ANLIURFA HALK KLTRNDE LM

Yusuf Ziya KESKN

Giri
nsan hayatnn nemli gei devresi vardr. Bunlar,
doum, evlenme ve lmdr. Bu nemli gei etrafnda bir
sr adet, tren ve pratikler olumakta ve sz konusu geileri
ynetmektedir. Bunlarn hepsinin amac, insann yeni durumunu
kutlamak ve kutsamak, ayn zamanda da onu, gei srasnda
younlatna inanlan tehlikelerden ve zararl etkilerden
korumaktr.1 anlurfa halk kltrnde de bu nemli geiten
biri olan lmle ilgili pek ok inan, adet ve pratikler
olumutur. Biz bu makalemizde, Trk kltrnn bir paras
olan anlurfa halk kltrndeki lmle ilgili inan, adet ve
pratikleri inceleyecek ve bu kltrn slm asndan deeri
zerinde duracaz.2
anlurfa, yazl tarihten nceki dnemlerde kurulmu
dnyann en eski ehirlerinden biridir. Srasyla Hurri-
Mitanniler, rmler, Medler, Persler, Romallar, Bizansllar,

Do. Dr., Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Hadis Anabilim Dal

retim yesi. yzkeskin@harran.edu.tr, yzkeskin@gmail.com
1
rnek, Sedat Veyis, Anadolu Folklorunda lm, Ankara 1979, 2. Bask, s.
11 (Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar).
2
lmle ilgili dni deerlendirmeleri, bilgi insicamn bozmamas iin
dipnotlarda kaydedeceiz.
Araplar ve Trkler tarafndan ynetilen ehrin kltrel yapsnn
ekillenmesinde bu uygarlklarn etkisi byktr.1 Hz. mer
dneminde (Milad 639 ylnda) slm topraklarna katlan
anlurfa'nn kltr yapsna XII. yzyldan sonra Trk-slm
kltr etkili olmaya balamtr. Dolaysyla anlurfa'daki
lmle ilgili ritellerin ou slm prensipleriyle rtmektedir.
Ancak burada putperestlik, Yahudilik ve Hristiyanlk
kltrlerinin de olduka kkl bir gemii vardr.2
anlurfa'daki lm kltrn, anlurfal olmamz
hasebiyle ncelikle kendi izlenimlerimize, yaayan baz kaynak
kiilerin bilgilerine ve yazl baz eserlere dayanarak tespit
etmeye altk.
anlurfa kltrnde mevcut olan lmle ilgili inan ve
pratiklerin kendine has ynleri olmakla birlikte bunlarn bir
ksm Anadolu'nun deiik yrelerindeki uygulamalarla
benzerlik arz etmektedir. Bu, Anadolu'da ortak bir kltrn
mevcudiyetini ve bu kltrn anlurfa'da da etkili olduunu
gsterir. imdi anlurfa'daki lm kltrn dnemler halinde
kronolojik bir btnlk ierisinde ele alacaz.

A. LM NCES BAZI NANI, ADET VE

PRATKLER
nsanolu, lm korkusunun bilinaltndaki basksyla
tabiatta alageldiinin dnda cereyan eden pek ok hadiseyi
lme yorumlam ve lmn habercisi olarak alglamtr. lkel
topluluklardan modern topluluklara varncaya kadar insanlar,
evrelerinde grdkleri olaan d baz olaylar lmle
ilikilendirmiler ve lmn bir belirtisi olarak kabul
etmilerdir. anlurfa halk kltrnde de lmle ilgili eitli
inan ve yorumlar gelitirilmitir. Bu inanlar yiyecekler,

1
Yurt Ansiklopedisi, "Urfa", stanbul 1982-84, X, 7368, 7431 (Anadolu
Yaynclk).
2
Yurt Ansiklopedisi, "Urfa", X, 7434.
hayvanlar, kozmik hadiseler, ryalar ve baz olaan d olaylar
etrafnda younlamakta olup balcalar unlardr:
Evde sirke (mahalli lisanla ekili) yapmak, baz kimselerce
uursuzluk saylr ve yapld takdirde o evden l kacana
inanlr.
Kpein azn yukar doru kaldrp uzun uzun ulumas,
bir kimsenin lecei eklinde yorumlanr.1
Baykuun bacaya konmas, uursuzlua ve lme iaret
saylr.2
Gkyznde bir yldzn kaymas, byk bir zatn
leceine/ldne yorumlanr.3
Her yldz kaymasndan 40 gn sonra bir kiinin leceine
inanlr.4
Ryalar ise iki deerli; yani bazlar lye, bazlar da
diriye iaret olarak kabul edilir. Mesela lm tandk birinin
ryay gren kimseye ait bir eyay almas veya ryada onu
armas, o kimsenin leceine yorumlanr.5 Ryada l

1
Bu inan, Merzifon ve Uak yrelerinde de vardr. rnek, s. 16.
2
rnek, s. 25.
3
Bu inan, Anadolu'nun baz yrelerinde de vardr. rnek, s. 25; Kalafat,
Yaar, slmiyet ve Trk Halk nanlar, Ankara 1996, s. 24 (Kltr
Bakanl Yaynlar); Abdlkadirolu, Abdlkerim, "Kastamonu'da Dni
Folklor veya Dni-Manev Halk nanlar", III. Milletleraras Trk Folklor
Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, IV. Cilt, s. 11 (Kltr ve Turizm
Bakanl Yayn); Durdu, Aydn - Durdu, Bircan Kalayc, "Gemiten
Gnmze lm Adetleri ve Kemaliye Kynde lm", Trk Halk Kltr
Aratrmalar 1997, Ankara 1998, s. 82 (Kltr Bakanl Yayn).
Bu, slm ncesi Chiliye Araplarnda da mevcut olan bir inantr. Chiliye
Araplar gkyznde bir yldz kaydnda byk bir kimsenin doduuna
veya ldne inanrlard. Ancak Hz. Peygamber, yldz kaymasnn bir
kimsenin doumu veya lmne iaret olmadn ifade etmitir. Mslim,
Ebu'l-Hseyn Mslim b. Haccc el-Kueyr (. 261/874), el-Cmi'u's-sahh,
stanbul 1992, selm 124 (II, 1750-51), (ar Yaynlar).
4
Bu inan, Merzifon ve Uak yrelerinde de vardr. rnek, s. 16.
5
Bu inan, Anadolu'daki pek ok yerde vardr. rnek, s. 28.
grmek ise, diriye iarettir; misafirin geleceine alamet saylr.
Ryada dilerin ektirilmesi, dklmesi veya krlmas,
lme iaret olarak kabul edilir. Az dilerin ekilmesi ve
dklmesi yal birinin, kk dilerin dklmesi ise ocuklarn
lecei eklinde yorumlanr.1
Ayrca musalla tana uzanan kiinin ksa srede
leceine, bir ocuk srekli alarsa, o evde mutlaka lm
meydana geleceine inanlr.
lmek zere olan hastann baz davranlar ve istekleri de
lme iaret saylmtr. Hasta, gvendii veya sevdii birini ya
da uzaktaki akrabalarn grmek isterse veya hoca, mft gibi
bir din adamn artrsa, onun leceine yorumlanr.2
anlurfa'da bakalarna yk olmamak ve kendi helal
parasndan harcamak maksadyla lmeden nce kefeni ve lm
parasn hazrlamak yaygndr. Buna "krlk-kefenlik" denir.3
Ayrca kefene serpilmek zere zemzem suyu, kefene konulmak
zere dua yazl kat, lmeden nce hazrlanan malzemeler
arasndadr. Baz slm limlerince mekruh grlmekle birlikte
mezarn hazrlayanlara bile rastlanr. Kimileri de can iin
eitli hayrlar yapmak suretiyle lme hazrlk yapar.4

B. LM ANINDAN DEFN SONUNA KADAR

OLAN NANI, ADET VE PRATKLER
anlurfa'da lmek zere olan kimseyle ilgili eitli

1
rnek, s. 26, 27. Bu inan Anadolu'nun pek ok yresinde mevcuttur. Ayn
yer.
2
Benzer inanlar Anadolu'nun pek ok yresinde vardr. rnek, s. 30-31.
3
slam, bir kimsenin lmeden nce kefenini hazrlamasna cevaz vermitir.
Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail (. 256/870), el-Cmi'u's-sahh,
stanbul 1992, ceniz 29 (II, 78), (ar Yaynlar).
4
Kapakl, Kemal, anlurfa'da lmle lgili Adet, Gelenek ve nanmalar,
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Harran niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, anlurfa 1997, s. 20.
pratikler gelitirilmitir. Bunlarn bir ksm dinsel nitelikli,
bazlar da yresel zelliklidir.
lmek zere olan bir kimsenin azna su damlatlr,
kendisine kelime-i ehadet telkin edilir ve yannda sesli olarak
Ysn sresi okunur; lm gerekleince de Kurn okuma ii
braklr.1
Adetli ve lohusa kadnlar lmek zere olan kimsenin
yanndan uzaklatrlr. Genellikle erkei erkekler, kadn da
kadnlar bekler.
Can ekien hastann ksa srede ruhunu teslim etmesi iin
sevdii kimsenin resmi gsterilir veya ad zikredilir, ya da
zerine gmlei konur.2 Hastann yannda sessiz olmaya
allr. Konuulduu takdirde ruhunu teslim etmede
zorlanacana inanlr.
l, evinin dnda lm ise eve getirilmez. Eve
getirilirse o evden birbiri ard sra l kacana inanlr.
Eer l, uzak bir yerden getiriliyor ise, arlatna inanld
iin arln almak zere cenazenin stne bir para ekmek
konur.
len kimsenin ak olan gzleri3 ve az kapatlr; enesi

