1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

28. KTAP

1865 - 1880

Milliyetilik

Yazarlar
Evin Esmen Ksakrek
Arda Ksakrek
Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur:
http://www.dunya-tarihi.com/
http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/
http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/
http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam3/

2
BZMKLER ............................................................................................................................. 2
28. KTAP .................................................................................................................................. 2
Giritte syan, 1866 ................................................................................................................ 5
Msr Valisi Hdiv oluyor, 1866 ............................................................................................. 7
Prusya Alman Birliine Doru, 1866 ..................................................................................... 8
Meksikada Fransa Malup, 1866 ........................................................................................ 10
1866da Osmanl .................................................................................................................. 11
1866nn Dier Olaylar ....................................................................................................... 12
inde Yakup Bey syan, 1866 ........................................................................................... 13
Riemann ............................................................................................................................... 14
Abdlazizin Avrupa Gezisi, 1867 ...................................................................................... 15
Osmanlda alkantlar, Dzenlemeler, Srgnler, 1867...................................................... 17
Kapital, 1867 ........................................................................................................................ 20
Alman Toplumunda Yeni Gelimeler, 1867 ........................................................................ 21
Kanada .................................................................................................................................. 22
spanya, 1868 ....................................................................................................................... 23
1868in dier olaylar ........................................................................................................... 24
Baudelaire............................................................................................................................. 25
Faraday ................................................................................................................................. 26
Osmanlda Modern Eitim, 1868 ......................................................................................... 30
1868 Osmanlda Dier Baz gelimeler ............................................................................... 32
1868in Dier Gelimeleri .................................................................................................... 33
Amerika Transkontinantal Demiryolu, 1869........................................................................ 34
Osmanl mparatorluu Milliyetilikle Dertli, 1869 ............................................................ 36
Sve Kanalnn Almas, 1869 .......................................................................................... 39
1869un Baz Gelimeleri..................................................................................................... 40
Hector Berlioz ...................................................................................................................... 41
Lamartine ............................................................................................................................. 42
Osmanl Devlet yaplanmasnda yenileme, 1870 ............................................................... 43
ABDde Demiryollar G Hareketlendiriyor, 1870 .......................................................... 46
Fransa-Prusya Sava, 1870.................................................................................................. 48
1870de Dier Gelimeler .................................................................................................... 50
Dickens ................................................................................................................................. 52
Alexandre Dumas (baba) ...................................................................................................... 53
Osmanl Aydnlar reform peinde, 1871 ............................................................................. 55
Osmanlda Yaz Sorunu ...................................................................................................... 58
Alman Ulusal Birlii, 1871 .................................................................................................. 59
Savalar Kapitalistlerin iine yarar, 1871 ............................................................................. 60
Londra Anlamas ................................................................................................................ 61
1871 Paris Komn .............................................................................................................. 62
Osmanl Yakup Beye Yardma alyor ............................................................................. 64
Osmanl Eitimi Geliiyor, 1871 ......................................................................................... 65
Osmanl D Ticareti ............................................................................................................ 67
Yeni Osmanl Hareketi ......................................................................................................... 68
Osmanl D Siyasetinde Deime, 1871 ............................................................................. 69
1871in Dier Baz Gelimeleri ........................................................................................... 70
Bizonlarn sonu, 1872 .......................................................................................................... 71
Gen Osmanllar Mcadeleye Devam Ediyor, 1872 ............................................................ 72
Avrupada Corafya Yaygnlayor, 1872 ........................................................................... 73
1872in Dier Olaylar ......................................................................................................... 75

3
Kovboy, 1873 ....................................................................................................................... 76
Kriz, 1873 ............................................................................................................................. 78
1873n Baz Olaylar .......................................................................................................... 79
Su Yollar ............................................................................................................................. 80
Msr Hdivlii ...................................................................................................................... 82
Adam Sedgwick ................................................................................................................... 83
Avrupallar Tropik ve Subtropik Bitkileri Dnyaya yayyor, 1874 .................................... 84
1874de Baz gelimeler ....................................................................................................... 86
flas, 1875 ............................................................................................................................. 88
1875 Baz Gelimeleri .......................................................................................................... 89
Avrupada Genel Durum ...................................................................................................... 91
Avrupada Politik Rejimler .................................................................................................. 94
Avrupada retim ................................................................................................................ 97
Avrupada Ticaret ................................................................................................................ 99
Altn Gm Sava ............................................................................................................ 101
Japonyada Samuray Geleneinin Bitii, 1876 .................................................................. 102
Bulgar syan, 1876 ..................................................................................................... 104
Osmanl mparatorluunda Sultan Abdlaziz Tahtan ndiriliyor, 1876............................. 105
Mithat Paa ......................................................................................................................... 107
Yerli Kym ....................................................................................................................... 108
1876nn Baz Olaylar ....................................................................................................... 109
Medeni Kanunlar ................................................................................................................ 111
1877, Osmanl Rus Sava (93 Harbi) ................................................................................ 113
1877nin Dier Gelimeleri ................................................................................................ 115
Mecelle ............................................................................................................................... 116
Ahmet Cevdet Paa ............................................................................................................ 118
Ayastefanos Anlamas ...................................................................................................... 121
Girit, Osmanlnn Kanayan Yaras, 1878 ........................................................................... 123
Batda ilerlemeye devam .................................................................................................... 125
Mekaniin Zaferi ................................................................................................................ 127
1879 Osmanl ..................................................................................................................... 129
Aydnlanma ........................................................................................................................ 130
Henry George ..................................................................................................................... 131
Bilim ve Din ....................................................................................................................... 133
1880 .................................................................................................................................... 134
Yeni Amerikallar, 1880 ..................................................................................................... 135
Doaya Saldr .................................................................................................................... 136
Bat Kentleri Hzla Byyor .............................................................................................. 138
Kimyann Hkmdarl .................................................................................................... 140

4
Giritte syan, 1866

Girit isyan

ar III. Aleksander'n yeeni Grand Des Olga ile Yunan Kral Georgios
evleniyordu. Bu dn iin Ruslar eyiz olarak Girit'i Yunanllara verecek diye bir
dedikodu kt. Dedikoduya o kadar inanld ki, Girit'in dallar Sfakyallar, Mihail Korakas
nderliinde isyan ettiler. Vergi ve adalet konusunda istekler vard. Bu srada Giritin nfusu
240 bin kadard.

syanclarn banda Hac Mihail, fiili olarak ise Yunan Albay Koroneos vard. syanclar, 16
Austos 1866da Selino kazasndaki Mslmanlar kadn ocuk demeden ldrdler (Girit
isyan). Osmanl genel bir ayaklanma korkusu ile ve zellikle Mslmanlar korumak iin
adaya asker yollad. Ada ufak gvenlik blgelerine ayrld. Ama bu gelime olaylar daha da
ateledi. Yunanistandan binlerce gnll Girit adasna geldiler. Adada silahl eteler olutu.

Osmanl ordusu etecilerin peine dt. Osmanllar adaya 40 bin asker yollamlard. Ancak
eteciler sknca kylere kap, kyl klna giriyorlard. Asker ekilince tekrar dalara
kyorlard.

Osmanllar aday ezmek istemiyorlard. in shunetle halli tercih edilecek yoldu. Adaya uzun
sre (30 yl) Girit valilii yapt iin Giritli denen sadrazam Mustafa Naili Paay yolladlar.
Giritli Rumlar enosis istiyorlard. Mustafa Nail paa tm abasna ramen 6,5 ay urap,
Rumlar yattramad.

5
Sphakia halk meclisi 23 Eyllde Giritin Yunanistana olan balln ilan etti.

Adaya tekrar Osmanl ve Msr askerleri geldi. Yeni Girit valisi mer Paayd ve
ayaklanmay sert bir ekilde bastrmaya balad.

Adadaki isyanclar ve Yunanistan, daha nce Balkanlarda olanlara bakp, Avrupa byk
devletlerinin mdahale edeceini bekliyorlard. Herkes kendi derdine dtnden ve
ncelikleri arkl olduundan Yunanllarn bekledii mdahale gelmedi. Ayaklanmay sadece
III. Napolyon aka destekledi.

syanclar iin yapacak bir ey kalmamt. syan snp, bitti. Tam bu srada, tam isyan
bastrlmken devreye ngiltere ve Fransa girdi.

Bu byk ayaklanma bir balang deildi. Bir sondu. Girit zaten 1821den beri kaynyordu.
Msr ynetiminde bir 10 yl sakin kalmsa da ondan sonra son 20 yldr, srekli hareket
halindeydi. syana teebbsler ve cezalandrmalar pe pee srp gidiyordu. Tabii Yunan ana
karasndan da Girite srekli silah, adam ve isyan tevii yayordu.

ngiliz ve Franszlar Osmanllardan Girit Alm yapmasn istediler. Askeri harekat hemen
duracakt. Silah brakacak isyanclar iin genel af karlacakt. Girit yoksuldu, ada halk iki
yl vergiden muaf olacakt. dari reformlar yaplacakt. Padiahn atayaca valinin biri
Trk, dieri Rum iki yardmcs olacakt. Ayrca resmi yazmalarda Trke zorunluluu
kaldrlyordu.

Osmanl bu alm kabul etti. Trkler rahatlad; ky ve mezralarna dndler.

6
Msr Valisi Hdiv oluyor, 1866

Hdiv smail Paa

Msr valisi smail Paa stanbul ile ok iyi geiniyordu. Padiaha ve Babali brokratlarna
kymetli hediyeler yolluyordu. Hicaz ve Girit isyanlar srasnda Osmanl ordusuna asker
vermiti.

Msr valiliinin veraset yolu bir fermanla deitirili. Valilik hanedann en by yerine
babadan ola gemeye balad. 1866dan sonra Msr valilerine Hdiv (saltanat naibi)
denmeye baland. Protokolde yerleri sadrazam ve eyhlislamdan hemen sonra geliyordu. lk
Hdiv smail Paayd. smail Paann torunu Kral Faruk olacaktr.

Ayrca Msr ordusunun 18 bin yerine 30 bine kmas kabul edildi. Buna kar Msr vergi
olarak ylda dedii 80 bin kese altn 150 bin keseye (750.000 altn lira) karyordu.

smail Paa Girit valiliini de istemiti. Ama bunu ngiliz ve Franszlarn bunu kabul
etmeyeceini anlaynca arsdada hem hkmdar ve hem de vezir anlamna gelen Hdiv ile
yetindi. Sudan ve Ugandann bir ksm zaten Msra balyd. Sevakin ve Musavva kentleri
de Msra baland. Msrn gneydeki hakimiyeti kuvvetlenmiti.

smail Paa stanbula kz Tevhide Sultanla gelmiti. Sultan Abdlaziz Tevhide Sultan
beyenip evlenmek istedi. Bata Fuat Paa olmak zere Babali bu evlilie kar kp, engel
oldular.

Fuat Paa Sultan Abdlazizin Hdiv smail Paann kz ile evlenmesine engel olunca,
Haziran 1866da, sadrazam Fuat Paa azledildi. ki sadaretinin toplam 4 yl 1,5 ay srmt.
Yerine Meclisi Vala reisi Mtercim Rt Paa getirildi.

7
Prusya Alman Birliine Doru, 1866

Avusturya-prusya Sava
Mavi = Prusya ve mttefikleri, Krmz = Avusturya ve mttefikleri, Yeil = Tarafszlar

1866da yeni talya krall Prusya ile Avusturya aleyhine mttefiklik anlamas imzaland
(nc talya bamszlk Sava). Avusturya- Prusya sava srasnda, Aridk Albert
Custoza muharebesinde talyan kuvvetlerini malup etti. Bununla beraber Prusya
Avusturyay yenince bu galibiyet bir ie yaramad. Bu sava da ilki gibi 1,5 milyar altn
franka mal olmutu.

Avusturya- Prusya sava, 1866 Haziran ve Austos aylar arasnda Avusturya ve mttefiki
olan dier Alman devletleriyle, Prusya ve mttefiki olan dier Alman devletleri arasnda
yapld. talya bu savata Prusya ile birlikte hareket etti. Muharebeler Bohemyada ve
talyann Adriyatik kysnda yapld. Prusyann Avusturyaya kar harekatn Moltke
ynetiyordu. Sava Prusya kazand. Bundan sonra Prusyann Alman devletleri zerindeki
hegemonyas artt. Savan en nemli sonucu Alman devletlerinin Avusturyadan Prusyaya
kaymas sonucuydu.

8
Sava esnasnda Prusya ordular Avusturya ordularn ezmi olmasna ramen Avusturya'y
kaybetmemek adna Otto von Bismark'n emriyle Viyana'ya girmemitir. Otto von Bismark
iin ilk ciddi tecrbe olan bu sava aslnda Bismark'n zekasnn bir rneidir.

Prusya kendi topraklarn ikiye blmekte olan Alman devletlerini ilhak etmiti. Gneydeki
drt devlet hari btn Alman devletleri Kuzey Almanya Konfederasyonuna girmeye zorlad.
Savan ardndan yaplan antlamayla Avusturya, Prusya'nn nderlik ettii Kuzey Alman
Konfederasyonu'ndan karlmt.

Prusya kral bakan unvan ile sava, d ilikiler, ticaret ve gmrk ilerini kendi zerine
almt.

Viyanada imzalanan anlama ile talya Avusturyadan Venetoyu ald.

9
Meksikada Fransa Malup, 1866

Fransann Meksikay igali srasnda grevde bulunan ABD Bakan Abraham Lincoln,
Jurez nderliindeki cumhuriyetileri desteklese de Amerikan Sava yznden savaa
dorudan mdahil olamamt. savan sonulanmasndan ardndan ABD Bakan Andrew
Johnson, Philip Sheridan ve Ulysses S. Grant komutasnda 50 bin kiilik bir orduyu ABD-
Meksika snrna gndererek, Fransz birliklerine gzda verdi. Ayrca cumhuriyetilere silah
destei yapld.

ABD Kongresi daha 1864 ylnda Meksikada monarinin kurulmasna kar kan bir karar
almt. Ayrca ubat 1866da Fransz birliklerinin Meksikada koulsuz olarak geri ekilmesi
talep edildi. Fransz donanmasnn karaya asker kartmasna engellemek iin Meksika
sahillerini ABD donanmas abluka altna ald.

III. Napolyon Meksikadaki durumunun srdrlemez olduuna karar verdi. 31 Maystan

itibaren Fransz birliklerinin ekileceini aklad. Cumhuriyetiler bu dnemde arka arkaya
Chihuahua, Guadalajara, Matamoros, Tampico ve Acapulcoyu ele geirdiler.

III. Napolyon, Maximiliana Meksikay terk etmesini nerdi. Fransz destei biten
Maximilian savata byk bir yenilgi ald.

10
1866da Osmanl

zmir - Aydn Demiryolu naat

Osmanl Donanmas Krm Sava srasnda Rus donanmas karsnda ok hantal kalmt.
Savatan sonra donanmann yenilenmesine zel bir nem gsterilmiti. Osmanl donanmas
son model zrhllarla donatld. imdi bu donanma tekrar dnyann nc byk donanmas
olmutu.

stanbulda ve imparatorluun baka byk kentlerinde Bankalar semti olumaya balad.

Banka binalar ihtiaml yaplard. Bat Kapitalizminin zafer antlar gibiydiler. Bankalarn
hemen yaknnda, i hanlar da almaya balad. Bu i hanlarnda dar ve st ste brolarda
kapitalist yaamn ileri grlyordu.

1866da stanbulda Halie bakan yerde kan yangndan sonra da, blge yeniden 1648 mar
Nizamnamesine uygun yapld.

ngiliz sermayesi ile demiryolu yapmna balanmt. 1866da zmir Aydn arasndaki 130
Kmlik hat ald. Bu zmir limanna i blgelerin rnn tad iin en fazla tccarlarn
iine yaryordu.

1866da Tarikatlarn tek at altnda kontrol edilebilmesi iin eyhlislamla bal, bir
meclis ihdas edildi. Meclisi Meayih denen kuruluta medrese ulemas ve tarikat eyhleri
bulunuyordu. Ama tekkeleri bir hiyerari iine almak ve kontrol altnda tutabilmekti. Aslnda
Osmanl aydnlar ikiye blnmt. Bir ksm tekkelere ilen girmiti. Bir ksm da medrese
ile ibirlii iinde tekkelere karyd. Bunlar srekli mcadele ettiler. Bu mcadele halen
srmektedir.

Babali eyhlere ve tarikatlara kar duruma gre hareket ediyordu. Kimini, kimi zaman
hapsediyor, kimi tekkelere gda yardm yapyor, kimi eyh ve mritlerine maa balyor,
gvendiklerini eyh postuna oturtuyor yan zamana zemine gre hareket ediyordu. Buna
ramen I. Dnya Savana kadar tarikatlar da, medrese mensuplar da toplumsal hayattaki
arlklarn ve bamszlklarn koruyabileceklerdi.

11
1866nn Dier Olaylar

Great Eastern 1866, Su alt kablo deyici

ubat 1866da Romanyada Aleksandr Kuza (Couza) darbe ile devrildi. Romenler yerine
Hohenzollern hanedanndan prens arl baa geirdiler. Ekim aynda Osmanl devleti arln
rsi olarak hkmdarln tand. Bylece Romanya birlii srekli bir hale geldi.

Romenler en byk Hristiyan kraliyet hanedan olan Capet-Bourbonlardan bir kral semek
istiyorlard. Ancak III. Napolyon, bu hanedann can dmanyd. arl Prusya hanedanndan
asrlar nce ayrlm olan Sigmaringen dalndand. Prusya taht ile de hibir ilgisi yoktu.
Bununla beraber o zamana kadar Romanyada mevcut olmayan Alman nfuzu arl ile birlikte
gelip, girdi. arl tek kelime Romence bilmeyen bir Romen kralyd.
Orta Avrupa haritas Krm savandan bu yana yaplan pe pee savalar sonucu alt st
olmutu. Habsburg monarisi, kendini bu kargaadan Avusturya-Macaristan iki bal ynetimi
ile kurtarabilecekti.

18 Temmuz 1866de ilk sualt ktalararas telgraf hatt dendi. Bu hat 1858de ekilen hatt
garantilemek iin yaplmt. Kullanlan kablonun arl 24.000 tondu.

Birinci Enternasyonalin ilk kongresi 1866 ylnda Cenevrede dzenlendi. inde, ngiliz
sendikalistler, anarist, sosyalist Franszlar ile cumhuriyeti talyanlar gibi farkl akmlar
barndryordu.

Birinci kongrede, i snfnn ortak eylem ve ortak bir rgte olan acil ihtiyac; Ekonomik
zgrln gerekletirilmesi ve snfl toplumun ortadan kaldrlmas; Uluslararas ii
dayanmas; Sendikal hareket; Grev; Siyasal eylemler; retim aralarnn zel mlkiyetinin
ortadan kaldrlmas ve srekli ordularn lavedilmesi konular grld.

12
inde Yakup Bey syan, 1866

Yakup Bey

in Trkistannda 1866 ylnda Yakup Bey isyan balad. Yakup Bey (ince ad An Chi-
yen) Kokand Hanlnda (Hokent) Piskent kentinde dodu. 1845 ylnda Kokand Han
Hdayar Han'n d ilikiler memuru oldu. in vassal olarak askeri komutanlklar yapt.

1853 ylnda Rusyann 26 gn sren Ak-Mechet (Ak Mescit, Perowsk) kuatmasna Hisarn
komutan olarak dayand.

Kokand Han Hdayar Han 1864 ylnda Buzuruk ve Yakup beyi, 1.000 kiilik bir ordu ile
Kagara gnderdi. Ksa bir savatan sonra Buzuruk, Kakar Han ilan edildi.

Dou Trkistan'da ine kar isyan etmi olan Huiler ve Krgzlar Kokand Hanlndan
yardm istemiti. Yakup Bey Dou Trkistana gitti.

Yakup Bey Tarm Havzas 'na girerek in glerini birka defa yendi. Bu srada Alim Kuli
Takent'te lm ve 7.000 kiilik birlikleri Dou Trkistan'a snmtr. Yakup Bey bu
birliklerini de kuvvetlerine katarak, 1865'te Yarkent ve Hotan' da igal etmeyi baard. Tarm
havzasnn bat ksmn elde etti.

13
Riemann

Georg Friedrich Bernhard Riemann (1826 - 1866) ld.

Georg Friedrich Bernhard Riemann, analiz ve diferansiyel geometri dalnda ok nemli

katklar olan Alman matematikiydi. Sz konusu katklar daha sonra izafiyet teorisinin
gelitirilmesinde nemli rol oynamtr.

Almanya'da Hanover Krallnn Breselenz kasabasnda dodu. Bernhard Riemann alt

ocuklu bir ailenin ikinci ocuuydu.

Riemann, 1846'da yani 19 yanda Gttingen niversitesi'nde filoloji ve teoloji almaya

balad. En kk kareler yntemini anlatan matematiki Gauss'un derslerine katld. 1847
ylnda Riemann'n babas ona teolojiyi brakp matematik almas iin izin verdi.

1847 ylnda Berlin'e gitti. Burada Jacobi, Dirichlet veya Steiner ders veriyordu. Berlin'de iki
yl kalan matematiki 1849 ylnda Gttingen'e dnd.

Riemann ilk dersini 1854'te verdi ve bu dersle sadece Riemann geometrisinin temellerini
kurmakla kalmad ayn zamanda daha sonra Einstein'in izafiyet teorisinde kullanaca
yaplarn da temellerini att. 1859'da profesr oldu.

14
Abdlazizin Avrupa Gezisi, 1867

mparatorie Eugnie

Sultan Abdlaziz Avrupada seyahate kt. Bu Osmanl Padiahlarnn ilk Avrupa

yolculuuydu. nce Fransaya sonra ngiltere, Prusya ve Avusturyay gitti. Bu olay Osmanl
ve Trk tarihinin nemli olaylarndandr. Abdlazizden nce byle bir d gezi hi
yaplmamt. Abdlazizden sonra da 1950 ylna kadar yaplmayacakt.

21 Haziranda gemi ile yola kan Padiah deniz yoluyla Marsilyaya gitmiti. Bu seyahatte
kendisine Fransz ve talyan donanmalar refakat ettiler. Pariste iken orada bulunan ar II.
Aleksandr ile de tant. Pariste III. Napolyon, sonra Londrada Kralie Viktoria ile grt.
Londrada balolara, resmi davetlere gitti. Tiyatro, sergi ve konserlerde bulundu. Tersaneyi

15
ziyaret etti. Kralie ile beraber donanmann manevrasn izledi. Avam kamarasndaki bir
oturuma katld.

Londra fahri hemerilik verdi. Kralie bizzat dizba niann takt. nemli bir Osmanl dostu
olan mteveffa babakan Palmerstonun ailesini ziyaret etti.

Dnte Belika zerinden dnp, Belika kral II. Leopold ile de bulutu.

Ren (Rhein) zerinden Prusyaya giden Abdlaziz ve heyeti, Kral I. Wilhelm ve Kralie
tarafndan karland. Prusya kralnn Berlinden 460 Km uzaktaki Koblenze gelerek
Abdlaziz ile grmesi, bu zamanki Osmanl prestijini gstermesi asndan nemlidir.

Abdlaziz ve heyeti, 28 Temmuzda Viyanaya vard. Viyanada Avusturya imparatoru

Franz-Joseph ile grtkten sonra Tuna zerinden Budapeteye vard. Her yerde olduu gibi
burada da halkn byk tezahratna mazhar oldu.

Sultan Abdlaziz 3 Austosta Padiah Osmanl snrndan girdi. Padiah Tuna valisi Mithat
Paa snrda karlad. Rusukta Abdlazizi yeni Romanya kral Karol gelerek, ziyaret etti.

16
Osmanlda alkantlar, Dzenlemeler,
Srgnler, 1867

Ziya Paa
Namk Kemal

1867de Gen Osmanllar ile Hkmet ve Saray arasndaki mcadele zirve yapmt. Msrl
Prens Mustafa Fazl Paa, Sultana ak bir mektup yazd. Bu mektup tm imparatorlua on
binlerce nsha datlmt. Mustafa Fazl Paa, iktidarn savrukluuna ve adam sendeciliine
vuruyor, reform ve Anayasal bir rejim istiyordu. Mustafa Fazl Paa, Msr Hdivi smail
Paann kardeiydi ve ekberiyet sistemi deimemi olsa, smail Paadan sonra Msr Hdivi
olacakt. Mustafa Fazl Paa Anayasal dzen isterken, zaten Osmanl imparatorluunun pek
ok yerinde meruti dzene geilmiti.

1835den beri Srbistan, 1866dan beri Msr, yine 1866dan beri Romanya merutiyet ile
ynetiliyorlard. Tunuslu Hayrettin Paa merutiyeti ve yaplacak slahatlar anlatan bir kitap
yaynlamt.

Tepki sadrazam Ali Paadan geldi. Srgn balad. Srgn ya imparatorluun kervan gemez
uzak eyaletleriydi veya Avrupayd.

17
Namn Kemal Erzuruma, Ziya Paa Kbrsa atand. Ali Suavi Kastamonuya srld. Bu
srada Mustafa Fazl Paa Paristeydi. Bu srgn, Fransz elisinin yardm ile onun yanna
Parise katlar (Mays 1867).

ttifak Hamiyet rgtnn srlmeyen yeleri, bir darbe planladlar. Abdlaziz Babaliyi
ziyaret ederken harekete geeceklerdi. Sadrazam Ali Paa ldrlecekti. Darbecilerin iinden
Ayetullah darbeyi ele verdi. Darbeciler tutuklandlar. lerinden Mehmet, Nuri ve Reat
kaabildi (Haziran 1867).

Austos aynda Pariste, Ziya, Namk Kemal, Ali Suavi, Mehmet, Rfat ve Agah efendiler
Yeni Osmanl rgtn kurdular. Mustafa Fazl Paann mali destei ile Pariste Muhbir
yaynlanmaya baland.

Osmanl imparatorluunda yabanc irketler birbiri ardna kuruluyordu. Bu meyanda zmir

Rhtm irketi kuruldu ve bir dizi liman inas balad.

