hareket etmi olduu bir ok durum-
larda, bizzat idare etmek hakkn kazandlar; merk'ZI
hkmetin yetkesi altnda, bime vergisini salmak ve

toplanmasn denetlemek, hangi bayndrlk ilerine giriile
ceine karar vermek ve bunlar uygulatmakla grevlendiril-
diler. Yollar ve Kprler idaresinin btn grevlileri,
denetiden arnelebana kadar, dorudan onlarn emirleri al-
tna verildiler. Uygun olduuna karar verdikleri eyleri bun-
lara tavsiye etmek, bu grevlilerin hizmetleri konusunda
bakanla bilgi vermek ve bakana, bunlarn hakettikleri
dllendirmeleri nermek zorundaydlar. Beldelerin vesa-
yeti hemen hemen tmyle bu meclisiere brakld; o gne
kadar krallk denetisine gtrlm olan anlamazlklarn
byk ksmn ilk merci olarak yarglamak, vb. zorunday-
dlar; bunlarn bir ou, kolektif ve sorumsuz bir erkle ba
clamas zor ve esasen ilk kez idarecilik yapan kiilerce yeri-
ne getirilecek olan ilevlerdi.
Her eyi birbirine kartrmay tamamlayan da, bylece
yetkisiz bir duruma getirilen krallk denetisinin yine de
varln srdrmesine izin vermek oldu. Her eyi yapabil-
menin mutlak hakk elinden alndktan sonra, ona, meclisin
yapacaklarn izleme ve yardmc olma grevi dayatld; san-
ki aziedilmi bir memur, kendisini azieden yasal dzenle-
menin ruhunu iine sindirebilir ve uygulamasn kolay-
latrabilirmi gibi!
Krallk denetisi iin yaplm olan, onun ast-temsilcisi
iin de yapld. Onun yannda ve igal etmi olageldii
yerde, tara meclisinin yneticilii altnda ve benzer ilkelere
gre hareket etmek zorunda olan bir blge meclisi yerletiril
di.
1787' de kurulan tara meclislerinin kararlarndan ve
bizatihi kendi tutanaklarndan bilinen her ey, doularn
dan hemen sonra krallk denetileriyle gizli ve ou zaman
da ak bir savaa girdiklerini ve krallk denetilerinin,
kazanm olduklar daha yksek deneyimi yalnzca ardl
larnn hareketlerini engellemek iin kullandklarn gster-
mektedir. urada bir meclis, kendisi iin en zorunlu belgeleri
krallk denetisinin elinden ancak zorlukla koparabildiin
den yaknmaktadr. tede krallk denetisi, meclis yelerini,
kraliyet fermanlarnn kendisinde braktn ne srd
yetkileri gaspetmek istemekle sulamaktadr. Bu konuda

bakanla bavurmakta, ancak bakanlk ou zaman yant
vermemekte ya da bavuruyu pheyle karlamaktadr; zi-
ra konu, onun iin de, btn tekiler iin olduu kadar yeni
ve anlalmazdr. Meclis bazen krallk denetisinin iyi idare
etmediine, ina ettirdii yollarn kt yapldna ya da
kt bir bakm ve onarm grdne karar vermektedir;
deneti, vesayetini tad beldelerin kmesine izin ver-
mitir. Bu meclisler ou zaman onca az tannan bir yasal
dzenlemenin belirsizlikleri iinde duraksamaktadrlar; bir-
birlerine danmak zere uzaklara gitmekte ve durmadan
gr toplamaktadrlar. Auch krallk denetisi, bir beldenin
kendi kendisini vergilendirmesine izin vermi olan tara
meclisinin bu kararna kar kabileceini iddia etmektedir;
meclis ise bu konuda krallk denetisinin artk yalnzca
gr bildirebileceini, emir veremeyeceini ne srmekte
ve Ile-de-France'taki tara meclisine konuyla ilgili dnce
sini sormaktadr.
Bu karlkl sulamalar ve danmalar iinde idarenin i
leyii ou kez yavalamakta ve bazen de durmaktadr: o za-
man kamusal yaam sanki havada asl kalmaktadr.
Lorraine tara meclisi, "ilerde tam bir durgunluk vardr,
drst vatandalarn hepsi de bundan zarar grmekteler"
derken, birok baka meclisierin de grn dile getirmek-
tedir.
Daha baka durumlarda, bu yeni idareler faaliyet ve ken-
dilerine duyduklar gvendeki arlklaryla zararl olmak-
tadrlar; hepsi de, kendilerini eski yntemleri bir kalemde
deitirme ve en eski kt alkanlklar bir rpcia dzeltme
arzusuna iten, kaygl ve kartrc bir gayretkelikle
doludur. Kentlerin vesayetinin bundan byle kendilerinde
bulunduu gerekesiyle, beldesel ileri de bizzat ekip e-
virmeye girimektedirler; tek szckle, her eyi daha iyi bir
hale getirmek isterken, sonuta her eyi birbirine kartr
maktadrlar.
imdi eer kamu idaresinin Fransa' da esasen uzun za-
mandan beri igal ettii devasa yer, her gn bir kesinden
dokunciuu karlarn eitlilii, ona bal olan ya da onun
hakemliini gereksinen eyler dnlrse; gerek kiilerin

kendi ilerini baanya ulatrmak, becerilerini gelitirmek,
nafakalarn salamak, yollarn izmek ve izlemek, huzur ve
rahatlarn srdrprefahiarn gvenceye almak iin kendi-
lerinden ok ona gvendikleri gz nne alnrsa, kamu
idaresinin tutulduu hastalktan kiisel olarak zarar grmek
durumunda kalan insanlarn saylamayacak kadar ok olan
says hakknda bir fikir edinilecektir.
Ama yeni dzenlemenin yozluklar, kendilerini en ok
kasabalarda duyurdular; yeni dzenleme, buralarda yalnz:
ca erkler sistemini kartrmakla kalmad, insanlarn bir-
birine gre konumlarn da aniden deitirdi ve btn
snflar, atma halinde ortaya kard.
1775'te krala krsal alanlardaki idarede reform yapl
masn nerdii zaman, Turgot'nun karsna dikilen en
byk glk, bizzat anlattna gre, vergi yknn eitsiz
bir ekilde datlm olmasndan kaynakland; zira, kilise-
evresindeki belli bal iler, vergi tabannn belirlenmesi,
verginin toplanmas ve kullanlmasyken, vergiler konusun-
da hepsi birden ayn ekilde ykmlendirilmemi ve bazlar
ykmllklerinden tmyle bak tutulmu olan insan-
lar, ortak hareket etmeye ve bu iler hakknda birlikte karar
almaya nasl zorlanabilirlerdi? Her kilise-evresi hibir ekil
de bime vergisi demeyen asilzadeler ve kilise mensuplar
n, ksmen ya da tmden muaf tutulmu kylleri ve
verginin tmn deyen daha bakalarn barndryordu.
Sanki her biri de ayr idare talep edecek olan farkl kilise-
evresi vard. Glk zmszd.
Gerekten bakaca hibir yerde, vergi ykmllnde
ki farkllk krsal kesimdeki kadar grnr deildi; bakaca
hibir yerde, halk krsal kesimdeki kadar farkl. ve ou kez
birbirinin dman gruplar halinde blnmemiti. Kasabala-
r kolektif bir idare ve kk birer zgr ynetime kavu
turabilmek iin, buralarda yaayan herkese ayn vergi
ykmlln getirmek ve snflar birbirinden ayran
mesafeyi daraltmak gerekirdi.
En sonunda, 1787' de bu reforma giriildiinde hibir e
kilde byle davranlmad. Kilise-evresi iinde snfsal kat-
manlarn [ordre] eski ayrl ve bunun balca gstergesi

olan vergi konusundaki eitsizlik korundu, ve bununla bir-
likte btn idare, buralarda, seilebilen organara teslim
edildi. Bu durum abucak en tuhaf sonulara gtrd ..
Belediye memurlarn atayacak olan seici meclis mi sz
konusudur? Papaz ve senyr burada yer alamazlard; on-
larn soylu ve ruhhan snflarndan geldikleri belirtiliyordu;
imdi, buras zellikle de orta snfn kendi temsilcilerini see-
cei yerdi.
Belediye konseyi bir kez seildikteyse, tersine, papaz ve
senyr konseyin doal yeleriydiler; zira onca saygn iki
hemehriyi kilise-evresi ynetimine tmyle yabanc kl
mak uyun dmezdi. Senyr, seimlerinde rol almam ol-
duu bu belediye danmanlarna bakanlk bile ediyordu,
ama eylemlerinden bir ouna karmamas gerekiyordu.
rnein, bime vergisi tabannn saptanp ykmllerin be-
lirlenmesine giriildii zaman, papaz ve senyr oy kul-
lanamyorlard. Her ikisi de bu vergiden muaf deiller miy-
di? Beri yanda, belediye konseyinin de onlarn dedikleri
kelle vergisiyle hibir iliii bulunmuyordu; bu i, zel
usullere gre, krallk denetisi marifetiyle hallediliyordu.
YneticiliinJ1 srd varsaylan toplumsal btnden
bylece yaltlm olan bu bakann, o btn stnde dolayl
yoldan da olsa, dahil olmad dzenin karlarna ters bir
etkide bulunmasndan korkulduu iin, yannda alan
iftilerin de oy kullanmamalar talep edildi; ve bu konuda
grleri sorulan tara meclisleri, bu talebi fevkalade doru
ve tmyle ilkelere uygun buldular. Kilise-evresi dahilinde
yaayan teki asilzadeler, kyller tarafndan seilmedikleri
takdirde, orta snf mensuplarnn oluturduu bu belediye
organna giremiyorlard, girdiklerindeyse, dzenlemenin
zenle iaret ettii gibi, orada orta snf [tiers etat] temsil et-
mekten bakaca bir haklar yoktu.
Demek oluyor ki, senyr konseyde yalnzca, aniden
efendisi haline gelmi olan eski tebasna tmyle boyun
emi olmak zere ortaya kyordu; orada, onlarn nderi
olmaktan ok tutsaklaryd. Bu insanlar bu ekilde b1r araya
toplamakla, gdlen ama sanki onlar yaknlatrmaktan
ok nerede farkl olduklarn ve karlarnn birbirine ne

kadar ters dtn daha ak bir ekilde onlara gster-
mekti.
evre temsilcilii hala o itibarsz, grevleri ancak zorla
stlenilip yerine getirilen memuriyet miydi, yoksa balca
'aracs olmay srdrd cemaatle birlikte onun toplumsal
konumu da ykselmi miydi? Bunu hi kimse tam olarak
bilmiyordu. 1788' den kalan mektubunda, kasaba katibi olan
bir kii evre temsilcilii grevini yerine getirmek zere
seilmi olmasndan tr celallenmektedir. "Bu seim onun
grevinin byk ayrcalkianna ters der" demektedir.
Genel denetiyse, bu adamn dncelerini dzeltmek "ve
kendisine, hemehrileri tarafndan seilmi olmaktan onur
duymas gerektiinin, esasen yeni temsilcilerin o zamana
kadar ayn ad tayan memurlara asla benzemeyeceklerinin
ve de hkmetten daha ok takdir greceklerine gvenebile-
ceklerinin anlatlmas" gerektii yantn vermektedir.
te yandan, kyller bir g haline geldii zaman,
kilise-evresinde birdenbire onlara yanaan pek ok sayda
insanlar ve hatta asilzadeler grlmektedir. Paris evreleri
yksek yargc olan senyr, kraliyet fermannn, sade hemehri
olarak bile evre meclisinin almalarna katlmasn en-
gellemesinden yaknmaktadr. Daha bakalarnn, "kamu
yararna ballkla, temsilcilik grevlerini bile yerine getir-
meye raz olduklar" sylenmektedir.
Ancak, artk ok geti. Zengin snflardan insanlar byle-
ce krsal kesimlerdeki halka doru yaklatklar ve onunla
karmaya uratklar lde, halk da kendisine reva
grlm olan yalnzln iine ekilmekte ve kendisini ora-
da savunmaktadr. Baz krsal-kilise-evrelerinde, senyr
aralarna kabul etmeyi reddeden belediye meclislerine rast-
lanmaktadr; daha bakalar, eer zenginseler orta snftan
olanlar bile kabul etmezden nce her trl engellerneyi yap-
maktadrlar. Aa Normandiya tara meclisi, "Haber
aldmza gre birok belediye meclisi, kilise-evresinden
olup da orada ikamet etmeyen orta snf mensubu toprak
sahiplerini, bunlarn meclise katlmaya haklar olduunda
pheye yer bulunmamakla birlikte, kendi ilerine kabul et-
meyi reddetmilerdir. Hatta baz baka meclisler, kendi

topraklar stnde mlkleri olmayan iftileri bile almay
kabul etmemilerdir" demektedir.
Demek ki bylece, Devletin hkmet etme eklini dze-
ne koyan temel yasalara daha henz dokunulmamken,
ikincil yasalardaki her ey oktan yenilik, belirsizlik ve at
madan ibaret olmutu. Ayakta kalabilenler de sarslmt ve
bir bakma, merkezi iktidarn ok yaknda ilga edileceini ya
da deitirileceini bizzat ilan etmedii bir tek kural bile
kalmamt.
lkemizdeki siyasal devrimi neeleyen ve bugn nere-
deyse hi sz edilmeyen, her trl idari kural ve alkanlk
lardaki bu ani ve devasa yenilenme, byk bir halkn tari-
hinde rastlanabilecek olan en byk dzensizliklerden biriy-
di oysa. Bu ilk devrimin ikincisi stnde mthi bir etkisi
oldu ve onu, o gne kadar yeryznde gereklemi olan ya
da ondan beriye gerekleen ayn trden olaylarn hepsin-
den de farkl bir olay haline getirdi.
ngiltere' de, bu lkenin btn siyasal yaplann altst
eden ve krall bile ortadan kaldran ilk devrim, ikincil
yasalara ancak pek yzeysel bir ekilde dokunmu, adetler-
de ve alkanlklarda hemen hemen hibir eyi deitirme
mitir. Adalet ve idare, kendi usullerini korumular ve
gemiteki alkanlklarn aynen srdrmlerdir. Sylen-
diine gre ngiltere'nin on iki yargc, i savan en iddetli
gnlerinde bile, ylda iki kez mahkeme otururnlarn denet-
lerneye devam etmilerdi. Demek ki, her ey hep birden
karmad. Devrim kendi etkileri iinde snrl kald ve
ngiliz toplumu, tepelerindeki sarsntya ramen temelinde
salam kald.
Fransa' da bizler kendimiz de, 89' dan sonra, ynetimin
yapsn batan aaya deitiren eitli devrimiere tank
olduk. Bunlardan ou ok ani geldi ve varolan yasalar
aka inenerek, g kullanmak suretiyle gerekletirildi.
Bununla birlikte, bunlarn yol atklar dzensizlik, hibir za-
man ne uzun srd ne de genelleti; ulusun byk bir
blmnce pek az hissedildiler, kimi zaman da pek az
farkedildiler.
Bunun nedeni, 89' dan beri, siyasal yaplanmalarn ykn

tlar arasnda idari yaplanmann her zaman ayakta kalm
olmasdr. Kii olarak hkmdar ya da merkezi iktidarn
ald biimler deitiriliyordu, ama ilerin gnlk ak ne
sekteye uruyor ne de etkileniyordu; herkes, zel olarak
kendisini ilgilendiren kk sorunlarda, ainas olduu ku-
ral ve usullere uymaya devam ediyordu; her zaman bavur
ma alkanlnda olduu ikincil erklere balyd ve genelde
hep ayn grevlilere ii dyordu; zira, her ihtilalde
idarenin kafas koparlm bile olsa, bedeni dokunulmam
ve canl kalyordu; ayn memuriyetler ayn memurlar
tarafndan ifa ediliyorlard; bunlar kendi anlay ve pratik-
lerini siyasal yasalarn eitlilii boyunca tamaktaydlar.
Kral adna, ardndan cumhuriyet adna, nihayet imparator
adna yarglyor ve idare ediyorlard. Sonra, felek emberine
ayn deviri bir daha yaptrnca, ayn memurlar ayn ekilde,
kral iin, cumhuriyet iin ve imparator iin idare etmeye ve
yarglamaya yeniden balyorlard; zira efendinin adnn on-
lar iin ne nemi vard ki? Onlarn grevi yurtta olmaktan
ok, iyi idareciler ve iyi yarglar almakt. Dolaysyla ilk
sarsnt geer gemez, lkede hibir ey yerinden oyna ..
mam gibi grnyordu.
Devrim patlak verdiindeyse, yukarya bal olmakla
birlikte, kendisini her gn bir ekildeher yurttaa hissettiren
ve en srekli ve en etkili biimde onun refahnda etkili olan
bu ynetim paras, batan sona altst olmu bulunuyordu:
kamu idaresi bir kalemde btn grevlilerini deitirmi ve
btn d sturlarn yenilemiti. Devlet, balangta bu muaz-
zam reformdan byk bir darbe alm gibi grnmemiti;
ama btn Franszlar bu yzden kk bir zel sarsnt his-
settiler. nsanlar, yaam koullarnn sarsldn, alkanlk
larnn bozulduunu, ya da yaratclklarnn engellendiini
grdler. En nemli ve en genel 'ilerde belli bir dzen ege-
men olmaya devam ederken, toplumsal hayatn gndelik
akn oluturan kk ve tikel uralarda, artk hi kimse
kime itaat edeceini, kime bavuracan, ya da nasl
davranacan bilmiyordu.
Ulusun hibir kesiminde gven duygusu kalmadn-
dan, bylece son bir darbe onu btnyle harekete geirebil-

di ve o gne kadar asla grlmeyen en geni altst oluu ve
en dehet verici karmaay yaratabildL
256
VIII. BLM
Devrim, kendisine ncel olan eyin iinden

kendiliinden nasl kt
itirirken, ayr ayr betimlediim kimi izgileri bir araya

B getirmek ve portresini izegeldiim bu eski rejimin iin-
den, Devrim' in kendiliindenmicesine kn gstermek
istiyorum.
Eer feodal sistemin, bizim lkemizde, iindeki zarar
verebilecek ve rahatsz edebilecek olan eyi deitirmek
sizin, daha ok koruyabilecek ve hizmet edebilecek olan
eyini yitirmi olduu dnlrse, Avrupa'nn bu eski
dzenini iddetle ykacak olan Devrim'in baka yerlerde
deil de Fransa' da patlak vermi olmas karsnda daha az
hayrete dlecektir.
Eer soyluluun, eski siyasal haklarn yitirdikten ve,
feodal Avrupa'nn hibir lkesinde grlmedik lde, in-
sanlar ynetme ve ynlendirme grevini braktktan sonra,
yine de parasal dokunulmazlklarn ve yelerinin bireysel
olarak yararlandklar avantajlar, yalnzca korumakla
kalmayp daha da artrm olduuna; tabi bir snf haline
gelirken, ayrcalkl ve kapal bir snf, daha nce de
sylediim gibi, giderek daha az bir aristokras ve daha ok
bir kast olarak kalm olduuna dikkat edilirse, ayrcalk
larnn Franszlara onca aklanabilmez ve onca nefret verici
grnm olmalar ve demokrasi tutkusunun, bugn hala
yanmakta olduu zere, grnmesiyle birlikte Franszlarn
yreklerini aleviendirmesi karsnda da artk anlmaya
caktr.
Nihayet eer, kendi barnda dlam olduu orta
snflardan ve yreinden geenleri anlayamam olduu
halktan ayrlm bu soylu snfn, ulusun iinde tmyle yal-
nz olduu, ordunun bandaym gibi grnrken, gerekte