1
lmekte olan hasta zerine Ysn suresinin okunmas faydaldr ve Hz.
Peygamber tarafndan da tavsiye edilmitir [Eb Dvd, Sleymn b. el-E'as
es-Sicistn (. 275/888), es-Snen, stanbul 1992, ceniz 19-20 (III, 489),
(ar Yaynlar)]. Ancak lm bir kimseye ve kabir zerine okunmas
tartmaldr. Baz alimler buna cevaz verirken, bazlar caiz grmemitir.
Karaman, Hayreddin, "lm, l, Defin ve Merasimler", slm Dnyasnda
Mezarlklar ve Defin Gelenekleri Kolokyumu Bildirileri I, Ankara 1996, s. 4,
9 (Trk Tarih Kurumu Yayn).
2
Kapakl, s. 21.
3
l gznn ak olmas, kan ruhunu takip etmesinden
kaynaklanmaktadr. Hz. Peygamber'den gelen bir hadiste, "nsan ld
zaman gzleri nasl belerip kalyor, grmez misiniz? te bu, gznn nefsini
(kan ruhunu) takip etmesindendir" denilerek buna iaret edilmitir [Mslim,
ceniz 9 (I, 635)]. len kimsenin gzlerinin kapatlmas, slam geleneinde
bir bezle tepesine balanr. Ayaklar kbleye doru uzatlr ve
zerine bir rt rtlr. imesini nlemek iin de karnna
makas, bak, ta gibi ar bir cisim konur.1 lnn yata
deitirilir; ceset, rahat deine alnr. l yatt yerden
kaldrlnca yatana biraz su serpilir.
Bazen lnn en yakn/yaknlar, cenaze henz
kaldrlmadan nce lnn yzn ap perler.2 len kadn ise
kz, annesinin iki ayann altn per. Aksi takdirde annesinin,
hakkn helal etmeyecei kabul edilir.3
anlurfa'da lm haberini dost ve yaknlarna duyurmak
zere camilerde l salas okunur. l salasnda Hz.
Peygamber'e salt ve selam getirildikten sonra kimin ld ve
cenazesinin ne zaman ve nerede kaldrlaca ilan edilir. Bylece
dost ve yaknlara lm haberi ve cenaze namaznn saati ve yeri

de mevcuttur. Nitekim Hz. Peygamber, vefat eden sahbi Eb Seleme'nin

gzlerini kapatmtr. Mslim, ceniz 7 (I, 634).
1
Bu uygulama, Anadolu'nun pek ok yresinde mevcuttur. rnek, s. 46;
Abdlkadirolu, s. 10; Kk, Abdurrahman, "Erzincan ve evresindeki
Halk nanlarna Toplu Bak", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi
Bildirileri, Ankara 1987, IV. Cilt, s. 250 (Kltr ve Turizm Bakanl
Yayn); Durdu, s. 83; Gkda, Bilgehan Atsz, Dou Karadeniz Blgesinde
Eski Trk nanlarnn zleri, (http://www.kultur.gov.tr/ portal/
kultur_tr.asp?belgeno=20086).
2
Bu konuda Hz. Peygamber'den baz rivayetler gelmitir. Bir rivayete gre
Reslullah, sahbi Osman b. Maz'n'un nn pm ve gzlerinden ya
gelmitir [Eb Dvd, ceniz 35-36 (III,513); Tirmiz, Eb s Muhammed b.
s (. 279/892), es-Snen, stanbul 1992, ceniz 14 (III, 315), (ar
Yaynlar)]. Ayrca Hz. Eb Bekir'in de Hz. Peygamber'in mbarek nn
edeb ve muhabbetle pt ve alad rivayet edilmitir [Buhr, ceniz 3
(II, 70)]. Buna gre lnn plmesinde dni adan bir saknca
bulunmamaktadr.
3
Bu anlay, "cennet, analarn ayaklar altndadr." hadisinden esinlenmi
olmaldr. bn Hanbel, Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel e-
eybn (. 241/855), el-Msned, stanbul 1992, III, 429 (ar Yaynlar);
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn (. 273/886), es-
Snen, stanbul 1992, cihd 12 (II, 930), (ar Yaynlar); Nes, Eb
Abdirrahman Ahmed b. u'ayb (. 303/915), es-Snen, stanbul 1992, cihd 6
(VI, 11), (ar Yaynlar).
duyurulmu olur. Eskiden hoparlr olmad iin minareden ilan
edilen lnn kimlii tam olarak anlalmazd. Bunun iin len
kimsenin kimliini renmek zere ocuklar, salann okunduu
minarenin kapsnda durur, minareden inen mezzinden lenin
kimliini renir ve aldklar bilgiyi anne-babalarna veya
ustalarna ulatrrlard. Gnmzde lm ilan, camilerde
okunan salaya ek olarak Belediye ln Brosu, radyo, gazete
veya cep mesaj araclyla da yaplmaktadr. lnn en
yaknlar lm haberini alnca dkknlarn kapatp cenazeyle
ilgilenirler.1
lm gece olursa, defin ilemi ertesi gn yaplr ve l
yaknlar sabaha kadar uyumadan cenazeyi beklerler.2
l gmlene kadar ev sprlmez, amar ykanmaz,
eve su getirilmez.
Vefat eden gen biri ise, cenazesi evden karlrken en
yaknlar tarafndan znt ifadesi olarak zlgt alnr.3
lnn elbiseleri bak veya makasla kesilerek zerinden
karlr. Geriye kalan elbiseleri gn bekletildikten sonra nce
souk su ile ardndan da scak su ile ykanr, daha sonra fakirlere
verilir. lnn zerinden kan gmlek ise sokakta yaklr.4
Cenazeyi ykamada kullanlacak su ve odun, ev dndaki
bir yerden temin edilir. Eskiden lnn ykanaca su
hamamdan getirilirdi. Su stlrken gzel kokusu sebebiyle yakt
1
Hz. Peygamber, usl dairesince lm haberinin e, dost ve akrabalara
duyurulmasn tasvip etmi ve kendisi de Habeistan Kral Neci'nin lm
haberini Mslmanlara duyurmutur. Buhr, ceniz 4, 5 (II, 71-72); Mras,
Kmil, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, Ankara
1982, IV, 304-305 (Diyanet leri Bakanl Yayn).
2
Hz. Peygamber, bir zarret olmadka cenzenin gece gmlmesini uygun
grmemitir. Eb Dvd, ceniz 29-30 (III, 505).
3
Bu, Chiliye adeti olup, slm'n tasvip etmedii bir davrantr.
4
rnek, s. 76; Kapakl, s. 23. Bu adet Animizm dncesine dayanmaktadr.
Animist anlaya gre lmden sonra lnn eyalar yaklarak ya da
fakirlere verilerek ruhun tekrar gelip yaayanlar rahatsz etmesi nlenir.
Durdu, s. 49-50.
olarak kuru meyan bitkisi kullanlr. Ayrca tts de yaklr.1
Yine gzel koksun diye suya glya katlr. Ykama ilemi
bitince kazan altndaki odun ve kl dar atlr;2 kazan ters
evrilip zerinde bir mum yaklr.3 Son zamanlarda cenazeler,
hastanelerde grevliler tarafndan ykanmakta ve
kefenlenmektedir.
Kadn l teneirde ykanrken defa dorultulup
etrafndakilerden "hakknz helal ettiniz mi?" diye helallik
alnr.
lnn ykand yerde gn sre ile sabaha kadar k
yanar.4 Bu, o evde oturanlarn muhtemel korkularn gidermek
maksadna matuf bir nlem olarak deerlendirilebilir.
l olan evdeki su dolu kaplar boaltlr. Komular da
evlerindeki sular dkerler. nk Azrailin, insanlarn cann
almak zere kulland klcn o sularda ykam olabileceine,
sular dklmedii takdirde bakalarnn da leceine inanlr.5
anlurfa'daki halk inancna gre l, ldnn farknda
deildir. Cenazesini ykayanlara yardm eder, kendi cenaze
namazn klar, kendi mezarna toprak atar. Telkin verilirken
kendisine can gelir, kalkmak ister, ban tahtaya arpar. O

1
Hz. Peygamber de ly ykarken gzel kokmas iin kfr (gzel kokan bir
eit bitki) kullanlmasn tavsiye etmitir. Buhr, ceniz 13 (II, 74); Tirmiz,
ceniz 15 (III, 315).
2
rnek, s. 40.
3
Kazann ters evrilmesi gelenei, Anadolu'nun baz yrelerinde de vardr.
rnek, s. 39.
4
Bu uygulama, Anadolu'daki baz yrelerde de mevcuttur. rnek, s. 47;
Kalafat, s. 27,35.
5
Bu adet, Yahd kltrnde de vardr [rnek, s. 37 (Andree, R.: Zur
Volkskunde der Juden, s. 116'dan naklen)]. Buna benzer inanlar,
Anadolu'nun deiik yrelerinde de mevcuttur. rnek, s. 37; Kalafat, s. 28-
29, 36; Yardmc, Mehmet, "ukurova'da lmle lgili nanlar-
Uygulamalar", II. Uluslararas Karacaolan ve ukurova Halk Kltr
Sempozyumu, Adana 1991, s. 5; Durdu, s. 82.
zaman l, "eyvah ben lmm" der.1
l evden karlmadan, fakirlik evden uzaklasn diye
ayakkablar sokaa braklr.2
anlurfa'da cenaze namaz camilerde klnr. Cenaze,
tabut ierisinde camiye getirilir. Namaza sadece erkekler katlr.
Namaz iin imam gelmeden nce saf tutan cemaatten baz
kimseler lnn ruhuna balanmak zere "Fatiha" der ve
cemaat de Fatiha okuyarak sevabn lye balar.3
Cenaze, tabut ierisinde omuzlarda tanr. len erkek ise
tabutun zerine "Kbe rts" denen bir rt rtlr. Kadn
cenazenin tabutu zerine ise ynden yaplm beyaz ihram
rtlr. l gen kz veya yeni evliyse, rtnn zerine duvak,
iek gibi eyler konur.4 Cenazeyi tamak sevap kabul edildii
iin, cenazeyi gren kimse koarak gelir ve bir mddet tabutu
tar. Tabutu tutan kimse, ok gemeden yerini bakasna brakr
ve bylece herkesin cenazeyi gtrmesi salanr.5 Tabutun
altna girerken "Bismillhi ve billhi al milleti Reslillh"
denir.