Avrupal kapitalistler tabii ki para peindeydiler. Kendilerini iyi para kazanaca ilere
giriyorlard. Osmanl devletinin menfaati ve ihtiyac onlarn umurunda deildi. Osmanl
imparatorluu dev bir smrge pastasyd. ok bykt, hibir devlet onu tek bana yiyip,
bitiremezdi.

Ortaya ar ar nfuz blgeleri kyordu. Irak, Msr ve Arabistan ngiltereye, Suriye ve

Tunus Fransaya, Karadeniz kylar ve Dou Anadolu Ruslara, Balkanlar Rusya ve
Avusturyaya den paylard.

Osmanl devlet adamlar olup, biteni gryorlard. Ama lkenin Avrupann parasna,
hnerine, tekniine, bilgisine gereksinmesi vard. Yani iki ucu pis bir denekti. Daima
kendimizi ekonomik olarak bir toplayalm nasl olsa yabanc devletlerin nfuzunu krarz
diye dnyorlard.

Osmanl garnizonlar sk sk Srp halk ile atyordu. 1867ylnda son Osmanl garnizonu da
Srbistan terk etti Bu simgesel ama nemi byk bir olayd. Belgrad kalesi 345 yl 7 aydan
beri Osmanl hkmranlndayd. Sadece Belgrad kalesinde Srp bayrann yannda
Osmanl bayra da dalgalanyordu.

Fiilen bamsz olan Srbistan kat zerinde hala Osmanl vassalyd.

Haziran aynda Osmanl Msr iin yeni bir ferman kard. Buna gre Msr i ynetimi ilgili
mali ve iktisadi konularda ynetmelikler karabilecek, yabanclarla gmrk, polis, posta,
gei gibi konularda anlamalar yapabilecekti.

1867de Osmanl toprak hukukunda da nemli gelimeler oldu. Veraset ve mlkiyet hakk
gelitirildi. Veraset hakk birinciden yedinci derece akrabala kadar, tapu harsz tannd.

Meclisi Valay Ahkam Adliye (Adalet Yksek Meclisi) iki ksma ayrld. Biri uray devlet
(Dantay), dieri Divan Ahkam Adliye adn ald. uray devletin bana Mithat Paa
getirildi. uray devlet yeleri vali ve belediyelerin gsterdii adaylar arasndan atanyordu.
Sanki temsili bir meclis gibiydi. Divan Ahkam Adliye ise temyiz mahkemesi gibi
alyordu. Banda Ahmet Cevdet Paa vard.

18
Mslman dininin tutucu kesimleri her yerde ama zellikle Anadolu kasabalarnda birbirini
buluyor, rgtleniyorlard. Anadolu krsalnda Aleviler hala ounluktaydlar. Gerici yap
oralara szamyordu. Anadolu kasabalarnda ise Hristiyanlar ve Snniler birlikte yayorlard.
Buralarda Snni rgtlenmeleri kasabalarn kozmopolit yaps sayesinde kompanze
ediliyordu.

Anadolu sakindi, sanki kendi iine kapanmt. Her kompartman kendi hayatn yayordu.
Sadece Snni yaplanma, eitli tarikatlar aracl ile evresine tahakkm etmenin yollarn
aryordu. Gericilik, hem merkezilemeye ve hem de yenilemeye karyd. Teknolojiyi
istemiyor, ondan korkuyordu. Onun duraan ve biteviye dnyasnda harekete ve gelimeye
yer yoktu.

1867 ylnda Amasra kasabasnda ayan ve eraf telgrafa kar karak, direkleri skmlerdi.
Yol yapmn engellemeye alyorlard.

19
Kapital, 1867

Marx 1867de Kapital adl eserinin birinci cildini yaynlad. Marx burada art deerden ve
bunun iinin emeinin verilmeyen paras olduundan bahsetmekteydi. Tarihin deiik
aamalar da retim tekniinin bir sonucudur. Ekonomik deiiklikler olduu iin sosyal ve
politik deiiklikler olur. Mevcut sistem, gelecek sistemin tohumlarn iinde tamaktadr.

Bulunulan Kapitalist dnemde, sermaye gittike sayca daha az kiilerin elinde toplanrken,
proletarya da saysal olarak gittike oalacakt. Bir gn gelip, ok az saydaki sermaye sahibi
ile byk bir ii ordusu kar karya kalacaklard. Sonunda Kapitalist rejim yklacak,
sermaye ve retim aralar devletin eline geecekti. Buradan da Komnist sistem kurulacakt.

Kapital 100 yl akn sredir gelimekte olan entelektel ve duygusal bir hareketin
sonucudur. Tanr yerine Bilimsel dnce gemiti. Marx bunlardan hareketle sistemini
kurdu.

20
Alman Toplumunda Yeni Gelimeler, 1867

Reichstag

Avusturya imparatoru Franz Joseph'in, hatrlanaca gibi uzun zamandr lkeyi rahatlatacak
bir Anayasa hazrlama peindeydi. Halbuki yllardr urat Anayasa tasars, Avusturya-
Macaristan'daki milletlerin arasndaki dmanl artrmt. zellikle Macarlarn srar ve
basks, Avusturya'y 1867'de kili Monari tasarsn kabul etmek zorunda brakt. Bylece,
hem Avusturya'da, hem de Macaristan'da eit hakl bir monari sistemi kabul edilmi oldu.
Franz Joseph bu uzlamay yrekten benimsedi.

Ancak bu uzlamann olumsuz ynleri de vard. Uzlama, Avusturya ileri'ndeki sorunlar

tam anlamnda zememiti. Franz Josephin asl ilgi alan dileri ve askerlikti. ilerine
gereken nemi vermiyordu. Halbuki imparatorluun iindeki olaylar Rusya'yla ilikileri ve
Balkanlar' etkiliyordu.

Bismarck, Avusturya-Prusya sava srasnda Prusyaya cephe alan Alman prensliklerinin

zerine gitti. Bu prensliklerin topraklarn ilhak etti. Btn bu gelimelerin sonucunda Orta
Avrupada Alman birlii , bir federasyon ats altnda oluturulmasnn ilk atlmlar
atlmt.

Hemen ardndan halk tarafndan seilen temsilcilerden oluan bir parlamento, Reichstag ve
Alman Federasyonunu oluturan devletlerin atadklar temsilcilerden oluan Federal Konsey,
Bundesrat kuruldu.

21
Kanada

1763'de Yedi Yl Sava'ndan sonra Fransa, Karayip Adalar'n tutup Kuzey Amerikan
kolonisi Yeni Fransa'y ngiliz Krall'na brakmt.

Hatrlanaca gibi Amerikan Devrimi'nden sonra ngiliz Birleik Krall'na sadk olanlar
Kanada'ya yerlemitiler.

Kanadada 1848 ylna kadar kayda deer bir ilerleme olmad. ngiliz ve Fransz aslllar
arasnda srekli srtmeler vard. lke huzursuzluk iinde yayordu. Srekli isyanlar
oluyor, lke bir trl dengeye kavuamyordu.

1 Temmuz 1867'de ngiliz Kuzey Amerika Yasas'nn gemesiyle Birleik Krallk, Kuzey
Amerikan kolonisi drt eyaletinden oluan federasyona dntrd. Devletlere kendilerini
yerel ynetim hakk verdi. Bu eyaletlerden Kanada ikiye ayrlp Quebec ve Ontario
eyaletlerini meydana getirdi. Dier iki eyalet de New Brunswick ve Yeni skoya'yd. Kanada
Konfederasyonu terimi bu birleimi ifade ediyordu. Dier ngiliz koloni ve blgeleri de ksa
zamanda Konfederasyon'a balandlar.

1867 anayasas ile Kanada gerginlikten kurtuldu. Kanaday esas deitiren ABDdeki gibi
demiryolu oldu. Demiryolu sayesinde Kanada Batya doru geniledi. Budayn satabilme
imkanna kavutu. Bundan sonra hzla bymesine ramen, demiryolu lkenin btnlnn
muhafaza edilmesinde de ok nemli rol oynad.

22
spanya, 1868

Katalan gnlllerin Barselona'ya karmas

spanya kraliesi Isabel'in ynetimi huzursuzluklar ve bir dizi ayaklanmayla geiyordu.

Hkmdarl dneminde, ynetime bata General Ramon Maria Narvaez ve daha liberal olan
General Leopoldo O'Donnell gibi asker kkenli siyasetiler egemendi. Rejimin otoriterdi.
Ancak ykselen liberal muhalefet giderek daha ok kralieyi hedef almaya balad. Kocas
Francisco de Asis de Borbon'dan ayr yaayan Isabel'in zel yaamna ilikin dedikodular ve
siyasi konulardaki mdahaleci tutumu ynetiminin saygnlnn iyice sarslmasna yol at.
Baarszlkla sonulanan 1866 ayaklanmas ve O'Donnell'le (1867) Narvaez'in (1868) lmesi
zerine konumu iyice zayflayan Isabel, 1868'de patlak veren bir ayaklanmann ardndan
spanya'dan ayrlmak zorunda kald.

1868 ylnda Kbann spanyaya kar bamszlk sava balad. Buna On Yl Sava denir.
Bu sava Kbann bamszl iin yaplan savatan ilkidir. Dierleri Kk Sava (1879
1880) ve Kba Bamszlk Sava (1895 1898) adlar ile anlrlar. Sonu ise spanya-
Amerika Sava (1898) ile alnacaktr.

sabelin ardndan 1870de talya kralnn olu Amadeo spanya kral seildi. Amadeo tahtta
1873 ylna kadar kalacakt.

23
1868in dier olaylar

Maximilian'n infaz

1834de 1867 ylna kadar ngiltere ok ihtiaml bir dnem yaamt. Bu srada yeni
demokratik haklarn kazanmnda bir duraklama olmutu. 1867de yeniden oy hakk byk bir
oranda geniletildi.

Meksikada Maximilian cumhuriyetilere esir dt. Yarglanarak kuruna dizildi.

Cumhuriyetin yeniden tesis edilmesiyle birlikte Jurez iktidar duruma hakim oldu.
Franszlarla ittifak yapan muhafazakarlar ise iyice gzden dmt.

1 Nisan 1868de Divan Ahkam Adliye temyiz ve istinaf organlarndan oluturularak

kuruldu. Bu Yargtayn temeli oldu. Kurulan bir dier organ da Dantay olan uray
Devletti.

1867'de Trkistanda Yakup Bey Kagar Han Buzuruk Han'n iktidarna son verdi. Bundan
sonra Yakup Bey " Badavlet Han " adn kullanmaya balad. Kua ve Korla'y igal etti.
gal ettii yerleri eriat ile ynetmeye balad. Buhara Hanlndan " Atalk Gazi " unvann
ald.

ABDde iki Amerikal yaz makinesini buldular.

Pariste uluslar aras fuar ald. Fuarlar zaman getike geliiyor, katlmc says artyordu.

Rusya 1868de Buharay ele geirdi.

24
Baudelaire

Baudelaire

XIX. yzyln en nemli Fransz airlerinden olan Charles Baudelaire (1821 1867) ld.
Paris'te dodu. Mutsuz bir ocukluk geirdi. Babas 1827'de ld. 1839'da okuduu okuldan
disiplinsizlik yznden atld Quartier Latin'de bohem bir hayat yaamay seti. Burada
Frengiye yakaland. 20 Yanda Hindistan'a gitmek zere yola kt.

1842de Fransaya dnd. Sonradan metresi olan Jeanne Duval ile tant. Babasnn mirasn
hesapszca harcad iin ailesi miras hakkn ondan geri ald.

1846'dan sonra Ktlk iekleri kitabna girecek iirlerini yazmaya balad. 1847'de Edgar
Allan Poe'y kefetti ve eserlerini Franszcaya evirmeye balad. 1848'de devrimcilerin
yannda yer ald. 1857'de Les Fleurs du Mal (Ktlk iekleri) kitap olarak yaynland.
Kitap iindeki alt iir kamu ahlakna aykr bulunduu iin Baudelaire hakknda dava ald.

1860da Yapay Cennetleri yaynlad. Bu eserde de ularda gezinen bir kiilik sergiledi.

ki yl kald Belikadan dnnde fel olan sanat 31 Austos tarihinde Pariste 46

yandayken ld.

25
Faraday

ngiliz kimya ve fizik bilgini Michael Faraday, (1791 1867) ld. ngiliz kimya ve fizik
bilginiydi.

XIX. yzyln en byk bilim adamlarndan biridir. Elektromanyetik indklemeyi, manyetik

alann n kutuplanma dzlemini dndrdn buldu. Elektrolizin temel ilkelerini
belirledi. Klor gazn svlatrmay baaran ilk kiidir ve elektrik motorunu icat etmitir.
Deneysel olarak, bir maddeden geen belli miktarda elektrik akmnn, o maddenin
bileenlerinde belli miktarda bir zlme yol atn gsterdi. Bu sonu ilk elektrik
sayalarnn retimine olanak verdi. Faraday'n bir baka nemli katks da " amper " denilen
akm biriminin kesin tanmn vermi olmasdr. Elektrolizde geen " elektrot ", " anot ", "
katot ", " elektrolit ", " iyon " vb. terimleri de onun kulland terimlerdir.

Demirci bir baba ile kyl bir annenin drt ocuundan biridir. Faraday ekonomik nedenlerle
uzun sreli eitim alamad. Ailesi Sandemanclar ad verilen bir tarikatn yesiydi. Faraday
daha ziyade kendi kendine yetimi bir bilim adamdr. Kilisenin pazar okulunda okuma
yazma ve hesap rendi. Kk yata gazete datcs olarak almaya balad.

On drt yanda bir ciltiye rak olarak girdi. 1813 Mart ayna kadar devam ettii bu ite
ciltlenmek zere getirilen kitaplar okuyarak bilgisini geniletmeye balad. Bu sayede
genliinde pek ok kitap okudu. Bilhassa fizik kitaplarn byk bir heves ve arzuyla

26
okuyordu. Encyclopedia Britannica'nn nc basksndaki elektrik maddesinden zellikle
etkilendi. Eski ieler ve hurda paralardan yapt basit bir elektrostatik reteten
yararlanarak deneyler yapmaya balad. Gene kendi yapt zayf bir Volta pilini kullanarak
elektrokimya deneyleri gerekletirdi.

Londra'da bulunan Kraliyet Enstits'nde kimyac Sir Humphrey Davy tarafndan verilen
kimya konferanslarna katlma olana buldu. Konferanslarda tuttuu notlar ciltleyerek i
isteyen bir mektupla birlikte Davy'ye gnderdi. 1813'te Davy'nin desteiyle kimya asistan
oldu.

Faraday labratuarnda alyor, 1850

1820'de Davy'nin yanndan yardmclk grevinden ayrld. 1825'te laboratuvar mdrlne

getirildi. 1833'te enstitye ders verme mecburiyeti olmakszn kimya profesr olarak tayin
edildi. Hayatnn tmn enstitnn almalarna adad.

1820 yllarnda fen alimleri almalarna daha ziyade elektrie ait konularda arlk
vermilerdi. Bunlardan en nemlileri Volta'nn elektrik pili ve Hans Christian rsted'in
elektrik akmndan retilen manyetik mknatsl g kayna idi. rsted 1820'de bir telden
geen elektrik akmnn tel evresinde bir manyetik alan oluturduunu bulmutu. Fransz
fiziki Andre Marie Ampere de tel evresinde oluan manyetik kuvvetin dairesel olduunu,
gerekte de tel evresinde bir manyetik silindir olutuunu gstermiti. Bu durumda
soyutlanm bir manyetik kutup elde edilebilir ve akm tayan bir telin yaknna konursa telin
evresinde srekli olarak bir dnme hareketi yapmas gerekecekti.

Elektrik enerjisinden manyetizma retildiinden bu yana fen adamlarnn en byk dncesi,

" Manyetizmadan elektrik enerjisi elde edilebilir mi? " sorusu olmutu. Bu, fen ilimleri tarihin
de en byk mesele haline geldi. Faraday, zaman zaman bu mesele zerinde alt. Bu arada

27
ilk ilmi kefini de gerekletirmi oldu. Bir mknats etrafnda, tersine karlkl dnebilen bir
kablo sistemi gelitirdi ve bylece ilk defa elektrik enerjisi mekanik enerjiye dntrlm
oldu. Bu keif, elektrik motorlarnn esas kabul edildi.

Faraday'n Manyetik dn hareketi

1831'de, Faraday yeniden kimyadan elektrie dnd. Bundan sonraki deneylerinin en

nemlisi galvanometreye bir kablo bobini balayarak kk elektrik akmlarn lmeye
yarayan bir alet yapmasyd. Bu kablo, bir mknatsa dedirildiinde galvanometrenin inesi
hareket ediyor, kabloyu ayrdnda ine ters yne hareket ediyordu. Bylece Faraday
manyetizmadan elektrik enerjisi elde etmenin yolunu bulmu oldu. Mekanik enerjiyi bir
mknats yardmyla elektrie dntrd. Bu, elektrik jeneratrlerinin esas oldu.

Faraday manyetik etkiyle ilgili deneyleri gerekletirip sonularn bilim dnyasna sunarken
elektriin farkl biimlerde ortaya kan trlerinin nitelii konusunda kukular belirmiti.
Elektrikli ylan balnn ve teki elektrikli balklarn sald, bir elektrostatik retecin verdii
bir pilden ya da elektromagnetik reteten elde edilen elektrik akkanlar birbirinin ayn
myd? Yoksa bunlar farkl yasalara uyan farkl akkanlar myd? Faraday aratrmalarn
derinletirince iki nemli bulu gerekletirdi.

Elektriksel kuvvet kimyasal moleklleri, o gne dein sanld gibi uzaktan etkileyerek
ayrtrmyordu, molekllerin ayrmas iletken bir sv ortamdan akm gemesiyle ortaya
kyordu. Bu akm bir pilin kutuplarndan gelse de, ya da rnein havaya boalyor olsa da,
byleydi. kinci olarak, ayran madde miktar zeltiden geen elektrik miktarna dorudan
bamlyd. Bu bulgular Faraday ' yeni bir elektrokimya kuram oluturmaya yneltti. Buna
gre elektriksel kuvvet, moleklleri bir gerilme durumuna sokuyordu.

1839'da elektrie ilikin yeni ve genel bir kuram gelitirdi. Elektrik madde iinde gerilmeler
olmasna yol aar. Bu gerilmeler hzla ortadan kalkabiliyorsa gerilmenin ard arda ve periyodik
bir biimde hzla olumas bir dalga hareketi gibi madde iinde ilerler. Byle maddelere

28
iletken ad verilir. Yaltkanlar ise paracklarn yerlerinden koparmak iin ok yksek
deerde gerilmeler gerektiren maddelerdir.

Faraday, ayrca mknats kutuplar arasnda dndrd bir bakr yuvarlak ile devaml bir
akm elde etmeyi de baard. 1832 ve 1833'te elektrolizin iki temel kanununun formllerini
buldu.

1840 ylnda k enerjisi ile elektromanyetik enerjinin birbirine ok benzer, hatta ayn olduu
kuramn gelitirdi.

Faraday ileri yalarda

Sekiz yl boyunca aralksz sren deneysel ve kuramsal almalarn sonunda 1839'da sal
bozulan Faraday bunu izleyen alt yl boyunca yaratc bir etkinlik gsteremedi.

Aratrmalarna ancak 1845'te yeniden balayabildi. 1855'ten sonra Faraday'n zihinsel gc

azalmaya balad. Ara sra deneysel almalar yapt oluyordu. Kralie Victoria bilime
byk katklarn gz nne alarak Faraday'a Hampton Court'ta bir ev balad.

Faraday 25 Austos 1867'de ld.

29
Osmanlda Modern Eitim, 1868

Victor Duruy

III. Napolyonun Milli Eitim Bakan Victor Duruy stanbula geldi. Osmanl Sultanna
eitim iin bir reform tasars sundu. Bu yl Fransz hkmetinin yardm ile Galatasaray
Lisesi kuruldu. Daha batan yksek bir eitim seviyesi hedeflenmiti. Mfredat Fransadan
alnmt, eitim tamamen Franszca yaplyordu. renciler, liseyi bitirdiklerinde nemli
mevkilere geleceklerinden emindiler. Bu okul sadece Mslmanlara deil tm uyrua akt.
Bir anlamda imparatorluun tm milliyetleri modernlemeye arlyordu.

Osmanllar 1868de uray Devleti (Dantay) kurdu. Be komisyondan oluuyordu. ileri,

askeri, maliye, adliye, bayndrlk ticaret tarm, eitim komisyonlar vard. 50 varndaki
yesinin hepsi Mslman deildi. Bu uray Devletten nceki benzer kurululardan olan en
nemli farkyd. yelerin iinde eyalet meclislerinden ve loncalardan temsilciler vard. Bu
temsili bir kurulua doru atlm bir admdr.

stanbul ehreminliinde 6. blge (Galata-Beyolu) denemesi ok baarl olmutu. Bu

yntem stanbulun dier semtleri ile eyalet merkezi kentlerin bir ksmna uygulanmaya
baland.

30
Bu zaman diliminde gerek demokrasiye en yakn lkeler ngiltere ile belki talya idi. Fransa,
Prusya, Avusturya-Macaristan, Rusya, spanyada demokrasi yoktu. ktidar tamamen
hkmetlerin elindeydi. Belika, Hollanda, sve, Danimarka, svirede demokrasiden sz
edilebilinirdi. ABDde, Avrupa d bir lke olarak demokrasi ile ynetiliyordu. Osmanl ise
1839 Tanzimat fermanndan beri epey yol almt ve almaya devam ediyordu.

31
1868 Osmanlda Dier Baz gelimeler

Patlayan Cephanelik

10 Ocak 1868de Babali Girit ile ilgili bir tzk kard. Adada seimle gelen adli ve idari
kurullar kuruldu. Btn kazalarn temsilcilerinden oluan bir genel meclis oluturuldu. Her
kurumda Mslmanlara eit sayda Hristiyan olacakt. Vergilerin bir ksm iptal edildi,
bazlar hafifletildi. Adada Trke yannda Rumca da resmi dil oluyordu. Avrupa devletleri
memnundu.

Ancak Ali Paa Girit isyann srekli olarak besleyen kayna yani Yunanistan durdurmak
gerektiini biliyordu. 11 Aralk 1868de Yunanistana bir ltimatom verdi. Tatminkar bir
cevap alamaynca Yunan kylar abluka edilmeye baland. Girit isyan iyice kt.

1868'ten itibaren Bahaullah (Mirza Hseyin Ali) ve ailesi Akkaya yolland. Orada lmne
kadar yaamaya devam etti. lmnden sonra Akka'nn hemen yanndaki Hayfa ehri, Bahai
Merkezi oldu.

Fransada yaynlanan Muhbir banaz bir Mslmanclk yapyordu. Ali Suavinin Mustafa
Fazl ve arkadalar ile aras ald. Muhbirden ayrlan Namk Kemal, Ziya ile birlikte
Londrada Hrriyet gazetesini karmaya balad (Haziran 1868). Ali Suavi Pariste
Ulum u, Mehmet Pariste ttihat , Cenevrede nkilap yaynladlar. Yeni Osmanl
rgt dalmt.

32
1868in Dier Gelimeleri

Meiji restorasyon

Britanya, Rusya arl ile Orta Asya'nn hakimiyeti iin ekiiyordu. Britanya, Yakup Beyi
kendi yanna ekmek amacyla 1868'de zel elisini yollad. Yakup Bey Hindistan zerinden
silah yardmn almaya balad.

Japonyada kili anlamalar feodal dnemin de sonunu getirdi. lke nce kargaaya
srklendi. 10 yl kadar sren kargaann ardndan Tokugava ogunluu tarihe karrken,
1868 tarihi itibariyle Meiji Restorasyonu dnemi balad. Hakimiyet mparatora geti.

Bu 1868 Japon Devrimiydi.

Bu tarihten sonra Japonyann d politikas da belirlendi ve kinci Dnya Sava sonuna kadar
yle kald. ncelikle Japonya etrafnda koruyucu bir kuak oluturmak gerekiyordu. Japonya
etki blgesini, kendine hammadde temin edebilecek olan hammadde retim blgelerine kadar
yayacakt.

33
Amerika Transkontinantal Demiryolu,
1869

Birinci Transkontinantal Demiryolu almas

Kuzey Amerikada, 30 milyon bizon byk ovalarda dolayordu. Bu dokunulmam arazi

Amerikay ikiye blyordu. Batya gitmek iin yol Amerikann gneyinden dolayordu ve
28.000 Km idi. Yk arabalar ile Batya gitmek isteyenler, bu yoldan gemiler ve en az
20.000 gmen yollarda lmt.

Lincoln Bat ile Douyu birletirmek istiyordu. Ktay kat edecek demir yolu yapmna yeil
k yakmt. Bu 3.000 Kmden uzun bir yol olacakt. Ama lke kaderini deitirecek bir
giriimdi. nlerindeki en byk engel Sierra Nevada dalaryd. Demiryolu yapmnn
banda mhendis Theodor Judah vard. Bu giriim u ana kadar yaplm en grkemli
projeydi. Judahn projesi gerei iki irket birden almaya balad. Hem doudan ve hem de
batdan demir yolu yapmna baland. Yol Utahta birleecekti. Bu proje bugnn paras ile 2
milyar dolara mal oluyordu.

Gmen iiler gece gndz altlar. ok miktarda inli ii getirildi. inliler hem daha az
para alyor ve hem de daha tehlikeli ilerde alyorlard. inlileri insan hayvan aras bir canl
gibi baklyordu.

34
Sierra Nevada daki granit, dnyann en sert granitlerindendir. Bazen yol gnde ancak 15 cm
ilerleyebiliyordu. Kayalar nitrogliserin ile patlatlyordu ki bunun iin kayada delikler amak
icap ediyordu. Nitrogliserin ok tehlikeliydi. Patlaynca gnein yzeyi kadar 5.000 santigrat
derece scaklk oluyordu.