askerlerinden yoksun bir subaylar btn oluturduu
hatrlanrsa, bin yl ayakta kaldktan sonra nasl bir gecenin
iinde devrilebildii anlalacaktr.
Kraln ynetiminin, tarann zgrlklerini ortadan
kaldrdktan ve Fransa'nn drtte nde btn yerel erklere
ikame olduktan sonra, en byklerinden en kklerine
kadar btn kamu ilerini hangi yntemlerle kendisine
balam olduunu gzler nne serdim; te yandan, zorun-
lu bir sonu olarak, o gne kadar yalnzca bakent olan
Paris' in nasl lkenin efendisi klnm olduunu, ya da da-
ha dorusu o zaman nasl bizatihi btn lke haline gelmi
olduunu gsterdim. Fransa'ya zel olan yalnzca bu iki ol-
gu dahi, gerektiinde, bir ayaklanmann nice yzyllar
boyunca onca iddetli darbelere tahamml etmi olan ve
dnn arifesinde onu devirecek olanlara bile hala sarsl
mazm gibi grnen bir monariyi neden ykabildiini ak
lamak iin yeterli olabilir.
Fransa, Avrupa'nn, her trl siyasal hayatn ok uzun
zamanlardan beri ve en tmden snm olduu, insanlarn
devlet idaresini, olaylarn ardndaki gerekleri okuma al
kanln, toplumsal hareketlere ilikin deneyimi ve nere-
deyse halk nosyonunu en fazla yitirmi olduklan lkelerin-
den biri olduundan, Franszlarn nasl onu grmeden, ve
onun tarafndan en ok tehdit edilenler en bata yrmek ve
ona gtren yolu amak ve geniletmek grevini stlenerek,
topluca korkun bir ihtilalin iine yuvarlanabildiklerini anla-
mak kolaydr.
zgr kurumlardan . hibiri kalmad, dolaysyla
siyasal snflar, canl siyasal topluluklar, rgtl ve yn bel-
li partiler bulunmad iin, ve btn bu dzenli glerin
yokluunda da, kamuoyu yeniden ortaya kt zaman, ka-
muoyunun ynetimi yalnzca filozoflara dtnden,
Devrim'in de bir takm tikel olgular hedeflernekten ok
soyut ilkelere ve ok genel kurarnlara gre ynetildiini
grmek kanlmazd; ayr ayr kt yasalarn stne gidile-
cek yerde btn yasalarn hedef alnaca ve Fransa'nn eski
devlet dzeninin yerine, o yazarlarca tasarlanm olan
yepyeni bir ynetim sisteminin geirilmek istenecei ke-

hanetinde bulunulabilirdi.
Kilise, yklnas sz konusu olan btn eski kurumlara
doallkla karm durumda olduundan, bu ihtilalin sivil
iktidar devirirken ayn zamanda dini de sarsmak zorunda
kalacandan kukulanmamak mmkn deildi; ondan son.:
ra da, yenilikilerin dinin, adetlerin ve yasalarn insanlarn
dncesine dayattklar engellerden bir kalemde kurtulmu
olan aklnn hangi inanlmaz cretkarlklara kalkahilecei
ni sylemek imkanszd.
Ve lkenin durumunu iyice aratrm olan kiinin ko-
layca ngrm olaca gibi, kalklabilinmedik lde
inanlmaz cretkarlk da, katlamlmak zorunda kahnmadk
iddet de bulunmuyorrlu lkede.
"Ne yani!" diye seslenmektedir Burke, zarif yergi-
lerinden birinde, "en kk yerleim blgesi adna konua
bilecek tek kii bile yok ortada; dahas, bir bakas hakknda
konuabilecek biri de grnmyor. ster kralclk sz konusu
olsun, isterse moderantizm 1 ya da bakaca bir ey, herkes
hibir direni gstermeksizin evine kapanm." Burke,
kne hayfland o monarinin, bizi yeni efendilerimi-
zin ellerine hangi koullarda brakm olduunu iyi bilmi-
yordu. Eski rejim idaresi, Franszlar ok nceden beri, bir-
birlerine yardm etme imkan ve hevesinden yoksun brak
mt. Devrim kageldikte, dzenli bir biimde ortak
hareket etmek ve kendilerini bizzat savunmaya zen gster-
mek alkanln sahiptenmi on tane adam bile Fransa'nn
ok byk blm iinde beyhude yere arardnz; bunlarla
merkezi ynetim ilgilenmek zorundayd, yle ki, bu merkezi
ynetim, krallk idaresinin elinden kayp sorumsuz ve ege-
men bir meclisin ellerine dtnde, ve efkatliyken kor-
ku bir hale geldiinde, karsnda ne kendisini durdurabile-
cek, ne de hatta bir an iin geciktirebilecek bir ey buldu.
Monariyi onca kolaylkla drm olan ayn neden,
dnden sonra her eyi mmkn klmt.
1. Devrim Fransas' nda, lml [moderel olmann erdemini savunan doktrin,

"lmclk (?)". [.n).
Eski Rt'jim ve Devrim 259
Din konusundaki hogr, buyurganlktaki yumuaklk,

insanlk ve hatta zgecilik, hibir zaman XVIII. yzyldaki
kadar ok telkin edilmi ve, grnd kadaryla, o zaman-
ki kadar ok kabul grm deildi; iddetin en son sna
gibi olan sava ykmll [askerlik grevi] bile ksaltl
m, yumuatlmt. Bununla birlikte, onca yumuak rfle-
rin iinden en insanlk d ihtilal kacakt! Oysa rflerdeki
btn bu yumuama bir aldatmaca deildi; zira, Devrim'in
hiddeti hafiflediinde, ayn yumuakln yeniden ve hemen
btn yasalara yayld ve btn siyasal alkanlklara
szd grld.
Fransz ihtilalinin en garip vasflarndan biri olan, ku-
ramlarn iyicillii ile eylemlerin iddeti arasndaki arpc
farkllk, eer bu ihtilalin ulusun en medeni snflar tarafn
dan hazrlandna ve en cahil ve en kat olanlarnca uygu-
landna dikkat edilecek olursa, kimseyi artmayacaktr.
Bataki snflarn insanlar, kendi aralarnda nceden varolan
hibir baa, hibir uzlama alkanlna, halk zerinde
hibir etkiye sahip olmadklarndan, eski iktidarlar ortadan
kaldrlr kaldrlmaz, halk da hemen idareci erk haline geldi.
Kendi eliyle ynetmedii yerde bile, en azndan ynetime
kendi anlayn verdi; ve eer, bir baka ynden, bu halkn
eski rejim altnda nasl yaam olduu hatrlanrsa, ne hale
geldiini dnmekte de glk ekilmeyecektir.
Bizatihi yaama koullarnn zellikleri ona ender rast-
lanr birok erdemler kazandrmt. Erkenden klelikten
kurtulmu ve uzun zamandan beri topran bir blmnn
sahibi olarak, bamllktan ok yalnzlk iindeki bu halk,
ll ve gururluydu; acya alkn, hayatn holuklarna il-
gisiz, en byk felaketler karsnda mtevekkil, tehlikeye
aldrmaz grnyordu; abalar karsnda Avrupa'nn dize
gelecei o gl ordularn saflarn dolduracak sade ve yiit
rk oluturuyordu. Ama bu yzden de tehlikeli bir efendiy-
di. Katlanm olduu btn arlklarn ykn, kesinde
sessizce ve kendi nyarglaryla, kskanlklaryla ve nefret-
leriyle beslenerek, yzyllardan beri neredeyse tek bana
tam olduundan, yazgs olan bu zorluklarla katlam
ve hem her eyi ekmeye, hem de her eyi ektirmeye muk-
tedir hale gelmiti.

te, ynetime el koyarak Devrim'in iini bizzat tamarn-
lamaya bu durumdayken giriti. Kitaplar, kurarn salarn
lard; o, uygularnay stlendi ve yazarlarn fikirlerini kendi
gazabna uyarlad.
Bu kitab
okurken, XVIII. yzyl Fransas'n dikkatlice in-
celerni olanlar, onun barnda, hibir ekilde birbirinin a
cla olmayan ve her zaman ayn hedefe de ynelmemi bu-
lunan iki baat tutkunun doup gelitiini grebilrnilerdir.
Bunlardan daha derin olan ve daha uzaklardan geleni,
eitsizlik karsndaki iddetli ve sndrlebilrnez nefrettir.
Bu nefret bizatihi o eitsizliin grlr olmasndan doup
beslenrniti ve uzun zamandan beri, srekli ve kar durul-
rnaz bir gle, Franszlar Ortaa'n kurumlarndan geriye
ne kalrnsa hepsini temellerine kadar ykmak ve boalan
yere, insanln kabul edecei lde insanlar birbirinin
benzeri ve durumlarn eit klan bir toplum ina etmek iste-
meye itiyordu.
Daha yeni ve daha az kklemi olan da, onlar yalnz
eit deil, ama zgr yaamak istemeye gtryordu.
Eski rejimin sonlarna doru bu iki tutku da ayn ekilde
itendir ve ayn ekilde canl grnmektedir. Bunlar Devri-
m'in giriinde karlarlar; o zaman birbirlerine karp bir
an iin ayrlmaz olurlar, bu ternasla birbirlerini shrlar ve ni-
hayet bir kalemde Fransa'nn tm yreini tututururlar. Bu,
89' dur, hi phesiz deneyirnsizlik, ama ayn zamanda da
cmertlik, coku, yiitlik ve ycelik zamandr, onu yaam
olanlarn ve bizim kendimizin yitip gitmemizden ok daha
sonra da insanlarn baklarnn hayranlk ve saygyla kendi-
sine doru evrilecei o lmsz andr. Bylece Franszlar,
zgrlk iinde eit olabileceklerine nanacak kadar
davalarndan ve kendilerinden memnundular. Dolaysyla
her yerde demokratik kurumlarn ortasna zgr kurumlar
yerletirdiler. nsanlar kastlar, loncalar, snflar halinde
blen ve haklarn yaam koullarndan da daha eitsiz klan
o yllanm yasa dzenini yerle bir etmekle kalmadlar, ama,
kendi kendisinin efendisi olma hakkn ulusun elinden alm
ve her Franszn yanbana, eitmeni, vasisi olsun ve gerek-
tiinde onu ezsin diye hkmeti yerletirmi olan teki ya-

salarda, krallk erkinin daha yeni eserlerini de bir kalemde
paraladlar. Mutlak hkmetle birlikte merkeziyetilik de
dt.
Ama, Devrim' i balatm olan bu gzpek kuak, byle-
si giriimiere kalkan her kuan genelde bana geldii
gibi, datld ya da bktrld zaman; bu trden olaylarn
doal ak uyarnca, anari ve halk diktatrlnn
gbeinde zgrlk ak yldrlp zayflatldnda ve de
mahvalan ulus sanki elleriyle yoklarcasna efendisini ara-
maya baladnda, mutlak ynetim de yeniden domak ve
temellenmek zere, Devrim'in hem srdrcs hem de
ykcs olacak kiinin dehasnn glk ekmeden kefettii,
2
akl almaz kolaylklar buldu.

Gerekten de eski rejim, eitlie hibir ekilde dman
olmamasnn yannda yeni bir toplumda kolayca yer alabile-
cek, ama bununla birlik~e dediimdedikilie de zel ko-
laylklar sunan yakn tarihli btn bir kururnlar ebekesini
iinde barndrmt. Bu kurumlar btn tekilerin kalntlar
arasndan arandlar ve bulundular. Bunlar, eskiden insanlar
blnm ve itaatkar tutmaya ynelen alkanlklar, tutku-
lar, fikirleri dourrnulard; bunu canlandrdlar ve ondan
yararlandlar. Merkeziyetilii ykntlarnn iinden kartp
restore ettiler; ve merkeziyetilik bir yandan ayaklanrken,
gemite onu snrlayabilmi olan her ey yklm kaldn
dan, krall deviregeimi bir ulusun bizatihi barndan, bir-
denbire, krallarmzdan hibirisinin kullanmam olduu
lde daha geni, daha ayrntl, daha mutlak bir iktidarn
kt grld. Giriim olaanst bir cretkarlkta ortaya
kt ve baars inanlmaz oldu, nk grlenden takas
dnlmyor ve grlm olan ey unutuluyordu.
Egemen dt, ama eserinin iindeki en temel ey ayakta
kald; hkmeti ld, idare sistemi yaamaya devam etti ve,
o gnden beri mutlak iktidar ne zaman alaa edilmek is-
tendiyse, zgrln kellesini tutsak bir gvdenin stline
yerletirmekle yetinildi.
2. NapoU!on Bonaparte kastediliyor. [.n.).

262 Eski Rejim VI' Devrim
Devrim'in balangcndan gnmze gelene kadar,

zgrlk tutkusunun birok kez snd, sonra yeniden
doduu, sonra yine snd ve sonra yine yeniden do
duu grlr; bu hep deneyimsiz ve ayarsz, bezdirmesi,
korkutmas ve yenmesi kolay, yzeysel ve geici tutku, daha
uzun sre byle davranacaktr. Ayn sre boyunca eitlik
tutkusu, daha nce ele geirmi olduu gnllerin derin-
lerindeki yerini igal etmeye devam eder; bizler iin en
deerli olan duygulara tutunmaktadr orada; bir tanesi hi
durmadan grnm deitirir, olaylara bal olarak azalr,
byr, glenir, chzlarken, teki her zaman ayndr, ayn
kararl ve ou kez kr heyecanla, tatmin olmasna imkan
verenlere hereyi feda etmeye ve ona ncelik vermek ve onu
martmak isteyen ynetime dediimde~ikiliin saltanat
srebilmek iin muhta olduu alkanlklar, fikirleri, yasa-
lar salamaya hazr olarak, her zaman ayn hedefe baldr.
Fransz ihtilali, baka bir ey grmek istemeyenler iin
yalnzca karanlklarla doludur; onu aydnlatacak tek k onu
neeleyen zamanlarda aranmak gerekir. Eski toplum
hakknda, onun yasalar, yozluklar, nyarglar, dknlk
leri, ycelii hakknda ak seik bir gre sahip olmak-
szn, o toplumun dn izleyen altm yl boyunca
Franszlarn neler yapt asla anlalamaz; ama bu gr,
ulusumuzun tabiatnn derinliklerine kadar inilmezse yine
de yeterli olmayacaktr.
Bu ulusu kendisi olarak dndm zaman, tarihinde
yer alan btn olaylardan daha olaanst buluyorum onu.
Acaba yeryznde, onca ztlklarla dolu ve eylemlerinin her
birinde onca arya giden, ilkelerden ok duyarhhklarla
ynlendirilmi bir tek baka ulus var mdr; bylece, kah in-
sanln ortak dzeyinin altna inerek, kah fazlasyla stne
karak, kendisinden beklenenden her zaman daha kts-
n ya da daha iyisini yapan bir ulus; balca igdlerinde,
onu, iki ya da bin yl nce betimlenmi portrelerinden bile
tanmann hala mmkn olabilecei gibi, alabildiine
deimez olarak kalan ve ayn zamanda da gndelik
dnce ve zlemlerinde bizzat kendisi iin bile beklen-
meyen bir grnt haline gelerek, yapageldii eyler kar-
snda ou kez yabanclar kadar aran bir halk; kendi ha-

line brakld zaman btn halklardan daha evcimek ve
greneki, ve bir kez kendisine ramen yuvasndan ve
alkanlklarndan koparldkta, sonuna kadar abartmaya ve
her eye cret etmeye hazr bir halk; miza ynnden itaat-
siz, bununla birlikte sekin yurttalarn dzenli ve zgr
hkmetinden ok bir hkmdann keyfi ve hatta sert ege-
menliine daha iyi uyum salayan bir halk; bugn her trl
ba emenin yeminli dman, ertesi gn klelie en yatkn
uluslarn bile eriemeyecekleri lde, bir tr tutkunun
hizmetine giren bir halk; hi kimse direnmedii srece bir
tek bala ynlendirilen, direniin rnei bir yerlerden veril-
dii anda da ynetilebilmez olan bir halk; bylece, ondan ya
ok fazla ya da ok az korkan efendilerini her zaman aldatan
bir halk; hibir zaman ne kleletirilmesinden umut kesile-
cek kadar zgr, ne de henz boyunduruu kramayacak
kadar klelemi olan bir halk; her eye yatkn, ama yalnzca
savata mkemmelleen bir halk; gerek utkudan ok rast-
lanhya, gce, baanya, gsterie ve grltye tapan bir halk;
erdemden ok kahramanla, saduyudan ok yaralcla
muktedir, byk giriimleri sonulandrmaktan ok devasa
erekler tasariarnaya yatkn bir halk; Avrupa uluslar arasn
da en parlak ve en tehlikelisi olan ve onlar iin srasyla
hayranlk, nefret, acma, korku konusu haline gelen, ama
asla ilgisiz kalnamayan bir halk var mdr?
Bu kadar ani, bu kadar kktenci, ak iinde bu kadar
takn, ama buna karn geri dnlerle, elikili olgulada ve
birbirinin tersi rneklerle bu kadar dolu bir ihtilali bir tek o
dourabilirdi. Sylediim nedenler olmasa, Franszlar bu
ihtilali hibir zaman yapamayacaklard; ancak unu da kabul
etmek gerekir ki, btn bu nedenler, topluca, Fransa dn
daki benzer bir ihtilali aklamak iin yeterli olmayacaklard.
te, sonunda bu unutulmaz ihtilalin eiine kadar gel-
mi bulunuyorum; bu kez hibir ekilde ieri girmeyeceim:
belki yakmda yapabilirim bunu. O zaman arhk onu neden-
leri iinde ele almayacam, kendi kendisinde inceleyecek ve
en sonunda ondan km olan toplumu yarglama cretini
gstereceim.
EK BLM
Smf meclis/i topraklara e zellikle de Lmgedoc'a dair
urada, Devrim dneminde hala varolan snf medisli