1
Ancak Hz. Peygamber'den gelen rivayetlerde, len kimsenin ldnn
farknda olduu bildirilmitir. Bir rivayette lnn kendisini ykayan,
tayan ve mezara indireni bildii (bn Hanbel, III, 62-63), baz rivayetlerde
ise lnn, insanlarn seslerini duyaca ifade edilmektedir [Buhr, ceniz
68, 87 (II, 92, 101); Eb Dvd, ceniz 72-74 (III, 556)]. Baka bir rivayette
de, tandk birinin kabre gelip selam vermesi halinde lnn gelen kimseyi
tanyaca ve selama karlk verecei bildirilmektedir. Mras, IV, 372.
2
Bu uygulama, Mersin yresinde de vardr. Yardmc, s. 3.
3
Hz. Peygamber'in uygulamalarnda cenze namazndan nce Ftih okuma
gelenei olmamakla birlikte, Reslullah'n lmekte olan kimseye Ysn
suresinin okunmas tavsiyesine kyasla bunda bir beis olmadn sylemek
mmkndr.
4
Benzer uygulamalar iin bkz.: rnek, s. 56-57.
5
Hz. Peygamber, cenzeye katlmay ve tamay tevik etmi, cenzeye
katlanlara sevap olduunu bildirmitir. Buhr, ceniz 58, 59 (II, 89-90); Eb
Dvd, ceniz 40-41 (III, 515); Tirmiz, ceniz 50 (III, 359).
 Defin ilemi iin kabristana sadece erkekler gider.1
Cenaze, yaknlar tarafndan kabre konur. Kabre koyma ilemi,
hacca gidenlerce ihram olarak kullanlm byk beyaz
havlularla yaplr. Baka lm olmasn diye kimi ailelerce ayak
tarafndaki tahtaya ivi aklr. Kadn lnn yz, kpesi ve
gelinliiyle gmld de olur.2 Cenaze kabre konulduktan
sonra toprak atlrken elden ele krek verilmez. Krek yere
braklr, almak isteyen yerden alr.3
Cenaze kabre konulup zeri kapatldktan sonra lye
hitaben Arapa telkin verilir.4 Telkin bitince lnn yaknlar,

1
Baz hadislerde kadnlarn cenzeye katlmalarnn yasakland ifade
edilmekle birlikte [Buhr, ceniz 30 (II, 78); Eb Dvd ceniz 39-40 (III,
515)], slm alimleri bunu tenzhi (helale yakn) bir yasak olarak
deerlendirmilerdir. Mras, IV, 362.
2
rnek, s. 72.
3
Bu adet, Anadolu'nun baz yrelerinde de mevcuttur (Kalafat, s. 26; Kk,
s. 250; Durdu, s. 85). Edirne'de ise krei elden alann leceine inanlr
(Kalafat, s. 26). Krein yere braklp oradan alnmas gelenei, Yahudi
kltrne dayanmaktadr. Ate, Ali Osman, slam'a Gre Cahiliye ve Ehl-i
Kitab rf ve Adetleri, stanbul 1996, s. 79 (Beyan Yaynlar).
4
Snnet olan telkn, syleneni anlayp tekrar edebilecek olan hastann
yannda zaman zaman "l ilhe illallh Muhammedun Reslullah"
denmesidir. Hadislerde geen snnet olan telkn budur. Hz. Peygamber
"llerinize (lmek zere olan hastalarnza) l ilhe illallh szn telkn
ediniz." buyurmutur [Eb Dvd, ceniz 15, 16 (III, 487); Tirmiz, ceniz 7
(III, 306)]. Gnmzde ly defnettikten sonra yaplan ve imamn kabir
banda "Ey filn olu filn, Allah'tan baka ilah yoktur, Muhammed onun
kulu ve elisidir de" eklindeki szlerle yapt telkn, Reslullah'n
uygulamalarnda yer almamaktadr. Hz. Peygamber, cenzeyi defnettikten
sonra bir mddet beklemi ve cemaate, "Kardeiniz iin istifar edin ve iman
zerine sebatn dileyin; nk o u anda sorguya ekilmektedir." demitir
[Eb Dvd, ceniz 67-69 (III, 550)]. Buna gre snnet olan, definden sonra
kabrin banda bir mddet kalmak, lnn aff ve mafireti iin Allah'a dua
etmektir. Kurn'dan baz ksmlarn okunmas da snnet ve faydal kabul
edilmitir. Bununla birlikte bugnk yaplan telkni, snnette yer alan dua
yapma talebinin yerine getirilmesi eklinde anlamak ve okunan duann orada
bulunanlara ibret olmas bakmndan faydal grmek de mmkndr. Nitekim
bugnk uygulamay tasvb eden alimler de vardr. Bilmen, mer Nashi,
en yakn bata olmak zere mezarlk knda sraya dizilir ve
cenazeye gelenler nlerinden geer ve "Bk Allah" (ebedi olan
Allah'tr) diyerek l yaknlarna ilk taziyelerini bildirirler.
Cenaze sahipleri de cevaben "ment billh" [Ben de Allah'a
(O'nun ebediliine) inandm] derler. Cemaat ayrlmadan nce
taziye evinin adresi bildirilir. Daha sonra lnn yaknlar, dost
ve arkadalar, l yaknlarnn arkadalar, taziye evine giderek
l sahiplerine basal dilerler.
Defin ilemi tamamlandktan ve telkin okunduktan sonra,
kabrin ba tarafnda bir-iki kii yaklak bir saat sreyle nbet
tutar.1 Bylece sorgu meleklerinin sorularna doru cevap
vermede lnn cesaret alacana inanlr.2
Bu arada len kiinin ruhunun, definden sonra 7 gn evini
ziyaret ettiine inanlr.3

C. YAS TUTMA VE AIT GELENE

1. Yas Tutma
Toplumsal, ekonomik, biyolojik ve duygusal ynden bal
bulunduumuz bir insann kaybndan duyduumuz ac, insancl
bir tepkidir. Dnyann her tarafnda, gerek ilkel, gerekse yksek
kltrlerde yas tutmak maksadyla uygulanan bir takm adetler
ve trenler bulunmaktadr.4 Ayn durum anlurfa halk kltr

Byk slm lmihali (Sadeletiren: Ali Fikri Yavuz). stanbul 1993, s. 262-
63 (Kahraman Yaynlar).
1
Hz. Peygamber'in hadisleri ve sahabenin tatbikatna gre cenzeyi
defnettikten sonra bir mddet oradan ayrlmayp dua ve istifar ile megul
olmak snnettir [Eb Dvd, ceniz 67-69 (III, 550)]. Dolaysyla bu
uygulama, hadislere ve sahabe tatbikatna dayanmaktadr.
2
Kabir banda bekleme adeti Kars yresinde de mevcuttur. Kalafat, s. 27.
3
lnn, evini ziyaret edeceine dair inan, Anadolu'nun pek ok yresinde
vardr. rnek, s. 63; Kalafat, s. 35.
4
rnek, s. 81. Ayrca bkz.: Durdu, s. 49-50,66,73; Roux, Jean-Paul, Orta
Asya Tarih ve Uygarlk (ev.: Lale Arslan), stanbul 2001, s. 64-65 (Kabalc
Yaynevi).
iin de sz konusudur.
anlurfa'da yas, genellikle kadnlar tarafndan tutulur ve
sresi uzundur. Erkeklerin yas tutma mddeti ise ksadr.
lnn erkek yaknlar yas tutmak amacyla 3-10 gn
aras sakal tra olmazlar. nceleri bu sre 40 gn bulurdu.1
Ayrca yas iareti olarak belli bir sre (bu sre genellikle gn,
bazen biraz daha fazla olabilir) i yerini amama, yeni elbise
giymeme, dn ve enliklere katlmama gibi davranlar da
sergilenir. Yas tutmaya son vermek iin l sahipleri, akrabalar
tarafndan tra olmaya gtrlr.2
Yas tutma gelenei kadnlar arasnda daha yaygndr.
lnn en yaknlar (kars, kz, kz kardei gibi), yas iareti
olarak bir yl boyunca hamama gitmez, sslenmez, altn takmaz
ve gsterili elbise giymezler. En az bir yl veya iki dini bayram
sresince dn vb. elencelere katlmazlar.3 len kimsenin
yakn olan kadnlar, yas tutmaya son vermek maksadyla
akrabalar tarafndan hamama gtrlr.4
Bir kii cinayet sonucu vefat etmi ise, intikam alnncaya
kadar lenin annesi ve kz kardeleri yas iareti olarak siyah
barts takar.
lnn yaknlar, l etinin inenmi olaca inancyla 7
veya 40 gn sreyle sakz inemezler.
len kimsenin komular en az 40 gn iinde dn