Dalar geildikten sonra, eskiden gnde 25 cm olan ray deme ii 10 Kmye kadar kt.

10 Mays 1869 gn yolun yapm bitti. 6 aylk yolculuk 6 gne inmiti.

35
Osmanl mparatorluu Milliyetilikle
Dertli, 1869

Mgrd Krmyan

Osmanllardaki Mason Dou Birlii Locasnn 143 yesi olmutu. lerinde Franszlar ve
dier lkelerden Douya gelmi olanlar vard. Giritliler, Ermeniler, Yahudiler, Rumlar vard.
lerinde 50 tanesi Mslmand. Sultann bayaveri, bamabeyincisi, mfettiler, valiler, din
adamlar, subaylar, yarglar ye olmulard. Locann en nemli iki Mslman yesi, Devlet
ura Bakan brahim Ethem ile Prens Mustafa Fazld.

Bu 143 kii Osmanl Yenilemesine katkda bulunanlarn iinde kk bir gruptur. Ancak ne
kadar deiik insan bir araya getirdiini gstermesi asndan enteresandr.

Askeri ve sivil brokrasi iinde iyi Franszcas olan, Bat tarz yaam ve dnceye sahip
kiiler ounluktayd ve kendilerini belli ediyorlard. Bu kiiler frsat bulduka Rousseau ve
Voltaire okuyor, yeniliin cengaverleri oluyorlard. Bu insanlar gelecekte yaplacak
devrimlere kapy aralayanlard.

1869 ylnda Osmanl tebaas yeniden tanmland. Eskiden, Mslmanlar ve Mslman

olmayanlar olarak ayrlmken, imdi tm tebaa Osmanl olarak tanmlanyordu. Osmanl
olmayanlar ecnebiydi.

36
1869da Gregoryen Ermeniler Mgrd Krmyan Patrik olarak setiler (1869 1873). Bu
patrik Ermeni Meclisini Osmanl Devletinden zerklik isteyecek noktaya itenlerin banda
gelecekti.

Osmanlda Nizami mahkemelerde grev yapmak zere lise seviyesinde bir okul kuruldu.
Buna ilave, Victor Duruyun raporu uyarnca bir eitim nizamnamesi yaynland. Bu
nizamname ile lise ile e anlaml Mektebi Sultani lerin almas yolu ald.

Duruyun tasarsnda liselerden baka, pek ok faklteden oluan bir niversitenin

(Darlfnun) kurulmas da n grlyordu. Bu deneme de yaplacakt.

1869da yeni bir kararname ile askeri hizmet sresi arlatrld. 4 yl sreli etkin hizmet
(nizamiye), sonra 6 yl sren bir ihtiyat askerlii, peinden de 40 yana kadar sren mustahfz
(koruyucu) olmak vard.

37
Bu srada Osmanl ordusunda 210 bin nizamiye, 190 bin redif ve 300 bin mustahfz ile byk
bir ordu vard. Bu ordu 1 milyondan fazla askeri olan Prusya ordusundan olduka zayft
ancak yine dnyann gl ordularndan biriydi. Askerlerin ounda Martini denen
tfekler vard. Bu silahlarn da miad dolmak zereydi.

Osmanl ordusu kara ve deniz gc ile caydrc ve sayg uyandrc bir g olarak duruyordu.

Ancak milliyetilik mayalanyor ve imparatorluun dibini oyuyordu. Ortaya kacak olan

ayrlk akmlar bu ordu bastrmaya alacak ancak byk bir diren ile karlaacaktr.

Amerikan Sava bittikten sonra tekrar Avrupa Amerika ticareti balamt. Bu son
senelerde tekrar hzla bymeye balam olan Anadolu dokuma sanayine bir darbe oldu.
Pamuk d satm hatr saylr bir ekilde azald.

Osmanl Umumi Kredi Bankas ald.

1869da Belika, Fransz ve Avusturyal kapitalistleri bir araya gelerek Demiryolu irketi
Hmayunu Osmanl Avrupasnda faaliyet yapmaya balad. Bunun ad daha sonra Dou
Demiryollarn iletme irketi olacakt. Bu irket ksa srede 1000 Kmlik bir blm iletir
olacakt.

1869da Giritte yeni bir ayaklanma teebbs oldu. Avrupa mparatorlukla Yunanistan
arasnda bir sava kmasndan korkuyordu. Ocak aynda III. Napolyonun giriimi ile Pariste
bir konerans topland. Ama bu konferans adaya salanacak yeni bir ey bulamad.
Yaynlanm olan tzk yeterliydi.

Grnen o idi ki Babali yeniletirmeler ile imparatorluun dalmasn sanki kontrol altna
alm gibidir. Evet Giritte yaam olaan akna kavumutu ama zaman milli hislerin
galeyamna geldii zamand.

Divan Ahkam Adliyenn bandaki Ahmet Cevdet Paa, hukuk ve ceza davalarna bakacak
nizamiye mahkemeleri sistemini kurdu. Aile ve miras ilerine bakan eriat mahkemeleri ve
ticari mahkemelerin konusu dnda kalan konular artk nizamiye mahkemelerinin grev
alanndayd. Sistem yle dzenlenmiti. Nahiyelerde ihtiyar meclisleri sulh mahkemeleri
olarak grev yapyordu. Kaza, sancak ve illerde kadlarn bakanlnda Mslmanlardan ve
Mslman olamayanlardan seilmi meclis adndaki mahkemeler bulunuyordu.

Keecizade Byk Mehmet Fuat Paa, 2 defa sadrazam, 5 defa hariciye nazr, 1 defa sedaret
kaymakam, savunma bakan, adliye bakan, devlet bakan, sedaret mstear, eli, defalarca
fevkalade komiser (Msr, Romanya, Teselya, Lbnan) olmu en nemli devlet adamlarndan
biriydi. Son zamanda kalbinden ikayet ediyordu. 54 yanda 12 ubatta ld. Cenaze
merasiminin yapld gn milli matem ilan edildi.

38
Sve Kanalnn Almas, 1869

Sve Kanalndan ilk geiler

1869 Svey Kanal ald. Btn manilere ramen, kanal 17 Kasm 1869da trafie almt.

Batan kanala kar olan ngiltere kamuoyu da bir sre sonra giriime hogr ile bakmt.

Alta gemilerden olumu bir konvoy dzenlendi. Bu konvoyun banda Fransann kraliyet
yat bulunuyordu. Ala Msr Hdivi smail Paa tarafndan, hem Ortadou hem de Avrupa
lkelerini temsil edecek ekilde, birka bin kii davet edildi.

Gelenler arasnda Fransa imparatoriesi Eugenie, Avusturya-Macaristan imparatoru Franz

Joseph ve daha pek ok nl kii vard. Bu alta ilk defa Verdinin Aida operas temsil
edildi.

http://www.youtube.com/watch?v=bNEu09pVD8E

Kanal 162,5 Km uzunluktayd. 60.000 ii almt. Bu iilerin ou angarya olarak

altrlmt. Kanal ilk yapldnda 22 m geniliinde, 8 m derinliindeydi. Kanalda trafik
zor olsa da Hint okyanusu artk Atlas okyanusuna yaklamt. Londra Bombay yolculuu 3
aydan 18 gne inmiti. Hindistan iin navlun bedeli drtte azalmt.

39
1869un Baz Gelimeleri

Okka

Osmanl Devleti standartlamaya gitmeye alyordu. Okkann standart ve milli olarak tarifi
yapld. Ancak tm imparatorlukta standart okka kullanm baarl olamad. Bu standartlama
sadece Osmanlda deil pek ok baka Avrupa lkesinde de daha tam oturmamt. rnein
Rusya byleydi.

Gramme ilk dinamoyu yapt. Dinamo ile elektrik elde etmesi nemli ve ufuk ac bir
yenilikti. Swan havas boaltlm ortamda ilk akkor lambay denedi.

Bu srada Berges de alayan dzenlemekle urayordu. Su gcn kullanarak elde edilecek

bol ve ucuz elektrik akm gelecekte ok ie yarayacaa benziyordu.

Saint-Beuve ld.

40
Hector Berlioz

Hector Berlioz (1803 1869) Fansz besteciydi. En ok Fantastik Senfoni ve Grande messe
des morts (Requiem) ile tannr. Berlioz modern orkestra kuruluuna nemli katklarda
bulunmutur.

Richard Wagner, Nikolai Rimsky-Korsakov, Franz Liszt, Richard Strauss, Gustav Mahler ve
pek ok baka mzik bestekar zerinde derin etki yapmtr.

41
Lamartine

Alphonse Marie Louise Prat de Lamartine (Alphonse-Marie-Louis de Prat de Lamartine)

(1790 - 1869) Fransz yazar, air ve politikacsyd.

air ve yazarlnn yan sra idam cezasna kar oluu, kleliin kaldrlmasyla ilgili
dnceleri ile politik bir duru sergilemiti.

1859 ylnda Paris'te yaymlanan Histoire de la Turquie (Osmanl Tarihi) nemli eserleri
arasndadr. Lamartine bu eserini Fransa'daki Trk ve Osmanl kaynaklarn inceleyerek ve
daha sonra stanbul Bykdere'ye gelip aratrmalar yaparak yazmt. . " Orada, Tanr ve
insan, doa ve sanat hep birlikte, yeryznde ylesine mkemmel bir yer yarattlar ki,
grlmee deer" ve " Dnyaya bir kere bakmak zorundaysan sadece stanbul'a bak!"
demiti. Lamartine stanbul'un gzelliine ve hametine olan hayranln daima belirtmiti.

Fransa Dileri bakanl da yapan yazar

1851 ylndaki darbeden sonra hayatnn geri kalann yoksulluk iinde geirdi ve 1869
tarihinde ld.

42
Osmanl Devlet yaplanmasnda yenileme,
1870

Tanzimattan sonra Osmanl Devlet yaplanmas hzla deimeye balad. Var olan devlet
daireler yapsal deiiklie uruyor, yeni daireler, fonksiyonlar ilave ediliyordu. Osmanllar
birka on yl iinde her yere uzanan, iyice brokratik bir merkezi yap gerekletirmilerdi.
Bunun ne byk bir i olduunu anlamak iin sadece memur saysna bakmak bile yeterli
olacaktr. XVIII. Yzyl sonunda merkezi devlette 1.000 1.500 katip varken bu say II.
Abdlhamit dneminde 100.000 kmt.

Her devlet iin ynetim brokrasisinin yapsal deiiklii hem ok zor ve hem de ok sancl
olmutur. Ancak bu Osmanllarda baka hibir yerde rnei olmayacak tarzda ok az
problemli ve ksa srd. Bunun temel nedenini Trklerin gebe ve sava yapsnda aramak
doru olacaktr. Trkler ok kolay hiyerarik yaplar kurduklarn ve ok kolay adaptasyonlar
geirdiklerini tarih boyunca gstermilerdi. Bu okuduunuz kitap da bu tarz rneklerle
doludur.

Osmanllar kurumlarn Batdan ve zellikle Fransadan almlard. Ama bu sadece bir kopye
etmek deil bir uygulamayd. Yoksa yukarda dendii gibi Trklerin rgtlenme becerisi
olmasayd, bunu, rnekler ne denli baarl olursa olsun baarmak kolay ve belki mmkn
olmayacakt.

Osmanllarn devrimle ve cumhuriyetle bir ileri yoktu. Buna kar Cumhuriyeti Fransann
kurumlarn almakta bir tereddt gstermemilerdi. Osmanl kurumlar yle kolay kolay
deiecek bir yapda deildi. Fransa bunu devrimle yapmt. Osmanlnn ayn eyi evrimle
yapmas mmkn myd? Fransa modeli alnmt, nk Osmanlya en uygun olan buydu.
ngiltere uzun zaman dilimi iinde evrimle kurumlarn gelitirmiti. ngiliz devlet yaps

43
ademi merkeziyetiydi. Osmanl Fransa gibi merkeziyeti bir yapya sahipti, aralarnda epey
benzerlik vard.

1870 balarnda Osmanl merkezi devlet yaps derisini deitirmiti. Artk Babalide
Dileri (Hariciye), ileri (Dahiliye), Adalet, Maliye, Vakflar, Ticaret, Tarm, Bayndrlk
bir seri bakanlk (nazrlk) daireleri bulunuyordu. Bakanlara (nazrlar) ilave mstearlar da
olumutu. Buradan da bir bakanlar kurulu ortaya kt. Bu kurul artk Avrupadaki kabine
ye ok benziyordu. Burada gnlk iler tartlyor, kanun taslaklar inceleniyor, devlet
btesi onaylanyor, ok eitli konularda kararlar alnyordu.

Babalideki tm nazrlklar iinde en azla Bat etki ve grnts tayan nazrlk, hariciye
nazrlyd. II. Mahmut dneminde temelleri atlmt. imdi yirmi kadar blmden
oluuyordu. Bu blmlerin iinde en dikkat ekici olan Tercme Odasyd . Yabanc dilde
gelien ileri ve belgeleri Trkeye eviriyordu. Bunu yaparken de yeni sekin d ileri
mensuplarn yetitiriyordu. Oras bir kulp gibiydi. Edebi ve siyasi bir tartma yeridir.
Tercme Odasnda eitilecek kiiler hassasiyetle seilirlerdi. Bu ansllar orada ada
dnyay kavrarlard. Bu eitim temsilciliklerde ve eliliklerde devam ederdi.

II. Mahmut dneminde tercme odasndan Rumlar karlmt. Dileri brokrasisi

Mslmanlat. Tanzimattan sonra ise dileri iine gayrimslimlerden Ermeniler ve
Museviler geni lde girdiler. Gayrimslimler sadece fiilen Evkaf ve Harbiye dnda
kalmlard. XIX. yzylda hibir imparatorlukta, egemen din mensuplar dnda kalanlar
devlet hizmetinde, Osmanl mparatorluunda olduu kadar kullanlmamtr. Bunun nedeni
basittir. Kltr Osmanllkt. Osmanl olanlar memur oluyorlard. Osmanl tarihinde
yurtseverlik rnei vermi pek ok gayrimslim vardr. Saylar saylamayacak kadar oktur.

Osmanl elilikleri tm dnyaya yaylmamt. Sadece on kadar lkede temsil edilirlerdi.

Londra, Paris, Viyana, Saint Petersburg, Berlin, Washington ve Romada mevcuttular. D
elilikler ayn zamanda her lkede olduu gibi bilgi toplama merkezleriydiler.

Babaili ynetimi nazrlklara ilave olarak kanun ve tzklerin tartld heyetlere sahipti.
Bunlarn en eskilerinden biri Meclisi Valay Ahkam Adliye (Adalet Yksek meclisi) idi. II.
Mahmut dneminde kurulmu ve sonra yetkileri arttrlm olan bu meclis reformlarn ereve
kanunlarn hazrlamakla ykmlyd. Bu meclis uyumazlk hallerinde bir istinaf
mahkemesi gibi de alyordu. Meclis yeleri ilerini yle ciddiye aldlar ki sonunda balca
kanun salaycs haline geldiler.

Devlet daireleri oluunca devamszlk, rvet, savsaklama, devlet maln alma, yetkiyi
ktye kullanma, disiplinsizlik gibi ahlak d davranlar da balad. Bunlara kar
yaptrmlar uyguland. Sadrazamlar mesleki ahlaka mugayir olaylar nlemek iin mevzuatlar
yaynlar oldular. Brokrasi kendine verilen rol oynuyordu ama ahlaken hazr deildi.

Bu brokrasi sadece Mslmanlardan ve Trklerden olumuyordu. zellikle d ilerinde

Mslmanlar, Hristiyanlar, Museviler vard. eitli rk ve eitli din mensuplar bir aradayd.

1870de ilk darlfnun ald. Ama baarl olamad. Eitimi fazla laik grlm ve ulemann
hmna uramt. Peinden mali glkler geldi. lk niversite baary yakalayamamt.

Osmanl devletinde tp okulundaki eitim Franszcadan Trkeye dndrld.

44
1870de Beyolunda kan bir yangnda 3.000 fazla yap yok oldu. Blge yeniden 1848 mar
Nizamnamesine uygun olarak imar edildi.

1870 ylnda Babali Bulgar kilisesinin bamszln kabul etti. stanbul Patriklii Bulgar
kilisesini aforoz etti.

Svey Kanalnn trafik artna ayak uydurmak iin, kanal firmas devaml olarak kanal
gelitirdi. 1869dan sonra, bu gelime hzland. 1870te kanal, yzeyde 60 m, derinde de 22 m
genilie ulat.

Msr Hdivi smail Paa Kzldenizin btn Afrika kylarn, Guardafui burnunu igal etti.

Ylsonunda Namk Kemal stanbula dnd.

1855de ilk kurulan telgraf hatt hzla artmt. 15 yl iinde, Osmanl, 36.075 Km telgraf
hattna sahipti. Telgraf hatlarnn uzunluu asndan dnyada beinciydi.

Osmanllar posta idaresini bir trl oturtamamlard. 1870de Almanya Osmanl

mparatorluunda posta ofisi at. Anlamaya gre stanbul ile Almanya arasndaki posta
iletimini bu ofis salayacakt.

Daha nce grdmz gibi yabanc lkeler posta ofisleri amlard. Burada kaak postaclk
yapmaya baladlar. Yabanc postalarn bu ahlaki ve kanuni olmayan rekabeti, Osmanl posta
idaresi iin sonuna kadar bir sorun oldu.

eyh amil srgnde on yl kadar geirmiti. Sonunda ar, eyh amil'in hacca gitmesine
izin verdi. Ancak tedbir olarak olu Muhammed efi'yi yannda alkoydu ve hacdan sonra
Rusya'ya dnmesini art kotu. amil, 1870 ylnda Rusya'dan ayrlarak nce stanbul'a
urad. Sultan Abdlaziz tarafndan karlanarak sarayda arland. eyh amil'in stanbul'a
urad haberi duyulduunda, halk bu efsane kahraman grebilmek iin saray kaplarna
akn etmiti.

45
ABDde Demiryollar G
Hareketlendiriyor, 1870

ABDde yaplan demiryolu byk ovalara byk bir gn balamasna sebep oldu. Sadece 1
yl iinde 40.000 insan Nebraskaya gitti. Hkmet bu g destekliyordu. Sadece 10 dolar
olan herkes toprak iin mracaat edip, bedava toprak sahibi oluyordu. Sonuta ABD
topraklarnn %10u arazi yasas ile halka hibe edilmi topraklardr.

Nebraska frtnalar, susuzluu, ekirge srkleri ile yaanmas en zor yerlerden biriydi 1892
ylna gelindiinde, Nebraskaya gidenlerin yars geri dnd. Yerlerinde kalanlar dl ald.
Ovalar Amerikann tahl ambar haline geldi. Gnmzde, burada ayda 50milyon ton tahl
ekiliyor.

Ovalarda aa yoktu ama insanlara ehir ina etmek iin, ev iin ve dier gerekler iin kereste
lazmd. Michigan, Wisconsin ve Minnesotada 50 milyon hektarlk ormandan odun
kesiyordu. Oduncular Norveten g edenlerdi. 1925 ylna kadar Norvein te biri
Amerikaya g etmiti.

ehirler o kadar abuk ina ediliyordu ki sokaklara isim verilemiyordu. sim yerine numaralar
kullanld.

Ovalardaki bizon srleri kimi zaman 40 Km uzunluundayd. 1870 yllarnda byk ovalara
yeni bir avc tr geldi. Bu avclar kar etmek isteyen ve i savatan yeni km kiilerdi.
Avclar, tfeklerini gelitirmilerdi. Bizonlar 180 m uzaktan vurabiliyorlard. Bizonlar
postlar iin vuruluyorlard.

46
Henry Morton Stanley

Bu srada dnyann bilinmeyen yerlerine yaplan keifler de devam ediyordu. Livingstone

(1813 1873) Zambezi nehrinin kaynan, Kongo nehrinin kt yeri bulmutu. Stanley
onu aramaya gitmi ve Kongoda dolap, durmutu.

Asyann, Afrikann, Gney Amerikann ortasndaki gezilerin hepsi birbirinden zordu.

lgnlar oralarda, ou cann vererek, dolayorlard.

47
Fransa-Prusya Sava, 1870

Moltke

Almanya zengin kmr yataklar ile sanayi de hzla ilerlemiti. Ruhr blgesi, Fransadaki tm
kmr madenlerinden 2 kat fazla retim yapyordu. En zengin kmr madenleri ABD,
ngiltere ve Almanyada bulunuyordu.

Bismarck, gneydeki Alman devletlerini de Prusya'nn denetimi altna almak istiyordu. Ama
bunu salamak iin Fransay halletmeliydi. 1870'te, Fransa, Kral Wilhelm'den spanya taht
zerindeki haklarndan vazgemesini, spanya tahtna Prusya Hohenzollern Hanedanndan
Leopoldn getirilmemesini istedi. Bu talep Bismarcka arad frsat salamt. Rusya ve
Avusturya'nn tarafszl salad. Fransa ve Almanya atma ortamna srklendi. Kral
Wilhelmin bu sava kar kyordu. Ama sava balad. mparator III. Napolyon
komutasndaki Fransz kuvvetleri, Sedan Muharebesi (1870)'nde yenilgiye urad.

48
Bavyerya ve Prusya Krallklarnn 200.000 asker ve 774 topuna kar Franszlar 120.000 asker
ve 564 topu vard. Almanlar tm sava boyunca stnl ellerinde tuttular ve bunun
sonucunda sava kesin bir Alman zaferiyle sonuland. Bismarck bu savata henz Alman
birliine katlmam olan gneydeki Alman devletlerini de safna ekmeyi baarmt.
Almanya savata ok hzl hareket ediyordu. Prusya ordusunu Moltke ynetiyordu. Fransz
ordular esir dt, Fransa igal edildi.

Pariste ihtilal kt. Cumhuriyet ilan edildi. Geici bir savunma hkmeti kuruldu.

Prusya igali

Prusya kuvvetleri Metze saldrmamt. Paris ise 5 ay direndi. Glendirilmi savunma

mevzileri, ateli silahlara kar direniyordu.

1870de Fransa-Prusya savanda Prusya Fransay yenince talya Fransz kuvvetlerini

Papalktan yani Romadan karabilme ansn yakalad. 20 Eyll 1870de talyan kuvvetleri
Romaya girdi ve Roma talyann bakenti oldu. Papann cismani iktidarna son verilmiti.

Bu savatan sonra Osmanl imparatorluu da d siyasetini deitirdi. lk i Fransaya dayal

bir siyaset srdren Ali Paann deimesiydi. Osmanl devlet adamlar bir lkeye bal
siyaset yapmaya almlard. bre hemen ngiltereden yana dnd.

Prusya zaferinden hemen sonra, Rusya, Paris anlamasnn Karadeniz ile ilgili hkmlerini
tanmadn ilan etti.

49
1870de Dier Gelimeler

Gentlemen's agreement

Batda sanayi ve ticaret kurulularnn says hzla artyordu. krediler i blmn

destekleyerek, eitlendiriyordu. Perakende sat dkkanlar oaltyor, yaygnlatryordu.
Geleneksel retimler, el emei olarak kk retimlere dnmt. Giysi, amar dikmek
bir ev sanat olarak ve botaki kadm emeinden de faydalanarak geliiyordu.

Bu srada irketler olarak snrl sorumluluu olan irket says hzla artyordu. Buna paralel
irketlere balansan sermaye miktar da artyordu.

Her yeni bulu, oluum veya savala yeni irketler kuruluyordu. Her krizle de pek ok irket
batyordu. Liberaller bunu doal bir ayklanma ve yenileme olarak gryorlard. Onlara gre
en zekiler, en gller zaferi kazanyordu.

Bir taratan da rekabeti ortamda irketler toplanyor, byyor, tekelleiyor, sonra da yklp
gidiyordu. Tekel kendi kendini yok eden bir kurumdu. Her yeni alan da az sayda irket
tarafndan annda egemenlikleri altna alnyordu.

Anonim irketlerin aile irketlerine veya ahs irketlerine kar bir faikyeti ortaya kmt.
eitli giriimciler arasnda sk balar olumutu.

Bankalarda belli ellerde toplanmaya balamt. Bankalarn tek elde toplanmas sanayi ve
ticaretinde bir noktada toplanmasn getirecekti.

Corafi nedenler gibi nedenlerle egdm ihtiyac irketleri birbirleri ile anlamaya
gtryordu. Bu anlamalar zamanla yeniden gruplamalara sebep oluyordu. Bu arada emek
de rgtlenmesini iyiletirmenin yollarn aryordu.

Ortaya Gentlemens Agreements denen bir szlk ve davran biimi kmt. Bu kaytsz,
kuyutsuz ama mutlaka uyulan anlamalard. Karteller, trstler, holdingler toplayor,
btnleiyor, i ve sz birlii yapyorlard.

50
Dnyada uluslar aras ticaret hacmi hzla artyordu. Bat dnyadan hammadde ve zellikle
tahl alrken, dnyaya mamul madde satyordu. Ancak sanayilemekte olan lkelerde
birbirlerine baml hale geliyordu. Bunlar kendi aralarnda mal mbadelesinde
bulunuyorlard. Dnya yava yava tek bir ekonomik btn olmaya doru ynelmiti. Byle
bir btn Batya muhtat. Arslan payn da ngiltere alyordu.

51
Dickens

ngiliz yazar Charles Dickens (1812 1870) ld.

Memur bir babann olu olarak 1812 ylnda doan Dickens'n ilk yllar iyi geti. Babasnn
borlar yznden hapse girmesiyle ailenin durumu ok ktledi. Henz 11 yanda iken bir
boya fabrikasnda almak zorunda kald. 15 yanda bir avukatn yanna giren gen Dickens,
renmeye merakl olduu iin bo zamanlarnda stenografi rendi. 1835 ylnda Morning
Chronicle gazetesine stenograf olarak girdi ve 1835te Boz takma adyla Bozun
Karalamalar balnda notlar yaymlamaya balad.

1837de ise esas onu nlendirecek olan Bay Pikvik'in Servenleri adl kitabn yaymlad.
Ayn yl iinde Catherine Hogarth ile evlendi.