B topraklarn (pays d'etats) her birinde ilerin nasl yr-
tldn ayrntlaryla aratrmak niyetinde asla deilim.
Yalnzca saylarna iaret etmek, yerel yaamn hala han-
gilerinde etkinlikle srdn bildirmek, krallk idaresiyle
ne tr ilikiler iinde yaadklann, daha nce sergitediim
ortak kurallarn ne ynden kp oraya nereden girdiklerini
gstermek ve nihayet, ilerinden biri rneinden kalkarak,
hepsi de kolayca nasl bir grnme kavuturulabilirlerdi,
bunu ortaya koymak istiyorum.
Fransa'nn tara vilayetlerinden ounda snflar varol-
mutu, yani, bunlarn her biri kraln ynetimi altnda, o
zamanlar sylendii gibi ii smfm insanlar tarafndan idare
edilmilerdi; bu da, ruhhan snfnn, soylularn ve burjuva-
zinin temsilcilerinden oluan bir meclis tarafndan ynetil-
dikleri eklinde anlalmaldr. Taradaki bu temel yaplan
ma, Ortaa'n btn teki siyasal kurumlar gibi, ayn
izgilerle Avrupa'nn hemen hemen btn uygariam bl-
gelerinde, en azndan Germengil rflerin ve fikirlerin szm
olduu blgelerde bulunuyordu. Almanya' da, snfsal
meclislerinin varlklarn Fransz Devrimi'ne kadar ko-
ruduu pek ok tara vilayetleri vardr; ortadan kaldrlm
olduklan yerlerde de, bunlar ancak XVII. ve XVIII. yzyllar
iinde kaybolmulard. ki yzyldan beri, hkmdarlar her
yerde bunlarla kah gizli kah ak, ancak hi kesintisiz
biimde savamlard. Hibir yerde, kurumu zamann geli
melerini izleyerek iyiletirmeye almamlar, yalnzca fr
sat ktka ve daha beterini yapamadklannda, onu tahrip
etmeyi ya da biimsizletirmeyi dnmlerdi.
Fransa' da, 1789'da, belli bir genilikteki be tara vilayeti

ile birka nemsiz yerleim blgesi dnda, artk snfsal
meclisiere rastlanmyordu. in dorusu, tara idare zgr-
l de bunlardan yalnzca ikisinde, Brtanya ve Langue-
doc'ta sryordu; bakaca her yerde kurum gcn
tmyle yitirmiti ve nafile bir grntden bakaca bir ey
deildi.
Languedoc'u ayr bir yere koyacak ve onu burada zel
bir incelemenin konusu yapacam.
Languedoc, snfl topraklar arasnda en geni ve en ka-
labalk olanyd; iki bini akn belde, ya da o zaman sylen-
dii gibi cemaat ieriyor ve yaklak iki milyon nfus
barndryordu. Fazladan, btn o topraklar arasndan en
bykleri olduu gibi, en iyi dzenlenmi ve en gelimi
olanyd. Dolaysyla, eski rejim ynetimi altnda tara idare
zgrlnn ne olabileceini ve en glym gibi
grnd yrelerde bile, ne lde krallk erkine tabi kln
m olduunu gzler nne serrnek iin, Languedoc iyi bir
seimdir.
Languedoc'ta, snflar meclisinin toplanabilmesi ancak
kraln zel bir emriyle ve her yl kral tarafndan meclisi olu
turacak olan btn yelere gnderilen kiisel bir ardan
sonra mmknd; bu da dnemin Fronde yandalarndan
birine unlar syletecektir: "Snf meclislerimizi oluturan
toplumsal gvdeden bir tanesi, ruhban snf, kraln ata-
masna tabidir, nk kral piskoposluklara ve kilise toprak-
larna atama yapyor, teki ikisinin atamaya tabi olduklar
varsaymdan ibarettir, zira saray, keyfi isterse bir emirle
falan yeyi meclise katlmaktan alkoyabilir ve bunun iin de
o yenin srlmesi ya da hakknda dava almas gerekmez.
yeyi hi armamak yeterlidir."
Snf meclisleri yalnzca kraln gsterdii gnlerde
toplanmak deil, onun belirledii gnlerde de toplantlarna
ara vermek zorundaydlar. Toplant dnemlerinin genel
sresi, bir konsey kararyla krk gn olarak saptanmt.
Kral, mecliste, diledikleri zaman otururnlara katlma hakk
na sahip ve orada hkmetin isteklerini aklamakla grevli
olan komiserler tarafndan temsil ediliyordu. Bu meclisler,
stelik sk bir ekilde vesayet altndaydlar. Grleri kral-

lk konseyinin verecei bir kararla onanmadka, nemli
konularda karar alamyor, herhangi bir mali nlem belirleye-
miyorlard; bir vergi, bir bvrlanma ya da bir dava iin kraln
zel izni gerekiyordu. Birleimlerinin dzenine ilikin olan-
lara varncaya kadar, btn genel tzk ve ynetmelikleri,
yrrle girmezden nce onaylanmak zorundayd. Gelirle-
rinin ve harcamalarnn tamam, yani bugnk syleniiyle
bteleri de her yl ayn denetime tabiydi.
Merkezi iktidar esasen Languedoc'ta da btn her yerde
kendisine tannm olan ayn siyasal haklar kullanyordu;
yrrle koymay uygun grd yasalar, ara vermeden
kard genel tzk ve ynetmelikler, ald genel nlemler
orada da, seimli topraklarda olduu gibi uygulanyordu.
Hkmet, btn doal ilevlerini orada da ayn ekilde yeri-
ne getiriyordu; orada da ayn dzen ve ayn grevliler vard;
zaman zaman, btn her yerde yapt gibi, orada da bir
sr yeni memurluklar kuruyor ve tara vilayeti de bu
makamlar byk bedellerle satn almaya zorlanyordu.
Languedoc da btn teki tara vilayetleri gibi bir kral-
lk denetisi tarafndan ynetilmekteydi. Bu krallk deneti-
sinin, vilayetin btn yerleim birimlerinde, nderleriyle
iliki halinde topluluu yneten ast-temsilcileri vard.
Krallk denetisi, tpk seimli topraklarda olduu gibi, idari
vesayeti yerine getiriyordu. Cevennes dalar arasndaki
boazlarda kaybolmu en kk bir kasaba bile, Paris'teki
kraliyet konseyinin izni olmakszn en kk bir harcama
yapamyordu. Bugn adalet mekanizmasnn idar1 anla
mazlklar diye adlandrd davalar, orada da Fransa'nn
btn teki yerlerindeki kadar yaygnd; hatta daha bile
yaygnd. Krallk denetisi, ilk merci olarak ulama ilikin
her trl sorun hakknda karar veriyor, yollarla ilgili konu-
lardaki davalara bakyor ve genel olarak, hkmetin ilgili ol-
duu ya da ilgili olduunu dnd btn sorunlar
hakknda hkm getiriyordu. Bu arada, baka yrelerde ol-
duu gibi, canndan bezdirilen yurttalarn el altndan giri
tikleri ikayetlere kar memurlarna kol kanat da geriyordu.
Languedoc'u teki tara vilayetlerinden ayran ve on-
270 Eski Rejim <.'C Onri
larn hasetlerini eken zellii neydi? Onu, Fransa'nn btn

bakaca yerlerinden tmyle farkl klmaya yeten ey:
1. Halkn yetkesine gvel)dii, krallk erki tarafndan
sayg gsterilen, hkmetin hibir memurunun, ya da o
gnlerin diliyle sylersek, kralm giimlileride libirinin
iinde yer almad, her yl zgrce ve ciddiyetle vilayetin
tikel karlarnn tartld, saygdeer kimselerden kurulu
bir medis. Kraliyet ynetiminin bu aydnlar ocann
yanbanda yer almas bile, ayrcalklarn tmyle baka
trl kullanmas ve ayn memurlar ve ayn igdlerle
bakaca her yerde olduundan bambaka grnmesi iin
yeterli oluyordu.
2. Languedoc'ta, harcamalarnn kral tarafndan stlenil-
dii ve kraln memurlar tarafndan yrtlen bir ok bayn
drlk ileri srdrlyordu; merkezi ynetimin, yatrm
fonlarnn bir ksmn salayp inaatlarn da byk lde
ynlendirdii daha baka bayndrlk almalar da vard;
ancak, bu ilerin en byk blm yalnzca vilayetin
salad imkanlada gerekletirilmiti. Bunlar, kral bir kez
amac onayiayp harcamalar iin yetki verdikte, meclisin
setii memurlar tarafndan ve yine meclisin kendi iinden
atad koroiserlerin gzetiminde yaplyordu.
3. Nihayet vilayet, krallk vergilerinin bir blm ile ken-
di gereksinimlerini karlamak iin koymasna izin verilen
btn teki vergileri, bizzat ve kendi yeledii ynteme gre
toplama hakkna sahipti.
Languedoc'un bu ayrcalklardan nasl yararlandn
greceiz. Bu, yakndan incelenmeyi hakeden bir uygula-
madr.
Seimli topraklarda en ok dikkat eken ey, yerel y-
kmllklerin neredeyse mutlak yokluudur; genel vergiler
ou zaman ok ardr, ama tara vilayeti kendisi iin
hemen hemen hibir ey harcayamamaktadr. Langue-
doc'taysa, tersine, bayndrlk ilerinin vilayete yllk maliye-
ti dev boyutlardadr: 1780'de, ylda 2 000 000 lire'i geiyor-
du.
Merkezi ynetim zaman zaman bu kadar byk bir har-
cama karsnda endielenir; bylesi bir abadan yorgun
decek olan vilayetin, stne den vergi payn deye-

meyeceinden korkar; snflar meclisini daha hml hareket
etmemekle sular. Meclisin bu eletirilere yant verdii bir
raporunu okudum. Bu rapordan alntlayacaklarm, bu
kk ynetimin tad zihniyete ilikin olarak syleye-
bileceim her eyden daha fazlasn syleyecektir.
Raporda, vilayetingerekten de dev boyutlu bayndrlk
ilerine girimi olduu ve bunlar srdrd kabul
edilmektedir; ancak, bu yzden balanma talebinde bu-
lunulmad gibi, eer kral kar kmazsa, bu yolda giderek
daha fazla ilerleyecei haber verilmektedir. Daha imdiden
topraklarndan geen belli bal rmaklarn yataklarn
dzenlemi ya da ykseltmitir ve, XIV. Louis dneminde
alm olan ve. yetersiz bulunan Languedoc kanaln, aa
Languedoc boyunca, Cette [Sete) ve Agde stnden Rhne
nehrine kadar uzatacak eklentilerle uramaktadr. Cette
iskelesini ticarete amtr ve byk harcamalarla ayakta tut-
maktadr. Btn bu harcamalarn da, taraya zg olmaktan
ok ulusal bir nitelik tadna iaret edilmektedir; bununla
birlikte, tekilere kyasla daha ok yararlanrnakta olan vi-
layet, bu ileri stlenmitir. Ayn ekilde Aigues-Mortes
bataklklarn da kurutmakta ve tarma amaktadr. Ancak,
zellikle yollarla ilgilenmektedir: topraklarndan geen ve
kendisini kralln teki kelerine balayan btn yollan
am ve ulam iin en elverili duruma getirmitir;
Languedoc'un kendi kent ve kasabalar arasndaki ulam
salayan yollar bile onarlmlardr. Bu her eit yollar, k
aylarnda bile mkemmel durumdadrlar ve komu vilayet-
lerin oundaki, Dauphine' deki, Quercy' deki ve Bordeaux
mali blgesindeki (seimli topraklardan olduuna iaret
edilmektedir) yamru yumru ve bakinsz yollarla tam bir
ztlk iindedirler. Rapor, bu noktada ticaretle uraaniann
ve yolcularn grne yer vermektedir; ve haksz da
deildir, zira Arthur Young, on yl sonra lkeyi dolarken
notlarnda yle yazar: "Languedoc, snf medisli topraklar!
angaryasz ina edilmi mkemmel yollar."
Rapor, eer kral izin vermek ltfunda bulunursa,
meclisin bunlarla yetinmeyeceini bildirerek devam etmek-
tedir; tekilerden hi de daha az nemli olmayan beldeler

aras yollar (ky yollarn) iyiletitneye girieceklerdir.
"Zira," demektedirler, "eer tahl, pazara ulaabilmek iin
iftinin arnbarndan kamyorsa, daha uzaklara tanabil
mesinin ne nemi kalr?" - "Meclisin bayndrlk ileri
konusundaki anlay," diye eklemektedirler, "her zaman
iin, bunlarn byk apl olmalarndan ok yararllk ta
malarnn gzetilmesi gerektii eklinde olmutur." Her
mevsimde ve ucuz fiyatla, ihtiya duyulan her yere tana
bilmelerine imkan vermek suretiyle, topran ve sanayinin
btn rnlerine deer kazandran ve ticaretin onlar
sayesinden tarann her kesine ulaabildii rmaklar,
kanallar ve yollar, neye malolurlarsa olsunlar lkeyi zengin-
letirmektedirler. stelik, ll bir ekilde vilayetin eitli
yrelerinde ayn zamanda ve hemen hemen eit bir tarzda
giriilen bu tr iler, her yerdeki cretleri de ayn dzeyde
tutmakta ve yoksullarn imdadna yetimektedir. Vilayetin
raporu, biraz da gururlu bir edayla, "Kral, Languedoc'ta,
Fransa'nn btn teki yerlerinde olduu gibi giderleri ken-
disine ait olmak zere yoksul ilikleri kurmak zorunda
deildir. Biz bu tr bir ihsan asla talep etmiyoruz; her yl
bizzat giritiimiz yararl almalar, o amacn gereini yeri-
ne getirmekte ve herkese verimli bir i salamaktadr" diye
son bulmaktadr.
Languedoc medisinin, kamu idaresinin kendisine
braklm olan parasnn snrlar iinde, kraln izniyle ama
genelde onun inisiyatifi olmakszn karm olduu genel
tzk ve ynetmelikleri inceledike, bunlardaki bilgelie,
hakkaniyetlilie ve yumuakla da bir o kadar hayran
kalmaktayn; yerel ynetimin uygulamalar da, kraln tek
bana idare ettii lkelerde gregeldiim her eyden bir o
kadar stn grnyor bana.
Tara vilayeti, beldelere (kentler ya da kasabalar), pisko-
posluk diye adlandrlan idari blgelere ayrlmtr: en so-
nunda da yarglk [senechaussees] denilen byk blme.
Bu idari blmlerden her biri, kah snf meclislerinin, kah
kraln ynlendirmesi altnda hareket eden farkl bir temsil-
cilie, kk ve ayr bir ynetime sahiptir. Bu kk siyasal
btnlerden birinin yararna olan bayndrlk ileri mi sz

konusudur? Yalnzca onun talebi zerine bu ilere giriil
mektedir. Eer bir beldedeki bayndrlk faaliyeti pisko-
posluk iin de yarar salyorsa, o da bir ekilde harcamalara
katlmak zorundadr. Eer yarglk yararlanacaksa, bu kez
de o katkda bulunmaktadr. Nihayet, yalnzca beldenin tikel
kar bile sz konusu olsa, alma onun iin zorunluysa ve
gcn ayorsa, piskoposluk, yarglk ve vilayetin kendisi
yardma komak zorundadrlar; zira, snflar meclisi dur-
madan unu sylemektedir: "Yaplanmzn temel ilkesi,
Languedoc'un btn blmlerinin birbirleriyle tam bir
dayanma iinde ve hepsinin de srayla birbirlerine yardm
etmek zorunda olduklardr."
Vilayette giriilen iler uzun bir hazrlk devresinden
gemek ve balamadan nce, gerekletirilmesine katlacak
btn ikincil organlarn incelemesine sunulmak zorundadr;
bu iler yalnzca para karl yaptrlabilmektedir: angarya
bilinmemektedir. Seimli topraklarda, bayndrlk ileri ne-
deniyle mal sahiplerinden alnan arazilerin ok ucuza kapa-
tldklarn, bedellerinin her zaman gecikmeyle ve ou za-
man da hibir ekilde denmediini sylemitim. Bu durum,
1787' de toplandklarnda, btn tara meclislerince dile ge-
tirilen beyk bir yaknmann konusuydu. stimlak edilen
gayrmenkuller, deerleri belirlenneden nce yok edildik-
leri, ya da biim deitirdikleri iin, bylelikle oluan
borlarn tahsiline bile imkan bulamadklarna iaret eden
meclisiere rastladm. Languedoc'ta, mlk sahibinden alnan
her toprak parselinin deeri, daha almalar balamadan
nce zenle saptanmak ve ilk faaliyet yl iinde denmek
zorundadr.
Snflar meclisinin eitli bayndrlk hizmetlerine ilikin
olarak hazrladynetmelik merkezi hkmetin o kadar
houna gitmitir ki, taklit etmemekle beraber, takdirlerini
bildirmitir. Krallk konseyi, uygulamaya kanmasna izin
verdikten sonra, krallk basmevinde bu ynetmelii oalt
trm ve bir bavuru belgesi olarak btn krallk denetile~
rine gnderilmesini emretmitir.
Bayndrlk hizmetleri konusunda sylediklerim, tara
idaresinin vergilerin toplanmasna ilikin ve hi de daha az

nemli olmayan teki grev alannda da doallkla uygulan-
maktadr. zellikle de bu konuda, merkezi ynetimden son-
ra taraya bakldnda, insan ayn devletin snrlar iinde
bulunulduuna inanmakta zorluk ekmektedir.
Languedoc'ta, bime vergisinin tabann saptamak ve
vergiyi toplamak iin izlenen yntemlerin, nasl da ksmen
bizim bugn vergi toplamak zere izlediimiz yntemler
olduuna daha nce iaret etme frsatn buldum. Burada bu
konuya yeniden dnmeyeceim; bir tek unu ekleyeceim:
vilayet bu alanda uygulad yntemlerin stnlnden
ylesine honuttu ki, kral ne zaman yeni vergiler koysa,
meclis, byk bedeller deyerek, bunlar kendi usulnce ve
yalnzca kendi grevlileri marifetiyle toplama hakkn satn
almakta asla duraksamamtr.
Pepee sraladm btn bu harcamalara ramen,
Languedoc'un ileri yine de ylesine dzenli ve saygnl
ylesine kurumlamt ki, merkezi hkmet sk sk bu
saygnlktan yararlanmakta ve bizzat kendisine asla o kadar
uygun koullarla verilmeyecek paralar, vilayetin adn kul-
lanarak borlanabilmekteydi. Languedoc'un, son dnem-
lerde, kendi gvencesi altnda ama kraln hesabna 73 200
000 livre borlandn grdm.
Bununla beraber, hkmet ve bakanlar bu tikel serbest-
likleri hi de ho karlamyorlard. Richelieu, bunlar nce
budad, ardndan da lavetti. Hibir eyden holanmayan,
kaypak ve aylak XIII. Louis, bu serbestliklerden nefret edi-
yordu; Boulinvilliers'nin sylediine gre, taraya zg tm
ayrcalklardan ylesine dehete dyordu ki, bunlarn
adn duymak bile onu gazaba getirmeye yetiyordu. Zayf
ruhlarn, kendilerini bir parack gayret gstermeye zorla-
yan eylerden tiksinme konusunda sahip olduklar yetenei
asla bilemeyeceiz. Yiitlik adna ellerinde ne kalmsa hep-
sini burada kullanmlar ve bakaca her konuda zaafiyet
iinde bile olsala~, bu alanda hemen hemen her zaman gl
grnmlerdir. Iyi bir talih sonucu, La~doc'un anayasal
dzeni XIV. Louis'nin ocukluunda gerekletirilmiti.
Kral, kendi eseri sayd bu dzene sayg gsterdi. XV. Louis,
iki yl boyunca uygulamay askya aldysa da, sonradan ye-