1
lye yas tutmak maksadyla sakal tra olmama gelenei Anadolu'daki
baz yrelerde de mevcuttur. Durdu, s. 87; Kalafat, s. 35.
2
rnek, s. 85.
3
Mula ili Ortaca ilesi Kemaliye kynde de lnn yaknlar yas tutarken
sslenmemeye, elenceden uzak durmaya, gezmeye gitmemeye zen
gsterirler (Durdu, s. 86). Uygurlarda da aile reisi vefat ettiinde o evde bir
yla kadar dn, enlik gibi eyler yaplmaz. Rahman, Abdlkerim,
"Uygurlarn Defin Merasimleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi
Bildirileri, Ankara 1987, IV. Cilt, s. 314 (Kltr ve Turizm Bakanl
Yayn).
4
rnek, s. 85.
yapmazlar, gn sreyle amar ykamazlar, radyo ve
televizyon gibi aletleri amazlar.1 Bunu yas olarak deil de,
len kimseye ve yaknlarna olan saygdan dolay yaparlar.2

2. At
Pek ok kltrde mevcut olan ve lmn eitli yanlarn
dile getiren atlar,3 anlurfa halk kltrnde de mevcuttur.
lye at yakma gelenei, daha ok kadnlar arasnda
yaygndr.
Kadnlar, toplandklar l evinde sa-ba yolmak,4
elbiselerini yrtmak, gsne vurmak ve yzlerini trmalamak5
suretiyle zntlerini ifade ederler.6 Ayrca lnn

1
Buna benzer uygulama Erzincan yresinde de vardr. Kk, s. 250.
2
Hz. Peygamber, len kimseler iin yas tutmay gn ile snrlam, bunun
dndaki srelerde yas tutmay caiz grmemitir. Sadece kocas len kadn
iin drt ay on gn yas tutmay meru klmtr [Buhr, ceniz 31 (II, 78-
79)]. Bu da kadnn baka biriyle evlenebilmek iin beklemesi gereken
sredir. Bu srede kadnn eine ve einin yaknlarna sayg ifadesi olarak
sslenmesi veya kendini tehir edecek davranlarda bulunmas tasvip
edilmemitir. Mras, IV, 367.
3
lye at yakma gelenei, orta Asya halklarnda da mevcuttur. Mesela
Timur'un, torunlarndan birini kaybedince kendini yerden yere att ve
atlar yakp elbiselerini paralad rivayet edilir. Roux, Orta Asya, s. 42.
4
l iin sa-ba yolma ve at gelenei, Anadolu'daki baz yrelerde de
mevcuttur (Kalafat, s. 27). Sa yolma gelenei Eski Trklerde de vard. bn
Fazln, Seyahatnme (ev.: Ramazan een), stanbul 1995, s. 144 (Bedir
Yaynlar).
5
Eski Trkler ve Hunlar, l iin yzlerini bakla izip gzya ile birlikte
kanlarn da aktrlard [Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini
(ev.: Aykut Kazancgil), stanbul 1998, s. 215 (aret Yaynlar)]. Krgz
kazaklarnda yzn trnaklarla izilmesi ve salarn yolunmas gelenei
bugn de devam etmektedir. Roux, Jean-Paul, Altay Trklerinde lm (ev.:
Aykut Kazancgil), stanbul 1999, s. 245 (Kabalc Yaynevi).
6
lm sebebiyle insann znt duymas, gz ya dkmesi tabidir, sevgi ve
ve merhamet alametidir. slm bu nevi zlmeyi ve alamay menetmemi,
Hz. Peygamber ve sahabeden de bu nevi alama vaki olmutur [Buhr,
ceniz 33, 44 (II, 79-80, 84-85); Eb Dvd, ceniz 23-24 (III, 492-93)].
meziyetlerini saymak, dnyada yapamadklarn zikretmek ve
eitli maniler sylemek suretiyle at yakarlar. At srasnda
kadnlarn ayaa kalkp lnn elbiselerini gsterdikleri de olur.
Bilhassa gen l iin yaplan atlarda (ivanlarda) kadnlar,
len kiiye methiyeler dizerek alar ve duygulu szler ile orada
bulunanlar da alatr.1 Hatta lye deer verildiini ve ona ok
iyi alandn gstermek zere cretle at kadnlar bile
tutulur.2 Yal bir lnn arkasndan ise fazla alanmaz.
Yllar nce anlurfa'da mevcut olan bir adet de l
zerine hara etmektir. len gen bir erkek ise, cenazesinin
zerine yeni elbiseleri atlarak at yaklrd. Buna "hara
etmek" denirdi. len kii yeni evli ise ve kk ocuu da
varsa, ocuk, cenazenin zerine oturtulur ve ona kar atlar
yaklr, beyitler sylenirdi. Ayrca len erkein hanm, sandan
bir miktar keserek l evindeki kadnlar arasnda dolatrrd.3
Halk arasnda buna "san hara etmek" denirdi. Buna benzer
"hara etmek" gelenei, gnmzde etkisini yitirmeye

Ancak slm, Chiliye adetleri olan yksek sesle alamay, yanaklarn,

yzn, ban ve dizini dvmeyi, yaka yrtmay, yz trmalamay, lnn
iyiliklerini iirle anlatp alamay, Allah'a kar yakksz szler sylemeyi
ve san ban yolarak alamay yasaklamtr [Buhr, ceniz 36, 39 (II,
82,83); Eb Dvd, ceniz 24-25 (III, 493-94); Tirmiz, ceniz 23 (III, 324-
25); Mras, IV, 409, 420]. Ayn yasak Tevrat'ta da gemektedir (Levililer,
19/28; Tesniye, 14/1). Bu nevi davranlar yasaklam olmasna ramen
slm, deiik corafyalarda yaayan Mslman kadnlar arasnda yaygn
olan bu nevi uygulamalarn nne geebilmi deildir. Kanaatimizce
kadnlarn eitim dzeyini ykselterek ve din eitimine gerekli nemi
vererek bunun nne gemek mmkndr.
1
Akbyk, Abuzer, anlurfa Halk Mzii, Ankara 1999, s. 35 (anlurfa
Valilii Kltr Yaynlar).
2
At kadnlar Eski Mezopotamya'da, lkada Yunanistan'da ve Eski
Trklerde de vard (Durdu, s. 49-50, 55; Roux, Trklerin ve Moollarn Eski
Dini, s. 216-17). Gnmzde Denizli yresinde de at kadn tutma
gelenei mevcuttur. Kalafat, s. 27.
3
Kadnn yas iareti olarak sandan bir miktar kesmesi anlay, Animizm
dncesinde, orta Asya halklarnda, Eski Trklerde ve Araplarda da vard.
bn Fazln, s. 145-46; Durdu, s. 49-50; Roux, Orta Asya, s. 64-65; a. mlf.,
Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 216-17.
balamtr.1
l evinde yaklan atlar, genellikle at kadnlarn
syledikleri mnilerdir. Bunlardan bazlar ise anlurfa
trklerine ve uzun havalarna konu olmutur.2 At kadnlar,
lenin sosyal durumu ve lm ekline uygun mnileri at
eklinde syleyerek orada bulunanlar alatrlar. l evlerinde
at olarak sylenen mnilerden bazlar yledir:

"Mezarm yol stne kazsnlar

Telknimi ba ucuma yazsnlar
Gelen giden yolcular
Burada bir garip lm desinler
etindir lm-lm getirin yavrumu grm
stersiz orda kaln ben garibem nasl edim"3

"Bir ift blbl olaydm

Yol stne konaydm
Giden gelen yolculardan
Ahmed'imi soraydm"

"Kalemi kata koydun

Gzm yata koydun
Sen ban alp gittin

1
Karaka, Mahmut, anlurfa Mezar Talar, anlurfa 1996, s. 11 (urkav
Yaynlar).
2
Bu atlardan bazlar, hikayelemi trk atlardr. Geni bilgi iin
baknz: Kapakl, s. 41-52.
3
Akbyk, s. 545.
 Bizi atata koydun"1

D. TAZYE GELENE
Taziye, sabra tevik anlamndadr. Szn etkileyici ve
tedavi edici gcnden yararlanarak hem acy, hem de yas
azaltmaya ynelik, pek ok kltrde mevcut olan bir adettir.2
anlurfa'da nceleri lnn veya yaknlarnn avlulu
evlerinde yaplan taziyeler, sosyal ihtiyaca binaen anlurfa
Kltr ve Aratrma Vakf'nn Balklgl civarndaki bir evi
restore edip "Taziye Evi" olarak hizmete sunmasyla birlikte son
zamanlarda taziye iin ayrlan zel meknlarda; taziye evlerinde
yaplmaya balanmtr. Taziye evleri, adresin kolaylkla
bulunmas, meknn genilii, kn stma imknnn olmas vb.
asndan pratiklik salamaktadr. lk zamanlar garipsenen
taziye evi gelenei, daha sonra halk tarafndan benimsenmitir.
Baz kylerde ise taziyeler adrda yaplmaktadr.
anlurfa'da nceki yllarda lm haberini alanlar,
cenazeye katlr ve definden sonra mezarlkta cenaze sahibine
taziyelerini sunarlard. Cenaze namazna veya mezarlktaki ilk
taziyeye katlamayanlar iin ikindi taziyesi yaplrd. Definden
sonraki gn lnn bulunduu mahalledeki camide ikindi
namaz knda lnn akrabalar cmi kapsnda durur,
cmiden kan cemaat de nlerinden geerek taziyelerini
sunarlar ve bylece taziye sona ererdi.3 Kanaatimizce bu
uygulama, ehir nfusunun az olmas ve lm haberinin ksa
srede duyulmas sebebiyle yeterli grlyordu. Ancak
ehirlemeye bal olarak nfusun artmas sonucu lm
haberinin herkese duyulmamasndan dolay taziye sresi
gne karlm; bylece lm haberini duymayan dost ve