1840'ta Amerikaya gitti ve burada byk bir cokuyla karland. Ama Genel Okur in
Amerika Notlar kendisini o kadar itenlikle arlam olanlarda iddetli tepkilere yol at.

Srekli seyahat etmi ve ok roman yazmtr.

1870te de hretinin zirvesindeyken ld.

1857 ylnda barones Burdett-Coutts'a yazd ahsi mektuptaki u ifadeleri rk yn ortaya

karmtr: " Keke Hindistan'da bakomutan olsaydm... Yeryznde baki kalan en byk
zalimliklerin lekesini zerinde tayan bu rkn kkn kurutmak iin elimden gelen her eyi
yapardm... Soylarn insan rkndan eksiltmek, topraklarnn yzn yerle bir etmek iin
elimden geleni yapardm .

52
Alexandre Dumas (baba)

Fransz yazar Baba Alexandre Dumas (1802 1870), Monte Kristo Kontu, Silahrler,
Siyah Lale ve Demir Maske gibi tarihi romanlaryla tannr. yze yakn macera roman
yazmtr.

Dumas, geimini salamak amacyla gen yata Paris'e gitmiti. Avukat olmay planlam
ama gelecein Fransa Kral Orlans dk Louis-Phlippe'nin hizmetine girmitir. Sonra da
ansn tiyatroda denemeye karar vermiti. Yazd oyunlar dneminde olduka ilgi
grmtr. Napolon Bonaparte (1831) yeni len imparatorun efsanelemesini salamtr.
Dumas, oyun yazarken tarihsel romanla da ilgilenmeye balam ve renkli bir tarihsel fonla,
genellikle 16. ve 17. yzylda geen heyecanl ykler yazmay hedeflemitir. Kalcln da
oyunlaryla deil, bu tarihsel romanlaryla salamtr.

53
XIX. yzyln en verimli ve en sevilen Fransz yazarlarndand. nce oyunlar daha sonra da
tarihsel romanlaryla byk n kazanmtr. zellikle, Kardinal Richeliey dnemindeki
gzpek kahraman anlatt romantik tarzda yazd Silahrler (1844)ve Monte Kristo
Kontu (1845) en tannm yaptlarndandr. Dumas'nn renki, ak yrekli, kimi zaman pek
inandrc olmayan bir slupla kendi olaanst yaamndaki olaylar aktard Anlar (1852
54) adl yapt romantik dnem Fransz edebiyat yaamna k tutar.

Dumas baar kazandka kendini pahal zevklere vermi ve borlarn deyebilmek iin daha
fazla yazmaya balamtr. Ayn zamanda gazetecilie de balam, gezi kitaplar yazarak para
kazanmaya alm ama baarl olamamtr.

Alexandre Dumas'nn eserlerini, zellikle de " Silahrleri " yazarken tarihi olduka
saptrd, olaylara fazlasyla hayal gcn katt sylenir. Bu sylentiler kulana kadar
gelince Duma, " Tarihe tecavz ettiimi sylediler ama ok gzel ocuklar dodu " demitir.

54
Osmanl Aydnlar reform peinde, 1871

Ziya Paa

Osmanl mparatorluunda yaplmaya devam eden reformlar her ne kadar Saray ve st

Brokrasiden km olsa da aydn snfnn da etkisi balamt. Batdaki roman, tiyatro gibi
edebi trleri alp bunlara yava yava alp, renen kiiler ortaya kmt. Bunlarn iinden
bu trleri eletirmek, tartmak, ynetimi uyarmak, okuyucuya bilgi vermek iin kullanan
edebiyatlar olumutu. Bunlar Baty yle vp, yceltiyorlard ki, herkesin dikkati hep Bat
stnde oluyordu. Durmadan daha cesur deiiklikler istiyorlard. Sistemi itip, hareketin
devamn salyorlard.

Basn 1840dan itibaren gelimeye balamt. mparatorlukta etnik ve dinsel milletlerin

ounun kendi gazeteleri vard. Bunlarn hepsi ilerlemeden yanayd. Hepsi adalet ve kardelik
arsnda bulunuyorlard. Ancak bunlarn yannda ulusalc ve ykc temalarnda gittike
gelitii grlyordu.

Eyaletlerin ounda eitli halklar bir arada yayorlard. Buralarda yerel zgrlklere saygl
ynetimsel zerklik istekleri dillenmeye balamt.

55
 Osmanl imparatorluunda gazetenin
rol artarken, tiyatro da ykseliyordu.
nce Schiller, Victor Hugo tercme
edildi, Moliere uyarland. Tiyatro
seyirciyi sosyal yergi ile tantryor ve
burjuva yaamn gzler nne
seriyordu. Tiyatro gruplar nce
Ermeniler tarafndan oluturmutu.
Sonra bunlarn iine tek tk
Mslmanlar da girmeye balad.
Buralarda Avrupa yaam
sergileniyordu. Bu yaamla birlikte yurt
ak, onur duygusu, zgrlk ve adalet
yceltiliyordu. Ama tiyatro kendini
sorgusuz sualsiz Avrupai yaamn
kollarna atanlar da eletiriyordu.

Genel olarak bir yandan gemi rflere

ballk devam ederken, bir yandan da
bunlarn nemli bir ksm
eletiriliyordu.

1871de Voltairein Micromegas

tercme edildi. lk roman denemeleri
de ortaya kmaya balamt. Bu
brahim inasi roman denemeleri saflkla doluydu.
nsanlar hngr hngr alatan
duygusallklarla doluydu. Olaylar kadn
erkek ilikileri etrafnda dnp duruyordu. Ama her durumda adal savunuyorlard.
Kadnn kurtuluu sorununa deiniyorlard.

Yeni edebiyatn ncleri arasnda ad dikkati ekiyordu: Mnif Paa (1828 1910),
brahim inasi (1826 1871), Ziya paa (1825 1880).

Mnif Paa Osmanl gazeteciliinin babalarndan saylr. Mnif Paa insann doas, yurt
kavram, toplumun temelleri gibi o gne kadar Osmanl dnyasnda aydnlanma nda ele
alnmam konulara deinmitir. Osmanl Bilim Dernei (Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye) ve
onun yayn organ Mecmua-i Fnunu kurmutu. Yaynland yllar bu dergi Fransada
Ansiklopedinin oynad role benzer ok nemli bir rol oynad. Osmanl da ilerici
dncelerin gelimesine, bu dergi ok nemli katklar yapmtr.

brahim inasi ve Ziya Paa da ok nemli gazetecilerdi. Hem gazetecilik, bayazarlk

yaptlar ve hem de gazeteyi silah olarak kullandlar. brahim inasi olsun, Ziya paa olsun, iki
byk sadrazam, Ali ve Fuat Paalar tutucu olarak gryorlard. Onlarn rejimine durmadan
attlar. Sonunda da eletirilerinin sonucunu srgn yllar ile dediler.

inasi Aydnlanmaya meftundur ve slama nerede ise arkasn dnmtr. Ziya Paa ise
slam mistizminden kaynaklanan bir dnceye sahipti. Dinsel ve kltrel bir tutuculuk
sergiliyordu.

56
 Bir yandan da Ziya Paa ve inasiden daha gen
olan Namk Kemal (1840 1888) etken
oluyordu. Romanlar, tiyatro eserleri yazyordu.
Gazetecilik yapyordu. 1871 1873 arasnda
yaynlanan bret de eserler veriyordu. Daha
nce Tasviri Efkarda yazmt. Ziya Paa ve
arkadalarnn el birlii ile Londrada
kardklar Hrriyet gazetesinde Namk
Kemal de vard.

Namk Kemal, rejimi ve kurumlarn

liberalletirmeye matuf yazlar deniyordu.
zgrln ylmaz bir savunucusuydu. Osmanl
mparatorluunda insann zgr doduunu ve
zgrln insan iin besin kadar hayati
olduunu syleyen ilk Osmanl yazaryd.
Diyordu ki nsan hakk ve amac, sadece
yaamak deil, zgr yaamaktr .

Namk Kemal mistik bir aileden geliyordu.

Mehmet Tahir Mnif Paa
zgrle bir Tanr vergisi olarak bakyordu.
Herkesin temel hak ve eitliini salayacak olan
da kanunlarla bunu dzenleyecek olan devletti. Dedi ki: Bir modern toplum keyfilik ve
adaletsizlikle badamaz, herkese tannan ve mevki ya da etnik ya da din arkll
gzetmeksizin herkese uygulanan genel kurallar toplumun ileyiini dzenlemelidir .

Namk Kemal modern dnse de slama bal bir insand. eriat kaldrp atamazd.
Devletin adaleti ve kurallar koymas konusunda eriata gndermelerde bulunuyordu.
Meveret kavram iinde temsili hkmetin Mslman dinde yeri olduunu belirtiyordu.
Dnmek istedii meveret kavram altnda ise mutlakiyetin ortadan kalkmas, liberal bir
program ve anayasal bir ynetim vard.

Namk Kemal merutiyeti savunuyordu. Bunu yaparken de III. Napolyonun II. mparatorluk
Anayasasn rnek olarak alyordu. Ilmlyd ancak Anayasay tm gc ile savunmas,
mutlakyetin yklma tohumlarn tayordu.

57
Osmanlda Yaz Sorunu

in yazsnda olsun, Osmanl yazsnda olsun, yazy tam uygulayabilmek iin bir mrn
verilmesi gerekiyordu. Osmanl yazs zor renilen bir yazyd. mlas karkt. Eitim
yaygnlarken, bu yaz yaygnlamaya direniyordu. Maliye, adliye, eitim rgtlerinin
eleman says artarken kolayca yazlacak, net ve ak bir ekilde anlalacak, abuk
renilebilecek bir yaz gerekiyordu.

Subaylar ise artk cahil deildi. Topografya, matematik bilen kiilerdi. Talimatlar hzla
okunabilmeli, emirler abucack yazlabilinmeliydi. Bu yeni sava adamlarnn yazya
ayracak sonsuz vakitleri yoktu.

Mnif Paa, 1863de sunduu bir projede Arap harflerinin bititirilmeden yazlmasn
neriyordu. Ayrca Trk ses uyumuna uygun sesli harfler kullanlmasn da tavsiye ediyordu.
Bu srada Latin harflerinin kabuln nerenler de vard.

58
Alman Ulusal Birlii, 1871

1871 tarihinde dzenlenen Frankfurt Bar ile Fransa, Alsace ve Lorraine endstri blgesini
yitirdikten baka sava tazminat demek zorunda kald. Fransz-Prusya savann maliyeti 13
15 milyar altn frank kadard. denen sava tazminat ise 5 milyar altn frankt. Sava
600.000 kiinin hayatna mal olmutu.

Bu zaferin sonucunda, Alman Ulusal Birlii kurulmu oldu. Prusya Kral I. Wilhelm, Alman
mparatoru, Bismarck ise Alman anslyesi unvanlarn aldlar. Fransa'nn yenilgisi ise III.
Napolyon mparatorluu'nun yklmasna ve Fransa'da 3. Cumhuriyetin kurulmasna yol
amt.

Bismarck Alman Birlii salannca, peinden uygulama ve dzenlemelere balad. Ortak para
birimi, merkez bankasnn kurulmas, ticaret kanunu, medeni kanun gibi temel yasallar
zerinde allmaya baland.

1871de yeni Alman Anayasas ilan edildi. Bismarck tek dereceli seim yaplmasn bu
anayasaya koymutu. Bismarck sermaye emek ilikisinde devletin ie karmasn kabul
ediyordu. alma sresini snrlayan kanun, kadn ve ocuklarn almalarn dzenleyen
kanun, ihtiyarlk sigortas ile ilgili kanun Bismarckn gndemindeydi.

59
Savalar Kapitalistlerin iine yarar, 1871

Son yirmi senedir Kara Avrupas kendi iinde savarken, ngiltere bunun dnda kalmt.
Bylece ekonomik refah artt. i sendikas kuvvetlendi ve parlamentoyu seim sistemini
dzeltmeye zorlad. Kirac olarak ikamet eden iiler de seme hakk kazandlar. Bylece
iilerin politik etkisi de artt.

Buna karlk savalar kara Avrupasnda ve Amerikada hkmetleri byk borlarn altna
sokmutu. Sava srasnda ve savatan sonra sermaye iyi kar ediyordu. Ancak bu borlar
Atlantik tesinde ve Avrupada Kapitalistler deil halk dyordu. Tketim vergileri ve
gmrk vergileri arttrld.

Dier yandan Greenbacks (Yeil kat paralar) enflasyona yol amt. Birikimler ve
servetler Amerikaya akyordu. Greenbackde bu ak destekliyordu.

1853 1871 Avrupa Savalar ve Amerika Sava srasnda Kapitalistler iyi kazanmlar,
yeni Kapitalistler tremilerdi. Morgan, Carnegie, Rockefeller, Wanamaker, Harkness,
Farquhar aileleri mthi servetler elde etmilerdi. Harkness rom ve viski, Farquhar sedye
satarak ok para kazanmlard. Avrupada Krupp, Schneider, ngilterede Armstrong ve
Vickers, Rusyada Nobel (Nobel dlne adn veren), Krm sava srasnda iki tarafa da
barut satan Du Pont de Nemours, sonra Remington, Hotchkiss ok para kazanan
kapitalistlerdendi.

Savalarda Prusya Moltkeyi izlemiti. Moltke Clausewitz stratejisini setikten sonra orduyu
sorumluluk almaya hazr bir kurmaylarla donatmt. Top ateine ve buna bal piyade
manevralarna nem vermiti.

1871den sonra Almanyada dev yatrmlar gerekletirildi. 2 yl iinde 780 yeni ortaklk
kuruldu.

60
Londra Anlamas

1856 ile 1870 yllar arasnda Avrupadaki g dengeleri deimeye balamt. Bunlarn
iinde en nemlisi ngilterenin Osmanl mparatorluu ile ilgili politikasnn deimesiydi.
Artk Osmanlya pek sempati ile bakmayan bir Britanya ile Krm harbinden beri Balkan ve
Slav milliyetilerinin desteini alp glenmi olan arlk Rusyas ve kendi karlarn
kollayan Avusturya-Macaristan mparatorluu adeta Osmanl Devletini abluka altna
almlard.

Hedef Trk Boazlaryd. Rusya Balkanlarda etkinliini artrmt. Fransann Prusya

karsnda yenilmesinden istifade eden 1856 szlemesinin taraflarna bir nota vererek
szlemenin Karadenizi askersizletiren maddelerini iptal edeceini bildirdi. Aslnda, Rusya
hem Karadenizin tekrar askerden arndrlmasn hem de artk Trk Boazlarnn yabanc
sava gemilerine almasn istiyordu. Oysa ngiltere ile Avusturya buna karyd.

Meseleyi grmek iin Pariste bir kongre yaplmas nerildi. Osmanl Devleti, ne
Karadenizin tekrar askersizletirilmesini, ne de 1856 da kazandklar baz haklar kaybetmek
istememitir.

1841 ve 1856 szlemelerinde olduu gibi 1871 Londra Szlemesinde de Osmanl

mparatorluunun eski kural teyit edilmiti. Osmanl Devleti kendi gvenlii asndan
gerektiinde istedii gibi dost veya mttefik glerin sava gemilerine Boazlar
aabilecekti.

Karadenizde kys bulunan devletler, bu denizde sava gemisi bulundurabilecekti.

1923 Lozan Szlemesine kadar Trk Boazlarndan gei rejimi 1871 Londra Szlemesiyle
dzenlenmitir.

61
1871 Paris Komn

Kzl Bayrak

Prusya ordusu Paris kaplarna dayanmt. Millet Meclisini Bordeauxdan Versaillesa

tayan Adolphe Thiers hkmeti 1 Martta teslim oldu. Aylardr hem aalanan, hem de
yoksulluktan krlan Paris emekileri ve siyasi rgtleri Parisin bamsz bir Komn olmasn
istemekteydi. Fransz Devriminin miraslarndan Ulusal Muhafzlar Merkez Komitesi, 3
Martta gerici ve kraliyetilerin ounlukta olduu Versailles ynetimini tanmadn
aklad.

Versailles, 17 Martta Ulusal Muhafzlarn Montmartre tepesinde elinde tuttuu 171 topu geri
almak istedi. 18 Mart sabaha kar toplar almaya gelen askerlere kar kurulan barikatlarn
stnde, Montmartre Nbeti Komitesi szcs, Louise Michel adl anarist bir kadn liderdi.
Askerler komutanlarnn Ate! emrine deil, Louisenin kardelik ve birleme arsna
uydular.

Haberin hzla yaylmas zerine Paris bakaldrd.

Her yanda barikatlar kuruldu. Ulusal Muhafz Merkez Komitesi tm stratejik nokta ve
binalara el koydu. Yerel komitelerin onayn alan Ulusal Muhafz Merkez Komitesi Pariste
yeni ve bamsz bir ynetim birimi kurulduunu btn dnyaya ilan etti:

Hareketin tarihi lideri Louis August Blanquinin 17 Martta tutuklanmasna ramen Komn
gerekleti. Devrin en tannm aydnlar Komne sahip ktlar. Paul Verlaine Komnn
Basn brosu efi oldu. XIX. yzyln en nemli ressamlarndan Gustave Courbet, Edouard

62
Manet komndeydi. Dokuz yanda isyana katlmaktan hapse atlan nl besteci Claude
Debussynin babas bir Komn sorumlusudur. syanlarn yazar Jules Valls, air Arthur
Rimbaud, ilk bata ekinen fakat sonradan yaz ve romanlaryla srece sahip kan yazar
Victor Hugo Komnden yanaydlar.

Paris Kahvelerinde tartma

Kanl Hafta denen 21-28 Mays arasnda, 30 bin komnc, Prusya desteinde Versailles
ordusu tarafndan katledildi. Eugne Varlin gibi modern sendikacln kurucusu saylan
aydnlar da lenler arasndayd.

Komnn Parise hakim olduu 72 gn sresince, dorudan katlm, zynetim, rgtlenme

ve ifade zgrl, laiklik, herkese konut, eitim ve salk gibi bugn bile dnyada yer yer
hayal bile edilemeyecek birok sosyal ve siyasi nlem ve ilke uyguland. Katlmc
demokrasinin, toplumsal cumhuriyetin, andan, evresinden sorumlu, ada ve evrensel
Yurtta kavramnn doduu, denendii yuva 1871 Paris Komndr.

Komn Marx tarafndan, Yeni bir toplumun grkemli ncs diye nitelenmitir.

63
Osmanl Yakup Beye Yardma alyor

Yakup Bey Gece grmesi

inde Yakup Bey isyan devam ediyordu. Tarm havzasnn dou ksmnda Turfan ve Tanr
Dalarn aarak Urumi'yi, peinden Manas, Pian ve li blgesini igal ederek btn Dou
Trkistan'dan in ordusunu srd.

Yakup Han lkede istikrar saladktan sonra Osmanl Devletine eli gndererek, Sultan
Abdlazizden yardm ve himaye talebinde bulundu. Osmanl mparatorluu Yakup Han'n bu
talebini kabul etmi ve Albay Kazm Bey komutasnda 5 muvazzaf ve 3 emekli Subaydan
oluan bir asker eitim grubunu 1200 piyade tfei 6 sahra topu ve cephane yapmnda
kullanlan barut ve malzemeleri ile Dou Trkistan'a gnderdi. Heyet Kagar'da byk coku
ve sevin ile karlanm, hutbeler padiah adna okunmu ve paralar da Sultan Abdlaziz Han
adna bastrlmtr.

64
Osmanl Eitimi Geliiyor, 1871

1871 ylnda Osmanl Devlet adamlarndan Sadrazam Ali Paa ld. Ali Paa niversite
tasarsnn en nde gelen destekleyicisiydi. Onun lm ile tasar da rafa kalkt.

imdi yksek renim yapmak isteyen genler iin tek bir yol kalmt. Bu da II. Mahmut
devrinde alm olan eitli yksek okullard. 1830lu yllardan balayarak ordu iin
mhendis, hekim, baytar, mzik alan yetitirmekle ykml yksek okullar kurulmutu.
1859 Mektebi Mlkiye, 1862 Darlmuallimin, 1866 Mektebi Tbbiye, 1870 Kz retmen
okulu vard. Bunlar tm Osmanl uyruklarna aktlar. Tbbiye mektebinde ounluk
Mslman olmayanlardayd.

Bundan sonra Osmanl subaylarnn neden en nde gelen Osmanl aydnlar olacan anlamak
zor deildir. Trkiye iin gelecein kaderi bu okullarda ekillenecektir. Askerler Osmanl
mparatorluu ykntlarndan diri bir Cumhuriyet karacaklardr. Ve yeniletirmeleri daha da
hzl gerekletirerek Muasr medeniyete yetimeye alacaklardr. Ancak unutulmasn ki
ulema devlet ynetiminde ok tecrbeli ve ustadr. Onlar ilk sarsntlar atlatnca tekrar
Mslman bir devlet veya devletler konfederasyonu kurmak iin harekete geecekler ve ele
eitimi alacaklardr. imdi devrimci yetitirmek iin alan eitim, gelecek de, yanl ellerde
kardevrime adam yetitirecektir.

65
Devlet istedii kadar tm tebaaya eitliki yaklasa da buna yeterli cevab alamayacakt.
Mslman olmayan unsurlar kendi din adamlarnn ve Avrupann faaliyetleri sonucu kendi
dil ve kltr miraslarna ok balydlar. Buna ilave reaksiyonerdiler. Trk ve slam damgas
tayan hibir eyi zmleyemezlerdi. Ve ellerinde devlet okullarndan ok daha iyi retim
yapan kendi okullar vard.

1871de Ermeni cemaatinin stanbulda 48, Anadoluda 469 okulu vard. Helenikos
Philologikos Syllogos (Yunan Edebiyat Dernei) abalar sayesinde Greklerinde buna benzer
bir eitim a vard. Saylar grece az olan Yahudilerin okul says daha azd. Ama Paristeki
Evrensel srail Birlii abalar ile Yahudi okullar says da hzla artacakt.

Yabanc okullardan bahsederken misyoner faaliyetlerini de unutmamak gerekir. Sadece

Amerikan misyonerlerinin 1870de 205 okulu olduundan bahsedilir. 1863de kurulan Robert
Kolejde bunlarn arasndayd. Katolik misyonerlerin de yzlerce okuldan olumu alar
vard. Misyonerler Osmanl mparatorluunu kltrel olarak smrgeletiriyorlard.

Osmanl Devlet adamlar olup bitenin farkndayd. Bu okullar ayrlk fikirlerin tohumlarnn
dikildii yerlerdi, ayrlk akmlara insan yetitiren merkezlerdi. Ancak, mparatorluk
kendine gveniyordu. ncelii de yenilemeye vermiti. Ayrlk akmlar nemsiyor ama en
ncelie koymuyordu. leride biraz nlem alnacakt. Bu da II. Abdlhamit dneminde
olacakt. O zamana kadar Babiali Hristiyan misyonerleri hareketlerinde serbest brakt.
Babaili Batl devletlerin dostluuna ok ihtiya duyuyordu. Batllarda eitimde aznlklara
ve misyonerlere verilen haklar Osmanllarn modernlemedeki en belirgin iareti olarak kabul
ediyorlard. Devlet yanl tercih kullanm, yabanc hayranl ile altnn oyulmasna raz
olmutu. Halbuki bilmeli idi ki her iin ba eitimdir. Ama modern eitimden gelmeyenler
bunu nasl anlayacaklard.

66
Osmanl D Ticareti

Hal dokuma

Osmanl imparatorluunda daha nce bahsedilen ticaret anlamalarnn peinden d ticaret

hzla artyordu. 1840da Osmanl d satm 4,7 milyon sterlindi. imdi 20 milyon sterline
kmt. D alm da 5,2 milyondan 24 milyona ykseldi. Yani d ticaret 5 misli artmt.

Bu d satm art tarm ve hayvanclk kkenli bir artt. Ttn, pamuk, buday, arpa, kuru
zm, incir, ipek, haha, tiftik tm satlarn %60n oluturuyordu. Arkadan boya karlan
bitkiler, zeytinya, ya karlan bitkiler, deri, snger vs geliyordu.

D alm da ise giysi, silah, mobilya, alet, makine, saat, telgraf telleri, ila, eker, baharat,
kmr bata satn alnan rnlerdi. D ticarette srekli Avrupadan alnan mallar ar
basyordu. Osmanl sonuna kadar d ticarette denge kurmay baaramayacakt. Ama asl
sorun, dardan gelen mallarn lkedeki zanaat ve sanayi zerindeki kt etkisindeydi.
rnein 1843de 20.000 para pamuklu ve ipekli reten Bursa ilinde imdi bu say 3.000e
dmt.

Bat mallarnn girdii her yerde yerli sanayi veya retim kyordu. Direnebilenler, ana
yollarn dnda kalan yrelerdi. Bu adan da Dou Anadolu anslyd.

Osmanl d satm belki Osmanl devletinin iine pek yaramyordu ama Avrupa pazarlarn da
hareketlendiriyordu.

Osmanl Avusturya Bankas ve Avusturya Trk Bankas kuruldu.

67
Yeni Osmanl Hareketi

stanbula dnm olan Namk Kemal, Ali paann lm zerine bret gazetesini
karmaya balad.

Yeni Osmanl hareketi bir fikir hareketiydi. Merutiyet, imparatorluun kt gidiine dur
diyecek bir ila gibi grlyordu. Genel kan ok para harcayan sarayn, lkeyi zor duruma
drd ynndeydi. Keyfi harcama ve keyfi vergilere son verilmesi gerekiyordu. Ayrca
merutiyet halka hrriyet verecekti.

eitli milletler hr bir meclis ats altnda, kendilerine uygun kanunlar yaparak, istedikleri
gibi yaayacaklard. Bylece imparatorluktan ayrlma dncesi de snmlenecekti.
Avrupann mdahale kaps da kapanacakt.