niden danasna izin verdi.
Belediye grevlerinin kuruluu, vilayet iin daha dalayl
ama daha byk zarariara neden oldu; bu sevimsiz kuru-
mun etkisi yalnzca kentlerin anayasal dzenlerini ykmak
olmamt, taradaki dzeni de biimsizletiriyordu. Bilemi-
yorum, gerektiinde orta snfn [tiers etat) temsilcileri tara
meclislerine seilebilmiler miydi, ancak uzun zamandan
beri seilmiyorlard; kentlerdeki belediye grevlileri bu
meclislerde, yasaya gre, burjuvazinin ve halkn yegane
temsilcileriydiler.
zel ve o ann karlar gzetilerek verilmi bir yetkinin
bulunmay, kentler yksek idarecilerini bizzat, zgrce ve
ou kez de ok ksa bir zaman iin genel oyla setikleri
srece pek az dikkat ekti. Belediye bakan, konsl ya da
temsilci, o sralar mecliste, adna konutuklar halkn talep-
lerini, sanki o halk tarafndan zellikle seilmiler gibi,
sadakatle dile getiriyorlard. Hemehrilerini idare etme
hakkn kendi parasyla elde etmi olan iinse, durumun
byle olmad bellidir. Bu kii kendisinden, ya da en ou,
kendi kk evresinin kk karlar ya da kk tutku-
larndan bakaca bir eyi temsil etmiyordu. Buna ramen,
yetkilerini satn alma yoluyla elde etmi olan bu st
grevliye, seilmi grevlilerin sahip olduklar haklar tann
d. Bu durum, bir anda anayasal dzenin tm niteliini
deitirdi. Soylular ve ruhban snf tara meclisi iinde,
yanbalarnda ve karlarnda halkn temsilcilerini bulacak
yerde, yalnz, ekingen ve iktidarsz bir ka burjuva buldu-
lar ve orta snf, toplum iinde her geen gn daha zengin ve
daha gl hale gelirken, ayn zamanda ynetimin iinde de
baml bir hale geldi. Languedoc, kraln kurup bedeli
karlnda datt btn memurluklar satn almaya her
zaman zen gsterdiinden, orada iler byle olmad.
Vilayet bu amala, yalnzca 1773 ylnda, 4 milyon livre
stnde borlanmtr.
Daha gl baka nedenler de yeni zihniyetin eski ku-
rumlara szmasnda yardmc olmulard ve Languedoc
snflar meclisine btn tekiler karsnda yadsnmaz bir
stnlk salyorlard.
Gney Fransa'nn byk bir blmnde olduu gibi, bu
vilayette de bime vergisi kiisel deil gerekti, yani toprak
sahibinin gelirine gre deil topran deeri zerinden
deniyordu. uras gerek ki, bu vergiyi hibir ekilde de-
meme ayrcalndan yararlanan kimi topraklar vard.
Bunlar, gemite soylularn mlkiyetinde olan topraklard;
ancak, zamanla ve sanayinin geliimiyle, bu gayrmenkuller
den bir ksm orta snfn eline gemiti; bir baka yndense,
soylular bime vergisine konu olan pek ok gayrmenkuln
sahibi haline gelmilerdi. Bylece gerek kiilerden mallara
aktarlm olan ayrcalk hi phesiz daha da samayd ama
daha az hissediliyordu, nk hala rahatsz edici olsa bile,
artk aalayc bir nitelik tamyordu. Eskisi gibi ayrlmaz
bir ekilde snf fikrine bal olmadndan, snflardan
hibirine, tekilerin karlarna kesinlikle yabanc ya da ters
den karlar salamadndan, btn snflarn hep birlik-
te ynetirole ilgilenmelerine engel olmuyordu. Gerekten
Languedoc'ta, snflar btn baka yrelerden daha fazla
kaynam durumdaydlar ve en mkemmel eitlik iinde
bulunuyorlard.
Brtanya; da, asilzadelerin hepsinin de, bireysel olarak,
meclislerde boy gsterme haklar vard, bu da ou zaman
bu meclisleri bir bakma Polanya'nn diet meclislerine e-
viriyordu. Languedoc'ta, soylular ancak temsilcileri aracl
yla snflar meclisinde yer almaktaydlar; aralarndan yir-
mi tanesi btn tekileri temsil ediyordu. Rahipler,
tarann yirmi piskoposunun kiiliklerinde meclise
katlyorlard ve zellikle dikkat edilmesi gereken ey de,
kentlerin bu mecliste bu iki snfnki kadar oya sahip ol-
malaryd.
Tek bir meclis sz konusu olduu ve snfiara gre deil
ama tek tek yelere gre karar alnd iin, orta snf doal
lkla byk bir nem kazanmt; yava yava kendi tikel
zihniyetini btn meclise yayd. Dahas, genel temsilciler ad
altnda ve snflar meclisi adna kamu ilerinin gndelik i
leyiiyle grevlendirilmi olan yksek grevli her zaman
iin hukuku, yani burjuva idiler. Toplumsal konumunu
srdrmede yeterince gl olan soylular snf, tek bana

hkm srmede artk yeterince gl deildi. Beri yanda
ruhhan snf da, her ne kadar, byk lde asilzadelerden
oluuyarsa da, meclis ats altnda orta snfla tam bir uzla
ma iinde yaad; onun getirdii projelerden ouna byk
bir hevesle ortak oldu, btn yurttalarn refah dzeyini
ykseltmek, onlarn tecimsel ve snai faaliyetlerini gelitir
mek iin onunla uyum halinde alt, bylece insanlar
ynetmekteki byk deneyimini ve ileri ekip evirmedeki
az bulunur becerisini onun hizmetine verdi. Krallk yetkesi
ile snflar meclisini kar karya getiren anlamazlk konu-
larn Versailles' da bakanlada tartmak zere, hemen he-
men her zaman bir kilise mensubu seiliyordu. Langue-
doc'un, btn bir getiimiz yzyl boyunca, soylularn de-
netledii ve piskoposlarn yardm ettii burjuvalar tarafn
dan ynetildii sylenebilir.
Languedoc'un bu zel anayasal dzeni sayesinde, yeni
zamanlarn zihniyeti o eski kuruma bar iinde nfuz ede-
bildi ve orada, hibir eyi ykmadan her eyi deitirebildL
Btn teki yerlerde de byle olabilirdi. Hkmdarlarn,
tarann snf meclislerini kaldrmak ya da ilevsizletirmek
iin ortaya koyduklar dikkafallk ve abann bir ksm, on-
lar bu ekilde mkemmelletirmek ve hepsini de modern
uygarln zorunlulukianna uyarlamak iin yeterli olurdu;
eer bu hkmdarlar, lkenin efendisi haline gelmek ve yle
kalmaktan bakaca bir ey istememi olmasalard.
NOTLAR
Sayfa 53, satr 14. Roma lwkukmn Almanya' daki giicii. -

Germen hkkntll yerini al biimi.
Ortaa'n sonunda, Roma hukuku Alman hukukularn bal

ca ve hemen hemen tek aratrma konusu haline geldi; o dnemde,
bunlarn ou eitimlerini bile Almanya dnda, talyan niver-
sitelerinde yapyorlard. Siyasal toplumun efendilerinden olmayan,
ama onun yasalarn aklamak ve uygulamakla grevlendirilmi
olan bu hukukular, Germen hukukunu ortadan kaldramasalar
bile, en azndan onu zorla Roma hukukunun erevesi iine soka-
cak bir tarzda biimsizletirdiler. Germen kurumlar arasndan, Jus-
tinyanus'un kanunnamesiyle uzak bile olsa herhangi bir benzerlik
tadn sandklar her eyde, Roma yasalarn uyguladlar;
bylece ulusal kanunnameye yeni bir zihniyeti, yeni usulleri buyur
ettiler; bu kanunname yava yava ylesine deiti ki, tannmaz
hale geldi ve rnein XVII. yzylda, sanki artk hi kimse tarafn
dan bilinmiyordu. Adyla hala Germengil, gerekteyse Romen olan
anlalmaz bir ey, onun yerini almt.
Hukukularn bu abas sonunda, eski Germen toplumnun
bir ok kesimlerinin, zellikle de kyllerin durumlarnn ktle
tiine inanyorum, o gne kadar zgrlklerini ya da kazanm
larn tmyle ya da ksmen korumay baarm olanlardan ou, o
zaman ustaca abalarla klelerin ya da Romen anfiteotalarnn' du-
rumuna indirgenmek suretiyle, bunlar kaybettiler.
1. Ortaa' da, uzun vadeyle (18 ila 99 yl) kiralanan ve kiralay<n nercinin
(genellikle hkmdar, senyr, vb.) ipotei altnda bulun<n toprakl<rn
kiracs olan kiiler. [.n].
Ulusal hukukun bu aamal dnm ve buna kar kan

larn sonu vermeyen abalar, Wurtenberg'in gemiinde yakn
dan grlmektedir.
Bu ad tayan kontlun 1250 tarihindeki douundan 1495'te
dkaln oluturulmasna kadar geen sre iinde, kanunname
tmyle yerlidir; adetlerden, kentler ya da senyrler tarafndan
yaplan yasalardan, snf meclislerince yasalatrlm statlerden
olumaktadr; yalnzca kiliseyi ilgilendiren konular yabanc bir
hukuk, Kilise hukuku tarafndan dzenlenmitir.
1495'ten itibaren, kanunnamenin nitelii deiir: Roma
hukuku szmaya koyulur; yabanc okullarda hukuk okumu olan-
lar, o zamanki adlaryla doktorlar, ynetime dahil olurlar ve yksek
yarg organlarnn ynetimini ele geirirler. XV. yzyln btn
balang dnemi boyunca ve ortalarna kadar, siyasal toplumun
onlara kar, ayn dnemde ngiltere' de yaanm olan kavgann
aynn, ama bambaka bir sonula verdii grlr. 1514 tarihli
Tubingen diet'inde ve ondan sonrakilerde, feodalitenin temsilcileri
ile kentlerin temsilcileri, olup bitenlere kar ellerinden geleni ya-
parlar; btn yarg merciierinde peydahlanveren ve btn adet ve
yasalarn ruhunu ve lafzn deitiren hukukulara kar saldrya
geerler. Balangta stnlk onlardan yana gibi grnr; yne-
timden, bundan byle yksek yarg organlarna doktorlarm deil,
soylular snfndan ve dkaln snflar meclisinden seilecek
saygn ve aydn kiilerin getirilecei ve hkmet grevlileri ile
meclis temsilcilerinden oluan bir komisyonun, btn lkede kural
olabilecek bir kanun tasars hazrlayaca vaadini alrlar. Btn
bunlar sonusuz abalardr! Roma hukuku sonunda ulusal hukuku
kanunnamenin byk bir blmnden tmyle kovup karmay
ve kklerini, bu kanunname sayesinde varln koruma imkan bu-
lan topraa bile uzatmay baarr.
Yabanc hukukun yerli hukuk karsndaki bu stnl,
Alman tarihilerin ou tarafndan iki nedene balanmtr: 1. d-
nen btn insanlar, o sralar antik an dillerine ve edebiyatma
doru eken devinim ve bunun sonucu olarak ulusal ruhun yarat-
t entelektel rnler karsnda duyulan kmseme; 2. Alman
Ortaa'n batan sona uratrm olan ve o ;amann kanun-
namesinde bile ortaya kan, Kutsal-imparatorluk'un Roma im-
paratorluunun devam ve berikinin kanunnamesinin tekine
kalan miras olduu yolundaki fikir.

Ama bu nedenler, ayn hukukun, ayn dnem iinde, btn
Avrupa ktasna birden buyur edilmi olmasn aklamaya yet-
memektedirler. Ben bunun, ayn dnem iinde hkmdarlarn
mutlak iktidarnn Avrupa'nn eski zgrlklerinin ykntlar
stnde her yerde salarnca kurumlamasndan, ve klelik hukuku
olan Roma hukukunun, bu hkmdarlarn amalaryla mkemme-
len uyumasndan kaynaklandn sanyorum.
Sivil toplumu her yerde mkemmelletirmi olan Roma
hukuku, siyasal toplumu da her yerde yozlatrmaya ynelmitir,
nk ncelikle, son derece uygariam ve son derece klelemi
bir toplumun eseridir. Dolaysyla krallar onu byk bir hevesle
benimsediler ve efendileri olduklar her yerde yerletirdiler. Bu
hukukun yorumcular, btn Avrupa'da onlarn bakanlar ya da
balca grevlileri .haline geldiler. Hukukular, gerektiinde bizah-
hi hukuka kar hukukun desteini saladlar onlara. Nitekim o za-
mandan beri bunu sk sk yaptlar. Yasalar ineyen bir hkm-
clarn yanbanda, hibir eyin daha yasal olamayaca konusunda
gvence veren ve de iddetin hakl ama ezilenin haksz olduunu
bilgece kantlayan bir hukukunun peydahlanmamas ender
grlr.
Sayfa 55, satr 9: Feodal monaride demokratik noariye gei.
Ayn dneme doru

btn monariler mutlakiyeti bir hale
gelmi olduklarndan, anayasal dzendeki bu deiimin her
Devlette tesadfen ayn anda karlalan bir takm tikel olaylara
bal olduuna ilikin hibir izienim yoktur ve bu birbirinin benze-
ri ve ada olan olaylarn, ayn ekilde her yerde birden etkili ol-
mu genel bir nedenden kaynaklanm olmas gerektii sanlmak
tadr.
Bu genel neden, bir toplumsal durumdan tekine, feodal eit
sizlikten demokratik eitlie geiti. Soylular esasen hanidir ezilmi
durumdaydlar ve halk henz ayaa kalkmamt, iktidarn
hareketlerine engel olabilmek iin birinciler fazlasyla aada bu-
lunuyorlard, ikincisi de yeterince yksekte deildi. Hkmdarla-
rn altn a gibi olan yz elli yl vardr ki, bu sre iinde onlar ayn
zamanda hem istikrara hem de olanca gce, genelde birbirini

dlayan bu iki eye birden sahip olmulardr: bir feodal monari
nin kaltsal nderleri kadar kutsal ve demokratik bir toplumun
efendisi kadar mutlak.
Sayfa 75, satr 2. Almanya'daki serbest kentlerin kiiii. -mparator/uk

kentleri (Reic/sstiidte).
Alman tarihilerine gre bu kentlerin en parlak olduklar

dnem, XIV. ve XV. yzyllardr. Bunlar o sralarda zenginliin,
sanatlarn, bilgilerin sna, Avrupa ticaretinin efendileri, uygar-
ln en gl merkezleriydi. Sonunda, zellikle Almanya'nn
kuzey ve gneyinde ve tpk svire' deki kentlerin kyller le yap-
m olduklar gibi, evrelerinde yaayan soylularla birlikte bam
sz konfederasyonlar oluturdular.
XVI. yzylda bu kentler refah dzeylerini hala korumaktay-
dlar; ne ki, k dnemi gelmiti. Otuz Yl Savalar klerini
abuklatrd; bu dnem iinde yklm ya da kertilmi olmayan
neredeyse bir teki bile kalmamtr.
Bununla birkte Vestefalya antiamas onlar olumlu bir tarzda
anar ve onlarn kendiliinden devletler, yani yalnzca mparatora
bal olan devletler olarak kimliklerini korur; ama bir yandan bu
kentleri evreleyen egemenler, te yandan da Otuz Yl Savala
r'ndan beri iktidarn ancak mparatorluun o kk vasalleri
stnde srdrebiten mparatorun kendisi, bunlarn egemenliini
her geen gn fevkalade dar snrlar iine hapsederler. XVIII.
yzylda bu kentlerin saysnn hala elli bir olduu grlmektedir;
diet'te iki sray igal etmekte ve kendi oy haklarna sahip bulun-
maktadrlar; ancak iin gereinde, genel kamu ilerinin idaresi
stnde hibir etkinlikleri yoktur.
Kendi ilerinde, hepsi de grtlana kadar borlu durumdadr;
bu borlar, bir yandan, imparatorluk giderleri iin tpk eski aaal
gnlerinde olduu gibi vergilendirilmeye devam edilmeleri yzn-
dendir, bir yandan da son derece kt idare edilmelerinden kay-
naklanmaktadr. Ve asl dikkat eken de, bu kt idarenin, anayasal
dzenlerinin biimi ne olursa olsun, hepsinde ortak olan gizli bir
hastalktan ileri gelir gibi grnmesidir; o dzen ister aristokratik
olsun, isterse demokratik, benzerlik tamasalar bile en azndan

ayn lde iddetli olan yaknmalara yol aar: sylendiine gre,
aristokratik kimlik tadnda, ynetim az saydaki ailenin ortak-
l haline gelmitir: her ey kayrma ve tikel karlada yrmekte-
dir; demokratik kimlik tadndaysa, entrika ve paragzlk her
keden boy gstermektedir. Her iki kta da, yneticilerinin na-
mus fukaralndan ve ilgisizliklerinden yaknlr. mparator,
dzeni salamak amacyla hi durmadan ilerine mdahale etmek
zorunda kalmaktadr. Nfuslar hzla azalmakta, yokluklar iine
dmektedirler. Bu kentler artk Germengil uygarln odaklar
deillerdir; her trl sanat, egemenlerin eserleri olan ve yeni dn-
yay temsil eden yeni kentleri aydnlatmak zere onlar terkeder.
Tecim onlar dlar; eski etkinlikleri, eski yurtsever canllklar kay-
bolur; hemen hemen bir tek Hamburg byk bir zenginlik ve
kltr merkezi olarak kalr, ama bu, bu kente zg nedenlerin
sonucudur.
Sayfa 64, satr 13. Biiyk Friedriclz'in kanumanesi.
Byk Friedrich'in eserleri arasndan, lkesinde bile en az bili-

neni ve en az arpc olan, onun emriyle yaplan ve ardl tarafn
dan yrrle konan kanunnamedir. Bununla birlikte ben, bizzat
onu ve yaad zaman bundan daha fazla aydnlatan ve insan ile
zamannn birbirlerini karlkl olarak etkileyilerini bundan daha
iyi gsteren bir eserini bilmiyorum.
Bu kanunname, szcn bugn tad anlamla gerek bir
anayasadr; yalnzca yurttalar arasndaki ilikileri dzenlemeyi
hedeflememekte, ama yurttalarn Devletle olan ilikilerini de ele
almaktadr: ayn zamanda hem bir medeni kanun, hem bir ceza ka-
nunu ve hem de bir art'tr.
ok felsefece ve ok soyut bir biimde ifade edilmi olan ve bir
ok bakmlardan 1791 tarihli anayasadaki nsan Haklar Bildirge-
si'ni dolduraniara benzeyen belli saydaki genel ilkeye dayanmak-
ta, ya da daha dorusu, dayanr grnmektedir.
Burada, Devletin ve yurttalarnn iyiliinin toplumun hedefi
ve yasann snr olduu; yasalarn, yurttalarn zgrlk ve hak-
larn ortak yarar amac dnda engelleyemeyecekleri; Devletin her
ferdinin, konumu ve imkanlar el verdii lde genel yarar iin