1
Kapakl, s. 36.
2
Hz. Peygamber de, yaknn kaybedenlere taziyede bulunmu ve taziye
yapmay tevik etmitir. Tirmiz, ceniz 74 (III, 387-88).
3
Karaka, s. 11-12.
yaknlara taziye sunma frsat verilmi olmaktadr.
Acnn tazelenmesine sebep olaca dncesiyle
gnden sonra taziye yaplmas uygun grlmemitir. Ancak
lenin gen olmas veya drdnc gn pazara denk gelmesi
durumunda nadiren bir gn daha taziye yaplr. Uzak yerlerden
gelenler iin ise gn snrlamas sz konusu deildir.
anlurfa'ya bal kylerde de taziye sresi gn olmakla
birlikte, baz hallerde bu sre biraz daha uzayabilir. lenin
saygn biri olmas ve uzak yerlerden basal iin gelenlerin
devam etmesi durumunda taziye bazen haftalarca srer.
Kadnlar arasnda taziye sunma mddeti de gndr.
Ancak kadnlarda 40 gn sreyle hatr alma gelenei vardr.
Bu arada lnn en yaknlar, taziye sresinden sonraki
gnlerde, herhangi bir sebeple taziyelerini sunamayan e ve
dostlarn basal sunabilmelerine imkn tanmak maksadyla
geceleri mutlaka evlerinde otururlar.
Taziye iin gelenler ksa bir sre (5-10 dakika) oturduktan
sonra ya bir blm Kurn (ar) okur, ya da, "Ol merhmun
rhu, bkilerin (kalanlarn) selmeti, Allah rzas iin el-Ftih"
diyerek lnn ruhuna balanmak zere Ftih okurlar,
ardndan da kalkp giderler. Giderken lnn en yaknlar taziye
evinin kapsnda durur ve gidenleri uurlar. Kapda da basal
dilekleri iletilir. Taziye iin gelenlere ac kahve (mrra) ve koku
(gl ya) ikram edilir. nceleri sigara da ikram edilirdi. Ancak
son zamanlarda, isabetli bir uygulama olarak sigara ikram
edilmemektedir. Kylerde ise ek olarak ay, yemek vaktinde ise
yemek ikram edilir.
lnn erkek yaknlar, taziyenin son gnnde akamleyin
birbirlerine taziyelerini sunar, ardndan kadnlarn bulunduu
l evine gider ve lnn oradaki kadn yaknlarna ba sal
dileklerini iletirler. Bylece taziye sona ermi olur.
anlurfa'da lm takip eden ilk din bayramda da l
yaknlarna taziyeler sunulur. Buna "lk Bayram" denir. lnn
akrabalar ve yakn dostlar, bayram gn l yaknlarn ziyaret
eder ve onlara basal dileklerini iletirler. Bylece bayram
sevdii kiiden ayr geirmek zorunda kalan l yaknlarnn
zntlerini paylam olurlar.
Anadolu'nun pek ok yerinde olduu gibi anlurfa'da da
lnn yaknlarna taziye mddetince yemek ikram etme deti
vardr. Cenaze sahipleri zntl olduklar ve yemek yapacak
durumda olmadklar iin gn boyunca le ve akam
yemekleri; sosyal yardmlama ve dayanmann bir rnei
olarak lnn komular, dostlar veya akrabalar tarafndan
yaplr ve taziye evinde bulunan l yaknlarna ikram edilir.
Servis kolayl sebebiyle yemek olarak genellikle lahmacun
veya kebap yaplr. Bazlar ek olarak kadayf veya baklava, yaz
mevsiminde ise karpuz, zm gibi meyveler ikram ederler.
Yemei yaptranlar, cenaze sahipleriyle birlikte yemek yerler.
Bundan gaye, cenaze sahiplerinin yemek yiyebilmelerini
salamaktr. Sofrann hazrlanmas ve servisi, yemei ikram
eden aile tarafndan yaplr. Kadnlarn bulunduu l evine de
yemek gnderilir. Artan yemekler ise fakirlere datlr. Kendi
taziyesinde yemek yaplan aile, yemek yapan kiinin taziyesi
olduunda ncelikle taziye yemei yapmaya zen gsterir.
Kylerde ise ehirden farkl olarak yemei l sahibi
yapar ve basal iin gelenlere ikram eder. Bu sebeple
kylerde taziye iin gelenler, yaplacak yemeklere katkda
bulunmak maksadyla kkba hayvan veya torbayla eker,
pirin gibi gda maddeleri getirirler. Baz kylerde ise taziye
yemei, ehir merkezinde olduu gibi lnn komular, dostlar
veya akrabalar tarafndan yaplr. ehirde gn olan l
yaknlarna yemek yapma sresi, kylerde bazen 1015 gn,
nadir hallerde de 40 gne kadar uzayabilir.1

1
lnn ailesine ziyafet verme konusu hadislerde yer almaktadr. Hz.
Peygamber'in ashabndan Ca'fer ehid olunca Reslullah, onun yaknlarna:
"Ca'fer ailesine yemek yapn; nk onlarn bana yeme imeye
bakamayacaklar- byk bir felaket geldi." buyurmutur [Eb Dvd, ceniz
25-26 (III, 497); Tirmiz, ceniz 21 (III,323)]. Fakat baz kltrlerde olan
 Kadnlar, erkeklerden ayr bir evde, ya lnn evinde, ya
da en yaknlarndan birinin evinde toplanrlar. Buraya l evi
denir. Kadnlar, basal dileklerini burada iletirler. l evine
taziye iin gelenlere ho geldin denmez, ayakkablar
iftlenmez,1 gidenler uurlanmaz. Taziye iin gelen kadnlar
yalandan da olsa alamak durumundadrlar. Aksi takdirde
ayplanrlar. Bunun sonucu olarak kadnlardan bazs gerekten
l iin, bazlar da daha nce len yakn iin alar.
anlurfa'da bu durumu ifade etmek zere, "l bir, herkes
lsne alar" denmitir. lnn en yaknlar, l evinde renkli
elbise giymez ve renkli barts takmazlar; siyah barts
kullanrlar. l evine gelen kadnlar da ziynetlerini ya takmazlar
ya da gizlerler.

E. L N YAPILAN HAYIRLAR
len kimse adna hayr yapma gelenei, pek ok kltrde
olduu gibi2 anlurfa'da da mevcuttur. Bu hayrlar belirli
gnlerde yaplmaktadr.
anlurfa'da, len kimsenin yerine getirmedii din
vecibeler iin cenaze defnedilmeden nce skat ve devir ilemi
yaplr.3 Iskat iin ayrlan para, skata katlanlara verilir.4

lnn kendi ailesinin yemek hazrlayp bakalarna ikram etmesi gelenei,

hem Chiliye devri adetlerinden olduu, hem de zamansz bir klfet tekil
ettii iin slm bilginlerince mekruh saylmtr. Karaman, s. 10; Cnn,
brahim, Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte, stanbul, b.t.y., XV,138 (Zaman
Gazetesi Promosyonu).
1
Ayakkablarn iftlenmemesi gelenei Aydn yresinde de vardr. Kalafat, s.
25.
2
Durdu, s. 68; Roux, Orta Asya, s. 64-65; a. mlf., Trklerin ve Moollarn
Eski Dini, s. 225.
3
Iskt uygulamas, Anadolu'nun baz yrelerinde de mevcuttur. Yardmc, s.
5; Kk, s. 250.
4
Namaz, oru, kurban, adak, kefaret gibi ibadet ve borlar ifa etmeden vefat
etmi bir kimseyi bu borlardan kurtarmak iin fukaraya nakdi bedellerini
vermeye skt denir. Nakdi bedeli vermek yerine belli bir miktar bir beze
koyup yoksullara hibe etmek, sonra hibe yoluyla ondan geri almak ve bor
 Sevabn len kimsenin ruhuna balamak zere lmn
3. gnnde mevlit okutulur.1 Erkekler 3. gn akam, kadnlar
ise 3. gn gndz okuturlar. Son zamanlarda baz ailelerin
lmn krknc gnnde, mbarek gecelerde veya lm
yldnmnde de mevlit okuttuklar gzlenmektedir.2