Yeni Osmanllar, deiik milletlerden bir ulus karmaya alyorlard. Bu anlamda Namk
Kemal vatan zerine iirler yazyordu. Osmanl aydnlar el birlii ile byk bir helecan ve
azimle, imparatorluun paralanmasn durduracak yolu bulduklar inanc ile vatan sevgisinin
peine taklm akntya krek ekiyorlard.

Onlarn hayalci olduklarn sylemek doru deildir. Belki koullar el verseydi, baarl
olabilirlerdi.

Yabanc posta ofislerinin kaak postalarna kar pul kullanm zorunluluu getirildi. 18
Haziran 1871 posta nizamnamesi posta nakliyesinde hkmet tekelini belirtiyordu. Hibir
lke ve kiiye ayrcalk tannmayacakt. Ksa srede vilayetlerde posta mdrlkleri kuruldu.

Osmanl devleti telgraf ve posta konusunda kskan davranp, imparatorluk iinde kimseye
haberleme hizmetinde bulunma hakk vermemiti.

68
Osmanl D Siyasetinde Deime, 1871

Prusyann Fransaya kar kazand zaferin Osmanl i ve d siyasetinde de nemli etkisi

grld. Osmanl reformcular imdiye kadar hep Fransay rnek alm ve onu medeniyetin
temsilcisi kabul etmilerdi. Bundan sonra reformcular Fransay her eyi ile taklit
etmeyeceklerdi.

Zaten Ali Paann lm de i dengelerin deimesine neden olmutu. Tanzimat dnemi

yneticilerinin son temsilcisi artk yoktu. Ancak hala iyi yetimi devlet adamlar vard. Ali
Paadan boalan boluu doldurmak zere devlet adamlar arasnda mcadeleler balad.

Daha nce de bahsettiimiz gibi d siyasette artk Fransaya deil ngiltereye dayanlacakt.

Ali Paann lmnden sonra Babalideki istikrar bitti. Sadrazamlar bir biri peinden gelip,
gitmeye baladlar. Ksa dnem iinde devletin politikas devamllk gstermemeye balad.
Alnan d borlar verimli ve yararl yatrmlara kullanlmyor, lks harcamalar ile yok olup
gidiyordu.

69
1871in Dier Baz Gelimeleri

Gotthard Tneli inaat iileri

Demiryollarnn genilemesi Avrupa ve Amerikada sryordu. Cenis tneli bitmiti. Yapm

5 yl srm, 1.300 m yksekte 13 Kmlik tnel almt. Cenis tneli herkese cesaret
vermiti. Gothard tneli inaatna baland. Gothard tneli 15 Km olarak 10 ylda
tamamlanacakt. alma ok zor koullarda yaplmt. Yer yer 86 derece scaklkta
allmt. Bu tnel alrken otomatik delme makineleri de kullanlmaya baland.

1871den sonra nce Almanya, peinden Fransa ve daha sonra talya kendilerine ham madde
blgeleri aramaya baladlar. Gzlerini Douya evirmilerdi.

Bylece himayesi olmayan blgelerde yeni bir uluslar aras mstemlekeler mcadelesi
balad. Monroe Doktrini ise Amerika ktasn bu mcadelenin dnda brakmt.

Msr da, Tunus da bor iinde kvranyorlard. Fransa Tunusu gzne kestirmiti. Fransa
Tunus borlarnn denmesine mdahil olarak, ilere karyordu. 1871de Tunus yeniden
Osmanl devleti toprak btnlne bir fermanla katld.

eyh amil, 1871 ylnda Hac ziyareti iin bulunduu Arabistan'da ld ve Medine'de
gmld.

1868de Buharay alan Rusya, imdi Yakup Bey isyanndan faydalanarak li blgesini ele
geirmeye alyordu.

Japonya gelitirdii d politikaya uygun olarak in ile ittifak anlamas imzalad.

70
Bizonlarn sonu, 1872

Kuzey Amerikada avclar Bizonlar vuruyorlard. 1872de sadece Kansasa 1 milyondan

fazla bizon postu yolland. Batda her post 3 dolar demekti. Avclar iyi para kazanyorlard.
Bizon derileri fabrikalarda tahrik kay olarak kullanlyordu. Bizonun kalan paralarndan da
ayakkab retiliyordu.

Kzlderililer, beyazlara ne yaptklarn anlamadan bakyorlard. Ancak hepsi, bizon

katliamnn hayatlarn etkileyeceini biliyordu. Ovalardaki yerliler bizonlara muhtatlar.
Onlar doymak iin avlanr ve bir krnty bile ziyan etmezdi. Bizon besin, atak kak, silah,
kap-kacak, adr, giysi yani her ey demekti. Kzlderililer ve bizonlar son buzul andan beri
hep bir aradaydlar. Kzlderililerin atalar, ortada daha at yokken, bizonlar yryerek
avlarlard.

Atlar Amerikaya spanyollarla gelmiler ve byk ovalara kaanlar, orada hzla remilerdi.
imdi 1 milyon at ovalarda kouyordu. Atlarn evcilletirilmesi, Kzlderililerin hayatn
deitirdi. Hepsi mkemmel bir binici oldular.

At,ok ve Kzlderili bir araya gelmiti. Bir silaha mermi verilen srede, Kzlderili 250m yol
alp, 20 ok atabiliyordu. Bizonlar saatte 50 Km hzla kouyordu. Kzlderililerin bizon av
birka gn ve birka yz kilometrede gerekleebiliyordu.

Beyaz adam 10 ylda 30 milyon bizon ldrd. Avclar postu alr, arkadan gelen ceset
toplayclar ise geri kalan alp, sanayi mamulne evirmek zere satarlard.

Amerikan Kzlderililerini ayakta tutan kaynak, ksa srede tkenmiti.

1872 ylnda Andrew Carnegie, Amerikann en byk elik endstrisini kurdu. Fabrika
kurulurken, borsa kt.

71
Gen Osmanllar Mcadeleye Devam
Ediyor, 1872

ehzade V. Murat, Fransz Byk Dou Locasna mracaat ederek Mason olmak istedi.

Osmanl srgnleri, Gen Osmanllar darda 5 yl geirmilerdi. Olgunlatlar. Bulunduklar

Avrupa bakentlerinde mutlakyete kar mcadelelerini srdryorlard. Avrupadaki yaam,
sosyal ortam ve teknolojiyi gzleri ile grm, iinde yaamlard. Bu onlarn
inandrclna g katt. Gen Osmanllar ile mutlakyet arasndaki mcadele II. Abdlhamit
tahta kana kadar srecekti.

Aslnda herkes yeniletirmeden, liberalizmden yanayd. Sorun bunun ne kadar ve nasl

yaplacayd. Ynetim dizginleri elinde tutmak isterken, Gen Osmanllar temsili bir rejim
istiyorlard.

Bu srada stanbulda 18 rtiye mektebi vard. Buralarda 1859 renci okuyordu. Eitimde
ilerleme yok denecek kadar azd.

1872de, stanbulda atl tramvay ebekesi ulama ald.

stanbul Bankas ald.

ngiliz sermayesi ile yaplm olan ve zmiri i blgelere balayan demiryolu Alaehire
varmt. zmir Kasaba demiryolu adn tayordu. Uzunluu 169Km idi.

72
Avrupada Corafya Yaygnlayor, 1872

1870 Dnya haritas

Avrupa devletleri kendi ilerinde, yeni menfaatlerinin gereine uygun yeni anlamalar
yapyorlard. Avusturya, Almanya ve Prusya arasnda yaknlama vard.

Theophile Geutier ld.

talyann tannm yazarlarndan Mazzini ( 1805 1872) ld. Cenovada domutu. 1821de
Cenovaya kam olan Piemonteli kaaklar arasnda temsili bir hkmet kurmaya alm
ancak baarl olamamt. Carbonari hareketine katld. Marsilyaya srgne gitti. Burada
Saint Simoncu dnceyle tanm olmaldr. Ancak talyann bamszl ve Avusturya
igalinden kurtulmas nde gelen isteiydi. Tanr tanr bir yazard. Vahiye inanm ve
sistemini buna dayanarak kurmutu. Kendini bir mjdeci olarak tantt. Mutlaka yeni bir
kurucu gelip, yeni bir din kuracakt.

Mazzini politikada demokrat ve cumhuriyetiydi. Her adan eitlii savunuyordu. Gerek

hkmdar Tanrdr diyordu. Halk ise Tanrsal kanunun tatbikisiydi. Tanrdan ald ilhamla
iyi ve yanlmaz olan halk, tek dereceli seimle, ynetimi adil ve faziletli kiilere emanet
edecekti. Mazzini krallarn Tanrsal hakk yerine uluslarn Tanrsal hakkn koymutu.

Mazzini Avrupada 13 -14 devlete uygun den 13 14 milliyet bulmutu. Milli bir btnlk
iinde olmayan Avusturya ve Osmanl yok olmalyd. Onlar ayakta tutan maddi gleri ve
diplomasileriydi.

73
talya tm uluslar iinde en yksek grevi zerine4 almalyd. Bu entelektel ve moral
klavuzluk greviydi. Mazzini, talya ulusal uyannn balca unsurlarndan biri olmutu.
ngilizceye evrilen eserleri ile etkisi Hindistana da yayld.

lmeden az nce 1871 Paris Komnnn yaptklarna kar kmt.

spanyada nc Carlist Sava balad. Carlizm, Burbonlardan ayrlan bir koldan olan
Naip Carlosdan inenlerin spanya tahtnda hak iddia etmeleriyle olumu bir politik hareketti.
Bu sava 1876 ylna kadar srd.

imdi Avrupada nerede ise her okulda dnyann 5 ktasn gsteren haritalar vard. Atlaslar
yaynlanyor ve kullanlyordu. Ancak topografik haritalarn hazrlanabilmesi iin byk bir
aba gsteriliyordu.

Jeofizik, jeoloji ve fiziksel corafya konularnda da hzla mesafeler alnyordu. Dnyann

kabuu didik didik ediliyordu. Kuram zerine kuram kuruluyordu. klim de inceleniyor,
modellemeler yaplmaya allyordu.

Denizler ve okyanuslar zerinde almalar ve bilgi de ilerliyordu.

74
1872in Dier Olaylar

Birinci Enternasyonal'in (Uluslararas iler Birlii) Eyll 1872'de beinci kongresi Laheyde
yapld.

Lahey Kongresinde anarist Mikhail Bakunin ve Karl Marx arasnda ciddi bir tartma oldu.
Bakunin'in Marx'n fikirlerini otoriter olarak deerlendirmesiyle balayan gruplar arasndaki
tartmann sonunda anaristler dland ve kongreden ayrlrdlar. Bu anarist ve sosyalist
gruplarn birlikte yer ald son kongre oldu.

Bu kongreyi anaristler kadk ilan ettiler.

75
Kovboy, 1873

Hive Hanl Ruslar tarafndan ele geirildi.

Kuzey Amerikada Bizonlardan boalan yerleri sr srleri ile onlar gden atl adamlar ald.
Kovboy dnemi balamt. savatan sonra 6 milyon sr ba bo dolayordu. Srlar
douda 4 dolar, batda 40 dolar ediyordu. savatan sonra lke nfusunun %60 krsal
alanda, fakir bir yaam sryordu. Srlarn gdlmesi sz konusu olunca gen erkekler akn
akn gelip, kovboy oldular. Texasda 35.000 kovboy vard. Hayvan srlerini Batdan tren
istasyonlarna kadar getirmek kilometrelerce yol kat etmek demekti. Tehlikeliydi. ok adam
yollarda ld.

Her kovboydan biri Afrika kkenliydi. savatan sonra serbest kalan siyahlar, kovboy
olmaya gelmilerdi. Ekiplerde rka, dine baklmazd. Ne renk olursan ol ekip dayanmas
insan koruyordu.

Texasda silah bir yaam tarz haline gelmiti. Kovboy gnde 1 dolar kazanyordu. 1875 de
Colt tarafndan retilen Colt (altpatlar, revolver) 12 dolara satlyordu.

Lincoln siyahlar zgr yapmt, Coltta onlar eit yapt.

76
Dikenli Tel

Kovboylarn sonunu dikenli tel getirdi. Bu basit bir icatt. Yeni iftlikler milyon hektar
alan kapsyordu. Ama byk ba hayvanclk, iftiliin nne gemiti. Srlar ekinleri
perian ediyordu. Bu nedenle kan atmalarn hatt hesab yoktu. Joseph Glidden, 1873
ylnda bir kahve deirmeni kullanarak elik tellere yeniden ekil verdi. Amerikan ovalar
dikenli tellerle parsellendi. Bylece byk balarn arazilere girii engellenmiti. Kovboylarn
bu parlak dnemi sadece 20 yl srmt.

77
Kriz, 1873

1873 Krizi

Bu srada Kapitalist dnyada 1873 Ekonomik Krizi vard. Fiyatlar 1847 krizinden 1850e
kadar az ok dmt. 1850 ile 1856 arasnda sert bir ykselme oldu. Sonra salnml bir
dneme geildi. Bu dnemde kapitalizm birbirinin ayana basmadan byyordu. Bylece
pazarn bar bir ekilde byyecei izlenimi dodu. Koloni ynetimleri bile yumuar gibi
olmutu. retim durmadan geniliyor ve ykseliyordu. Sanki hi durmayacakm gibiydi.

1873den balayarak fiyatlar yeniden dme eilimi gsterdi. Kar dt. 1850den beri
gzlenen kii bana reel gelir ykselii yavalad. Avr4upada savalar yerine silahlanmaya
dayal bir bar vard. Teknik ilerleme hzla devam ediyordu. i emei ar smrlyordu.
Alm gc dkt.

Kriz bastrnca tarm rnleri de azald. i cretleri nce azalmaya kar direndi ise de
sonunda o da krize kapld. Hayat patronlar iin de iiler iin de ard. Giriimler verimi
arttrma, yeniden rgtlenme, daha da yaylma ile sorunu zmek istiyorlard. Bu ise sosyal
mcadeleyi keskinletirdi ve snflar aras eliki byd. Ancak alma ara ve
yntemlerindeki deiiklikle pek ok firma da kurtuldu.

Byk bunalm bylece teknik ilerlemeyi hzlandrd. Bat kapitalizmi dnyann geri kalanna
daha sert bir bask uygulamaya balad. Bat emperyalizm yoluna helecanla girmiti.

Krize ramen Viyana ve Lyonda sergiler ald.

78
1873n Baz Olaylar

1873 ylnda Amadeo spanya tahtndan indirilerek, Cumhuriyet ilan edildi. On Yl Savanda
ve nc Carlist Savanda meydana gelen zorluklar, Amadeoyu tahtndan etmiti.
Cumhuriyet ilan edilmiti ana monaristler almalarn srdryorlard. Monaristlerin bir
ksm spanya tahtna tekrar Bourbonlar getirmek istiyorlard. Bunun iin Kralie sabelin
olu Alfonso adaylaryd.

Osmanl topraklarnda demiryolu yapmna hem Avrupa sermayesi istekliydi ve hem de

Babali istekliydi. Asker sevk etmek, rnleri deerlendirmek, lkeyi denetlemek iin
demiryolu biilmi katand. Btn Osmanl yneticileri demiryoluna zlem duyuyorlard.
Demiryolu konuulurken, Topkap Saraynn Bahesini bir blmnn gidebilecei konu
olunca, Sultan Abdlaziz: Tek yaplsn da isterse srtmdan gesin demiti.

79
Su Yollar

Rhein

Demiryollar Avrupada Suyollarn malup edememiti. Suyolu tamacl ucuzdu ve bunu

kullanyordu. Bir ara aralarnn eskilii nedeniyle suyollar tamaclar demiryollarna boyun
eer gibi olmutu. Bu srada ngilterede demiryolu tamaclar suyollarn satn aldlar.
Fransada ise Loire ve Allier gibi rmaklarda yaplmaz oldu. Ancak Fransa telalanmt.
1873den itibaren suyollarnn dzeltilip, geniletilmesi iin 1 milyar franktan fazla para
ayrld.

Almanya zellikle Rhein nedeniyle suyollarnn ucunu hi brakmamt. Setler yapld, zor su
dnemeleri dzeltildi, limanlara devasa havuzlar yapld, tama creti nerede ise yoka

80
indirildi. Sanayi ve yerleim suyollarna gre dzenleniyordu. svirenin de iinde bulunduu
ok geni bir blgenin kaderi Rheinin elindeydi.

Tuna

Tuna havzas da dzenlenmeye balanmt. 1856 Paris anlamas Tunay siyasi vesayetten
kurtarmt. Peinden Avusturya-Macaristan imparatorluu tuna zerindeki, vergileri
kaldrmt. Tuna gittike buday ticaretinde daha nemli bir role sahip oluyordu.

Rusya Neva kanaln ap, Hazar denizini Baltka balayan 4.000 Kmlik Marie sistemini
devreye sokmutu. Bu srada toplam 800 Km kanallar almt.

ABDde ise Erie kanal durmadan derinletiriliyordu. Mississippinin az durmadan

temizleniyordu. ABD glleri tam bir ideniz hviyeti kazanmt.

Brezilya iin Amazon zerinden seyahat vazgeilmezdi.

Msrda Nil, inde Sar Nehir, Avrupa sermayesinin getirttii buharl gemilerin
hizmetindeydi.

81
Msr Hdivlii

Osmanl devleti Galatasaray Sultanisinden sonra Darlafaka Sultanisini at. Darlafaka

yetim ve kszlerin eitimini hedeflemiti. Okul bilime nemli bir yer veriyordu. Bir
blmn de telgraf eitimine ayrmt. Buradan mezun olanlar lkede iletiimin gelimesine
byk katk yapacaklard.

Msr Hdivi smail Paa stanbulda temaslar yaparak, yetkilerini arttrmaya alyordu.
Padiaha 1 milyon, nazrlara aralarnda paylamak zere 600 bin lira verdi. D istikraz yapma
ve ordusunu sayca arttrma yetkisi elde etti.

Msrn ilk borlanmasn Sait Paa yapmt. eitli borlanmalar sonunda 1873de bor
miktar 68,5 milyon sterline ulamt. Msr ald paray stanbuldan daha akllca
kullanyordu. Parann bir ksm orduya giderken bir ksm da yeni okullar amaya, sulama
kanallarna, fabrikalara kullanlyordu. Ancak borlar ok yksek faizle bulunabiliniyordu.
Bor para bulunamadnda Msr, 5 yllk vergisi pein deyenlerin verginin yarsn a
etmiti.

82
Adam Sedgwick

Adam Sedgwick (1785 1873) modern jeolojinin kurucularndan biridir. Gallerdeki kaya
katmanlarn inceledikten sonra, Devonian ve daha sonra Cambrian dnemi jeolojik dnem
olarak kabul edilmesini teklif etmitir.

Charles Darwin genken ona yol gsterici oldu. Daha sonra, Sedgwick, Darwinin doal
seilim yoluyla evrim teorisine ak yreklilikle kar kt.

1808de Cambridge niversitesinden mezun oldu. 1818den 1873de lene kadar

Cambridgede jeoloji profesr olarak ders verdi. Koyu bir Anglikand.

83
Avrupallar Tropik ve Subtropik Bitkileri
Dnyaya yayyor, 1874

Dnya kahve retimi

r: cultivation of Coffea robusta
m: cultivation of Coffea robusta and Coffea arabica.
a: cultivation of Coffea arabica.

Avrupa tropik bitkilere el atmt. eitli kokular salayan bitki veya bitki zleri scak
blgelerden geliyordu. in anasonu, karanfil, limon kokusu tm Avrupada aranyor ve
kullanlyordu. Tropik bitki yalar damtlarak boyalar elde ediliyordu. Guatemalann
krmz bcei, in veya Hindistann iviti kullanlyordu.

Avrupa dnyaya haha ekimini yayyordu. Kokadan faydalanmann ve onu pazarlamann

yollarn bulmutu.

Tarn aalar, vanilya sarmaklar, karabiber aalar ekimi ve retimini yaygnlatryordu.

Tembel yerliler bu ekimlere raz ediliyordu.

Avrupa tbbnda Hint ya da nemli bir yer tutmaya balamt.

Kanton ipei, Manilya keneviri, Hint keneviri dokuma bitkileri olarak Beyazlarca ok aranan
ve kullanlan rnlerdi. Avrupadaki ipek bcei hastal, Avrupa ham ipeini yerle bir
etmiti. Beyaz dnya tekrar ham ipek ithaline balamt.

Pamuk tabii ki dokuma bitkisi olarak en fazla aranan ve kullanland. ABD topraklarnda 1
milyon Km2 yer tutan pamuk retimini i sava nedeniyle sekteye uramt. Avrupann
dokuma sanayi ham madde sknts ekmiti. savatan sonra Amerikan pamuu hzla
sanayideki eski yerini ald. Ancak Avrupa reticileri tek kaynak problemini bir daha yaamak

84
istemiyorlard. Scak, sulu, mmbit toprakl, i gcnn ucuz olduu her yerde pamuk retimi
tevik edildi. Ganj vadisi, Nil evresi, Adana pamuk retimine iyice ald. Peinden in,
Brezilya, Antiler, Meksika, Nijerya, Uganda gelecekti.

XIX. yzyln banda dnyada kullanlan giysi iinde %12 olan bitkisel kaynakl dokuma,
XIX. yzyln sonunda %50ye ykselecekti.

Beyazlar keyif ikilerinin retimini de ele almlard. ay, kahve kakao retim ve ticareti
karlyd ve talep gittike artyordu. Seylanda, Gneydou Asyada ay bitkisi dikilip, rn
alnmaya balaynca, bu konuda inin tekeli bitmiti.

Benzer bir uygulama kahveye yapld. Amerikada kahve retimi balad. Java, Seylan,
Guyana, Antiler, Bahia, Sao Paulo, Kolombiya, Venezella derken nerede uygun yer varsa
orada kahve retilir oldu. Her Avrupa lkesi kendi kolonilerinde veya kendi hkm geen
yerlerde kahve ve benzeri rnleri retmeye alyordu.

Ancak Brezilya kahve pazarna yle hametli girdi ki sonunda kahve retmek cazibesini
kaybetti.

Benzer ekilde kakao retimi de dnyaya yayld. Amerika ay Asyann elinden, Kahveyi
Afrikann elinden almt. Onlarda kakaoyu Amerikann elinden aldlar.

Tropik yemi olarak Muz da Beyazlarca tannr ve sevilir olmutu. Muz Amerika ktasnda
yetiiyordu. Avrupallar onunda retimini dnyaya yaymaya altlar ama uzun bir sre
Amerikan muzu ile dier retimler baa kamadlar.

Artk Avrupaya dnyann her yerinden besin akyordu. Beslenme iyice eitlenmiti.
Turfanda yiyecekler ortaya kmt. Avrupallarn elinde her tip koloni vard. Bu kolonilerde
her tip toprak ve iklim vard. arap, zm, zeytin, hurma, turungiller, incir, btn gdalar ve
her tip turfanda meyve ve sebze Avrupann sofrasndayd.

85
1874de Baz gelimeler

Yakup Bey ve kuvvetleri

1874de ngilterede haberleme iin borular kullanlmaya baland.

1874 ylnda stanbul Sultani Mektebinde bir snf hukuk mektebi olarak ayrld.

stanbulda ilk kz rtiyesi aldktan 16 yl sonra, stanbuldaki kz rtiye okullar says 9

olmutu. renci says 294 idi.

Osmanl mparatorluu, yaad her ekonomik skntda d bor almay alkanlk haline
getirmiti. Osmanl mparatorluu 1854 ylnda d borlanmalara balam ve 1874 ylna
kadar 15 ayr d borlanma yaplmt. Bu dnem iinde 239 milyon lira borlanld halde,
hkmetin eline yalnzca 127 milyon lira gemiti. Bu borlarn verimli kullanlamamas
sonucu, ksa srede, deil borlar, faizleri bile denemez hale gelindi. 1874'te devlet mali
iflasn eiine gelmiti, bir kararname kard. Bu kararnamede, Osmanl mparatorluu
vadesi gelen bor taksitinin ancak yarsn deyeceini aklyordu. Ancak aklanan bu sz
de yerine getirilemedi.

86
Trkmenistana hakim olan Yakup Bey, 1874'de Britanya ile antlama imzalad ve Britanya
Kagarda konsolosluk at. Britanya Yakup Beye Kagar Emiri olarak hitap ediyordu. Bu
srada Rusya'da Kagar'da konsolosluk at. Osmanl Devleti ise Yakup Bey'i resmen
Emirlie atanmt.

in Denizi -

Liu-kiu ve Formoza adalarnda baz Japonlar ldrld. Bunun zerine Japonya bu adalara
silahl kuvvetlerini yollad. in ile yaplan grmeler sonunda, byk bir tazminat karl,
Japonya kuvvetlerini geri ekti.

Fransa Tonkini ele geirdi.

87
flas, 1875

Dalk Karada

Osmanl imparatorluunda mevcut 120 ticaret mahkemesi Ticaret Nezdinden alnp Adliye
nezaretine baland. Meclisi Ticaret ve Ziraat kuruldu. Az sonra ziraat ve sanayi odalar
kurulacakt.

Osmanl borlar ykselmi, ykselmi, sonunda gelinen yerde, devlet borlarn faizlerini bile
zamannda deyemez hale gelmiti. Sadrazam Mahmut Nedim Paa, 6 Ekim 1875de faizlerin
ancak yarsn deyebileceini ilan etti.

Bu karar alacakllarn tepkisini ekti. Bu tepkiyi, Mahmut Nedim Paa muhalifleri hemen
istismar etmeye baladlar.

Hersek blgesi Srplarn ve Avusturyallarn srekli kkrtmas altndayd. Baz Hristiyanlar

vergilerin arlndan ikayet ederek 13 Nisan 1875de Karadaa sndlar. Osmanl devleti
bunlarn durumunu inceleyip affetti. Ancak bu topluluk geri dnnce hareket sahalarn
geniletmek iin almaya devam ettiler. Hersekte isyan balamt.