alnakla ykml bulunduu; bireylerin haklarnn, genel yarar
karsnda geride kalmak zorunda olduklar ilan edilir.
Hkmdarn ya da ailesinin veraset hakkndan, hatta Devletin
hukukundan farkl bir tikel hukuktan, hibir yerde sz edilmez.
Esasen Devletin ad, kraliyet erkini gstermek iin kullanlan tek
ad dr.
Buna karlk, kanunnarnede insanlarn genel haklarnn sz
edilir: insanlarn genel haklar, bakalarnn hakkna zarar vermek-
sizin kendi yarar iin alabilme zgrlnn doallnda
temellenmektedir. Doal yasa, ya da Devletin pozitif yasalarndan
biri tarafndan menedilmemi olan her trl eyleme izin verilmi
tir. Yurttalarndan her biri, kendisinin ve mallarnn korunmasn
Devletten talep edebilir ve eer Devlet yardmna komayacak olur-
sa, kendisini bizzat ve g kullanarak savunma hakkna sahiptir.
Yasa koyucu bu temel ilkeleri amladktan sonra, bunlardan,
1791 anayasasnda olduu gibi, halkn egemenlii ve zgr bir
toplumda rgHenecek bir halk hkmeti dogmasn karacak
yerde, ksa keser ve ayn ekilde demokratik olan, ama liberal ol-
mayan bir baka sonuca gider; hkmdan Devletin tek temsilcisi
olarak dnr ve ona topluma tannagelen haklarn hepsini bir-
den verir. Hkmdar bu kanunnarnede artk Tanr'nn yeryzn-
deki temsilcisi deildir, Friedrich'in btn eserlerine adyla sanyla
kazm olduu gibi, yalnzca toplumun temsilcisi, grevlisi,
hizmetkardr; ama toplumu tek bana temsil eder, onun btn
erklerini tek bana kullanr. Balang blmnde, kendisine,
toplumun yegane hedefi olan genel yarar ortaya karna devi ve-
rilmi olan Devlet bakannn, bireylerin her trl eylem ve davra-
nlarn bu hedef dorultusunda dzenlemek ve ynlendirmekle
yetkili klnd sylenir.
Toplumun bu alabildiine gl grevlisinin balca devleri
arasnda unlara rastlyorum: ieride, kamusal bar ve gvenlii
srdrmek ve iddet karsnda herkese gvence salamak.
Darda, bara ya da savaa karar vermek ona aittir; yalnzca o
yasalar koyabilir ve genel asayie ilikin ynetmelikler karabilir;
balama ve ceza kovuturmalarn durdurma hakkna yalnzca o
sahiptir.
Devlette varolan btn ortaklklar, btn kamusal kurulular,
barn ve Devletin genel gvenliinin gerei olarak onun ynetimi

ve denetimi altndadrlar. Devlet bakannn btn ykmllk-
lerini yerine getirebilmesi iin, bir takm geliriere ve yararl haklara
sahip olmas gerekir; dolaysyla da zel servetlere, gerek kiilere,
bunlarn mesleklerine, tecimsel faaliyetlerine, rettiklerine ya da
tkettiklerine vergi koyma erkine sahiptir. Onun adna hareket
eden kamu hizmetlilerinin, grev snrlar iindeki her trl konu-
da verecekleri emirlere, bizzat onun emirleriymi gibi uyulmak
zorundadr.
Bu batan sona modern kafann altndan, batan sona gotik bir
bedenin belirdiini greceiz imdi; Friedrich kendi kiisel ikti-
darnn eylem alann daraltabii ecek eyleri karp atmaktan baka
ca bir ey yapmad ve ortaya kan btn de, bir yaratktan bir
bakasna geiin grnts tayan korkun bir ucube olutura
cakt. Bu tuhaf rn ortaya koyarken, Friedrich, kendi gcne ne
kadar zen gsterdiyse, mantktan da o kadar nefret etti ve henz
kendisini koruyacak gce sahip olana saldrarak, kendi kendisine
gereksiz glkler karmamaya da bir o kadar zendi.
Birka kaza ve birka ky dnda, krsal kesimde yaayanlar,
kimi topraklarn mlkiyetine isel angarya ve hizmetlerle yetin-
mekle kalmayan, ama daha nce grdmz gibi malikin kiilii
ne kadar uzanan, kaltsal bir klelik altna alndlar.
Kanunname, byk toprak sahiplerinin ayrcalklarndan
ounu yeni batan tanmlamtr; bunlarn kanunnameye aykr
olduklarn bile sylemek mmkndr; zira yerel adetler ile yeni
yasa farkl hkmler tadkta, birincilerin uygulanmilk zorunda
olduu sylenmektedir. Devletin bu ayrcalklardan hibirini, satn
almakszn ve adaletin kurallarn izlemeksizin ortad.lll kaldra
mayaca kesin bir dille duyurulmaktadr.
Kanunname, geri kiilerin klelernesine yol a~~ ld.e,
adl adnca kleliin (LeibeigeHschaft) kaldrldn bildil rnektedir,
ama bunun yerini alan kaltsal kulluk (Esbmterthiinig~et), kanun
metni okunduunda grlecei gibi yine de bir tr kl'llktir.
Ayn kanunnarnede burjuva, kylden zenle ay 1u tu lmu
tur; burjuvazi ile soylu snf arasnda bir tr ara snfn ,ele:;;tirildi
i grlmektedir: bu ara snf, soylu olmayan ykse~ 1 nenurlar,
. kilise mensuplar, teknik okullarn, jimnazyumlarn Ve iniver
sitelerin profesrlerinden olumaktadr.
Burjuvazinin kalan ksmndan ayr tutulurlarken, bu burju-

valar sonuta soylularla kartrlmamlard; tersine, bunlarn
karsnda aa bir konumda kalyorlard. Genellikle, valyelik
payelerini satn alamyor, toplumsal hizmetlerde de en yksek
orunlar elde edemiyorlard. Hofftilig de deilllerdi, yani, ok ender.
durumlar dnda ve asla aileleriyle birlikte olmakszn, saraya da
giremiyorlard. Bu aa konum, tpk Fransa' daki gibi, her geen
gn daha aydn ve daha etkin hale geldii ve de Devletin burjuva
kkenli memurlar, en parlak makamlan igal etmeseler bile hani-
dir en ok ve en yararl ilerin yapld orunlar doldurduklar
lde, bu snf daha fazla yaralamaktayd. Soyluluun ayrcalk
larnn yaratt rahatszlk, bizde Devrim'in gereklemesinde on-
ca pay tayacakken, Almanya'da da, bu devrimin balangta
onayla karlanmasnn koullarn hazrlyordu. Oysa ki, kanun-_
narneyi kaleme alan balca kii bir burjuvayd, ama hi phesiz
efendisinin emirlerine uyuyordu.
Avrupa'nn eski anayasal dzeni, Almanya'nn bu blgesinde,
Friedrich'i, alabildiine kmsedii bu dzenin kalntlarn da
yok etme zamannn geldiine inandracak lde bozulmamtr.
Genel olarak, soylularn bir topluluk halinde bir araya gelme ve
idare etme haklarn kaldrnakla yetinir ve bireysel olarak her
birinin ayrcalklarn kendilerinde brakr; yalnzca bu ayrcalk
larn kullanl biimini snrlar ve dzenler. Bylece, filozoflarm
zn' rencilerinden birinin emirleriyle kaleme alnm ve Fransz
ihtilali patlak verdikten sonra uygulanm olan bu kanunname,
Devrim'in btn Avrupa'da ortadan kaldracak olduu ayn feodal
eitsizliklere yasal bir temel salayan en gerek ve en yeni yasal
belge olmaktadr.
Soylular snf, bu belgede Devletin ana gvdesi ilan edilmitir;
asilzadelerin, gerekli yetenei tadklar srece, btn onursal
makamlara tercihen atanacaklar sylenmektedir. Soylulara ait
mallara yalnzca onlar sahip olabilmekte, yalnzca onlar bunlar
balayabilmekte, soylularn toprak ve teki gayrmenkullerinde
geerli avianma ve yarg haklar ile kiliseler zerindeki himaye
haklarndan da, ayn ekilde, onlar yararlanabilmektedirler; yalnz
ca onlar sahip olduklar topraklarn adn tayabilmektedirler.
2. Voltaire. [.n].
Soylulara ait mallar sahiplenebilmeleri iin zel izin verilen burju-

valar, bu tr mallarn mlkiyetine bal olan haklardan ve onurlar-
dan ancak o iznin getirdii kesin snrlar iinde yararlanabilmekte-
dirler. Soylulua ait bir maln sahibi bile olsa, burjuva bu mal bi-
rinci dereceden mirass olmayan bir burjuvaya miras brakama
maktadr. Birinci dereceden miraslarn, ya da soylu snftan mi-
raslarn bulunmad durumlarda, sz konusu mal serbest
kalmak zorundadr.
Friedrich kanunnamesinin en belirgin blmlerinden biri de,
ekinde yer alan ve siyasal konulara ilikin ceza hukuku dur.
Byk Friedrich'in ardl olan ve ksaca gzler nne serdiim
kanunnamenin feodal ve mutlakiyeti yanna ramen, amcasnn
bu eserinde devrimci eilimler bulunduunu dnerek yaynlan
masn 1794'e kadar askya alan II. Friedrich-Guillom, sylendiine
gre, kanunnamenin ierdii uygunsuz ilkelerin, mkemmel bir e
kilde hazrlanm olan ceza! nlemlerinin yardmyla dzeltilecei
ni dnerek ikna olmutu. Gerekten de, hatta o gnden bu yana,
bu trde daha eksiksiz bir belge grlmedi; yalnzca bakaldr ve
fesat giriimleri en sert bir ekilde cezalandrlmakla kalmamtr;
ama hkmetin eylemlerine ynelik saygsz eletiriler de ayn e
kilde ok serte bastrlmtr. Tehlikeli yaynlarn satn alnmas ve
datm zenle yasaklanmaktadr: yazarn ediminden matbaac,
yaync ve datc da sorumludur. Toplu oyunlar, maskeli enlikler
ve teki elenceler resmi toplant ilan edilmilerdir; dzenlenebil-
meleri iin polisten izin alnmas zorunludur. Kamuya ak yer-
lerdeki yemekler iin bile ayn ey geerlidir. Basn ve konuma
zgrl, keyfi bir gzetime sk skya tabi klnmtr. Ateli
silahlarn tanmas yasaklanmtr.
Nihayet, yar yarya Ortaa'dan dn alnm bu eserin
btn boyunca, merkeziyeti anlaynn arlyla sosyalizme
komu olan nlemler kendilerini gsterirler. Nitekim, kendi kendi-
sine bakamayacak durumda ve ne senyrn ne de beldenin
yardmiarna hak kazanm bulunan btn kiilerin beslenmesiyle,
almasyla ve cretiyle ilgilenmenin Devlete den bir grev ol-
duu bildirilmitir: bu gibilere, glerine ve yeteneklerine uygun
den ii salamak zorunludur. Devlet yurttalarn yoksulluklarna
are bulan kurulular oluturmak zorundadr. Devlet ayrca, tem-
bellii cesaretlendirmeye ynelik vakflar yok etmeye ve bu kuru-
lularn kullandklar paray yoksullara bizzat kendisi datmaya

da yetkili klnmtr.
Byk Friedrich'in bu yaptnn belirgin vasfn oluturan, ku-
rarndaki cretkarlklar ve yenilikler ile uygulamadaki ekingenlik-
lere her kede rastlanr. Bir yandan, modern toplurnun temel ilke-
si olarak herkesin ayn ekilde vergi ykmls olmak zorunda bu-
lunduu ilan edilir; te yandan, bu kuraln istisnalarn ieren tara
yasalarnn yrrlkte kalmalarna izin verilir. Teba ile egemen
arasndaki her trl davaya, btn teki anlamazlklar iin
ngrlm ynergeler uyarnca ve usuller iinde baklaca
sylenmektedir; gerekteyse, kraln karlarna ya da isterlerine ters
dutnde, bu kurala asla uyulmarntr. Sans-Souci deirmeni'
gururla gsterilirken, birok baka olayda adalete sessizce boyun
edirilmitir.
Bir sr yenilii balatm gibi grnen bu kanunnamenin
gerekte ne kadar az yenilik getirdiini kantlayan ve dolays:yla
onu, XVIII. yzyln sonunda Almanya'nn bu blgesinde yaayan
toplurnun gerek durumunu iyice anlamak zere onca ilgin bir in-
celeme konusu yapan ey, Prusya ulusunun onun yaynlanmasnn
neredeyse farkna varrnam grnmesidir.Yalnzca hukukular
kanunnarneyi incelediler ve gnmzde onu hi okumarn olan
ok sayda aydn insanlar vardr.
Sayfa 89, satr 9.
Kentlerin idaresi konusunda XVIII. yzyln en belirgin

vasflarndan biri de, halkn kamuyu ilgilendiren ilerdeki her tr-
l temsiliyetinin ve bu ilere her trl katlmnn ortadan kaldrl
masndan daha ok, haklar durmadan ve bin trl yoldan verildi-
3. Sans-Souci, Berlin' deki opera binasn da gerekletirmi olan Alman mi-

mar Georg von Knobelsdorff (1699-1753) tarafndan, Byk Friedrich
iin Potsdam yaknlarnda ina edilen nl atonun addr. "Sans-Souci
deirmeni", Byk Friedrich'le ato dolaylarndaki bir deirmenci
arasndaki olaya gnderme yapyor. Bu olay, Fransz yazar Franois
Andrieux (1759-1833) "Sans-Souci Deimecisi" adl manzum yksnde
anlatr: "Eet, Berlin'de yarglamnz olmasa da 1 ... btn bunlar lkiimdar
iinnedir ki:/ bir deirmenci saygdeerdir, kimileri .bir vilayet alsa da ... " [.n).
i, geri alnd, iade edildii, oaltld, azaltld, deitirildii

iin, bu idarenin tabi olduu kurallarn ar oynakldr. Bu yerel
zgrlklerin ne trden bir alaltlmann iine dm olduklarn,
yasalarnn kimsenin dikkatini ekmez grnen o ezeli aynakln
dan daha iyi gsteren bir ey yoktur. Yine de bir tek bu oynaklk,
her trl zel dnceyi, anlarn verdii her trden tad, her trl
yerel yurtseverlii, bunlara en ok imkan veren kurumda bile pei
nen yok etmeye yeterli olurdu. Bylece, gemiin, Devrim tarafn
dan gerekletirilecek olan byk tahribi hazrlanyordu.
Sayfa 90, satr 33.
XIV. Louis'nin, kentlerin beldesel zgrln yok etmek

zere bulmu olduu gereke, bunlarn maliyelerinin kt ynetil-
meleriydi. Bununla birlikte ayn olgu, Turgot'nun hakl olarak
syledii gibi, bu hkmdarn gerekletirdii reformdan sonra da
devam etti ve arlat. Turgot, kentlerden birounun, ksmen
hkmete dn verdikleri kaynaklar yznden ve ksmen de,
bakalarnn parasn kullanan ve halka hesap vermek ya da ondan
talimat almak zorunda olmayan belediye grevlilerinin, n kazan-
mak ve bazen de zengin olmak amacyla artrdklar masraflar, ya
da ssleme harcamalaryla, ok byk apta borlanm olduklarn
eklemektedir.
Sayfa 100, satr 17. Eski rejimin idarf merkeziyeti/ii en iyi biimde ne-
den Kanada' da deerlendirilebilirdi.
Metropoldeki ynetimin grnmne ilikin en doru yargya

smrgelerde varlabilir, nk bu grnmn belirleyicisi olan
btn izgiler genellikle buralarda kalniap daha belirgin hale
gelirler. XIV. Louis idaresinin zihniyetini deerlendirmek istersem,
gitmek zorunda olduum yer Kanada' dr. O zaman, incelenen nes-
nenin biimsizlii tpk bir mikroskoptan baklrmcasna farkedi-
lir.
Kanada' da, gemi olgularn ya da eski toplumsal durumun,
kah aktan kah gizlice, yneti~ anlaynn zgrce gelimesinin
karsna kard bir sr engel bulunmuyordu. Soyluluk burada

hemen hemen hi grnmyordu, ya da en azndan neredeyse
btn kklerini yitirni durumdayd; Kilise de burada egemen
konumunda deildi; kodal gelenekler ortadan kalkm ya da silin-
milerdi; yarg erki de burada eski kurumlarn ve eski rflerin
iinde kklememiti. Hibir ey, merkezi ynetimin tm doal
eilimlerini izlemesin~ ve btn yasalar, bizzat kendisini ayakta
tutan zihniyet dorultusunda biimlendirmesine engel olmuyordu.
Demek ki, Kanada'd,, beldesel kurumlarn, ya da tara kurum-
larnn glgesi bile y(lktu, yetkili klnm hibir kolektif g, izin
verilmi hibir bireysel inisiyatif bulunmuyordu. Fransa' daki
meslektalarnn sahil' olduklarndan ok daha baka trl egemen
bir konumda olan bir krallk denetisi; metropoJe kyasla ok daha
fazla eye karan ve, radaki bin sekiz yz fersahlk mesafeye ra
men, her eyi ayn ekilde Paris'ten ynlendirmek isteyen bir idare;
bir smrgeyi kalab,lk nfuslu ve mreffeh klabilecek temel
ilkeleri hibir zaman benimsemeyen, ama buna karlk nfusu
aaltmak ve yaymak iin her trden yapay ve kk yntemlere
ve dzenleyici kk zorbalklara bavuran bir idare: belli rnleri
yetitirme mecburiyeti, ivazl topraklardan kaynaklanan her trl
davann mahkemelerden alnarak salt idarenin yargsna brakl
mas, rnlerin belli bir tarzda yetitirilme zorunluluu, baka ba
ka yerlerde deil de !elli yerlerde yerleme mecburiyeti, vb., bun-
larn hepsi de XIV. Lluis dneminde olmaktadr; bunlarla ilgili fer-
manlar, kraln yansra Co!bert'in de imzasn tamaktadrlar. n
san kendisini modern merkeziyetiliin ta gbeinde ve Cezayir' de
sanabilir. Gerekten de Kanada, Cezayir'de teden beri grlege-
lenlerin birebir resmini oluturmaktadr. ki tarafta da, neredeyse
yaayan nfus kadar kalabalk, egemen, edimci, dzenleyici, zor-
layc, her eyi ngrnek isteyen, her eyi stlenen, idare edilenin
karlarndan her zaran iin ondan daha fazla haberdar grnen,
durmadan faal ve ksr bir idareyle karlalr.
Birleik Devletler' deyse, tersine, ngilizlerin ademimerkeziyet-
i sistemi ban alp ~itmektedir: beldeler, hemen hemen bamsz
belediyeler, bir tr d~mokratik cumhuriyet haline gelmektedirler.
Anayasann ve ngilit. rflerinin de temelini oluturan cumhuriyet-
i ge, kendini engelsizce gstermekte ve gelimektedir. ngilte
re'de, adl adnca id.renin yapt eyler pek az, gerek kiilerin
Eski Rejim ve Dev-im
291
yaptklarysa pek fazladr; Amerika'da idare, sanki artk hibir eye

karmamakta ve bireyler, biraraya gelmek suretiyle, her eyi
gerekletirmektedirler. Yksek snflarn bulunmay, Kanada'da
yaayan kiiyi ayn dnemde Fransa' da yaayandan da daha byk
lde hkmete baml klarken, ngiltere'nin denizar toprak-
Iarnda yaayanlarysa iktidardan giderek daha bamsz hale ge-
tirmektedir.
Her iki smrgede de tmyle demokratik bir toplumun or-
taya karlmas baarlmtr; ancak burada, en azndan Kanada
Fransa'da kald srece, eitlik mutlak ynetimle karr; oradaysa
zgrlkle birleir. Ve her iki smrgeci yntemin maddi
sonularna gelince, 1763'de, fetih dneminde, Kanada'daki n-
fusun 60 000, ngiliz topraklarndaki nfusun ise 3 000 000 kii ol-
duu bilinmektedir.
Sayfa 130, satr 25. Kamusal sormlar ortak ta-tlmasnm kastlar