bitinceye kadar bu ie devam etmeye de devir denir. Bu yolla lden, mezkur

borlarn drldne (skt) inanlr. Mezkur ibadetlerin nakd veya ayn
karlna fidye denir. Iskt ve devirin Hz. Peygamber, sahabe, tbiun ve
tebei tabin devirlerinde uygulandna dair bir bilgi kaynaklarda yer
almamaktadr. Bu, daha sonraki devirlerde ortaya km bir uygulamadr.
Ayet ve hadislerde, mazereti dolaysyla oru tutamayan kimsenin fidye
verebilecei ifade edilmektedir. slm alimlerinin ou da, mazeretsiz olarak
oru tutmam ve vefat etmi kimse adna varislerin fidye verebileceine
hkmetmilerdir. Haneflerden yalnz mam Muhammed (. 189/805) namaz
da oruca katm ve, "l, klmad namazlar iin fidye verilmesini vasiyet
etmi ise, inallh bu caizdir ve onun iini grr." demitir. Burada mam
Muhammed'in "inallh" demesi, hkm pheli olduu iindir. Eer
vasiyet de etmemise phe daha da kuvvetlenir. Dolaysyla skt yapld
takdirde lnn namaz ve oru borcundan kurtulacana dair bir ayet ve
hadis mevcut olmayp, oru iin kyas, namaz iin zan ve mit vardr. Devir
ise, lnn skt iin yeterli mal brakmad durumlarda bir miktar parann
fakire verilmesine, onun da o paray skt bitinceye kadar l adna vekalet
eden kiiye balamas sretiyle yaplr ki, bunun da din literatrde bir
dayana bulunmamaktadr. Bu ekildeki uygulamalar, insanlar ibadette
tembellie sevk ettii iin bidat olmutur. Bunun yerine l adna dorudan
sadaka verilmesi, hayrlar yaplmas ve gnahlarnn aff iin dua edilmesi
daha uygundur. Karaman, s. 14-15.
1
l iin Mevlid okutma gelenei, Anadolu'nun pek ok yresinde vardr.
rnek, s. 64.
2
Hz. Peygamber'in doumunu, vasflarn ve hususiyetlerini ileyen
manzumelere mevlit denmitir. Mevlit gelenei Ftimler'de balam, oradan
Marib lkelerine, Arabistan'a ve Osmanllara intikal etmitir. llerin ruhu
iin mevlit okutmak, son zamanlarda adet olmu ve ller iin yaplmas
gereken bir ibadet ve merasim olarak telakki edilmeye balanmtr. Oysa ne
Hz. Peygamber, ne sahabe, ne de daha sonra gelen Mslmanlar, lleri iin
mevlit okutmulardr. Dolaysyla mevlit gelenei, dine sonradan eklenmi
bir bidattir. Hele bunu ller iin yaplmas gereken bir vecibe olarak kabul
etmek, bidati daha da koyulatrmaktr. Ayrca bu iin profesyonel kiilerce
parayla yaplmas, mevlidi ibadet olmaktan karp menfaat arac haline
getirmektedir. Bunun yerine llerin ruhuna balamak zere eitli
 lm takip eden nc, yedinci (baz ailelerce), krknc
ve elli ikinci gnde1 sevabn len kimseye balamak
maksadyla Ysn sresi okunur. lk gn ierisinde hatim
indirenler de vardr. Ayrca lm gnnden itibaren her gn bir
nohuda bir Ysn okunur, 41. gn olunca okunan 41 nohut
lenin mezarnn zerine ekilir.2
llerin her Perembe gn evlerini ziyaret ettiine
inanlr. Bu sebeple Perembe gnleri; ayrca kandil geceleri
ller iin Ysn okunur veya eitli yiyecekler datlr.3
Kandil gecelerinde zellikle len kimsenin sevdii yemekler
yaplp fakirlere datlr.4
anlurfa'daki halk inancna gre l kendisi iin helva
yaplmasn bekler; eer yaplmazsa, defin srasndaki kazma
krek sesi kulandan gitmez. Bu sebeple len kimsenin hayrna
3. gn ikindiden sonra helva yaplp datlr. Buna kazma krek

zamanlarda Kurn okumak, dua etmek, zikir yapmak, sadaka vermek daha
uygun olup bunlar dinimizce de tevik edilmitir. Karaman, s. 15.
1
Hakaslar da, lenlerin ardndan nc, yedinci, yirminci, krknc gnleri
ile yar yl ve birinci ylnda yemek verir, dua okurlard (Durdu, s. 68). Orta
Asya kavimlerinin geleneklerinde cenze yemei lnn gmld gn ya
da daha sonra nc, yedinci ya da krknc gn dzenlenirdi. lnn lm
yldnmlerinde ve doum gnlerinde dzenlenen trenlerde byk sr
srleri kurban edilirdi (Roux, Orta Asya, s. 64-65). Eski Trklerde len iin
yaplan anma trenleri gmlme veya lm gnnden sonraki nc,
yedinci, yirminci ve krknc gn ile yl sonunda yaplmaktadr. Baz
rivayetlerde yo (l iin yaplan yemek) treninin, lmn nc ve
yedinci gnnde dzenlendii ifade edilmektedir. Roux, Trklerin ve
Moollarn Eski Dini, s. 225.
2
Bolu'daki benzer uygulamada l iin 40 Ysn okunur, okunan her Ysn
iin ipe bir dm atlr, 40 Ysn bitince bu ip mezar tana balanr
(Kalafat, s. 25). Okunan Ysn'in belli bir sayda olmas veya belli bir nesne
zerine okunmas, slm literatrnde yer almamaktadr.
3
Buna benzer bir inan, Adana yresinde de vardr. Yardmc, s. 5.
4
slm alimlerinin ou, sevabn lye balamak niyetiyle yaplan
ibadetlerin ve hayr hasenatn sahih olduuna ve llerin bundan istifade
edeceklerine kani olmu, bu hkm benimsemilerdir. Karaman, s. 12.
helvas denir.1 Helva yapma, lm takip eden Perembe
tekrarlanr. Helvay yiyenler, l iin Fatiha okurlar. Ayrca l
helvasn yemenin ar olduu kabul edilir. Anadolu'nun baz
yrelerinde olan fakirlere yemek datma tarzndaki hayr
yapma gelenei,2 anlurfa'da helva yapp datma eklinde
cereyan etmektedir.3 Bu arada lm hadisesinin birinci aynda
veya krknc gnnde mahalli lisanla klne tabir edilen rek
yaplr ve fakirlere datlr.
Yine lmeden nce komularndan alm olup vermedii
ihtimaline kar l adna gn iinde ine, iplik, tuz ve
gazya4 gibi eyler komulara datlr.5 Ayrca lnn
ayakkablar ve elbiseleri, lenin hayrna ya ly ykayana
verilir ya da fakirlere datlr.
anlurfa halk kltrnde mevcut olan inana gre len
kimsenin etleri lmnden 52 gece sonra kemiklerinden ayrlr.6
ayrlr.6 Bu sebeple etleri kemiklerinden kolay ayrlsn diye 52.
gece lnn evinde dua edilir.7

1
rnek, s. 89. Eski Trklerde mezara koymak suretiyle lye yemek verme
gelenei, Trklerin Mslmanlamasyla birlikte lnn hayrna yemek veya
helva datma ekline dnmtr. Durdu, s. 71.
2
rnek, s. 64.
3
l iin helva yapma gelenei Anadolu'nun pek ok yresinde mevcuttur.
rnek, s. 64; Abdlkadirolu, s. 11; Kalafat, s. 30. Yardmc, s. 5.
4
Gazya, gemiin aydnlatma arac olan lambalarda kullanlrd.
Gnmzde ise buna ihtiya kalmad iin gazya datma gelenei ortadan
kalkmtr.
5
Buna benzer bir uygulama Uygurlarda da vardr (Rahman, s. 312). Sosyal
ihtiyalarn deimesine paralel olarak son zamanlarda bu gelenein
zayflad grlmektedir.
6
lmn elli ikinci gecesinde dua okuma adeti, Anadolu'nun pek ok
yerinde mevcuttur. rnek, s. 79; Kalafat, s. 35.
7
Daha ok gezgin kitaplarn satt dua kitaplarnda "nc, krknc, elli
ikinci geceler"den, bu gecelerde yaplacak dualardan bahsedilmektedir.
Kurn'da ve hadislerde ise byle gn ve gecelerden, bu gecelerde yaplacak
dualardan bahsedilmemitir. Allah ve Resl'nn tayin ettii gn ve
gecelerden baka bir gn ve geceyi, belli bir ibadet iin tayin ve tahsis etmek
bidattir, yasaklanmtr. Belirli bir gn ve gece sz konusu olmadan
 F. LMLE LGL DER NANILAR
Yukarda yeri geldike deindiimiz inanlarn dnda,
anlurfa halk kltrnde lmle ilgili baka inanlar da vardr.
Bu inanlarn, hla etkisini srdren eski kltrlerden kalan
anlaylar olduunu sylemek mmkndr. anlurfa halk
kltrnde tespit edebildiimiz lmle ilgili dier inanlar
yledir:
*len kimsenin vcudunun yumuak olmas, baka lme
sebebiyet verebilir. Bunu engellemek iin horoz kesilir.
*Cenaze evden karlmadan zerinden kedi atlarsa, l
hortlar.1
*lnn ardndan ok alanrsa, baka biri daha lr.
*Kii, l evinden knca doruca kendi evine gitmeli.
Eer baka bir eve giderse o evde lm meydana gelir.2
*Hamile kadn cenazenin ykanaca suyun zerinden
atlarsa ocuuna zarar gelir.
*Bir kadn kznn evinde lrse, cenazesi kapdan deil
de duvar yklarak duvardan karlmaldr.3

G. KABR ZYARET

Mslman'n, gemileri iin yapaca snnete uygun pek ok ibadet ve

hayrlar vardr. Dolaysyla elli ikinci gece anlaynn hibir slm dayana
bulunmamaktadr. Anma toplantlar ise, len kimsenin hatrasn
canlandrmak maksadyla yaplan bir faaliyet olup caizdir. Karaman, s. 15.
1
Bu anlay, Anadolu'nun baz yrelerinde de mevcuttur. Yardmc, s. 3;
Durdu, s. 83.
2
Buna benzer inanlar, baka yrelerde de vardr. rnek, s. 40; Kk, s.
250.
3
Mula'daki benzer bir uygulamaya gre damadn evinde len kaynpeder
veya kaynvalide, evin kapsndan deil de penceresinden darya karlr.
Kalafat, s. 26.
 Kabir ziyareti, ahireti hatrlama, lnn durumundan ibret
ve t alma, lye dua etmek suretiyle onun balanmasn
dileme ynnden faydal bir adettir.1
anlurfa'da kabir ziyareti belli gnlerde yaplr. len
kimsenin kabri, taziyenin son gn ikindi namazndan sonra
ziyaret edilir ve dua okunur. Sair zamanlarda ise kabir
ziyaretleri genellikle Cuma gnleri yaplr. Ayrca Ramazan
bayramnda; bayram namazndan sonra mezarlklar ziyaret
edilir2 ve llere Ftih veya Ysn sreleri okunur. Akrabalar
da mezarlkta bir araya gelerek bayramlarlar. lnn en yakn
olan kadnlar da lmn 3. gn lnn kabrini ziyaret ederler.
anlurfa'da Kurban bayramnda genellikle kabir ziyareti
yaplmaz. Arife gn ller iin kurban kesilir ve fakirlere
datlr.3