88
1875 Baz Gelimeleri

Andrew Carnegie

Austos 1875, btn zorluklara ramen Carnegienin dev elik frnlar hazrlanmt. eliin
toplu retimi balad. Dnya deiiyordu. Amerikada elik fiyatlar %80den fazla ucuzlad.
retim birka bin ton retimden 1900 ylnda 10.000 milyon tona kt.

Zamanlama daha iyi olamazd. Amerikann kentlerini elik yapt.

1875ten sonra, Svey kanal ngilizlerin ve Fransz zel sektrnn eline geti. Bor para
bulamayan Hdiv smail Paa, elindeki Svey hisselerini satmt. Hisselerin ounu
ngilizler satn almt.

89
Srbistan Osmanllara hasm bir devlet haline gelmiti.

Kagar Emiri Yakup Bey, slam iyice ne karyordu. Camileri ve trbeleri himaye
ediyordu. Ama sava nedeniyle gelirleri yetmiyordu. O da halka ar vergi ykledi. Trk
halklar onu " Andican'n etesi " diye adlandryorlard. Ynetimi boyunca 200.000 Dungan
ile 50.000 Trk ldrld sylenmektedir. 1875'de in, vezir Tso Tsung-t'ang komutasnda
40.000 kiilik bir ordu yollayarak, Kagar Emirlii'ni ykt.

stanbulda Karaky Beyolu arasndaki metro (Tnel) yapld.

Msr Habeistana saldrd.

Avrupadan darya g hzlanarak devam ediyordu. 1850 ile 1875 yllar arasnda g
edenlerin yars Britanyadan g etmiti.

Rusya Japonyaya Sahalin adasn verip, Kuril adasn ald. Dei toku yaplmt.

in imparatoru ld. Naip hanmlar naipliklerine devam ettiler. Onlarn etkisi ile Tsai-tien
(Te-tsung, Guangxu) (1875 1909) 3 yanda imparator oldu.

90
Avrupada Genel Durum

Avrupada zenginlik ve nfus artyordu. Nfusun art nedeni dourganlkt. Ancak nfus
Avrupann fakir blgelerinde artyordu. Dou Avrupa ve iilerle isizlerin oturduu semtler
en ok doumun yapld yerlerdi.

Buna karlk Fransada zenginlik hzla artarken doumlar da hzla azalmaya balamt.

Halk zenginletike doumlar da azalyordu.

Avrupa kentleri de srekli g alarak byyordu. Kyllerin g sadece kentlere deildi,

ABDye de byk miktarda g oluyordu.

Avusturya ve Macaristanda feodal haklar kaldrlmt. Rusyada serflik kalkmt. Genel

olarak Yahudilere eitlik verilmiti. Yahudiler kamu hizmetlerinden faydalanmaya

91
balamlard. Dou Avrupa halklarnn byk bir ksm kylyd. Bunlarn haklarnda
hukuki iyiletirmeler olsa bile ekonomik adan fakirlik, ezilmilik sryordu. Rusyada
hrriyete kavumu ve bir miktar da topra olan kyllerin zerinde ar bir tazminat yk
vard. Halkn youn olduu yerlerde kylye 4 hektardan az toprak verilmiti ki bu kyllere
yetmiyordu. Rusyada kyller uzaklara gidip i aryorlard. Polonya, Dou Prusya ve
Avusturyada pek ok kyl mlk sahibinin toprana yerlemi gndelikilerdi.

Batda, toprak sahibi kylleri aldklar krediler eziyordu. Tarm kredisi bir trl organize
olamamt. Tarm iilerinin cretleri ise hayat pahallndan daha yava ykseliyordu.
Tarm iileri sefalet iindeydiler. Bunlarla beraber, Bat Avrupa kylleri iin genel olarak
yaamlarnda bir iyileme olduu sylenebilirdi.

ngiltere gmrk duvarlarn kaldrnca orada buday ekimi de terk edilmeye balanmt.

Fiyat artlar sanayi iisini de gittike daha zora sokuyordu. Fiyat artlar zanaatkarlarn
iine geliyor, onlar biraz rahatlatyordu. Ama sanayi iisi hayat pahallna ayak
uyduramyordu. Onlar zaten yaayacak kadar bile cret alamyorlard. Evde alan iiler ise
makinelemenin rekabeti karsnda gittike km, yok olmak zereydiler.

iler durumlarn dzeltmek iin sendikalarda organize oluyorlard. Ayn i kolundaki

sendikalar federasyonlar kuruyorlard. Federasyonlarn delegeleri ylda bir kere toplanarak
kongre yapyor, ortak isteklerini hkmete bildiriyorlard. Sendikalarla iverenler arasnda
iddetli anlamazlklar kmaya balamt. imdi iverenler ie yeni bir ii alrken, elinden
hibir sendikaya ye olmadna dair yazl beyan alyorlard. iler tarafndan kurulan
tketim kooperatifleri toptan almlar yapmaya balamlard. Bylece gda ve giyim daha
ucuza getirilebiliniyordu.

92
Esnafn ve kk memurun durumu kyl ve iiye gre daha iyiydi. Fakat bu kiilerin
hayatlar standartt ve deiiklikten yoksundu. Sadece karnlarn doyurabiliyorlard. Bunlar
ayn zamanda okumuyorlard. Dnler, panayrlar tek elenceleriydi.

Burjuvalar karlardan en byk hisseyi alanlard. Avukatlar, hukukular, hekimler, niversite

hocalar bunlara dahildi. Saylar artyor, zenginleiyor ve bir orta snf tekil ediyorlard.
Bunlarn bir ksm menkullere ve/veya gayrimenkullere sahiptiler. Bunlarn da gelirlerinden
faydalanyorlard. ou tasarruflarn da deerlendiriyordu.

Dou Avrupada asiller hala yksek snftlar. Ancak Byk Feodaller ile ufaklar arasnda da
fark eskisi gibi devam ediyordu. Asiller tm Avrupada hala burjuvalar kendilerinden uzak
tutmaya alyorlard. Ancak Bankerler ve ok zenginler ilerine girmiti. Gittike
zenginlerle asiller arasndaki ark azalmaktayd. Asiller hala askerlik ve hariciye dnda bir
meslekle uramay onurlarna yediremiyorlard. Asiller genel olarak zenginlemeyi
dnmez olmulard. Byk asiller ise varlklar ile zaten zengindiler. Bunlar burjuvalarn en
zenginlerinin kzlarn byk miras karl alarak, durumlarn devam ettiriyorlard.

Zengin Burjuvalar ve byk Asiller, seyahat ediyorlard. Deniz banyolarna, kaplcalara,

elence ehirlerine, yabanc lkelere, sanat kentlerine gitmek adet haline geliyordu. Balay
seyahati de genellemiti.

Konser, tiyatro, balo, ilk gsterim gibi elencelerin says artyor, buna giden seyirci says da
artyordu. Kumar oynana mahaller ve kentler olumutu. Bunlarn mdavimlerinin says da
epey kabarkt.

Giyimde moda iyice genellemiti. Erkekler ngiliz, hanmlar Fransz modasn takip
ediyorlard.

Ailelerde erkek otoritesi vard. Ancak zengin dullar gibi birka kadn bamsz
yaayabiliyordu. Halk arasnda kadn hem evi ynetiyor, ev ilerini yapyor ve hem de
alyordu. Ancak kadnlar erkeklerden daha az cret alyorlard. Zaten kadnn kazand
para annda ailenin erkeine tarafndan alnyordu. Zenginler de ev ileri hizmetiler
tarafndan yaplyordu. Burada kadnlar, koca veya babalarndan cep harl alyorlard.
Ancak kadnlarn kendi servet ve gelirleri bile kendi kontrolleri altnda deildi. Kadnlar bir
nevi hecir altndaydlar. retmenlik ve ev kalfal dnda herhangi bir ie alnmayan kk
burjuva kadnlar, tamamen ailelerinin ynetimi altndaydlar. Kocalarn aileleri seiyor ve
onlar bu seilmi kocalarla evlenmek durumunda kalyorlard.

Hayat zordu, kadnlar iin katmerli zordu.

Daha ncede anlatld gibi Avrupa g ediyordu. Esas g edenler de proleterlerdi.

Dier taraftan Avrupa Afrikann % 11ini elinde tutuyordu.

93
Avrupada Politik Rejimler

Westminster

Avrupada btn devletler, svire hari, merkezi bir monari ile ynetiliyorlard. Hkmdar
veraset yolu ile tahta kyordu. Yrtme tek kuvvetti. Hkmette bakanlar vard. Hkmdar
bu bakanlar yolu ile ynetiyordu. Bakanlar memurlar tayin ediyor, asayi tedbirlerini alyor,
verilmesi gereken ihsan, ltuflar veriyorlar, nizamname karyor, d ilikileri tayin
ediyorlard. Kanunlar, bteyi onlar hazrlyorlard.

Anayasa yasama yetkisini iki meclisten olumu bir gruba veriyordu. Bu iki meclis, ngiliz
rneine uygun olarak ayn zamanda ve ayn yerde toplanyordu. Bu meclislerin en az biri
hkmete bal deildi. Seilmilerden olumutu. Ancak hkmdarn bu meclisi fes etme
yetkisi vard. Sadece Balkan devletlerinde iki deil, bir meclis bulunuyordu. Meclisler kanun
tasarlarn ve vergileri tartyor, deitiriyor ve karara balyordu. Vergiler genel olarak
ngiliz Bte usullerine gre tespit ediliyorlard. Fransada meclise hem giderleri ve hem de
gelirleri karara balama yetkisi verilmiti ki buna Maliye Kanunu deniyordu.

Meclis alma kurallarnn dayana ngiliz usulleriydi. Oturumlar akt. Meclisi bir bakan
ynetiyor ve yelere sz veriyordu. Mzakereler belli bir usule uygun yaplyordu. Meclisin
almalarn hazrlayp, tartmalara esas olacak raporlar dzenlemekle grevli komisyonlar
vard.

94
lkelerin pek ou, kamu gelimesinde rol olan kiilere seme hakk veren eski kural
uyguluyordu. Bunun ls gayrimenkule sahip olmakt. Avusturya, Romanya ve yerel
seimlerde Rusya, semenlerini kategorilere ayrmlard. Baz lkeler de, ihtilaller sonucu
ortaya km olan ve vatandalarn eitlii ilkesinden hareket eden tek dereceli seim
uyguluyordu. Bu tek dereceli seimi devletler ou zaman ilerine geldii gibi kullanyorlard.
Fransa bu sayede imparatorluu merulatrm, Almanya ise birliini kurmutu.

Sonuta, Avrupaya mahsus bir nevi Anayasa hukuku olumutu. Bu hukukun en belirgin
zellii monari ve halkn politik hrriyetiydi. ki meclis bu hukukun garantisiydi.

Ancak hkmdar ile bakanlar, bakanlar ile meclis, meclis ile semenler arasndaki ilikiler,
rflere, kiilere ve lkelere gre ok fazla eitlilik gsteriyordu. Bazlarnda bakanlar meclise
kar sorumlu deildi. ngiliz rneinde olduu gibi bakanlar meclise kar sorumlu olunca
buna parlamenter sistem deniyordu.

Milletvekilleri imtiyazl olsun olmasn semenlerine zayf balarla balysalar rejim

aristokratik bir rejim oluyordu. Tek dereceli seimler ise demokratik olmak demekti.

Avrupada hukukular kuvvetler ayrl fikrini muhafaza ediyorlard. Ancak bakanlarn

meclislere kar sorumlu olduu durumlarda kuvvetler ayrlndan bahis edilebilinir miydi?
Yarglar da hkmet tayin ediyordu. u halde yarg bamsz myd? in zeti, kuvvetler
ayrl sadece teoride vard.

Anayasalar vatandalarna hrriyet hakk tanyorlard, ancak isyan, sava gibi devletin
tehlikeye girdii durumlarda, hkmetler kiisel hrriyetleri kendiliklerinden veya meclislerin
mutabakat ile ortadan kaldrma hakkna sahiptiler. Byle bir durumda normal ileyi duruyor,
mutlakyeti bir iktidar balyordu.

Bu durumda hkmet meclisleri tatil ediyor, toplantlar yasaklyor, gazetelerin basmn

yasaklyor, lm cezas verme yetkisine sahip olaanst mahkemeler kuruyor, tutuklama ve
yarglamalar yapma yetkisine sahip oluyordu. Bu zel durum baz devletlerde muhaliflerden
kurtulmak iin hakiki bir tehlike yokken de kullanlyordu.

Kamu grevleri aprak bir hal almt. Teferruat fazlayd ve tecrbe gerektiriyordu. Ayrca
her zaman hazr olunmalyd. Bu devaml bir meslekten yetime memur kadrosuna yol at.
Bu memurlar merkezi devlet tarafndan istihdam edilmiyorsa kadrolar belediyeler kuruyordu.

lemler yazl hale gelmiti. Yazl olmayan tek ey meclislerde yaplan konumalard. Bu
konumalar da gazeteler yazyordu.

Politik grler kendi aralarnda asgari mtereklerde birleerek, politik partiler olarak
rgtlenmilerdi. Mutlakyeti veya muhafazakar partiler, iktidarn hkmdar, memurlar,
aristokrasi, ruhban snf gibi eski otoritelerin elinde kalmasn mdafaa ediyorlard. Bunu
salamak iin dzene, otoriteye, aile kavramna ve dine dayanmlard.

Liberal partiler, eski iktidar zayflatp, meclisi kuvvetlendirmek istiyorlard. Liberaller

vatandalarn haklarnn arttrlmasndan yanaydlar. Bakanlarn meclise kar sorumlu
olmasn istiyorlard. Sz, basn, toplant, rgtlenme haklarnn geniletilmesini mdafaam
ediyorlard.

95
Radikaller, Liberallerden tek dereceli seim ve demokratik eitlik isteyerek ayrlmlard.
Radikaller sadece svirede iktidardaydlar. svire ayrca federatif olarak rgtlenmi tek
Avrupa lkesiydi. Kantonlarda (devletlerde) iktidar seilmi meclislere aitti. svirede
radikaller halk oylamas metodunu denemeye balamlard. Referandum ortaya kmt.

Partileme ve doktrinler artk sadece burjuvalarn ura iinde deildi. Zanaatkarlar, kyller
ve iilerde siyasi hayata girmeye balamlard.

96
Avrupada retim

Tren

California ve Avustralyada altn madenlerinin bulunmas, altn retimini birden katlayarak

arttrmt. Altn retimi 20 tonlardan 150 tonlara kmt. Fiyatlar birden ykselmeye
balad. Bu ykseli, retimi tevik ediyordu.

Avrupada tarm retimi genel olarak hala gelimemiti. Sadece Hollanda gibi baz lkelerde
verim arttrlmt. Prusyada ise patates ekimi alkol iin kullanldndan, verim art
konusunda almalar balamt. Almanya kimyevi gbreyi bulmu ve lkede demir yolu
alarn kurmutu. Bu iki unsur zellikle demiryolu tarm retimini olumlu etkiliyordu.
Demiryollar sayesinde pek ok gda bozulmadan kentlere varmaya balamt.

Pazarn bymesi ve fiyatlarn artmas tarm retimini arttran unsurlard. Gda tarm artma
eilimi gsterirken, sanayi bitkileri tarmnda bir azalma balamt. Balara ve ipek
bceklerine musallat olan hastalklar endstriyel bitkisi retimini dryordu. Ayrca boya
retiminde kullanlan bitkilerde endstriyel boyalarn rekabeti ile kar karya kalmlard.

Demiryolu yapm sadece tarm rnleri pazarn geniletmekle kalmam, buhar makinesi ile
demir ve elik retimini de hzla arttrmt. Ksa srede demiryollar tm Avrupay birbirine
balamt. Bu sektr disiplinli memur, makinist ve ii istihdam ediyordu. Demiryollar
insan, gda, malzeme ve posta tayordu. Posta, posta pulunun da kullanma girmesiyle hzla
yaygnlamt.

Ancak haberlemede hz telgraf ile gelmiti. Denizalt kablolar ktalar birbirine balyordu.
Haber annda dnyaya yaylyordu.

97
Teknik gelimelerde devam ediyordu. Eriyik demirden hava geirerek onu cruflarndan
kolayca temizleyen Bessemer metodu bulunmutu. Ayrca havagaz kullanm balamt. Bu
kullanm da elik frnlarn ksa srede ok yksek slara karabiliyordu.

Demir ve maden kmr kullanm arttka, maden retimi de artyordu. Maden retimi
sadece demir ve kmrde deil, dier madenlerde de artyordu. Bakr, inko, kurun retimi
artan madenlerdendi. Sanayi gelitike tuzlarn nemi de artyordu.

Dokuma sektrnn makinelemesi hzla artyordu.

Sanayi retimi yukardakilerin nda hzla artyordu. Bu sanayi byk sermaye

istediinden, para kullanm artm, bu da Byk Kapitalistlere imkan tanmt. Kapitalizm
sanayi blgelerinde boy atmaya balamt.

Et ve stl yiyecekler kent toplumunun beslenmesinde gittike daha azla nem kazanyordu.
Sr ve koyun yetitiricilii gittike younlayordu. ABD hayvan yetitiriciliinde nemli
bir aama kaydederek baa gemiti. Bunu ksa srede Kanada, Yeni Zelanda ve Avustralya
takip edecekti. Bu devletler Kuzey Bat Avrupa ile rekabet etmeye balyorlard. Hayvansal
gdalarn beslenmedeki yeri XVIII. Yzyla gre hzla artyordu.

Msr ve ayran domuz yetitiriciliini de kolaylatrmt. Domuz ya talebi de artmt.

Yumurta talebi de gittike artyordu. Bu da tavuk yetitiriciliinin bymesine sebep

oluyordu.

Arclkta aama kaydediyordu. Langstroth ve Dadan hareketli ramkalar olan kovan

bulmulard.

Bitkisel veya hayvansal gdalarn ktalar arasnda dolam, pek ok yeni tr hastaln da
ktalara yaylmasna neden oluyordu. Avrupaya tahlla ilgili boz kr hastalklar geldi.
Klleme Amerikadan Avrupaya yayld. Akdeniz zmne musallat oldu. Ayn ekilde bitki
bitleri ve yeni bcekler trleri Avrupaya girdiler. Parazitler geldikleri ktalarda bitkilere fazla
zarar veremiyorlard. Oralarda bitkiler baklk sistemlerini gelitirmilerdi. Halbuki yeni
geldikleri ktalardaki bitkiler, bu dmanlara hazrlkl deillerdi. Perian oldular. zm
orijin kaynakl dayankl bitkilerle yerli trlerin melezletirilmesinde aranmaya baland.

98
Avrupada Ticaret

Ticaret Liman

Demiryollar ve pervaneli gemiler tama cretlerini drd. Bu ticaretin hacmini arttrd.

Buday, kereste, yn, pamuk, madenler, ay, pamuk, kahve tamacl artt.

Vadeli satlar da balamt. Alm satmlar vadeli satlar eklinde ticaret borsalarnda
yaplyordu. Borsa, alm satm farknn deimelerine kar bir nevi gven ortam yaratyordu.

ngiltereden kan liberalizm dnyaya ve kolonilere yaylyordu. Ticarette yasaklarn

kalkmas ile ilgili bir temayl ar basyordu. Devletler birbirleri ile En Fazla Msaadeye
Mazhar Millet anlamalar imzalyorlard. Bu anlamalar anlama yaplan lkelere ticaret
avantaj salarken, rakip lkeleri zora sokuyordu. Ticarette verilen imtiyazlar lkelerin siyasi
karlarna hizmet edecek ekilde ayarlanarak, bir nevi politik silah olmutu.

Perakende ticarette ise eski alkanlklar devam ediyordu. Bunlarn banda da pazarlk usul
geliyordu. Pazarlk usulnn kar maksimize ettiine inanlyordu. Ancak bu usul nedeniyle
mallarn maazalarda beklemesi sonucu da beraber geliyordu. Stok enflasyonist ortamda kar
arttryor, buna karlk durgunluk zamanlarnda sorun oluyordu. Perakende satclar, mallarn
satabilmek iin mterilerine kredi ayorlard. Ayrca gezgin satclar kullanyor ve siparileri
bu gezgin satclar alyordu.

Avustralya ve California altnn byk miktarda karlmas piyasalar etkilemiti. Yeni

maden karma metotlar ile gmn retimi de iyice artmt. Altn ile gm arasndaki

99
deer fark 1000 yldr, nerede ise sabitti. imdi bu denge bozulmutu. Kymetli madenlerin
bollamas sayesinde piyasalardaki para miktar da artmt. Bu para sermaye olarak yeni
yatrmlara gitse bile yine oktu. Bunlar bankalarda birikmeye balad. Bu birikim bankalara
banknot karma gc veriyor. mtiyazl devlet bankalar gittike artan miktarda tedavle
banknot karmaya baladlar. Bylece piyasalarda para olarak kat paralar kullanm
artyordu. ngiltere de ek kullanm da devreye girmeye balamt. ek ile banknot ihtiyac
azalyor, kredilerin hacmi artyordu.

Kk kentlerde kiisel ilikilerin ar bast zel ve ufak ahs bankalar alyordu. Byk
kredi kurulular ise byk sermayeye ihtiya gsteriyor ve bunlar genelde anonim irketler
eklinde organize oluyorlard. Bu sonuncular kurulduklar kentlerin dnda da ubeler aarak,
kredi ve para alar rmeye balamlard. Bunlar ayn zaman da mudilerinden topladklar
paralar uzun vadeli istikrazlar eklinde kullanmaya balamlard. Bu istikrazlar en fazla
demiryolu, havagaz yatrmlarna veriliyordu.

Byk sermaye isteyen sanayiler anonim irketler eklinde kuruluyorlard.

Devletler de bte a verdike borlanyorlard. Akdenizdeki lkeler byleydi. Fransann

borcu 13 milyara kmt. Avusturyada durmadan borlanyordu. Bunlar durmadan istikraz
yapyorlard. Btn bu menkul kymetlerin alm satm borsalar zerinden yaplyordu.
Borsalar vadeli byk speklasyonlarn yapld merkezler haline geldiler. Bu borsalarda
byk servetler kazanlyor veya kaybediliyordu. ou zaman insanlar borsalarda
mahvoluyorlard.

Borsalar en nemli uluslararas para piyasalar olmulard.

Londra en byk ticaret ve para piyasas hazinesi olmutu.

100
Altn Gm Sava

Deerli madenler bollanca, para da bollamt. Deerli madenler stoklandka, karl

olan banknot basm da artm ve gvenilmeye balanmt. imdi kat para alkanl da
yaygnlayordu.

Parann ls konusunda bir tartma alm ban gidiyordu. 1850den nce Asya iin l
gmt. Bu srada Britanya altn para ls yapverdi. Halbuki dier Avrupa lkelerinde
ve ABDde gm ve altn beraberce para standardydlar. Altn madeni bollarken, Asyada
(zellikle Hindistan) gm ekip alyordu. Bunun zerine standart konusu tekrar
dnlmeye baland.

Ancak bu srada altn retimi azalp, gm retimi srad. Bu retim deiiklii dnceleri
de deitirdi. Afrikada, Avustralyada ve Alaskada altn retimi balaynca altn l almak
isteyenler enlendi. Gm durmadan deer kaybediyordu.

Liberaller deerli maden bolluunun ekonomi iin iyi olduunu dnyorlard. Bu srada
iyatlar artyordu. Liberaller bunu deerli maden artna balarken Marx bunun kapitalistlerin
kar amacndan kaynaklandn sylyordu.

101
Japonyada Samuray Geleneinin Bitii,
1876

Japon mparatoru Maiji

Meiji dnemi Japonya'nn modern tarihinin de balamasdr. Samuray gelenei, 1876 ylnda
mparator Meiji tarafndan ortadan kaldrld. Kl tama kanunlarn deitiren Meiji,
samurayl tarihe kartrd.

Samuraylar kendi kltrlerini oluturmulardr. Bir samurayn okuma yazma bilmesi

matematikten de anlamas beklenirdi. Dier sanatlarla ilgilenmesi ( dans, go, edebiyat, iir ve
ay ) gerekirdi, birok samuray, arkeoloji, botanik, edebiyat gibi farkl dallarda da
almlardr. Samuraylar ayn zamanda tarihi kitap ve kaytlarn tercmesinde de katkda
bulunmulardr. Basit ekilde de olsa anatomi ve ila biliminde almalar vardr. Edo
dneminin sonlarnda Almancadan ila kitab tercmesi yapmlardr. Edo kurallarnn
kurucusu Oto Dokan, halk arasndan sradan birinin kendisinden fazla iir hakknda ilgisi
olduunu grdnde utandn ve bunun onu daha ok almaya ittiini yazar.
Samuraylardan muhta durumda olmalar aypt. Evlenebilirler aile kurabilirlerdi.
Samuray kltr, sradan halk Zen Budizm anlayndan fantezi Kano kltrne kadar olan
btn inan alanlarn iine alr. Birok samuray sade bir hayat yaamtr. Edo dneminde

102
gelien ticaretle birlikte gelirlerini pirinten salayan samuraylar, oyma ileri ve iftilikle ile
de uramlardr. Mesela patatesi Japon iftilerle Samuraylar tantrmtr.

Itagaki

Japon ay seremonisinin gerek ruhu sakinlik, alak gnlllk ve zarafete dayanr. Bu tren,
samuraylarn gnlk yaamlarn dzenleyen formalitelerin bir yansmasdr. Gnmzde
uygulanan ay seremonisi VI. yzyln ortalarnda ay ustas Rikyu'nun yaratt biimin
gelitirilmesiyle olumutur. Trensellemesi XV. yzyla kadar uzanr.

Japonya her ne kadar 1874 anlamas ile Liu-Kiu ve Formozadan ekilmise de 1876da
sava amadan saldrarak, Liu-Kiuyu ald. Ayrca bu tarihten itibaren, Japonya Koreye
nfuz etmeye balad.