dlayanetkisi.
Ortak karlar konusundaki ortak tartmann kastlar dlayan

etkisi, XVIII. yzyln tarm birliklerince giriilen ve pek de nemli
olmayan almalarda grlmektedir. Her ne kadar bu toplantlar
Devrim'den otuz yl nce, eski rejim alabildiine srerken gerek-
lemiler ve yalnzca kurarn sz konusu edilmise de, srf bu
toplantlarla bile, farkl snflar kendilerini ilgilendiren sorunlar ele
aldklarndan ve beraberce tarttklarndan dolay buralarda insan-
larn abucak yakniap kaynatklar hissedilir, ayrcalkllarn da
teki insanlar gibi aklc reformlara ilikin fikirleri benimsedikleri
grlr, oysa ki, sz konusu olan muhafazakarlk ve tarmdan
ibarettir.
Devrim srasnda Fransa'da mevcut olan yakksz ve aklsz
eitsizlii srdrebilmek iin, tpk eski rejiminki gibi, gcn asla
kendinden baka yerde aramayan ve insanlar her zaman bir ke-
nara koyan yalnzca bir tek ynetimin bulunduuna eminim; self-
govemment ile en hafif bir temas bile, bu ynetimi derinlemesine bir
ekilde deitirmi ve abucak dntrm, ya da yok etmi olur-
du.
Sayfa 130, satr 27.
Taradaki zgrlkler, eski olduklar, alkanlklara, rflere ve

anlara karm olduklan ve bunun tersine, dediimdedikilik yeni
olduu zaman, ulusal zgrlk varolmakszn da bir sre yaa
maya devam edebilmektedirler; ama genel zgrlk ortadan
kaldrld zaman, yerel zgrlklerin arzu ya bal olarak yaratla
bileceklerini, ya da bunlarn uzun sre korunabileceklerini sanmak
bile aklddr.
Sayfa 131, satr 37.
Turgot, krala sunduu bir raporda, soylularn vergi konusun-

da sahip olduklar ayrcalklarn gerek boyutlarnn ne olduunu,
bana son derece doru grnen bir tarzda, ylece zetler:
"1. Ayrcalklar, bime'ye tabi her mkellefiyeHen baklk
balamnda, drt sabanl bir iftliin getirisine edeer olabilmek-
tedir ki, bu da genellikle Paris dolaylarnda 2 000 franklk bir vergi-
lendirmeyi ngrmektedir.
"2. Ayrcalkllar, korular, ayrlar, balar, gletler iin ve ayn
ekilde, bykl ne olursa olsun atolarnn evresindeki kapal
topraklar iin, kesinlikle hibir ey dememektedirler. Balca re-
timini ayrlardan ve balardan salayan blgeler vardr; bu du-
rumda, topraklarn iletmeye veren soylu, her trl vergiden
bak kalrken, vergi, bime mkellefinin srtna yklenmektedir;
bu da ok byk ikinci bir avantajdr."
Sayfa 143, satr 17.
Arthur Yomg'un 89'daki Seyahati'nde yer alan bir kk anlat

da iki toplumun bu durumu ylesine holukla betimlenmi ve yle-
sine iyi bir ekilde erevelenmitir ki, onu buraya alnamam
mmkn deildir.
Young, Bastille'in alnmasnn yaratt ilk heyecan dalgasnn
ortasnda Fransa'y boydan boya katederken, bir kasabann giriin-
de, yakasnda renkli kokart tamadn gren bir grup halk

tarafndan tutulup hapishaneye gtrlmek istenir. Ellerinden kur-
tulabilmek iin, aklna onlara u kk sylevi ekmek gelir:
"Baylar," der, "vergilerin tpk eskiden olduu gibi denmek
zorunda olduu sylendi. Vergiler denmek zorundadr, buna hi
phe yok, ama eskiden olduu gibi deil. Bunlar tpk ngiltere'de
ki gibi denmelidirler. Bizim lkemizde sizinkinde bulunmayan
birok vergiler vardr; ama bunlar orta snf, halk demez; bunlar
yalnzca zenginlere ynelik vergilerdir. Bizde btn pencereler
vergi der, ama evinde topu topu alt penceresi olan demez'. Bir
senyr yirmilik ve bime vergilerini der, ama kk toprak sahibi
hibir ey demez. Zengin olan, atlar, arabalar, uaklar iin vergi
der: hatta kendi kekliklerini serbeste avlamak iin bile vergi verir;
kk toprak sahibi btn bu vergilerin yabancsdr. Dahas var!
ngiltere'de, zenginin, yoksulun yardmna komak zere dedii
bir vergimiz de bulunmaktadr. Dolaysyla, eer vergi vermeye de-
vam edilecekse, bunlar baka trl vermek gerekmektedir. ngiliz
yntemi ok daha iyidir."
"Kt Franszcam" diye ekliyor Young, "onlarn tuhaf lehe-
siyle olduka iyi uyutuundan, beni ok iyi anladlar; bu sylevin
onaylamadklar bir tek szc bile olmad ve benim pekala iyi bir
adam olabileceimi dndler; ben de, 'Yaasn orta smf!' diye
haykrarak bu dnceyi doruladm. O zaman, bir hurra ly
la yoluma gitmeme izin verdiler."
Sayfa 159, satr 29. Soylular snfnn 1789'daki defterlerinin zm-

lemesi.
Fransz devrimi, kanmca, eitli snflarn balangta, tasar-

lam olduklar fikirler ve kendilerine g veren duygular henz
bizatihi bu Devrim tarafndan yozlatrlmazdan ya da deitiril
mezden nce, ayr ayr bunlara tanklk edebiimi ve bunlar tanta
bilmi olduklar tek devrimdir. Bu gerek tanklk, herkesin bildii
gibi, her snfn da 1789'da tuttuklar defterlerde kayda gemi-
4. "Pars pencereden sokaa atmak/ Jeter so argent par /es feetres" eklinde
ki deyime gnderme yaply?r. [.n).
tir. Bu defterler ya da raporlar, ait olduklar her bir snf tarafndan,

tmyle zgrce ve kamunun bilgisine alabildiine ak olarak
kaleme alndlar; ilgili kiiler arasnda uzun sre tartldlar ve
kaleme alan kiilerce enine boyuna dnldler; zira o dnem-
lerin hkmeti, ulusa seslendii zaman, ayn zamanda hem talep
edip hem de yantlamakla uramyordu. Defterlerin derlendii
dnemde, balca blmler, bugn btn ktphanelerde bulunan
baslm ciltte bir araya getirildi. Asllar, bu defterleri kaleme
alan meclisierin tutanaklar ve ayn dnemde; Bay Necker ile ken-
disine bal grevliler arasnda bu meclisiere ilikin yazmalarn
bir blmyle birlikte, ulusal arivlere kaldrldlar. Bu koleksi yon,
in-folio cilHerden uzun bir dize oluturmaktadr. Bu, eski
Fransa'dan bizlere kalan en ciddi belgedir ve Devrim patlak verdii
srada atalarmzn dnce yapsnn ne olduunu renmek
isteyenlerin her zaman bavurmak zorunda kalacaklar bir
belgedir.
Yukarda sz edilen ciltlik zetin, belki de bir partinin ese-
ri olduunu ve o devasa anketin niteliini tastamam ortaya koy-
madn dnyordum; ancak, bunlar birbirleriyle kyasladm
da, byk tablo ile kltlm kopyas arasnda tam bir benzerlik
olduunu grdm.
Burada, soylularn defterlerinden alarak verdiim zet, bu sn
fn byk ounluunun hangi duygu ve dnceler iinde bulun-
duunu en doru biimde gstermektedir. Soylularn eski ayrca
lklar arasndan neyi israrla korumak istedikleri, neyi brakmaya
yatkn olduklar, neyi kendiliklerinden feda ettikleri burada aka
grlmektedir. zellikle de, o sralarda btn soylular siyasal z-
grlk karsnda harekete geiren anlay, olanca aklyla ke
fedilmektedir. Garip ve hznl tablo!
Bireysel haklar. Soylular, her eyden nce, btn insanlara ait
olan haklarn aka ilan edildii bir bildirge hazrlanmasn ve bu
bildirgenin kendi zgrlklerini ve kendi gvenliklerini de not
etmesini talep etmektedirler.
Kiinin zgrl. Topraa bal kleliin hala devam ettii her
yerde kaldrlmasn, zenci kleciliini ve zencilerin alnp satl
masn ortadan kaldracak yntemlerin aratrlnasn arzulamak-
tadrlar; herkes, keyfi bir ekilde tutuklanmaya maruz kalmakszn,
seyahat etmekte, ya da ister krallk topraklar iinde isterse dnda
ikamet etmekte zgr olmaldr; gvenlikle ilgili kurallarn is-

tismarn nleyici reformlara gidilmeli ve de gvenlik gleri, ayak-
lanma durumlarnda bile, bundan byle yarglarn buyruunda
grev yapmaldr; hi kimse doal yarglarndan bakaca bir mer-
ci tarafndan tutuklanp yarglanmamaldr; bunun sonucu olarak
Devlet hapishaneleri ve bakaca yasad tutukevleri ortadan
kaldrlmaldr. Baz soylular Bashlle'in yklmasn talep etmekte-
dirler. zellikle Paris'in soylular bu noktada israrldrlar.
Her trl mektubun ve mhrl belgenin gizliliine sayg gs-
terilmelidir. - Eer Devletin gvenlii, bir yurttan abucak ve
doal yarg merciieri karsna karlmakszn tutuklanmasn
zorunlu klyorsa, kah tutukluluk ilmhaberinin Devlet konseyine
bildirilmesi yle, kah bakaca yollarla, bir takm arlklara engel ola-
cak nlemlerin alnmas gerekir.
Soylular snf, btn zel komisyonlarn, atanm ya da istis-
nai btn mahkemelerin, committimus'un' btn ayrcalklannn,
erteleme kararlarnn, vb. ilga edilmelerini ve keyfi bir karar alacak
ya da byle bir karar uygulayacak olanlara kar en sert cezalarn
getirilmesini; tek yarg mercii olarak kalmas gereken olaan
mahkemelerde, zellikle de ceza davalarndaki sanklar sz konusu
oldukta, bireysel zgrl salayacak nlemlerin alnmasn;
adaletin bedelsiz olmasn ve gereksiz yarglarnalara son verilmesi-
ni istemektedir. Bir defterde, "Yarglar halk iindir, yoksa halklar
yarglar iin deil" denilmektedir. Hatta her yarg evresinde
[bailliage] bir kurul oluturulmak suretiyle yoksullar iin cretsiz
savunmanlar bulundurulmas; durumalarn ak olmas ve
davaclarn kendi kendilerini savunma zgrlnn tannmas;
ceza davalarnda, sana bir kurulun elik etmesi ve durumann
tm aamalarnda, sann mensup olduu snftan belli saydaki
yurttan yargca yardmc olmas ve bunlarn, suun ilenmesi ya
da sann sululuu konusunda gr bildirmeleri talep edilmek-
tedir: bu balamda, ngiliz anayasasna gnderme yaplmaktadr;
ayrca, cezalar ilenen sula oranhl ve herkes iin eit olmaldr;
lm cezasna daha ender bavuruimal ve her trl bedensel ceza-
ya, ikence altnda sorgulamaya, vb. son verilmedir; nihayet,
mahkumlarm ve zellikle de sanklarn tutukluluk koullan iyile-
5. Belli bir konuda yetkili klnan kii(ler). (.n.).

tirilmeli dir.
Defterlere gre, kara ve deniz birliklerine asker alnrken,
bireysel zgrlklere sayg gsterilmesini salamann yollar
aratrlmaldr. Askerlik mecburiyetinin bedelli ykmlle ev-
rilebilmesine imkan verilmeli, kura usulne ancak snftan tem-
silcilerin huzurunda bavurulmaldr; nihayet askerlikteki disiplin
ve ast-st ilikilerinden kaynaklanan devler, yurttan ve zgr in-
sann haklaryla badatrlmaldr. Kln tersiyle vurma" cezas
kaldrlacaktr.
Mlkiyet zgrl ve dokunulmazl. Mlkiyet hakknn
dokunulmaz klnmas ve ancak kamu yararnn kanlmaz bir e
kilde gerektirdii durumlarda ihlal edilebilmesi talep edilmektedir.
Bu durumlarda da hkmet, hi geciktirmeksizin yksek bir tazmi-
nat demelidir. Zoralm kurumu lavedilmelidir.
Tecim, alma ve sanayi zgrl. Sanayi ve tecim zgrl
salanmaldr. Bunun sonucu olarak, kimi biriikiere tannm olan
ustalk [maitrises] ve benzeri, bakaca ayrcalklar kaldnlacaktr;
gmrk kaplar snrlara tanacaktr.
Basn zgrl, haberlemenin gizliliinin dokunulmazl. Basn
zgrl salanacak ve kamu yarar bakmndan getirilebilecek
olan kstlamalar, bir yasayla nceden saptanacaktr. Kilise'nin san-
srne yalnzca dogmay konu alan kitaplarn tabi olmas gerekir;
tekiler iin, yazarlarnn ve basan matbaaclarn bilinmesini
salayacak gerekli nlemlerin alnmas yeterlidir. Biroklar, basn
sularnn yalnzca halk jrilerince yarglanmasn talep etmekte-
dirler.
Defterlerde, zellikle ve oybirliiyle, postaya emanet edilmi
olan srlarn dokunulmazl ve mektuplarn bir sulama belgesi ya
da arac haline gelmesini nleyecek ekilde bu dokunulmazla
sayg gsterilmesi zerinde durulmaktadr. Mektuplarn almas
casusluklarn en irencidir, zira kamu vicdannn ihlali anlamna
gelmektedir, demektedirler ak bir ekilde.
retim, eitim. Soylular snfnn defterleri, eitimin glendi-
rilmesiyle etkin bir ekilde uralmasn, kentlerde ve krsal alan-
da eitimin yaygnlatrlmasn ve de ocuklar iin ngrlen gele-
6 "Les coups de plat de sabre", yani klcn tersiyle >urma, keskin tarafyla vur-
maya layk grmeyecek lde aalamadr. [.n.].
cee uygun ilkelere gre ynlendirilmesini; zellikle de, yurttalk

hak ve devlerini retmek suretiyle, ocuklara ulusal bir eitim
verilmesini talep etmekle yetinmektedirler. Hatta onlar iin,
anayasann belli bal noktalarn kolayca renebilecekleri bir tr
kutsal kitabm kaleme alnmasn istemektedirler. Bunun dnda,
retimin kolaylatrlmas ve yaygnlatrlmas iin kullanlacak
yntemlere iaret etmezler; yerli soylularn ocuklar iin eitim ku-
rumlar istemekle yetinirler.
Halk gzetmek iin alnacak nlemler. Defterlerden byk bir ks
mnda, halka daha fazla sayg gsterilmesinde israr edilmektedir.
Biroklar, ounlukla basit hatalar ya da hatta kukular nedeniyle
bir dolu zanaatkar ve yurttan genel bir alkanlk olarak, keyfi bir
ekilde ve usulne uygun yarg karar olmakszn hapishanelerde,
ceza evlerinde, vb. srndn ve bunun da doal zgrle
aykr olduunu belirterek, gvenlik kurallarnn istismarna kar
kmaktadrlar. Angaryann kesinlikle kaldrlmas, btn defter-
lerde talep edilen eydir. Yarg evrelerinin ounun talebi, senyr-
lklerin frn ve deirmenlerinde alma mecburiyeti ile ayakbast
harc [peage] deme ykmllnn kaldrlmasdr. Bir ou,
feodal ykmllklerin hafifletilmesini ve soylulara ait mallarn
sahiplenilmesinde krala denen verginin kaldrlmasn talep et-
mektedir. Bir defterde, hkmetin toprak alm ve satmlarnn ko-
laylatrlmasna ilgisiz olmad kaydedilmektedir. Bu, bir
kalemde btn senyrlk haklarnn ilgas ve l-el mallarn sata
karlmas iin, zellikle gsterilecek olan gerekedir. Birok def-
terde, gvercinliklerle ilgili haklarn tarma daha az zararl kln
mas istenmektedir. Kraln av hayvanlarn koruma amacna yne-
lik ve avcbalk [capitainnerie] diye adlandrlan kurululara
gelince, bunlarn, mlkiyet hakkn gaspedici nitelikleri nedeniyle,
hemen ilga edilmeleri talep edilmektedir. Soylular, halkn daha az
demede bulunaca vergilerin varolanlar ikame etmesini de iste-
mektedirler.
Soylular snfnn talebi, erincin ve refahn krsal kesime doru
yaygnlatrlmasna allmasdr; l mevsimde krsal kesim in-
sanlar iin bir ura olmak zere, kaba trden kumalarn doku-
naca tezgahlar kurulmaldr; ktlk zamanlarnda kullanlmak ve
tahl fiyatlarn belli bir dzeyde tutmak iin, her yarg evresinde
tara idarelerinin gzetiminde kamu ambarlar oluturulmaldr;
tarm mkemmelletirmeye ve krsal alann kaderini iyiletirmeye

allmaldr; bayndrlk faaliyetleri artrlmal, zellikle de batak-
lklarn kurutulmas ve su taknlarnn nlenmesiyle, vb. ilgile-
nilmelidir; nihayet tara vilayetlerinin hepsinde, tecim ve tarm iin
bir takm tevikler datlmaldr.
Defterlerde, hastahane hizmetlerinin kk birimler halinde
btn kaza merkezlerinde yaygnlatrlmas; dilenci evlerinin
kaldrlarak bunlarn yerine yardm iiikieri kurulmas; tara
meclislerinin ynetimi altnda yardm sandklar oluturulmas ve
cerrahlarn, hekimlerin ve ebelerin, yoksullar cretsiz olarak te-
davi etmek zere, tara vilayetleri hesabna kk yerleim birim-
lerine datlmalar; adaletin, halk iin her zaman cretsiz olmas;
nihayet krler, sar ve dilsizler, kimsesiz ocuklar, vb. iin
esirgemekurumlar kurulmasnn dnlmesi istenmektedir.
Sonu olarak, soylular snf btn bu konularda, uygulamaya
ilikin ayrntlara girmeksizin genel olarak reform arzularn dile
getirmekle yetinmektedir. Kilise'nin alt kesimlerine oranla aa
snflar arasnda daha az yaam olduu ve onun sefaletiyle daha
az yzyze kald iin, bunlara are bulmann yntemleri zerin-
de de daha az dnm olduu grlmektedir.
Kamu grevlerine alnabilir/ik, orunlar aras aamal-dzen ve soylu-
luun onursal ayrcalk/arna dair. Soylular, talepisi olduklar re-
formlar dile getiririerken ortaya koyduklar genel anlaytan, zel-
likle, ya da daha iyisi yalnzca, orunlarn aamal-dzeni ve
toplumsal konumlarn farkll sz konusu oldukta sapmakta ve
bir takm nemli dnler vermekle birlikte, eski rejimin ilkelerine
sarlmaktadrlar. Soylu snf burada bizatihi varoluu iin savat
n hissetmektedir. Dolaysyla defterlerinde, rahiplerin ve soylu-
larn farkl birer snf olarak korunmalar israrla talep edilir. Hatta
soylular snfn olanca arnml iinde koruma yollarnn aran-
mas; bylece, para karlnda asilzade kimlii kazanmann men
edilmesi, bu kimliin artk bir takm orunlara karlk olarak veril-
memesi ve yalnzca Devlete uzun ve yararl hizmetler karlnda
hakedilerek elde edilmesi istenir. Soylular snf, sahte soylularn da
aratmhp kovuturulmasn temenni etmektedir. Nihayet defter-
lerin hepsinde de, soyluluun btn onurlaryla birlikte korun-
masnda israr edilmektedir. Bazlarnda, asilzadelere, d grn
lerinden de tannabilmelerini salayacak farkllatnc bir iaretin
verilmesi bile istenmektedir.