H. ANLIURFA MEZAR TALARI4

Mezar talar, bir ehrin kltrn ortaya koyan
belgelerdir. zerindeki yazlar, yalnz lnn arkasnda
kalanlarn zntlerini yanstmakla kalmaz, o ehrin tarih,

1
Kabir ziyareti, nceleri yasaklanan, daha sonra Hz. Peygamber tarafndan
izin verilen bir uygulamadr. Eb Dvd, ceniz 75-77 (III, 557).
2
Bayramlarda kabirleri ziyaret etme gelenei, Uygurlarda da vardr. Rahman,
s. 314.
3
Arife gn l iin kurban kesilmesi adeti Denizli'de de mevcuttur. Kalafat,
s. 30.
len bir kimsenin kurban mkellefiyeti bulunmamaktadr. Ayrca l iin
kurban kesmenin belirlenmi herhangi bir gn de yoktur. Dolaysyla lye
her zaman hayr ve hasenat yaplabilir. Fakirlerin Kurban bayramnda et elde
etmeleri daha ok muhtemel olduundan, kurbanlarn sair gnlerde kesilmesi
fakirler asndan daha faydaldr.
4
anlurfa mezar talaryla ilgili bilgiler, Mahmut Karaka'n anlurfa
Mezar Talar adl eserinden zetlenerek alnmtr.
edebiyat, sanat ve kltr yapsn da ortaya koyar.1
anlurfa mezarlklarnda btn mezarlar sandukal ve
dikme tal, yani hidelidir. hidelerde gzel iir rnekleri
olduu gibi, gzel hat sanat rnekleri de mevcuttur. hidenin
yukar ksm, len kimsenin hayattaki mevkiini gstermektedir.
Mesela byk sark tasvirli olanlar ulem ve paalara, uzun
klah zerine sark tasvirliler dervilere ve tarikat eyhlerine,
ince bir sark ise ky aalarna iaret etmektedir. Hemen bu ba
tasvirinin altnda lenin kimlii kaydedilmitir. Ayak dikme
tanda ise daha ok lnn ardndan yazlan bir at, mersiye,
kitbe veya bir t ile dua yer almaktadr.2
Son zamanlarda baz mezar talarna len kimsenin lm
sebebi de resmedilmektedir. Trafik kazasnda lenlerin mezar
talarna kamyon veya otomobil, cinayete kurban gidenlerin
mezar talarna tabanca veya bak figrleri izilmektedir.
anlurfa'daki mezar talar edebiyat asndan olduu
kadar, lenin meslei, ilim derecesi, doum ve lm tarihi,
nerede, nasl ld gibi bilgiler sebebiyle tarih ynden de
nem kazanmaktadr.
Mezar talarndaki kitbelerin bazlar manzum, bazlar
da nesir olarak yazlmtr. Bunlarn iinde acy, znty,

1
Mezarlara ta dikme gelenei, Reslullah'n uygulamalarnda da yer bulur.
Mesela Hz. Peygamber, iaret olmas iin sahbi Osman b. Maz'n'un kabri
bana ta koymutur. Eb Dvd, ceniz 57-59 (III, 543).
2
Kabir talar zerine yaz yazlmas, Hz. Peygamber'den gelen baz
hadislerde yasaklanmtr [Tirmiz, ceniz 58 (III, 368)]. Ancak bu konuda
slm alimleri arasnda ihtilaf vardr. Kabirlere yaz yazlmasna cevaz
verenler olduu gibi, bunu haram kabul edenler de vardr (Mollamehmetolu,
Osman Zeki, Snen-i Tirmiz Tercemesi, stanbul, b.t.y., II, 237-38 (Yunus
Emre Yaynlar); Cnn, XV, 125-26). Fakat Hz. Peygamber'in sahbi
Osman b. Maz'n'un kabrine ta dikmesine [Eb Dvd, ceniz 57-59 (III,
543)] kyas edilerek sadece ismin yazlmasnda saknca grlmemitir. Zira
isim, kabrin kaybolmamas iin bir iarettir (Mollamehmetolu, II, 237-38;
Cnn, XV, 127). Hz. Peygamber'in yasan, vnme veya lme isyan
ieren szler iin olduuna hamletmek mmkndr.
ayrlk hasretini ifade edenler olduu gibi, insanlara t ve ders
veren kitbeler, Allah'tan af dileyen dualar da yer almaktadr.
ehrin eraf kabul edilen kimselerin mezar talarnda
anlurfal airler tarafndan zel olarak yazlan ve tarih
drlen kitbeler de bulunmaktadr. anlurfa kltrnn bir
tezahr olan mezar talarna at ve kitbe yazma adeti, son
zamanlarda kaybolmaya yz tutmu, onlarn yerini basma kalp
ifadeler almtr.
anlurfa Bedizzaman mezarlnda 1896 ylnda vefat
eden Urfa mfts Hac Abdllatif Efendi'nin Arap harfleriyle
yazl mezar kitbesi yledir:

Fe nes'eluke Allahmme emnen ve rahmeten

Fe bi'l-emni y Rahmn l yttek meccelen
Ve kn y Rahm Rahmen da'fe kuvvet
Ve y Mliku kn l nsiren ve mev'ilen

Yine Bedizzaman mezarlnda 01.01.1969 ylnda vefat

eden kr kz Cemile Hanm'n Arap harfleriyle yazl mezar
kitabesi yledir:

h mine'l-mevt
Veda edb bu mlk- fniden azm- bek kldm
Doumdan bulmadm re be evldm yetim kldm
ehid olup hrilerle vcudum dr- huld kldm

Kitabeden mevtnn doum srasnda vefat ettii ve

arkasnda be ocuunu yetim brakt anlalmaktadr.
 Yine Bedizzaman mezarlnda, 22.05.1971 tarihinde
doup 07.10.1993 tarihinde Dicle niversitesi'nde renci iken
trafik kazas sonucu vefat eden Reit kz Derya Parmaksz'n
Latin harfleriyle yazl mezar kitabesi yledir:

Sanki hi yaamad
Glmsedi bir anlk
Gkten inip Dery'y
Sarverdi karanlk

Bu arada Anadolu'nun pek ok yerinde olduu gibi

anlurfa'da da kabristanlara aa dikme gelenei vardr.1

I. ANLIURFA ATASZLER VE DEYMLERNDE

LM
lm konusu, ataszleri ve deyimlere de yansmtr.
anlurfa'da tedavlde olan lmle ilgili ataszleri ve
deyimlerden bazlar, Anadolu'nun pek ok yerinde kullanlan
genel nitelikli ataszleri ve deyimler, bazlar da anlurfa
kltrne has szlerdir.

1. Ataszleri
* Adam leceini bilse, eliyle mezarn kazar.
* Bey lr bey gibi, abdal lr abdal gibi.
* Dn evinin zlgts, l evinin ats.

1
Kabirlere aa dikilmesi, Hz. Peygamber'in uygulamalarnda da mevcuttur.
Reslullah, dikilen aalarn, lnn azabnn hafiflemesine sebep olacan
mit ettiini sylemitir. Buhr, ceniz 82 (II, 98-99).
 * Dnya lml, gn akaml.
* Kardeim lse cierim yanar, eim lse eteim yanar.
* Olanla lene are yoktur.
* len suludur.
* lenle lnmez.
* l bizim rt stn.
* l bir, herkes lsne alar.
* lm bir gn, ivan (at) gn.
* lm hak, miras helal.
* lm grmeyen, baylmaa raz olmaz.
* lmle nikah, gnn armaz.
* lrse yer beensin, kalrsa el beensin.
* ls olan bir gn alar, delisi olan her gn alar.
* ly keyfine brakrsan, tabutu pisler.1

2. Deyimler
* Abbas yolcu: lmcl, gidici
* Aya ukurda: lmek zere, yal
* Ban yemek: lmne sebep olmak
* Bele mezar buldu mu lr: Bedavay seven kiiler iin
kullanlr.
* Boynun devrile: lesin (beddua)

1
Oymak, Mehmet, anlurfa'dan Derlenen Ataszleri ve Deyimler, anlurfa,
b.t.y., s. 21, 33, 43, 49, 73, 87, 88 (anlurfa Belediyesi Kltr ve Eitim
Mdrl Yaynlar); Sara, Adil, anlurfa Ataszleri ve Deyimleri
Szl, anlurfa 1987, s. 29, 46, 55, 100 (Dal Yaynclk).
 * Bugn bana yarn sana: lm
* Can kmak: lm
* Cart ekti: ld (argo)
* Cier atei: Bir kimsenin ocuunun lmesi
* Deccal mevt: lm saan, ortal kasp kavuran
* Diriler doydu, ller mi kald?: Fakirlie vurgu
* Dnyaya kazk m akmsn?: Hi lmeyecek misin?
* Gz topraa bakyor: lmcl hasta
* Helvan yiyelim: lmn grelim (beddua)
* Kan alayp kara balamak: Yas tutmak
* Kaplara bitmeyesin: Birine lm dilemek (beddua)
* Kara haberi gelmek: lm haberi gelmek
* Kefeni yrtt: lmden kurtuldu, iyileti
* Kefenini koltuuna almak: lmne, kelle koltukta
* Kran spre: lesin, yok olasn (beddua)
* Mezarnda tik (dik) oturmak: ldkten sonra bile rahat
etmemek
* Nak tahtas: Teneir
* Naln mhn Germ danda kala: lesin (beddua)
* Nallar dikti: ld (argo)
* lmeyen sevinsin: Herkes leceine gre dnya sevinci
botur
* l bizim Allah rahmet etsin: Bir itir bamza geldi,
nemli olan imdiden sonras
* ller zannederler imi ki, diriler her gn helva yiyor:
Tok acn halinden bilmedii gibi, alar da toklarn halinden
anlamaz
 * Parpazlamak: Can ekimek
* Postu deldirmek: lmek
* Soyhan kala: lesin (beddua)
* Suyu snd: lm yakn
* Sm srme olmu: oktan lm
* Tahtal ky boylamak: lmek
* Yere giresin: lesin (beddua)
* Zir-u zeber olmak: lmek
* Zht ta: Mezara konan ta1