103
Bulgar syan, 1876

Rodop Dalar

Hersekte Hrvatlarn, Rodopta Bulgarlarn hareketleri karsnda, Hristiyanlar koruma

telandaki Avrupa devletleri mterek hareket etmeye baladlar. Daha dorusu mterek
hareketlerine devam ettiler. 31 Ocakta Avusturya Osmanlya bir dzenleme nerisi getirdi ise
de Babali bunu pek kale almad.

1876 Nisan bandan itibaren Rodop dalarnda isyan kt. Maysta devam eden isyan
Osmanl kuvvetleri hemen bastrdlar.

Olaylar Avrupaya Trklerin Hristiyanlar katlettii eklinde yanstld.

6 Maysta Selanikte Alman ve Fransz konsoloslar ldrld.

31 Mays 1876da Berlinde toplanan Avrupa devletleri Osmanl Hkmetine bir

memorandum verdiler.

2 Temmuzda Srbistan ve Karada Osmanl topraklarna saldrd. Bu saldrlar baarl

olamad. Rusyann basks ile 31 Kasm 1876da mtareke yapld.

Avrupa Osmanl Balkanlarndaki durumu grmek iin 23 Aralk 1876da bir toplant
yapacakt. Ama o gn, Sadrazam Mithat Paa, yeni Anayasay ilan etti. imdi herkesin temel
haklar koruma altndayd. Konferanstaki Osmanl delegesi, artk toplantnn bir gerei yok
diyerek, toplanty terk etti.

Ancak Avrupa devletleri konferansa devam edip, nerilerini Babaliye verdiler.

104
Osmanl mparatorluunda Sultan
Abdlaziz Tahtan ndiriliyor, 1876

II. Abdlhamit

10 Mays 1876da stanbulda renciler gsteriler yapmaya baladlar. Medreseliler

sadrazamn deitirilmesini istediler. Bunun zerine 12 Maysta Abdlaziz Mtercim Rt
Paay sadrazam yapt.

Yeni kurulan hkmette Avni Paa ve Mithat Paa da vard.

stanbulda bunalm sryordu. Yeni hkmet baz kararlar Abdlaziz kar kar diye
alamyordu. Sonunda hkmet Abdlazizi tahttan indirmeyi bir yol olarak benimsedi.

Sultan Abdlaziz 30 Mays 1876 Darbesi ile tahttan indirildi. Gzaltnda bulundurulduu
Feriye Saraylarnda 4 Haziran 1876 gn bilekleri kesilmi olarak l bulundu. ntihar ettii
resmi bilgi olsa da ldrldne dair ciddi kukular vardr.

105
Haziran 1876da Osmanl tahtna V. Murat geti. Tahtta ancak 2 ay kalabilecekti. V. Murat
Abdlmecitin byk oluydu. yi bir eitim almt. Franszca biliyor, Klasik Bat
Mziinden anlyordu. Amcas Abdlazizin seyahatlerinde ona refakat etti. Gen yata
etrafnda ona tavsiyelerde bulunabilecek bir grup olumutu. 1872de Fransz Byk Dou
Locasnda Mason olmak istedi.

Abdlazizin lm, V. Muratn psikolojisini bozmutu. Derken Hasan adl bir yzba
Bakanlar Kurulunu basarak, Harbiye Nazr Hseyin Avni Paay ve birka kiiyi daha
ldrd. Bunlar V. Muratn sinir sistemini laka etti.

Akli dengesinin bozulduu gereke gsterilerek 31 Austos 1876'da padiahlk makamndan

indirildi. Osmanl tarihi boyunca en az sre ynetimde kalan padiaht. Tahttan indirildikten
sonra birok siyasi grup tarafndan yeniden ynetime getirilmeye allm olmasna ramen,
bu giriimlerin hibiri baarl olamayacakt.

Osmanl tahtna V. Muratn kardei II. Abdlhamit karld.

Mithat Paa II. Abdlhamitin sadrazam oldu. Mithat Paa reformlara devam ederken,
yntem olarak, kendinden nceki nemli Tanzimat Sadrazamlarndan farkl bir yntem
izlemitir.

II. Abdlhamit, Abdlmecit ile Tirimjgan Sultann oullardr. 33 yl srecek olan

dneminde kendine zg bir ynetim kuracakt.

106
Mithat Paa

Mustafa Reit Paa, Ali ve Fuat Paalar Hariciyeden gelirken, Mithat Paa i ileri
ynetiminden gelerek ykselmi bir kiidir. Eyalet ynetimlerinin eitli alt kademelerinde
grev yaptktan sonra 1861 ylnda Ni vilayeti valiliine atand. Benimsendi ve 3 yl sonra
Tuna eyaletinin bana getirildi. Kendi eyaleti iin gerekli grd tm reformlar yapma
yetkisi verilmiti.

Tuna eyaleti Silistre, Ni ve Vidinin birlemesinden olumu byk bir eyaletti. Mithat paa
dahi bir yneticiydi ve orada harikalar yaratmt. Zaptiyeyi dzene sokarak asayii temin etti.
3.000 Km yol ve kpr yapt. Tunada gemi iletmesi kurdu. Kyly, sandk kurarak, faiz ve
tefecinin elinden kurtard. Bu sandk daha sonra Ziraat bankasnn nvesini oluturacakt.
Araba ve payton imal eden bir fabrika kurdu. Kimsesiz ocuklar iin slahathane ad altnda
meslek okullar at. Tuna adl bir eyalet gazetesi yaynlatt. yl iinde eyaletin geliri 26 bin
keseden 300 bin keseye kt. Bir kese 500 kr veya 5 altn lirayd.

1869da Badata yolland. Ynetirken yneticiliinin olaanst yeteneklerini ortaya

koyuyordu. Artk Osmanl merkezi ynetiminin en etkin kiilerinden biriydi.

1872de Sultan Abdlaziz, Mithat paay birka aylna babakan yapt. Esas 1876 ylnda II.
Abdlhamitin sadrazam oldu. Burada oktandr arkadalar ile birlikte planladklar
Anayasay yrrle soktu. Tanzimat sadrazamlar, yenilikleri Avrupadan alp getirmilerdi.
Mithat Paa ise eyaletleri dinliyordu.

lk Osmanl Anayasas ilan edildi. Anayasa hazrlklarna padiah II. Abdlhamit de

katlmt.

107
Yerli Kym

Shoshone Kzlderilileri - Ft. Washakie, Wyoming Reservasyonu

1876 ylnda Little Bighorn Sava Yerli Amerikallarn en kesin zaferlerinden biridir.

1876da Amerikadaki 300.000 kzlderili, devletin kendilerine ayrd toplanma blgelerine

gitmek zorunda kaldlar.

108
1876nn Baz Olaylar

Gray-telephone

Osmanl Devletinde, Trke her zaman resmi dildi. Ama bu ilk defa 1876 Anayasasnda
belirtildi.

Msr Avrupallara borlarn deyemiyordu. Dyunu Umumiye Sand kuruldu. Msr fiilen
ngiliz ve Fransz ynetimine girmiti. ngiltere ve Fransa Hdiv smail Paay ailesi ile
birlikte borlardan sorumlu tutuyordu.

Ruslar Hokand Hanln topraklarna kattlar.

Dnyada bir ara azalm olan misyoner faaliyetleri hzla artyordu. Misyonerlerin kimi dinsel
nedenlerle, kimi macera hrsyla, kimi ezilen halklara yardm etmek iin, kimi eitimi
yaygnlatrmak, kimi salk hizmeti verebilmek iin bu ie kalkmt. Yani bir tip misyoner
yoktu. lerinde silah kaaklar veya uyuturucu tccarlaryla ibirlii yapanlar vard.
Bazlar devletlerin ajanlarydlar. Kimi bilgi topluyor, kimi hakl kendi dorultusuna
ekmeye alyordu.

Ama yine de Cezayirde, Ortadouda, Madagaskarda, inde kreler, yetimhaneler,

dispanserler kuruyorlard. Misyonerler arasnda hekim veya hastabakc olan ok sayda kii
vard.

109
Amerikadan Avrupaya gelen dorifor zararls patateslere byk zarar verdi. 1876 ile 1880
arasnda iki defa salgn yapt.

Avusturya ile Prusya arasndaki en son sava da 1866da yapld. Avusturya mparatoru Franz
Joseph zamannda yaplan bu savata Avusturya perian oldu. Az daha XIX. yzyl
Avusturyas politik arenadan nerdeyse siliniyordu. Ama sonuta buradan Almanya-
Avusturya ittifak ortaya kmtr.

Elektrik telgraf sinyallerini tayordu. imdi elektriin sesi de tad ortaya kmt. Elisha
Gray ve Graham Bell telefonu halka tanttlar. lk konuma 3.000 km mesafede olmutu.
Buluu Hughes ve Edison gelitireceklerdi.

ngiltere kraliesi Victoria kendini Hindistan imparatoriesi ilan etti. Ele geirdii
mparatorluk bir Trk mparatorluuydu. Bana geen ta ise Mool tacyd.

110
Medeni Kanunlar

lk Yasal Kodifikasyon yaklak M.. 1790 ylna dayanyor:

Hamurabi Kanunlarnn gne tanrs ama tarafndan Babil kral Hamurabiye yazdrld resimleme

Osmanl toplumu XIX. yzylda milliyetler atmasnn ortasna dmt. Burada bir zm
dnd. Mehmet Emin Ali Paa dahi bir adamd, Giritte bulunduu srada ( 1852 1855 )
Kanuni Medeni dedi. Btn tebaann cins, mezhep ve din farklar ortadan kalkacakt. Model
olarak Fransz medeni kanununun alnmasn neriyordu. Dneminin ok ilerisinde bir
neriydi. Cevdet Paa hemen engelledi ve oturdu Mecelle faaliyetine giriti. Ortaya kan
mecelle slam Hukukunun son dnemi iin mthi bir eserdi. Ama bu bir medeni kanun
deildi. nk iinde ahsn hukuku ve aile yoktu. O konulara temas edecek vakit
kalmamt, i yarm kald.

1860 ylnda Rusyada kyllere hrriyetlerini geri veren kanun karld. 1861'de II.
Aleksander byk mitlerle ve tartmalarla toprak kleliini kaldrd. Ancak Rusya ziraat

111
slah edilmemiti. Rusya'da sadece her drt ifti ailesinden birinin at vard. Sapan insan
kuvvetiyle ekiliyordu. Elerden biri sabann bandayken br ekiyordu. Bu dk ziraatla,
bu fakirlilikle, toprak kleliinin kaldrlmas kyllere zenginlik ve hrriyet getirmedi.
ehirlere yaylmaya baladlar ama sanayi de yrmyordu. Dolaysyla arn btn iyi
niyetleri iyi niyet olarak kald. Rusya henz ok az deimiti.

Japonya ise Alman medeni kanununu alyordu. 1872 ylnda bir imparatorun emri ile btn
eski hukuk lavedildi. Hepsi, 645teki imparatorluk kanunlar, 1185teki samuray kanunlar,
1600 yldan sonraki btn Tokugava Shogunlarnn icraatlar bir kalemde lavedilir. Karar
uydu: Japonyay biran evvel Avrupa hukuki temeline oturtulacakt.

Japonlar aratryorlard. 1870lerde nce Fransz medeni kanununu evirttiler ama

beenmediler. Aile hayat vs konularnda ok radikal buldular. Biz bir imparatorluuz,
sosyal hayatmzda daha bir muhafazakarlk sz konusu olmaldr deyip orada Almanlara
dndler. Ancak kendi kltrlerini kullanmadlar. Kendileri iin Bismarck Almanyasn daha
uygun grdler. Almanyadan hukuk profesrleri davet edildi. Tokyo niversitesinde hukuk
fakltesi kuruldu. Japon asistanlar yetitirildi.

112
1877, Osmanl Rus Sava (93 Harbi)

Avrupada toplanan konferans 18 Ocak 1877de nerilerini Babaliye verdi. Meclis nerileri
reddetti.

24 Nisanda Rusya Osmanlya sava ilan ederek, Rumeli ve Kafkaslarda harekata balad.
1877 Osmanl Rus sava (93 sava) balamt.

Rus ar II. Aleksander, Balkanlardaki Slavlar Trk hakimiyetinden kurtarmay en ncelikli

ii olarak dnyordu. kan 1877 savann en nemli nedenlerinden biri Osmanl
mparatorluu'nun anayasal monariyi ilan ederek meclis toplamaya girimesi ve Rusya'nn
parlamentosuz tek Avrupa lkesi olarak kalmasyd. Sava boyunca Bulgaristan'da bulunan
Rus zabitlerinden birinin mektubu nldr. " Slav kardelerimizi kurtaryoruz. Peki, bizim
zavall kyllerimizi kim kurtaracak? ". Bu sz sylendii zaman gya Rusya 17 yl nce
toprak kleliinin kaldrmt.

Grcistanda Ruslarn kurmu olduu yerel idare ( Guberniya ) altnda Grcistan

Kafkasya'nn merkezi olmutu. Zamanla Azerbaycan, bugnk Ermenistan Tiflis'in merkez
olduu dnyaya balanmtr. Osmanlnn dousundaki Kars vilayeti 1878'de Grcistana

113
ilhak oldu. Tiflis Rusya'nn subaylar, memurlar ve aristokratlar iin en canl bir yerdi.
ran'n, Trklerin, Ermenilerin bir araya geldii bu dnya Ruslarn hakim olmaktan ok
hayran olduklar bir merkezdi.

Tiflis bir kltrel merkez haline gelmiti. lk Trk tiyatrosu diyebileceimiz Mirza Fethali
Ahundzade'nin yazd eserler bu ehirde kaleme alnmt. nk Ahundov ( Ahundzade,
Ahundolu ) tercme brosu efi Baron Rose'nin yardmcsyd. Tiflis'te ayn zamanda ilk
Farsa gazete de yaynlanmtr. Ermenilerin kltrel faaliyetleri artk burada
younlamaktayd.

Rus ordusu Tuna'y geiyor

Tunay geen Rus birliklerinin ilerlemesi Plevnede Gazi Osman Paa tarafndan durduruldu
(Plevne Savunmas). Plevne nemli bir Osmanl direni merkezi olmutu. Bu srada Ruslar
pka geidini ele geirmilerdi. Plevne dndaki Osmanl gleri hem pkay geri
alamadlar ve hem de Plevneye yardm gnderemediler.

Gazi Osman Paa bir sre direndikten sonra 10 Aralk 1877de huru yapmak istedi ancak
yaralanarak Ruslara esir dt. Bundan sonra Rus kuvvetleri Balkanlarda hzla ilerlemeye
balad.

Kafkas cephesinde Ahmet Muhtar Paa balangta Rus saldrlarn pskrtm ise de sonra
4 Kasm 1877de Erzuruma ekilmiti.

Rus kuvvetlerinin yannda Srbistan, Karada ve Romanya da savaa katlmt.

114
1877nin Dier Gelimeleri

Gney Arika Altn Madeni

1877de Osmanl meclisinde kabul edilen bir kanunla stanbul ehreminliindeki belediye
yaplamas tm imparatorlukta yaygnlatrld.

5 ubat 1877de padiah deviren ekibi datmak isteyen Abdlhamit Mithat Paay yurt d
grevine yollad.

Osmanl imparatorluunda Anayasa uyarnca yaplan seimler sonucu oluan meclis 19 Mart
1877de almalarna balad.

ine isyan edip, Kagar hanln kurmu olan Yakup Bey, in yenilgisinin peinden kendi
adamlar tarafndan ldrld. Ondan sonra oullar ine kar dayanmaya almlarsa da
baarl olamamlardr. 1878de Dou Trkistan tekrar ve tamamen in kontrolne gemitir.

Trkistan isyan 10 milyondan fazla kiinin lmne neden olmutu. in sadece bu isyan
deil, tm isyanlar ok adam ldrerek, tabir yerindeyse kkn kazyarak bastryordu.

Edison ses kayd yapmaya alanlarn yarna katlmt. Fonograf buldu.

1877de Gney Afrikada altn bulundu. letme byk makineler istediinden maden iletme
byk irketlerce yaplmaya baland.

115
Mecelle

mparatorluk brokrasisi, lkenin gereksinmelerine uygun, evrensel kanunlarla lkeyi

donatmaya alyordu. Yeni kanunlar hazrlamakla grevli hukukularn almalar ulemay
ileden karyordu. Faiz ve slam hukukunda olmayan ortaklk biimleri sert tartmalara yol
ayordu. Ama yine Mslmanlkla yenileme bir yolu bulunup, uzlatrlyordu.

Mecelle adn alacak olan Osmanl Medeni Kanunu nce Sadrazam Ali Paann istei ile
Fransz Medeni Kanunu esas alnarak hazrlanmaya baland. Ancak kanunu hazrlamakla
grevli brokratlar bu fikre byk tepki gsterdiler. Babali de geri adm att. eriata dayanan
bir kanun hazrlanmas balad.

Mecelle, Ahmet Cevdet Paann (1823 1895) ynetiminde hazrlanyordu. Ahmet Cevdet
Paa byk bir hukuku, tarihi ve devlet adamyd. Hazrlanan Mecelle Hanefi okuluna bal
slam kurallarnn bir derlemesiydi. Ama Fransz medeni Kanundan da ok etkilenmiti.
Sonuta da ortaya slam Hukukuna bal ve Fransz hukukundan izgiler tayan dev bir eser
kmt. Bu eser, ele ald konulara uygulanan yntemle, anlatmdaki berraklkla, aydnlk
bir izlenimle daha nceki benzerlerinden ok farklyd.

Mecellenin yaynlanmas 1870 ylnda balad ve 1877 ylna kadar 7 ylda 16 kitap
yaynland. Mecelle, Arapa " ok byk boy kitap " anlamna geliyordu.

Kanunu hazrlayan Cevdet Paa ve ekibinin byk ounluu ulema kkenliydi. Bu hukuk
reformunun kabul kolaylatrc bir etken oldu.

116
Yeni yasalar yrrle sokmak iin yeni yarglama uslleri de gerekiyordu. Ancak bu
konuda ihtiyatl hareket edildi. Ne kadlarn mahkemelerini ve ne de dier cemaatlerin
mahkemelerini ortadan kaldrmak mmkn deildi. Bu imparatorluun temeline dinamit
sokmak olurdu. Bunlara dokunulmad. Ama yeni kanunlara ilikin davalarda, yeni yarglama
uslleri hzla dierlerinin yanna kondu.

1860l yllar boyunca, Nizami denen ve din d tm sorunlara bakacak bir mahkemeler
zinciri kuruldu. Nizami mahkemeleri bucak, ile ve illerde rgtlenmiti. En st makamlar ise
merkez de bulunuyordu. Ayrca istinaf mahkemesi vard. Bucaklar da mahkeme grevini
ihtiyarlar heyeti yapyordu. Bunlar sulh mahkemeleri tarznda alyorlard.

Bucaklar dndaki veya zaten Kadlarn bulunduu yerlerdeki Nizami mahkemelerinde

mahkemeye kad bakanlk ediyordu. Mahkeme yeleri iinde ise normal halk, din adamlar
ve aznlklardan yeler bulunuyordu.

Nizami mahkemeleriyle eri mahkemeleri arasnda grev ve yetki uyumazlklar dodu. Bu

eliki ise devletin sonuna kadar da srmtr. rnein nizami mahkemesinde grlen
cinayet davasnda, taraflarn eer ahsi talepleri varsa, eri mahkemesine giderek, buradan
ayr bir hkm karabilirlerdi. Bylece nizamiye mahkemesinde beraat eden bir
kimse eriye mahkemesince idama mahkum edilebilir veya aksi de sz konusu olabilirdi.
Osmanl hukukunun yapsndan kaynaklanan bu ikilem Tanzimat devrinin ve bu devirdeki
adliye slahatnn en ortaya kan zellii olmutur. Bunu nlemek iin zaman zaman her iki
mahkemenin grev ve yetki snrn belirleyen kararnameler yaynlanmak ihtiyac hissedilmi,
ancak devletin sonuna kadar bunda baarl olunamamtr.

117
Ahmet Cevdet Paa

Ahmet Cevdet Paa (1823 - 1895) Osmanl Devletinde on dokuzuncu asrda yetien devlet ve
bilim adam, tarihi, hukuku, airdir.

Mecelle'yi kaleme alarak slam Hukuku esasl Osmanl Medeni kanununu salam bir dille
kitaplatran ekibin badr. ekilde bat prensiplerini uygularken znde er-i prensiplere
bal kalmay uygun gren bir hukuk anlay vard.

eitli bakanlklarda bakan olarak grev yapmt.

Tarih-i Cevdet adyla bilinen ve Osmanl tarihini anlatan on iki ciltlik nl eseri yazd.
18551865 yllarnda devletin resmi tarihisi olarak hizmet etti. Bu srada dnemin siyasi

118
olaylarn yazd " Tezakir-i Cevdet " adl eseri gerekletirdi. Ayn zamanda Trk dilinin
Trke yazlm ilk gramer kitab kabul edilen " Kavaid-i Osmaniyenin ve daha baka
dilbilgisi kitaplarnn yazardr. En nl eserlerinden olan " Ksas- Enbiyada " btn
peygamberleri ve slam tarihini sade bir dille okuyuculara aktarmtr.

lk Trk kadn romanc kabul edilen yazar Fatma Aliye Hanmn babasdr.

1823 ylnda Tuna eyaleti kazas olan Lofada (bugn Bulgaristanda) dnyaya geldi.
lk tahsilini Lofada yapt. 1839 ylnda stanbula geldi. Fatih Camiinde medrese tahsiline
balad.

1844te 22 yandayken Rumeli kaleminde kad oldu. Ancak sadece bir rtbe olan bu kadlk
ii, kendisinin grev yerinde bulunmasn gerektirmediinden, stanbuldan ayrlmad. 1845
ylnda mderris olarak stanbul camilerinde ders vermek hakkn elde etti. Bu dnemde
devlet adam olarak yldz parlad. eyhlislamlk makamnn kendisini tavsiye etmesi
zerine, o srada yeni kanunlar dzenlemekle megul olan Sadrazam Mustafa Reid Paann
dairesinde almaya, akamlar da konana gidip ocuklarnn eitimi ile ilgilenmeye
balad. Siyasi olaylar yakndan takip edebilmek iin bu dnemde Franszca rendi.

1849da tedavi iin bulunduu Bursa kaplcalarnda " Kavaid-i Osmaniye " (Osmanlca
dilbilgisi) ve ilk Trk anonim irketi olan irket-i Hayriyenin kurulu talimatn yazd. Yakn
dostu Keecizade Fuad Paa ile birlikte yazdklar Kavaid-i Osmaniye, Trk dilinin Trke
yazlm ilk gramer kitabdr ve 50 yl boyunca okullarda ders kitab olarak okutulmutur.

1850de Meclis-i Maarif azal ile birlikte Dar-l-Muallimin (retmen okulu) mdrlne
getirildi.

Ahmet Cevdet Efendi, bilimin lkeye yaylmas ve genel kltr dzeyinin ykseltilmesi iin
Fransz Bilimler Akademisi benzeri bir akademinin kurulmas fikrini mdafaa ediyordu.
1851de Encmen-i Danie (Osmanl Akademisi) kuruldu ve Ahmet Cevdet akademiye asli
ye seildi.

1853 ylnda Encmende bir Osmanl tarihi kaleme alnmas kararlatrlm, 17741826
yllar arasndaki blm yazmak grevi Ahmet Cevdet Efendiye verilmiti. Hazrlad
ciltlik almay 1854 ylnda padiaha sundu.

Ahmet Cevdet Efendiye 1855 ylnda devletin resmi tarihisi olarak grev verildi, bu grevi
on yl srdrd. " Tarih-i Cevdet " adyla hret bulan on iki ciltlik eserinin geri kalan
blmlerini yazd. Eserin son cildi 1886da yaynland.

Rabia Adviye Hanm ile evlendi. Bu evlilikten ocuu dnyaya geldi: Ali Sedad, Fatma
Aliye ve Emine Semiye. Kz Fatma Aliye Hanm ilk Trk kadn romanc olarak edebiyat
tarihine geti. Dier kz Emine Semiyye ise Avrupada renim grdkten sonra stanbulda
retmenlik, Selanikte retim mfettilii yapt, ttihat ve Terakki Cemiyetinde grev ald.

1856 ylnda otuz yanda iken Galata Kadlna, ayn yln sonunda Mekke-i Mkerreme
kadlna getirilen Ahmet Cevdet Efendi, gene ayn yl iinde Meclis-i Ali-i Tanzimat
yesi oldu ve devrin kanunlatrma almalarnda yer ald.

1861de stanbul kads oldu. O gnlerde bn-i Haldunun mehur Mukaddimesinin

119
tercmesini tamamlamt. Ayn yl Meclis-i Ali-i Tanzimat, yaps deitirilerek Meclis-i
Ahkam- Adliyye adn aldnda Osmanl Devletinin kanunlarn yapacak olan bu kuruma
ye tayin edildi ve meclisin nizamnamesini de o hazrlad.

1863 ylnda Anadolu kazaskerlii payesi ile Bosna vilayetinde teftie gnderilen Ahmet
Cevdet Efendi, orada bir buuk yl iinde slahatlar gerekletirmede ve orduya asker
salamakta baarl oldu. Baars, daha nce hibir ilmiye mensubuna verilmemi olan ikinci
rtbeden Nian- Osmani ile dllendirildi. 1864te slahat iin gnderildii Kozanda da
baarl oldu, almalar halkn devlete gvenini glendirdi. Bu baarlardan sonra
Abdlaziz tarafndan eyhlislamla getirilmesi beklenen Ahmet Cevdet Efendi, bunun
yerine ilmiye snfndan mlkiye snfna nakledildi.

Ahmet Cevdet Paa, 1866da Halep vilayetine vali tayin edildi. ki yl sren valilii srasnda
Frat adnda bir gazete kard, dergi yaymn uzun yllar devam ettirdi.

1868de yeni kurulan ve temyiz mahkemesi grevi yapacak olan Divan- Ahkam- Adliyeye
bakan tayin edildi. Bu vazifede adliye ve hukuk sistemini devrin ihtiyalarna gre
dzenlemeye alt.