Toplumsal konumlarnn farkllna ramen, soylu ile burjuva
arasnda esasen varolan tastamam benzerlii gsterecek bundan
daha uygun, bu talepten daha belirgin bir ey dnlebilemezdi.
Defterlerinde, maddi yarar salayan haklarndan bir ou konu-
sunda olduka uyumlu bir tavr sergileyen soylu snf, genellikle
onursal ayrcalkianna kaygl bir iddetle balanmaktadr. Daha
imdiden demokrasinin dalgalar arasnda yuvarlanmakta olduu
nun ylesine farknda ve boulup gitmekten ylesine korkmaktadr
ki, bu alanda sahip olduklarnn hepsini birden korumak istedii
gibi, asla sahip olmadklarn da icat etmeyi arzulamaktadr. Ne
kadar tuhaftr! tehlikeyi sezer, ama alglamaz.
Grev yerlerinin datrnma gelince, soylular yksek orunlar
iin, grev yerlerinin devlete satlabilirlii usulnn kaldrl
masn; bu trden grevler sz konusu oldukta, her yurttan ulus
tarafndan krala nerilebilmesini ve kral tarafndan, ya ve
yeterlilikten bakaca bir eye baklmakszn ve ayrcalk gzetilme-
den atanabilmesini talep etmektedirler. Soylulardan ou, orta
snfn asker! rtbelerde de dlanmamas gerektiini ve vatana
liyakatini ispatlam her askerin, en nemli yerlere kadar yksel-
roeye hakk olduunu dnmektedir. Baz defterlerde, "Soylular
snf askeri hizmetlere girii orta snfa yasaklayan hibir yasay
onaylamamaktadr" denilir; ancak, soylular, daha nce alt rtbeler-
den gemeksizin bir alaya dorudan subay olarak katlma hakknn
bir tek kendilerine tannmasn isterler. Bunun dnda, hemen
hemen btn defterlerde, ordudaki rtbelerin dalmnda herkes
iin uygulanabilir olan belli kurallar getirilmesi, bu rtbelerin
tmyle ihsana braklmamas ve yksek subaylarnkiler dndaki
rtbelerde terfilerin kdeme bal olmas talep edilir.
Kilise hizmetlerine ilikin grevlere gelince, soylular, kilise
topraklarnn [benefices] datmnda seim usulnn getirilmesi-
ni, ya da en azndan bu topraklarn paylatrlmas konusunda kral
aydnlatacak bir kurul oluturmasn istemektedirler.
Nihayet, denekierin bundan byle daha bir zenle datlmas
gerektiini, baz ailelerde azaltlmalarnn daha uygun olduunu
ve de hibir yurttan birden fazla denek ve ayn anda birden ok
grev iin maa alamayacan; grevin varisiere intikali usulnn
kaldrlmasn dile getirmektedirler.
Kilise ve rahipler. Kendi haklar ve kendi tikel kurumlan deil

de Kilise'nin ayrcalk ve rgtlenmesi sz konusu oldukta, soylu
snf konuya artk o kadar yakndan bakmaz; burada btn dikkati
arlklarda younlar.
Rahiplerin hibir ekilde vergi ayrcalklar olmamas ve bun-
larn borlarn ulusun srtna yklemeksizin demeleri talep
edilmektedir; rahiplik kurumlar da derinlemesine ve yeni batan
biimlendirilmelidir. Defterlerden ounda, bu kurumlarn kurulu
amalarndan saptklar ne srlmektedir.
Yarg evrelerinden ou Kilise vergisinin [dime] tarma daha
az zarar verecek bir lde belirlenmesinden yanadr; hatta bir ks
m, bu verginin kaldrlmasn istemektedir. Bir defterde, "Kilise
vergilerinin en byk ksm, halka manevi ynden yardmc ol-
makla en az ilgilenen papazlar tarafndan toplanmaktadr" denir.
kinci snfn [soylular] birincisiyle [ruhban] ilgili eletirilerinde
szn esirgemedii grlmektedir. Kilise'nin kendisi iin de daha
saygl davranmaz .. Yarg evrelerinden biroklar, Eta ts generaux'-
nun kimi dinsel tarikatlar lavetme ve gelirlerini de baka amalar-
la kullanma hakkn aka tanrlar. On yedi yarg evresi, Etats
generaux'nun konuyu zmek iin yetkili olduunu aklamak
tadr. Biroklar, fazla saydaki bayr.am gnlerinin tarma zarar
verdiini ve sarholua ortam hazrladn sylemektedirler; bun-
dan dolay bu bayramlardan birou iptal edilmeli ve pazar
gnyle birletirilmelidir.
Siyasal haklar. Siyasal haklara gelince, defterlerde, btn
Franszlarn kah dorudan kah dalayl olarak ynetime katlma
hakk, yani seme Ve seilme hakk olduu kabul edilir, ama top-
lumsal orunlardaki aamal-dzen korunmak kaydyla; bylelikle
hi kimse kendi snf dnda seerneyecek ve seilemeyecektir. Bu
ilke konduktan sonra, temsil sistemi, ulusun btn snfiarna lke
ynetiminde ciddi bir pay sahibi olabilme imkann salayacak
biimde kurulmaldr.
Etats generaux'da nasl oy kullanlaca konusundaysa gr
ler deiiktir: ounluk, her snf iin ayr bir oylama istemektedir;
bazlar, vergi yasalarnn oylanmasnn bu kurala istisna olutur
mas gerektiini dnmektedirler; nihayet daha bakalar da istis-
nann kural olmasn talep etmektedirler. Bu grte olanlar,
"Oylar, snfara gre deil oy veren insanlara gre saylmaldr, zi-
ra bu, tek aklc yntem olduu gibi, btn dertlerimizin yegane

kayna olan snf bencilliini uzaklatrp yok edebilecek, insanlan
birbirine yaklatrabilecek ve onlar, yurtseverliin ve yce erdem-
lerin, bilimlerin nda glendirilecekleri bir meclisten ulusun
beklerneye hakk olan sonuca ulqtrabilecek tek yntemdir" derler.
Bununla birlikte, fazlasyla ani bir ekilde ortaya atlan bu yenilik,
o gnn zihinsel ikliminde tehlikeli olabileceinden, biroklar
bunun ihtiyatla benimsenmesinin zorunlu olduunu ve parmak
hesabyla oylamann daha sonraki Etats generaux'ya ertelen-
mesinin daha aklc olup olmayacana meclisin karar vermesi
gerektiini dnrler. Her trl kta, soylular, her bir Franszn
hakk olan saygnl btn snflarn koruyabilmesini talep etmek-
tedirler; bundan dolay da, eski rejimde orta snfn tabi olduu
alaltc biimsellikler, rnein diz kmek, kaldrlmaldr; defter-
lerden biri, bunu, "bir insann bir baka insann nnde dize gelme-
si, insanlk onurunu yaraladndan -ve doal olarak birbirinin eiti
olan varlklar arasnda temel haklaryla badamayan bir aa
konumu gsterdiinden" diyerek gerekelendirir.
Ynetim biiminde getirilecek sisteme ve anayasann ilkelerine dair.
Ynetimin biimine gelince; soylular snf monarik yaplanmann
korunmasn, yasama, yarg ve yrtme erklerinin kraln kiiliin
de kalmasn, ama ayn zamanda da, erklerini kulannada ulusun
sahip olduu haklar gvenceye alacak temel yasalarn getirilmesi-
ni talep etmektedir.
Bunun sonucu olarak, btn defterlerde, ulusun, meclisin ba-
mszln salamak zere yeterince ok sayda yeden oluan
Etats generaux halinde toplanma hakkna sahip olduu ilan
edilmektedir. Bu meclisin bundan byle, belirli dnemlerde ve
ayn ekilde tahta her yen~ hkmdarn geliinde, davet mek-
tubuna gerek olmakszn toplanmas istenmektedir: Hatta yarg
evrelerinden birou, bu meclisin srekli olmasnn temenni
edildiini aklamaktadrlar. Eer Etats generaux'nun toplantya
anlmas kral tarafndan bildirilmi olan srede gereklemeye
cek olursa, vergi demeyi reddetme hakkna sahip olunacaktr.
Birka yarg evresi de, meclis toplantlarn birbirinden ayran ara-
da, kralln idaresini denetlemekle grevli bir geici komisyon ku-
rulmasn istemektedir; ancak, genel olarak defterlerde byle bir
komisyonun anayasal dzene tmyle aykr olaca aklanarak
kurulmasna kesinlikle kar klmaktadr. Gsterdikleri gereke

gariptir: hkmetin karsnda kalacak bu kadar kk bir meclisin
sonunda onun tahriklerine kaplmasndan endie etmektedirler.
Soylu snf, bakanlarn meclisi datma hakkna sahip olma-
malarn ve bir takm komplolar marifetiyle meclisin dzenini boz-
duklarnda yarg tarafndan cezalandrlmalarn; her ne konuda
olursa olsun hkmete baml durumda olan hi kimsenin mil-
letvekili seilememesini; milletvekillerinin kii dokunulmazlna
sahip bulunmalarn ve de, defterlerde sylendiine gre, ortaya at-
tklar grler nedeniyle kovuturmaya uratlamamalarn; ni-
hayet, meclis oturumlarnn halka ak olmasn ve ulusu oradaki
grmelere daha fazla katabilmek iin bunlarn baslarak datl
malarn istemektedir.
Soylular, Devletin ynetimini dzenleyen kurallarn lke
topraklarnn eitli ksmlarndaki idarelere de uygulanmasn;
bunun sonucu olarak tarann her vilayetinde, her kazasnda, her
kilise-evresinde belli bir sre iin ve zgrce seilmi yelerden
kurulu meclisler oluturulmasn oybirliiyle talep etmektedirler.
Defterlerden ounda, krallk denetilii ve genel tahsildarlk
gibi grevlerin kaldrlmas dncesi vardr; hepsi de, bundan
byle vergi oranlarn belirlemek ve tarann tikel karlarn
gzetmekle yalnzca tara meclislerinin grevlendirilmesi gerektii
grndedir. Bundan sonra artk yalnzca tara snf meclislerine
bal olacak ile ve kilise-evresi meclisleri iin de byle olacan
dnmektedirler.
Erkler ayrm. Yasama erki. Meclis halinde toplanm ulus ile kral
arasndaki erkler aynnma gelince, soylular, Eta ts generaux ve kral
tarafndan benimsenmedike ve uygulayc kurullarn resmi kayt
larna geirilmedike hibir yasann yaptrm gcne sahip olama-
masn; vergi kotalarn belirleme ve koyma iinin yalnzca Etats
generaux'ya ait olmasn; belirlenecek vergilerin meclisierin yalnz
ca iki toplant dnemi arasnda geecek zamanla snrl tutulmasn;
Etats generaux'nun onay olmakszn salnm ve toplanm olan-
larnn yasad ilan edilerek bylesi vergileri koyan ve toplayan
bakanlar ile tahsildarlarn, vurguncu olarak kovuturulmalarn
talep etmektedirler;
Ayn ekilde, Etats generaux'nun rzas olmakszn hibir
borlanmaya onay verilmemelidir; yalnzca meclisler tarafndan
saptanm ve hkmetin, en ksa srede Eta ts generaux'yu toplan-

tya arma kouluyla, sava ya da byk felaket durumlarnda
kullanaca bir kredi almaldr;
Btn ulusal, kasalar meclisierin gzetimi altnda bulun-
maldr; btn yerleim birimlerinin harcamalar rneclislerce belir-
lenmeli ve oylanarak kabul edilmi olan tutarlarn almamas iin
en gvenilir nlemler alnmaldr.
Defterlerden ounda, dolayl haklar diye bilinen ve Kral
Topraklarnn Tekeli adlandrmas altnda toplanan bir takm bu-
naltc vergilerin kaldrlmas konusunun aratrlmas istenmekte-
dir; defterlerden birinde yle denmektedir: "Tekel adlandrmas
bile tek bana ulusu yaralamaya yetmektedir, zira yurttalarn
mlkiyetinin gerek bir paras olan nesneleri krala aitmiler gibi
tanmlamaktadr"; dolaysyla devredilm eyecek btn topraklar
tara meclislerinin idaresine verilmeli ve ulusun snfnn ortak
onay olmakszn hibir karar alnrnarnal, hibir tasarrufta bu-
Iunulrnarnaldr.
Soylular snfnn apak belli olan dncesi, gerek borlan-
malarn ve vergilerin dzenlenrnesinde, gerek bu vergilerin tahsi-
latnda, btn mali idareyi meclisler araclyla ulusa brakrnaktr.
Yarg erki. Ayn ekilde, yargsal rgtlenmede de, yarglarn
gcn, en azndan byk bir ksmyla, meclis halinde toplanm
ulusa bal klma eilimindedir. Defterlerden birounda unlar
ilan edilmektedir:
"Yarglar, grevlerinden dolay ulusun meclisine kar sorum-
lu olacaklardr"; ancak Etats generaux'nun onay ile grevden al
nacaklardr; hangi gerekeyle olursa olsun hibir mahkemenin, bu
meclisin onay olmakszn, grevini ifa etmesi engellenernez; grev-
lerini ktye kullanmalar halinde, ternyiz mahkemesi ve parla-
rnentolar, Eta ts generaux tarafndan yarglanacaklardr. Defterlerin
ounda, yarglarn kral tarafndan halkn gsterecei adaylar
arasndan atanmalar gerektii belirtilmektedir.
Yrtme erki. Yrtme erkine gelince, bu tmyle krala
braklrntr; ancak, bir takm arlklar nlemek zere gerekli
snrlar da getirilmektedir.
Bylece, idareye ilikin olarak, defterlerde eitli yerleim bl-
gelerinin hesap dururnlarnn baslp yaynlanmak suretiyle ka-
muya maledilmeleri ve bakanlarn halkn meclisine kar sorumlu
olmalar; ayn ekilde, askeri birliklerin savaa gnderilmelerinden

nce, kraln, amalarn ak ve net bir ekilde Etats generaux'ya
bildirmesi talep edilmektedir. lke iindeyse, bu birlikler ancak
Etats generaux'nun nerisiyle yurttaiara kar kullanlabilecek
lerdir. Birliklerin says snrl olacak ve olaan zamanlarda, yalnz
ca te ikisi yedekte kalacaktr. Hkmetin kendi imkanlaryla tut-
tuu yabanc biriikiere gelince, bunlar kralln merkezinden uzak-
latrlp snrlara gnderileceklerdir.
Soylu snfn defterlerini okurken en arpc gelen, ancak hibir
alntnn yanstabilemeyecei ey, bu soylularn yaadklar zaman-
la ne kadar uyum iinde olduklardr: zamann zihniyetini sahip-
lenmilerdir; olaan bir ekilde, zamann dilini kullanmaktadrlar.
insann devredilemez haklarndan, toplumsal bata ikin ilkelerden sz
etmektedirler. Birey sz konusu oldukta, genellikle onun haklary
la, toplum sz konusu olduktaysa, toplumun grevleriyle ilgilen-
mektedirler. Siyasetin ilkeleri, onlara, aliiikn ilkeleri kadar mutlak ve
ler ikisinin de ortak temeli aklm gibi grnmektedir. Kleliin
kalntlarn m ortadan kaldrmak istemektedirler? nsan tiiriideki
yaziamay en son izlerine kadar silmektir sz konusu olan. Bazen XVI.
Louis'ye yurtta kral demekte ve bir ok yerde, sonradan onca sk
lkla kendilerine de yklenecek olan, ulusa kar ilenmi sutan sz
etmektedirler. Onlarn gznde de ve btn tekiler iin de geerli
olduu zere, halkn eitimi, btn beklentilerin yant olacaktr ve
bu ii Devletin ynlendirmesi gerekmektedir. Defterlerden birinde,
Etats gberax bir takm deiiklikler araclyla ocuklarn eitimine
ulusal bir kimlik esi11ledirmeye gayret edecektir, denir. Tpk btn
teki adalar gibi, yasalarn tekdzelii konusunda canl ve
srekli bir eilim iindedirler, bununla birlikte snflarn varlna
ilikin alan bunun dndadr. En az orta snf kadar, idarede
tekdzelik, llerde tekdzelik, vb. isterler; her trl reformu or-
taya atarlar ve bu reformlarn kktenci olmas gerektiini dnr
ler. Onlara gre, istisnasz btn vergiler kaldrlmak ya da
deitiTilrnek gerekir; btn adalet sistemi deimelidir, yalnzca
daha mkemmel hale getirilmesi gereken senyrgil adalet ise
bunun dndadr. Btn teki Franszlar iin olduu gibi onlar iin
de Fransa bir deneyim alan, siyasette bir tr modem iftliktir, bir
tek kendi tikel ayrcalklarnn gelitii kk bir blge dnda, bu-
rada her ey tersine evrilmeli, her ey denenmelidir; yine de hak-
larn yememek iin o kk alann bile onlar tarafndan esirgen-

mediini sylemek gerekir. Tek szckle sylemek gerekirse,
defterleri okunduunda, bu soylularn Devrim'i gerekletirmek
zere orta snf mensubu olmaktan bakaca bir eksiklikleri bulun-
mad yargsna varmak mmkndr.
Sayfa 189, satr 28.
XVIII. yzylfelsefesinin belirgin vasfnn, insan aklna bir tr

tapnma, yasalar, kurumlar ve rfleri dilediince dntrecek
snrsz gcne hesapsz bir gven olduu sylenmitir. Bir konu-
da iyi anlamak gerekir: dorusunu sylemek gerekirse, bu filo-
zoflardan bazlar insan aklndan ok kendi akllarna tapyorlard.
Halkn bilgeliine asla bunlar kadar az gven gsteren olmamtr.
Halk kitlelerini de en az yce Tanr'y hor grdkleri kadar hor
gren bir ounu sayabilirim. Tanr'ya kar bir rakibin gururunu,
kitlelere kar da baanya ulam kiinin gururunu ortaya koyu-
yorlard. ounluun istencine sahiden ve sayg duyarak boyun
emek, onlara Tanr'nn buyruklarna boyun emek kadar ya-
bancyd. O zamandan beriye, hemen hemen btn devrimciler bu
ifte karakteri tamlardr. Bu, ngiliz ve Amerikallarn, yurt-
talarnn ounluunun duygu ve dncelerine gsterdikleri
saygnn ok uzanda olan bir eydir. Onlarda, akl, kendi
kendinde gururlu ve gvenlidir, ama asla kstah deildir;
dolaysyla zgrle ulatrd, bizim aklmzsa yeni klelik biim-
leri icat etmekten bakaca bir ey yapmad.
Sayfa 202, satr 37.
Byk Friedrich anlarnda yle yazmt: "Fontenelle'ler,