J. ANLIURFA TRKLERNDE LM
anlurfa Halk Mzii, ezgi yaps, sz zenginlii, eser
says, kaliteli ve sistemli icras ile Trk Halk Mzii iinde
sekin bir konuma sahiptir. anlurfa Halk Mzii rnleri sanat
deeri yksek, insan yrekten etkileyen, ili ve duygulu
eserlerden olumakta ve bu eserlerde eitli konular
ilenmektedir.
anlurfa trklerinde yer alan temalardan biri de
lmdr. lm olay, eitli trklere konu olmu, sevgilinin
lmesi veya sevilen bir yiidin ldrlmesi zerine eitli
trkler sylenmitir. Bir yiidin ldrlmesi zerine sylenen
trknn ktas yledir:

"Mezarm stne gl ektiler

Yeni gelin kimin kefen diktiler

1
Oymak, s. 107, 114, 123, 124, 125, 129, 142, 153, 154, 155, 157, 164, 165,
169, 171, 175, 179, 191; Sara, s. 78, 79, 82, 100, 115, 130, 133, 136, 146,
150, 151, 161, 162, 165, 176.
 Btn ahbaplarm boyun bktler
Nen eyle Zekim nen eyle
Cenazem geiyor sen ivan eyle"1

Baka bir trknn ktas da yledir:

"Alma al olanda gel anam

Ayva nar olanda gel
Hasta dtm gelmedin anam
Bari can verende gel"2

Gen yata len biri iin sylenen trknn ktas ise

yledir:

"Ay karanlk bulamadm yolumu

Felek krd kanadm kolumu
Bu genlikte layk grd lm
Aman aman aman aman aman
Dertliyim aman ben dayanamam"3

Sonu
anlurfa halk kltrnde mevcut olan lmle ilgili adet
ve pratiklerin ou, slm kltrne dayanmaktadr. Yzyllardr
slm egemenliinde yaayan blgenin kltr yapsnda slm'n
1
Akbyk, s. 34.
2
Akbyk, s. 55.
3
Akbyk, s. 449. Dier rnekler iin bkz.: Ayn eser, s. 102, 108, 128.
byk etkisi olmutur. Bununla birlikte halk arasnda mevcut
olan baz inanlarn menei, eski Msr, Babil, Mezopotamya,
in, Yunan, Roma, Araplar ve eski Trklere kadar
uzanmaktadr. Eski inan ve kltrlerle btnlemi bir durum
arz eden baz inan ve pratikler, slm dinince benimsenmemi
olmasna ramen Mslman topluluklar, eski inan, kltr ve
folklorunda yer alan inan ve pratikleri devam ettirmilerdir.
slm'n benimsemedii bu inan ve pratikler, eski kltrlerin
tesirine atfedilebilecei gibi, Mslmanlarla birlikte yaam
Rum, Ermeni, Sryani asll Hristiyanlar veya Yahudilerin
inan, kltr, rf ve adetlerinin etkisine balanabilir.
anlurfa halk kltrnde mevcut olan btl inan ve
uygulamalar daha ok kadnlar, kltr dzeyi dk kimseler ve
slmi konularda yeterli bilgi sahibi olmayan kimseler arasnda
rabet grm ve grmeye devam etmektedir.
slm'a ve bilime aykr olan baz inan ve pratiklerin,
insanlarn sosyal yaantlarndaki deiikliklere ve eitim
dzeyinin artmasna paralel olarak eskiye nazaran etkisini
azalttn sylemek mmkndr. Eitim dzeyinin artmas, din
eitiminin yaygnlatrlmas, akla ve bilime daha ok nem
verilmesi, mevcut olan batl inanlarn zamanla ortadan
kalkmasn salayacaktr. zellikle anne ve babalarn bu konuda
daha duyarl olmalar, ocuklarn zihinlerine batl inanlarn
girmesini engellemeleri gerekmektedir.
 Bibliyografya

Abdlkadirolu, Abdlkerim, "Kastamonu'da Dini Folklor

veya Dini-Manevi Halk nanlar", III. Milletleraras Trk
Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt, Ankara 1987, Kltr ve
Turizm Bakanl Yayn.
Akbyk, Abuzer ve dierleri, anlurfa Halk Mzii,
Ankara 1999, anlurfa Valilii Kltr Yaynlar.
Ate, Ali Osman, slam'a Gre Cahiliye ve Ehl-i Kitab rf
ve Adetleri. stanbul 1996, Beyan Yaynlar.
Bilmen, mer Nasuhi, Byk slm lmihali (Sadeletiren:
Ali Fikri Yavuz), stanbul 1993, Kahraman Yaynlar.
Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail (. 256/870),
el-Cmi'u's-sahh, stanbul1992, ar Yaynlar.
Cnn, brahim, Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte,
stanbul, b.t.y., Zaman Gazetesi Promosyonu.
Durdu, Aydn - Kalayc Durdu, Bircan, "Gemiten
Gnmze lm Adetleri ve Kemaliye Kynde lm". Trk
Halk Kltr Aratrmalar 1997, Ankara 1998, Kltr
Bakanl Yayn.
Eb Dvd, Sleyman b. el-E'as es-Sicistn (.
275/888), es-Snen, stanbul 1992, ar Yaynlar.
Gkda, Bilgehan Atsz, "Dou Karadeniz Blgesinde
Eski Trk nanlarnn zleri",
(http://www.kultur.gov.tr/portal/kultur_tr.asp?belgeno=20086).
bn Fazln, Seyahatnme (ev.: Ramazan een), stanbul
1995, Bedir Yaynlar.
bn Hanbel, Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed b.
Hanbel e-eybn (. 241/855), el-Msned, stanbul1992, ar
Yaynlar.
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn
(. 273/886), es-Snen, stanbul 1992, ar Yaynlar.
Kalafat, Yaar, slmiyet ve Trk Halk nanlar, Ankara
1996, Kltr Bakanl Yaynlar.
Kapakl, Kemal, anlurfa'da lmle lgili Adet, Gelenek
ve nanmalar (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Harran
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anlurfa 1997.
Karaka, Mahmut, anlurfa Mezar Talar. anlurfa
1996, urkav Yaynlar.
Karaman, Hayreddin, "lm, l, Defin ve Merasimler",
slm Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri Kolokyumu
Bildirileri I, Ankara 1996, Trk Tarih Kurumu Yayn.
Kitab Mukaddes, stanbul 1995, Kitab Mukaddes irketi.
Kk, Abdurrahman, "Erzincan ve evresindeki Halk
nanlarna Toplu Bak", III. Milletleraras Trk Folklor
Kongresi Bildirileri, IV. Cilt, Ankara 1987, Kltr ve Turizm
Bakanl Yayn.
Miras, Kamil, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh
Tercemesi ve erhi, Ankara 1982, Diyanet leri Bakanl
Yayn.
Mollamehmetolu, Osman Zeki, Snen-i Tirmiz
Tercemesi, stanbul, b.t.y., Yunus Emre Yaynlar.
Mslim, Ebu'l-Hseyn Mslim b. Haccc el-Kueyr (.
261/874), el-Cmi'u's-sahh, stanbul 1992, ar Yaynlar.
Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b. u'ayb (. 303/915),
es-Snen, stanbul 1992, ar Yaynlar.
Oymak, Mehmet, anlurfa'dan Derlenen Ataszleri ve
Deyimler, anlurfa, b.t.y., anlurfa Belediyesi Kltr ve
Eitim Mdrl Yaynlar.
 rnek, Sedat Veyis, Anadolu Folklorunda lm, Ankara
1979, 2. Bask, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Yaynlar.
Rahman, Abdlkerim, "Uygurlarn Defin Merasimleri",
III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt,
Ankara 1987, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn.
Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini (ev.:
Aykut Kazancgil), stanbul 1998, aret Yaynlar.
Roux, Jean-Paul, Altay Trklerinde lm (ev.: Aykut
Kazancgil), stanbul 1999, Kabalc Yaynevi.
Roux, Jean-Paul, Orta Asya Tarih ve Uygarlk (ev.: Lale
Arslan), stanbul 2001, Kabalc Yaynevi.
Sara, Adil, anlurfa Ataszleri ve Deyimleri Szl,
anlurfa 1987, Dal Yaynclk.
Tirmiz, Eb s Muhammed b. s (. 279/892), es-
Snen, stanbul 1992, ar Yaynlar.
Yardmc, Mehmet, "ukurova'da lmle lgili nanlar-
Uygulamalar", II. Uluslararas Karacaolan ve ukurova Halk
Kltr Sempozyumu. Adana 1991,
(http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/
sempozyum/semp_2/yardimci. pdf).
Yurt Ansiklopedisi, "Urfa", stanbul 1982-84, X. Cilt,
Anadolu Yaynclk.
Kaynak Kiiler:

slim Keskin : 1926 doumlu (Ev Hanm)

Zeliha Karaer : 1935 doumlu (Ev Hanm)
Edibe Yzgen : 1940 doumlu (Ev Hanm)
Mahmut Karaka :1946 doumlu (Emekli retmen)
Cihat Krkolu : 1948 doumlu (retim yesi)
Mehmet Oymak : 1950 doumlu (Okutman)
Fehmi Canbaz ... : 1958 doumlu (Esnaf)
Abuzer Akbyk.:1958 doumlu (Folklor Aratrmacs)
Semra Demireen : 1961 doumlu (Ev Hanm)