Voltaire'ler, Hobbes'lar, Collins'ler, Shaftesbury'ler, Bolingbro-
ke'lar, btn bu byk adamlar dine ldrc bir darbe indirdiler.
nsanlar, ahmakcasna tapnm olduklar eyi incelemeye balad
lar; akl bat! inano silip sprd; inanlm olan masallardan
tiksinti duyulur oldu. Yaradancln [deisme] bir sr izleyicisi or-
taya kt. Epikurosuluk, oktannclarn putatapan ibadetleri iin
nasl uursuzluk getirmise, yaradanclk da gnmzde, ata-

larmzn benimsemi olduklar Musac grler iin daha az uur
suzluk getirmedi. ngiltere'de hkm sren dnce zgrl
felsefenin geliimine pek ok katkda bulunmutu."
Yukardaki alntda grld gibi, Byk Friedrich bu satr
lar yazd srada, yani XVIII. yzyln ortasnda, o dnemdeki
ngiltere'yi hala dinsiz doktrinlerin yuvas gibi dnyordu.
Bundan da arpc olan bir ey daha var: insanlar ve devleti ynet-
me sanatna en yatkn egemenlerden birinin, dinlerin siyasal yarar-
lar olabileceini dnr grnmemesi; demek ki, hocalarnn
kafalarndaki hatalar, kendi kafasnn niteliklerini bu lde yoz-
latrmt.
Sayfa 225, satr 9.
Fransa' da XVIII. yzyln sonlarnda kendini gsteren bu

gelimed zihniyet, ayn dnemde Almanya'nn btnnde de or-
taya kyor ve kurumlar deitirme arzusu her yerde ayn ekilde
ona elik ediyordu. Baknz bir Alman tarihisi, o sralarda
lkesinde olup bitenlere ilikin nasl bir tablo iziyor:
"XVIII. yzyln ikinci yarsnda" diyor, "zamanmzn yeni
zihniyeti, aama aama kilise topraklarnn bile iine szyor.
Buralarda reformlara balanyor. Sanayi ve hogr buralara her
yerden giriyor; byk devletleri hanidir sarm olan aydn
saltklk burada bile kendini gsterdi. Sylemek gerekir ki, XVIII.
yzyln hibir dneminde, bu kilise topraklar stnde, Fransz
Devrimi'ni neeleyen son on yllar boyunca grlenler kadar
dikkate ve takdire deer hkmdarlara rastlanmamt."
Burada izilen resmin, iyiletirme ve geliim hareketi ayn
dnemde balayan ve ynetmeye en layk insanlar Devrim'in her
eyi silip sprecei srada ortaya kan Fransa'y gsteren tabloya
ne kadar benzerliine dikkat edilmelidir.
Almanya'nn btn bu blgesinin, Fransa'nn uygarlk ve
siyaset devinin iine ne kadar grnr bir ekilde srklenmi
olduunu da kabul etmek gerekir.
Sayfa 226, satr 12. ngiliz adlfyasalar, kurumlarn pek ok ikincil sakm-
calar tayabileceklerini ve bu sakncalarn, o kurumlar yerletirilirken
ngrlm olan temel hedefe eriilmesini engellemediini nasl kantla
maktadrlar.
Genel ilkeler ve kurumlar ayakta tutan zihniyetin kendisi ve-

rimliyse, o kurumlarnn ikincil ksmlarnda karlalan eksiklie
ramen uluslarn gelimelerini srdrmelerindeki yetileri, bu olgu,
Blackstone'un bize gsterdii gibi-, getiimiz yzylda ngilizlerde
adaletin yaplan incelendii zamanki kadar iyi bir ekilde asla
grlemez.
Burada nce, hemen dikkat eken iki byk farkllk grlmek-
tedir.
I. Yasalarn farkll;
II. Bu yasalar uygulayan mahkemelerin farkll.
I. Yasalarn farkll. 1. Yasalar asl ngiltere, skoya, rlanda ile
Man adas, Normandiya adalar, vb. gibi Byk Biritanya'nn
Avrupa'daki eitli topraklar ve nihayet kolaniler iin farkl fark-
ldr.
2. Asl ngiltere' de drt tr yasa grlmektedir: usul hukuku,
statler, Roma hukuku, doal hukuk. Usul hukuku kendi iinde,
btn krallkta kabul gren genel usuller; baz senyrlklere, baz
kentlere ve kimi zaman da taeiriere zg olanlar gibi, yalnzca baz
sinflara zel olan usuller eklinde ayrlmtr. Bu usUler kimi za-
man, tpk rnein, ngiliz yasalarnn genel eilimine kart olarak
btn ocuklar arasnda eit paylam ngren (gavelkind) ve bun-
dan daha tuhaf, en kk ocua nce-domuluk hakk veren
usullerde grld gibi, birbirlerinden ok farkldrlar.
II. Malkenelerin farkll. Blackstone yasalar ad verilen
yasalar, farkl mahkemelerin mthi bir eitliliini kurumlatr
mtr; bu konuda bir yargya varabiirnek iin, ok zet halindeki u
zmleme yeterlidir:
1. Sanrm hepsi de sonuta lordlar mahkemesine ulamak
zorunda olsa bile, her zaman ngiltere' deki yksek mahkemelere
bal olmayan, skoya ya da rlanda mahkemeleri gibi, asl
ngiltere'nin dnda kurulmu olan mahkemelere rastlanmaktadr.
2. Asl ngiltere'ye gelince, eer Blackstone snflamalar ara-
sdan unuttuum bir ey yoksa, bunlar ylece saymak
mmkndr:
1. Genel yasaya (common law) gre kurulmu ve aslnda drt
tanesi esasen yrdn kaybetmi olan, on bir tr mahkeme;
2. Yarg alan btn lkeye yaygn, ama ancak baz konularda
uygulanan tr mahkeme;
3. zel bir nitelik tayan tr mahkeme. Bunlardan biri, par-
lamentonun ald eitli kararlarla kurulmu, ya da gelenee bal
olarak gerek Londra'da, gerek taradaki kent ve kasabalarda varo-
lan yerel mahkemelerden olumaktadr. Bunlar o kadar ok ve hem
kurulular hem de kurallar itibariyle ylesine byk bir eitlilik
gstermektedirler ki, ayrntl bir serimlerneye girimeyeceim.
Bylece, eer Blackstone'un metnine bavurulacak olursa,
onun bu metni kaleme ald dnemde, yani XVIII. yzyln kinci
yarsnda, yalnzca asl ngiltere'de yirmi drt tr mahkeme bu-
lunuyordu ve bunlarn birou da, her biri kendi tikel grnm
iindeki ok sayda altblme ayrlyordu. O zamandan beriye
hemen hemen ortadan kalkm grnen trler bir yana braklacak
olursa, yine de on sekiz ya da yirmi tr mahkeme kalmaktadr.
imdi, bu yarg sistemi incelenecek olursa, her trden eksiklii
ierdii kolayca grlr.
Malkernelerin okluuna ramen, yargya bavuranlarn
yaknlarnda konumlanan, nemsiz davalar yerinde ve az masrafla
yarglamak zere kurulmu, kk ilk merci mahkemeleri ou za-
man yoktur, bu da adaleti karmak ve pahal hale getirmektedir.
Ayn davalar birok mahkemenin yetki alan iindedirler, bu ise
durumalarnn balangcnda zararl belirsizliklere yol amaktadr.
stinaf mahkemelerinin neredeyse tamam, baz durumlarda asliye
mahkemeleri gibi, kimi zaman genel hukuk mahkemesi, kimi zaman
da doal /ukk mahkemesi gibi yarglamaktadr. stinaf mahkemeleri
ok eitlidirler. Tek odak noktas lordlar kamarasdr. dari anla
mazlk olaan anlamazlktan hibir ekilde ayr tutulmamtr, bu
da bizim hukukularmzdan ounun gzne byk bir arpklk
olarak grnecektir. Nihayet btn bu mahkemeler, kararlarn
drt farkl yasallk iinde gerekelendirmektedirler ki, bunlardan
ancak biri teamle dayanmaktadr, tekinin, doal hukuktan der-
lenmi olannn ise dayand kesin bir ey yoktur, zira hedefi, ou
zaman adetlereve statlere kar kmak ve yargcn kiisel karary
la s tatnn ya da adetin, eskimi ya da fazlasyla kat olan yanlarn
d zeltmek tir.
te kusurlar bunlardr ve eer ngiliz adaletinin bu hantal ve
eskimi makinesi ile bizim adalet sistemimizin modern fabrikas,
bizimkinde grlen basitlik, tutarllk ve uyum ile ngilizlerinkinde
gze arpan karmaklk ve tutarszlk kyaslanacak olursa, ngiliz
lerin kusurlar daha da byk grnecektir. Bununla birlikte,
Blackstone'un zamanndan beri, yeryznde adaletin yce ereine
ngiltere'deki kadar eksiksiz bir ekilde ulalm olan, yani her in-
sann, toplum iindeki durumu ne olursa olsun ve ister bir gerek
kiiden isterse hkmdardan ikayeti bulunsun, sesini duyura-
bileceinden oradaki kadar emin olduu ve malnn da, zgr-
lnn de, yaamnn da en mkemmel gvencelerini lkesinin
btn mahkemelerinde bulabildii, bakaca lke yoktur.
Bu, ngiliz adalet sistemindeki kusurlarn, benim .burada
adaletin yce erei diye adlandrdm eye hizmet ettii anlamna
gelmiyor; yalnzca, btn adil dzenlemelerde, o eree ancak bir
lde zarar verebilen ikincil kusurlarn bulunduunu ve daha ba
ka baat kusurlarn, birok ikincil mkemmelliklere bal olmakla
beraber, yalnz o eree zarar vermekle kalmayp ayn zamanda da
onu yok ettiklerini. kantlyor. Birinciler en kolaylkla farkedilen-
leridir; sradan kafalarn ilk nce dikkatini ekenler de genellikle
bunlardr. Deyimin syledii gibi, insann gzne batarlar. tekiler
ou kez daha gizlidirler ve bunlar kefeden ya da haber verenler
de, her zaman iin tzeciler ya da meslekten olan baka kiiler
deillerdir.
una da dikkat ediniz ki, ayn nitelikler, yaanan zamana ve
toplumun siyasal rgHeniine gre ikincil ya da baat olabilirler.
Aristokras dnemlerinde, eitsizlik dnemlerinde, baz bireylere
zg bir ayrcal adalet nnde hafifletmeye, yarg karsndaki
gsze gl ye kar gvenceler salamaya, iki kul arasndaki bir
tartma sz konusu oldukta doallkla tarafsz kalan Devletin
tavrna stn gelmeye ynelik her ey, baat nitelik haline gelmek-
te, ama toplumsal durum ve siyasal yaplanma demokrasiye
dnd lde, neminden kaybetmektedir.
ngiliz adalet sistemi bu ilkeler nda incelenecek olursa,
komularmzn lkesinde adaleti karanlk, karmak, ar, pahal
ve kullansz klabilecek btn kusurlar yerli yerinde braklrken,
..
glnn zayf olan, Devletinse gerek kiiler aleyhine asla kollan-
310 Eski Refim ve Devrim
marnalar iin sonsuz sayda

nlernin alnm olduu farkedilir; bu
yasalln ayrntlarna
daha ok girildike, her bir yurttaa ken-
disini savunmak zere her trl silahn saland ve burada her
eyin, yarglarn tarafgirliine, aslndaysa satlabilirliine kar,
herkese mmkn olan en fazla gvenceyi sunacak bir tarzda
dzenlendii grlr, o satlabilirlik ki, mahkemelerin resmi gcn
hizmetine girmelerinden kaynaklanmakta ve en sradan, zellikle
de en tehlikelisi, demokrasinin geerli olduu dnemlerde ortaya
kmaktadr.
Btn bu alardan bakldkta, hala karlalan ok saydaki
ikincil kusurlarna ramen, ngiliz adalet sistemi bana bizimkinden
stn grnyor; bizim sistemimizin onlardaki hastalklarn
hibirini tamad dorudur, ama onlarn sisteminde karmza
kan baat nitelikleri de ayn lde sunamamaktadr; tek tek kii
ler arasndaki atmalarda her yurttaa salad gvenceler
bakmndan mkemmel olan bu sistem, bizimki gibi demokratik bir
toplumda, her zaman glendirilmesi gereken yanyla, yani bireyin
Devlet karsndaki gvenceleri ynnden, zayflamaktadr.
Sayfa 247, satr 7.
Devrim bu gelime
sreci yznden gelmedi; ancak, Devrim' i
gerekletirmesi gereken :Zihniyet, bu faal, tedirgin, zeki, yeniliki
ve tutkulu kafa, yeni toplumlarn o demokratik anlay, her eyi
canlandrmaya balyordu ve toplumu geici olarak altst etmez-
den nce, esasen onu harekete geirmeye ve gelitirmeye yeterli
oluyordu.
Alexis de Tocqueville o Eski Rejim ve Devrim
"Franszlar 1789'da sanki yazglarn ikiye blmek ve ogne
kadar olmu olduklar eyi bundan sonra olmak istedikleri
eyden bir uurumla ayrmak zere, hibir halkn asla kalk
mam olduu en byk gayreti gsterdiler. Bu tuhaf giriim
de, eski rejimi yok eden Devrim'i ynetirken tadklar duy-
gu/arn, alkanlk/arn, hatta fikir/erin pek ounu o rejim-
den devralp korumu ve yeni toplumu ina ederken isteme-
den bu kalntlardan yararianm olduklarna inanmmdr."
Bundan yz krk yl nce yazlm bu kitabn gncel-
lii, yenilii okuyucuyu artacaktr. nemiyse, yan-
l klielerle beliediimiz Fransz Devrimi'ne ilikin
"en gereki senaryoyu" ortaya koymas deildir yal-
nzca ...
Tocqueville, demokrasi dediimiz siyasal rejimin, as-

lnda ve ncelikle bir "toplum biimi" olduunu ve
bu toplum biiminin gemiin "aristokrasi"sinden de
gnmzn ve her dnemin "totalitarizm"lerinden
de temelli bir kopula ayrldn ilk kez gsteren bir
dnrdr. Eski Rejim ve Devrim gnmz siyaset-
ileri iin bir baucu kitab olabilseydi, onlar bize de-
mokrasi masallar anlatrlarken bu kadar ftursuzca-
sna dediimdedikilik peinde koabilirler miydi?
ISBN 975-8008-07-2
lllllllll
9 789758 008070

Alexis de Tocqueville Eski Rejim Ve Devrim

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Alexis de Tocqueville Eski Rejim Ve Devrim

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Alexis de Tocqueville

ALEXIS DE TOCQUEVI\;LE 1805'te Paris'te dodu,

Trke Kesit Yaynclk, 1995

Kesit Yavnclk ve Matbaaclk Ltd. ti.

Ofset hazrl Kesit Yaynclk'ta yaplm,

Bu kitabn hazrlanmasndaki katklan dolaysyla

M.A. Klbay'n sunuu: "En Gereki Senaryo" ... 9

f:SK REJiM VE DEVRM

BRNC BLM: Devrime ve douuna ilikin eliik

Il. BLM: Devrim'in temel ve ihai hedefinin samld gibi

lll. BLM: Frasz ihtilali dinsel ihtilliller gibi ileyen bir

BRNC BLM: Fransa' daki feodal haklar neden

III. BLM: Bugn idarf vesayet diye adlandrlan ey neden

VIII. BLM: Fransa'nm, insanlarn kendi aralarmda en

BRNC BLM: Edebiyat/arn XVIII. yzyln ortalar

VI. BLM: Ynetimin halkn devrimci eitimini tamamla-

VII. BLM: Biiyk bir idarf devrim siyasal devrimi nasl

VIII. BLM: Devrim, kendisine ncel olan eyin iinden

EK BLM: Snf medisli topraklara ve zellikle de

nsanlk tarihinin byk dnemelerinin, hem yaanr

sistemin ar basklar altnda ezilmektedirler; burjuvazi

dncesinden nefret etmekte, bugnk terminolojiyle, dev-

olma noktasna indirmilerdir, ama 1789 yaklatnda, bur-

Btn bunlar renmek iin ciltler devirmek gerekmi-

duu yarglan tersine evirerek, ne yaman bir siyaset bilim-

merkezilemesi demektir. Yani Fransa, ancak merkezi ikti-

Tocqueville'in bu vurgusu, Fransz Devrimi zerine laf

Mehmet Ali Klbay

Tahsin Ycet "evirmenliin yalnzca bir beceri ya da

1. "evirmen", Almtlar, Cumhuriyet, 22 Austos 1995.

B~ kitabn -TBMM' de ou zaman beyhud e yere yinele-

1805 Devrim'in diliyle, "III. yln ll Termidor gn", yahi 29

1817-1820 Alexis, babas idari grevle tarada dolarken Paris'te

1821 Temmuz aynda Alexis byk bir bunalma girer; dinsel

1823-1826 Hukuka devam eden Alexis, 1826'da mezun olur.

1827-1829 6 Nisan 1827'de Versailles mahkemesine yardmc yarg

1. Bu kronoloji, "Magazine Littcraire" dergisinin Aralk 1986 tarih ve 236

Beaumont'a yazd 25 Ekim 1929 tarihli bir mektupta,

1830 Temmuz'da, X. Charles'a kar Paris halk ayaklanr, kral

1831-1832 Alexis de Tocqueville ve Gustave de Beaumont, 11 Mays

2. Adolph THIERS (1797-1877), Fransz devlet adam ve tarihisi. Temmuz

Tocqueville bunu y~e anlatr: "Bu manzaracia bir ykm ve

1832 Paris' e dnlerinde kark bir ortam ve kolera salgnyla

1833 Birleik Devletler' deki Ceza ve n faz Sistemi ile Fransa' da

1835 Amerika'daki Demokrasiye Dair'in birinci blm 23 Ocak'ta

Nisan-Haziran aylar arasnda, Birleik Devletler'deki klelik

evlenir. Fakirleme zerine Deneme'yi yaymlar; burada, gele-

1836 Tocquevile'in annesi Ocak aynda lr. Tocqueville atosu ve

1837 23 Haziran ve 22 Austos' ta, Presse de Seine-et-Oise gazetesinde

1838 6 Ocak'ta Tocqueville Ahlak ve Siyaset Bilimleri Akademisi'ne

1839 2 Mart'ta Tocqueville Valognes milletvekili seilir. Hibir par-

eitimin liberalletirilmesi, kleliin ilgas vb. ynndeki

1840 Amerika'daki Demokrasi'nin ikinci blm yaymlanr. Birinci

1841 23 Aralk'ta Fransz Akademisi'ne seilir.

1842 9 Temmuz'da yeniden ve byk bir oy okluuyla Valognes

1843 Ocak aynda, Le Siecle'te yaymlanan Fransa'nm indeki Durm

1844 Ocak: Mecliste, eitim zgrl ve Kilise ile Devlet ayrl

sonu hsran olur.

1846 Haziran aynda, Meclis'te yapt konumada Cezayir soru-

1847 ubat: Tocqueville, Cezayir ve smrgecilikle ilgili iki yasa

1848 27 Ocak'ta Meclis'te yapt konumada, bencil yneticilerin

1849 13 Mays'ta Tocqueville Yasama Meclisi milletvekilliine

1850 Mart aynda Tocqueville ar bir ekilde hastalanr. Bu, dokuz

1851 Haziran' da Anayasann deitirilmesiyle grevli komisyonun