Ali Paa, Fransz medeni kanununun tercme edilerek Osmanl Devletinde tatbik edilmesi
gerektiini ileri sryordu. Buna kar Ahmet Cevdet Paa ve ayn dncede olanlar, slam
Hukukunun bir dal olan Hanefi fkhnn sistematik hale getirilerek kanunlatrlmas fikrini
mdafaa ediyorlard. Bu ikinci yani, Ahmet Cevdet Paa ve arkadalarnn fikirlerinin tatbiki
iin " Mecelle Cemiyeti " adyla ilmi bir heyet topland. Bakanlna Ahmet Cevdet Paann
getirildii bu meclis, Mecelle adndaki kitab hazrlad.

Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesinden sonra Bulgar isyanlar ile ilgilenmek zere tefti
iin Rumeliye gnderildi. Bulgarca bilmesi sayesinde grevinde ok baarl oldu.
Dnnde Adliye ve ardndan Maarif Nazrl grevlerinde bulundu. Mecellenin on altnc
kitab bu srada tamamland (1876).

1878de Suriye valisi yaplan paa, Kozanda Kozanolu Ahmet Paa isyann bastrnca
stanbula dnp Ticaret ve Ziraat Nazr oldu. Kk Mehmet Sait Paa bavekil olduunda
yeniden Adliye Nezaretine getirildi. 1880de alan Mekteb-i Hukukta ders verdi. 1881de
kurulan ve Abdlazizin lmnden sorumlu grlenleri yarglayan Yldz mahkemesi'nde
Adliye Nazr sfat ile bulundu.

1882de Adliye Nazrlndan ayrlan Ahmet Cevdet Paa, buuk yl devlet

memurluundan uzak kald ve eserlerini tamamlamakla megul oldu. 1886da tekrar Adliye
Nazr yapld ve bu grevi drt yl srdrd.

Ahmet Cevdet Paa, hayatnn geri kalann ocuklarna ve bilimsel almalarna ayrd.
1895te ld.

120
Ayastefanos Anlamas

93 harbinde 3 Ocakta Sofyaya Rus ordusu girdi.

20 Ocakta Edirne Ruslarnd.

Rus kuvvetleri atalca zerinden stanbula yaklamaya balad.

31 Ocakta Osmanllar mtareke istediler ve yapld.

14 ubatta ngiliz donanmas stanbul nlerine geldi.

3 Mart 1878de Ayastefanos (Yeilky) anlamas imzaland.

Ayastefanos anlamasyla Rumelinde Osmanl hakimiyeti bitmiti. Bulgaristana Ege

denizine kadar giden ok geni topraklar verilmiti. Bu durum Avusturya ve ngiltereyi
rahatsz etmiti. Bu devletler sava hazrlklarna baladlar.

Avrupa dengeleri tehlikedeydi. Alman Babakan Bismarck Berlinde yeni bir konferans
toplad.

121
Osmanlnn soluu tkenmiti. ngiltere yardmlarna karlk Kbrs isteyip, 4 Haziranda
sahip oldu. Avusturya Bosna-Herseki igal etti.

Trk Muhacirler

13 Temmuzda Berlin anlamas imzaland. Osmanllarn Ayastefanos ile uradklar kayplar

azalmt. rnein Anadoluda Ruslara braklan toprak 39 bin kilometreden 27 bin kilometre
kareye drld. Byk Bulgaristan kltld. Srbistan, Karada ve Romanya bamsz
devletler haline geldiler. Yunanistana bir miktar toprak verildi.

Osmanl devleti Ermenilerin oturduu blgelerde slahat yapacakt.

!870den beri devam eden bunalm, sonunda pek ok Trkn kan ile ve kaybolan topraklarla
sona ermi gibi grlyordu. Osmanl ordusunun ekildii yerlerden pek ok Trk ve
Mslman ekildi. Anadolu anavatanna dnd.

122
Girit, Osmanlnn Kanayan Yaras, 1878

Arkadi

Osmanl devletinin vergi gelirleri 1860dan sonra artmaya balamt. 1877-78e gelindiinde
r geliri 434 milyon kurutan 675 milyon kurua, bedel geliri 60 milyondan 92 milyona,
damga resmi vergi geliri 22,4 milyondan 50 milyona kmt.

D almda da ngiltere ba ekiyordu. Osmanl d almlarnn %70,45i ngiltere, %11,8

Fransa, %11,8i Avusturyadan temin ediliyordu. Giysi, silah, mobilya, alet, makine, saat,
telgraf telleri, ila, eker, baharat, kmr bata satn alnan rnlerdi.

Eflak ve Bodan Romanya ad altnda bamsz bir devlet oldu. Romen Ortodoks Kilisesi
ener patrikhanesinden bamszlat. Patrikhane Bulgar Ortodoks Kilisesinin varln iddetle
reddediyordu. Bulgar Kilisesinin ulusall ancak kinci Dnya Savandan sonra ener Rum
Patrikhanesince kabul edildi.

Srbistan bamsz bir devlet olmutu.

Osmanlnn 1878de Ruslara yenilmesi Girit'te yeni bir ayaklanmaya neden oldu. Olan,
kylerine dnen Trklere oldu. Evleri, tarlalar yakld, canlarndan oldular. Osmanl ordusu
yine isyanclarn peine dt. Ve devreye yine Avrupallar girdi. Onlarn bastrmalaryla,
dier Osmanl vilayetlerinden farkl, Girit'e zel imtiyazlar tannd.

25 Ekim 1878deki Halepa Szlemesine gre Girit yle ynetilecekti. Girit Valisi sadece
Mslmanlardan seilmeyecekti, Hristiyan da vali olabilecekti. Vilayet genel meclisinde
Rumlar (49/31) ounlukta olacakt. Hristiyan kaymakamlar Mslman kaymakamlardan

123
sayca fazla olacakt. Vilayet Meclisi ve mahkeme dili Rumca olacak; ancak resmi zabtlar
ve dilekeler Rumca ve Trke olabilecekti. Asayii salayan jandarma, yerli halktan
seilecekti.

II. Abdlhamit 1878 ylnda hukuk alannda uzman ihtiyacn karlamak amacyla Mekteb-i
Hukuk- ahane (Hukuk Fakltesi)yi kurdu. 19. yzyl Osmanl adalet tekilatnn en nemli
eksii mahkemelerde birlik olmamasdr.(Bu mahkemeler drt kategoride incelenebilir:
Nizamiye Mahkemeleri, Konsolosluk Mahkemeleri, eri Mahkemeler ve Cemaat
Mahkemeleri).

Osmanl imparatorluunun olaanst durumu ileri srlerek, 13 ubat 1878de Osmanl

meclisi padiah II. Abdlhamit tarafndan feshedildi.

124
Batda ilerlemeye devam

Cleude Bernard

Termodinamiin kurucularndan biri olarak kabul edilen Alman fizikisi Julius Robert von
Mayer (1814 1878) ld. Mayer, termodinamiin birinci yasas olarak bilinen enerjinin
korunumu yasas ile tannmtr.

Enerji ne yaratlabilir, ne de yok edilebilir.

Mayer 1842'de tm canllar iin birincil enerji kayna olarak hayati nem tayan,
oxidation olarak bilinen kimyasal olay aklad. Mayer ayrca bitkilerin, k enerjisini
kimyasal enerjiye evirdiini de ne srmt.

Mayer'in yaam boyunca baarlarna nem verilmedi ve snn mekanik edeerinin kefi
konusundaki ncelik James Joule' e verildi.

1878de Claude Bernard ld. ldnde tpta hayvansal ve bitkisel alanlarn birliini
kurmutu. Fizyolojiyi ampirizm ve metafizikten kurtarmt. ri, sakin ve heybetli bir kiiydi.
ld ama yayd k bitmedi. Peinden onun yolundan yryen pek ok takipisi olmutu.

1878de Pariste yeni bir uluslar aras sergi dzenlendi.

125
lk telefon brosu Newhavenda ald. Telefon kadar hayret verici bir bulu olan ses kayt
cihaz fonograf ilkesel olarak Charles Cros tarafndan bulunmu, Edison tarafndan
gerekletirilmiti.

1878de Berlin Kongresi topland.

126
Mekaniin Zaferi

Mac Cormick Balya Makinesi

Mekanik ilerlemi ve retim ykn srtlamt. 1776da 10 ii ile gnde 48 bin engelli ine
yaplrken, imdi makine dakikada 180 engelli ine ( 10 ii ile gnde 2 milyon) yapyordu.
ABD pamuklu retimi ii bana 30 kat artmt. Dokumada atlan ilmik says dakikada 10
ii iin 150 - 200den dairesel tezgahta 480.000e varmt. ABDde harman makinesine at
koulmu, biilen alan 7 katna kmt.

Dokuma tezgahlar hzla geliiyordu. Nak makinesinden sonra diki ve dantel makineleri
izlemiti. Diki makinesi, elbise dikimini iyice yaygnlatrm ve n tm dnyay tutmutu.

Krklk de kendi makinelerini gelitiriyordu.

Tula, briket, boru mekanik olarak retiliyordu.

Camclkta, ,iinin frnlara kar emniyeti salanmaya balam, cam flemede yeni
emniyetli teknikler ortaya kmt.

Kat retimi artk tamamen makinelemiti. Baskda rotatif ortaya kmt. Artk sayfalar
nl arkal baslyor, katlanp, paketleniyordu.

Tarmda canl gcnn yerine geecek bir makineleme 1855den itibaren balamt.
Tarmn makinelemesi sayesinde geni alanlar tarma alacak ve vahi doa biraz daha
ehliletirilebilinecekti. Geni alan, vahi topraklar, teknoloji ABDde vard. Tarm makineleri
de orada gelitirildi.

127
Demirden sapann yerini bierder ald. Tarm makinesinin gelimesinde Mac Cormickin
katks bykt.

Tahln ilenmesinde deirmen ta silindirlerle deiti, ta ayklayclar, elekler, un eleyiciler

mekanik olarak yapld. Daha sonra biskvi ve ikolata retiminde makineleme balayacakt.

Artk mezbahalar da makinelemiti. Makineler hayvanlar kesiyor, yzyor, paralyordu.

Yayk, kaymak makineleri itliklerde kullanlmaya balanmt.

Artk makineler ABDde makineler retimi ele almlard. Onlarn yapt iler iin 100
milyonlarca kle gc yetmez olmutu.

128
1879 Osmanl
Msr Hdivi smail Paann kuvvetleri Habeistanda kesin bir zafer kazandlar. Bu srada,
ngiliz ve Fransz denetimindeki hkmet, 2500 subay yarm aylkla emekli etti. Ortalk
kart. smail Paa Dyunu Umumiyeye ve Avrupallara meydan okudu. ngiliz ve Franszlar
stanbulu etkileyerek Hdiv smail Paay grevden aldrdlar.

stanbul Kavalal ailesinin en yals olan Halim Paay hdiv yapmak istiyordu. Bu hdivliin
babadan ola gemesi fermanna aykryd. ngiltere ve Fransa tayini kabul etmediler. Onlarn
dedii oldu Tevfik Paa hdiv yapld (1879 1892).

Osmanl imparatorluunda 93 Harbi (1877 1878) malubiyeti ve bunu takiben imzalanan

Berlin Anlamas srasndaki telkinler dorultusunda, 1879 ylnda mahkemelerde son bir
dzenleme yaplmtr. Fransz orijinli Tekilat- Mehakim Kanunu kabul edilmitir. Bununla
savclk kurumu getirilmi, modern anlamda avukatlk ve noterlik kurulmutur.

Patrik Mgrd Krmyan yerine stanbul Ermeni Patrii olarak Nerses Varjabedyan seildi.
(1874 1884). Bu patrik zamannda da zerklik istei kuvvetlenerek devam etti.

187778 Osmanl-Rus Sava srasnda, Osmanl ynetimi yeni bir mali bunalma
srklenmiti. Osmanl Bankas ile Galata Bankerleri'nden alm olduu i borlarn da, d
borlar gibi deyemeyeceini aklad.

Hibir bor demesini yapamayan Osmanl mparatorluu, sonunda alacakllarla anlama

yoluna gitti. Alacakllarla masaya oturup, 1879'da damga, alkoll iki, balk av, tuz ve
ttnden alnan vergi gelirlerini 10 yl boyunca i borlar karl olarak alacakllara brakt.
Ancak alacakl Avrupa devletleri buna tepki gsterdiler.

Tanzimat ferman ilan edildiinde lkede bir Maliye bakanl yoktu. Ba Defterdar Maliye
bakan (nazr) unvann tad. Bu kurumun imparatorluun her yerinde toplanan vergileri,
resimleri ve yaplan masraflar bilmesi geleneksel yapda yoktu. Kurum sadece merkezi
bilirdi. lke apnda tm giderleri denetleyen bir kurum, ancak 1879 tarihinde olgunlap,
oturtulabilindi (Divan Muhasebat). Divan Muhasebat, Fransa rnek alnarak, Cour des
Comptes gibi oluturulmutu.

129
Aydnlanma

1879 Edison elektrik ampuln yapmay baard. Gramme dinamoyu bulmu, Swan vakumda
akkor lambay denemiti. Vakum pompalar gelimiti. Akkor lambalarn filamanlar k
veriyor ama hemen yanp kl oluyordu. Edison srekli bir ince tel (materyal) arayndayd.
Pamuk ipliini, am yongasn, insan sa gibi binlerce deneme yapmt.

Sonunda seimi bir Japon Bambu aac zerine yapt.

Bu icat da insanl deitirdi. Bundan sadece 2 yl sonra New York, Boston, Chicago gibi
kentleri aydnlatabilmek iin Edison 5.000den fazla g istasyonu kurdu. Sonraki 5 ylda bu
say 127.000 kyor. 1902de 18 milyon elektrik ampul kullanmdayd. Bunun endstriye
katks bykt.

Bu bulular gerekleirken, daha ucuza gelen petrol lambalar hala kullanlyorlard.

Neisser (1855 1916) belsoukluu mikrobunu buldu. Cinsel iliki ile bulaan hastalklar,
utanan veya ilikisini saklamak isteyen halk tarafndan saklanyordu. imdilik ve uzun bir
sre bu hastalklarn ilac olmayacakt. imdilik tek tedavi cvayd.

1979da Brkselde Ticari Corafya Kongresi topland. Uluslar aras ticaret gittike
byyordu ama bilgileri bir elden datacak bir kurulu yoktu. statistik bilgilerin toplanmas
bir ihtiya haline gelmiti.

130
Henry George

ABDli Henry Georgeun (1839 1897) 1870de yazd lerleme ve Yoksulluk adl eser,
byk n kazand. Nerede ise btn Avrupa dillerine tercme edildi.

Henry George, sanayinin ve menkul sermayenin deil sadece topran mlkiyetinin halk
adna devlette olmasn istiyordu.

Bu sralarda Bat ve orta ABDde, nfus art ve ulatrmann kolaylamas nedeniyle toprak
fiyatlar durmadan ykseliyordu. Demiryolu ve meskun yerlerden uzaklatka topran fiyat
da dyordu. Topraktaki deer art daima ekonomik gelimenin bir sonucu olarak ortaya
kyordu. Bu deer artnda toprak sahibinin hibir emei yoktu. Bylece ortaya emeksiz bir
kar kyordu. Bu kar sadece ekonomik koullara balyd. Kiilerin bundan kar elde
etmesi doru bir davran deildi. Bu nedenle topran bu haksz rant devlete kalmalyd.

Topran kar devlete kalnca devlette yoksullarn dedii tm vergileri kaldrabilecek, isiz,
yoksul ve yallara bakabilecekti. Bir dier yandan da insanlardaki gelecek endiesini
ruhlarnn derinliklerinden kaldrlabilinirse, insanlarn uursuzca btn ktlklerin kayna
olan zenginliklerin peinden komas da sona erebilecekti. Toplumdaki herkes yoksullua
dmeyeceine emin olsa zenginlik zerine zenginlik elde etmekle uralmazd.

131
George bu fikirlerinde zenginliin ayn zaman da bir g ve hakimiyet arac olduunu
unutmu grnyordu. Zenginlik insana sadece bamszlk deil ayn zamanda kendi
iradesini bakalarna zorla kabul ettirme gc de veriyordu. nsanlarn kendi soydalarn
hakimiyetleri altna alma drts, sr halinde yaamann bir sonucumuydu?

Toprak

Henry George, insanlarn hep ilerlemediini, medeniyetlerin ktn ve hatta bazlarnn

tamamen yok olduunu sylyordu. lerleme sonsuz ve devaml deildi. kler genel
olarak da toplumlar bir arada tutan deerlerin zlmesi ile ilgilidir. Din gibi, siyasi
temayller veya siyasi grler gibi erdi bencillii geri plana iten lkler yok olursa,
toplumlar zlrler diyordu.

Marksistler arasnda kan anlamazlklarn altnda sermayenin nasl yorumland

yatyordu. Ayrca Kolektivizmin nasl ve ne zaman gerekleebilecei de tartlyordu. Bu
noktada ortaya iki gr kyordu: Evrim ve devrim. Yani sosyalizm yava yava, sindire
sindire mi gereklemeli yoksa ani bir bakaldr ile mi gereklemeli.

132
Bilim ve Din

nsann evrimi

Doa bilimleri ve insanlk tarihi gelitike, vahiy yoluyla geldiine inanlan kutsal retilerin
ciddiyeti glgelenmeye balamt. Bu ikilem zellikle Avrupada ama az da olsa ABDde
belirginleiyordu. ki metot birbirine ztt. Yava yava halk da bu ztl fark ediyordu.
Anlamazlk zellikle insann yaradl zerineydi. Ancak ruhun varl da tartlyordu.

Her iki tarafn grleri yaylyor ve yaygnlayordu. Din bunun iin renimi kullanyordu.
Okullarda din dersleri veriliyordu. Din dersleri mecburi hale getiriliyordu. Ykc doktrinlere
kar vaazlar dzenleniyordu. Ha, ruhbann kard gazete ve dergiler, ibadet yerlerindeki
toplu yaplan ritellerin halka nemsetip, dayatlmas, mahalle basks dini retinin
yaylmasna yardm ediyordu.

Yeni bilimsel bulular, teoriler, ilk ve orta renime hi giremiyordu. Bu bulgular eitli
yollarla halktan ve genlerden saklanmaya allyordu.

renim ancak bilim adamlarnn alt niversitelerde ve yksek okullarda hr olarak

devam ediyordu. Buralardaki bilim adamlar, genlerle ahsi ilikiler kurarak, onlarn
gzlerinin almasna yardmc oluyorlard. Konferanslar, baz arptlm gazete havadisleri
ile yeni bulgular halk arasna da karabiliyordu. Eski inanlarn inkar, btn olumsuz
koullara ramen, yok olmuyor, varln srdrmeye devam ediyordu.

Bilim glendike, din kendini yeni bulgulara uydurabilecek areler aryordu. Her zaman da
ruhban arka kapdan dolaacak yollar arayp, buluyordu.

133
1880
Sadece Osmanl imparatorluunda deil, Trk dnyasnn her yerinde kadnlarn rtnmesi,
ok eli evlilik, kz ocuklarnn okutulmamas eletiriliyordu. 1880 ylnda Rusya
Mslmanlarndan bir kadn gurubu Alemi Nisvan adl bir kadn gazetesi kardlar. Bu
hanmlar feminist hareketi yaygnlatrmaya alyorlard.

ngilizler mthi bir Hindistan hiyerarisi yarattlar. Altnlar, saraylar, trenler, debdebe,
sralamalar, ngiliz idaresi ile ilikiler, vs sanki 2.000 yldr Hindistan byleymi gibi, oldu.
Aslnda ngiltere girdii lkenin 3.000 yllk brokrasisini alt st etmiti. Benzerini ngilizler
skolar iin de yapmlardr. O sko kyafetleri, renkler vesaire ngilizler tarafndan icat
edilmitir.

Victoria Sanskrite dersler ald.

Avusturya imparatoriesi Sissi de Macarca rendi. Kont Andrassy ile olan ilikisi ayyuka
kmt. Bu ilikiden kzlar oldu. Kont Andrassy Avusturya Macaristan ortak hariciye bakan
oldu. Avusturya ile Macaristann ayrlmasnn hazrlayclarndandr. Sonra Avusturya
babakanl yapt. Politikas Almanya ile itimemektir. Almanyaya karmaynca, talyada
Habsburglarn elinden ktndan, Andrassynin d politikas Balkanlar zerine kurulmutu.
Tabii bu politika Osmanl devleti aleyhine olmutur.

Osmanllardaki hukuk lisesi faklte seviyesine getirildi. Bylece mahkemelere ye olmak iin
medreselerden mezun olmak gerekmiyordu. Bu sayede Gayrimslimler de mahkeme yesi
olabilir hale gelebiliyorlard. Ayrca Hakim tayinleri dzene baland, hakimlerin teminat
altnda ve her trl mdahaleden uzak olduu ifade edildi. Nizamiye mahkemelerinde bir
bakan ve iki ye bulunur, bakan genellikle ilmiye snfndan bir kad ve yelerden biri de
zimmi olurdu. Pratikte btn adli ileri hukuku olmas itibariyle mahkeme bakan
yrtrd, nk yeler genellikle hukuk bilgisinden tamamen mahrum, hatta okur-yazar bile
olmayan kimselerdi. te yandan kiilik bu mahkemelerde ounluk Mslmanlarda
olduu iin Gayrimslimlerin adliyede Mslmanlarla eit temsili de szde kalmt.
Mahkemelerde Mslmanlarn dedii oluyordu.

Melville (1819 1891), Stevenson (1850 1894), Pierre Loti (1850 1923) macera ve uzak
lkelerin romanlarn yazyorlard. Halk onlar tutuyor ve byk bir istekle okuyordu. Jules
Verne de (1828 1905) yazyordu. O da kitaplarnda okuyucuyu gezilere karyordu. Mevcut
bilginin zerine bilim kurguyu yerletirdi.

1880den balayarak ortaklklar birleiyor ve saylar azalyordu. rnein Rhur havzasnda

hakim ortaklk says 4 5e inmiti. Kindor, Stinnes, Thyssen, Krupp kendi sat yerlerini
aarak, kendileri tamacl yaparak yaylyorlard.

Bir yandan da Avrupa parasn bor vererek kullanma yolunu semeye balamt. 1880den
sonra Fransz Kapitalistler, Rusyay koloniletirmeye baladlar. Ortadou, Latin Amerika
dier gzde bor verilen yerlerdi. Uzakdouda Britanya egemendi.

Byk Kapitalistler bir lkeye girince, artk orann gerek devleti onlar oluyorlard.

134
Yeni Amerikallar, 1880

gmenler

1880 ile 1930 arasnda ABDne 24 milyon yeni gmen geldi. Bunlar yeni Amerikan tarihi
yazacaklard. 1900 balarnda kentler tka basa insan dolmutu. Ama kalacak yer yoktu.
Kentlerin yukar bymesinden baka are yoktu ama bunu salayacak malzeme elikti. O da
ok pahalyd.

1880de ABD Dou Avrupa Yahudilerini kabul etmeye karar verdi. Bundan sonra
milyonlarca insan sefalet ve kymdan kamaya balad. 1841 ile 1880 yllar arasnda 13
milyon Avrupal g etmiti. 1880den sonra bu rakam daha da byyecekti. ngilizler ama
daha fazla rlandallar, Almanlar ve skandinavyallar gitmiti. Bundan sonra Portekizliler,
spanyollar ve talyanlar gitmeye balayacaklard. Peinden de Avusturya ve Ruslar gelecekti.

Trenler gittike geliiyordu. Yk 25 30 tondan 150 tona kmt. Bir Lokomotif 2.000
tonluk bir katar ekebiliyordu. Elli fren yerine hidrolik fren devreye girmiti. Dik yokular
kablolu trenlerle alnyordu. Telgraf da tren yolu tamaclnn gelimesine byk katk
yapyordu.

Vagonlar gittike daha rahat bir hale geliyordu. ABD, tuvaleti olan yatakl vagonlar trenlere
ekledi. Zenginler, dier kiilerle temas etmeksizin yolculuk etme olanana kavutular.

1880de Pasifik hattnda iinde bask makinesi olan bir vagon trene eklemiti. stasyonlarda
telgraf ile yeni haberler renilip, hemen gazetede baslyordu.

1850 ortalama tren hz 28 Km/h iken 1880de ngilterede 74, ABDde 59 Km/he kmt.
1890da Empire State Expresse 100 Km/h hz aacakt. Trenler hzlanmt. Paris Marsilya
aras 14 saate inmiti. Bilet fiyatlar da hzla azalyordu.

135
Doaya Saldr

Balina av

Avrupa fayda ve zararlaryla dnyaya dalyordu. Gittii her yeri de kendine uygun
ekillendiriyordu. Avrupa ve Avrupal kendi hayat grn yayacak, pek ok medeniyet ve
kltrn de yok olmasna yol aacakt.

Avrupa vahetini hayvanlara da yaymt. Umurunda olan tek ey karyd. Dnyadaki

hayvan trleri acmasz bir agzllkle yok ediliyordu. Kutuplar ve yksek dalar krk
pazarn besliyordu. Scak lkeler yamalanyordu. Ceylanlarn, karacalarn ve zellikle
fillerin peine dlmt. Bu yle bir katliamd ki trler kayboluyordu.

Denizler de yakasn beyaz adamn penesinden kurtaramyordu. Silahlar da gn getike

daha fazla geliiyordu. Gemiler demirdendi, uskurlu ve buharlyd. Denize alyor, yaktnn
el verdii kadar dolayordu. Avlanma sresi uzamt. Balklarn takibi yaplabiliniyordu.
Baz durumlarda yakalanan balklar teknelerin iinde ileniyordu. Gemilere buzlar yklenip,
avlarn daha uzun sre saklanmas salanyordu. Bu ayn zamanda avlanma sresini de
uzatyordu.

Bazen denizlerde avlanmak iin devletler birbirine giriyorlard. La Hayede toplanan bir
konferans ile deniz avclna uluslar aras hukuk kurallar konmutu. imdi baz trler
tamamen yok olmak zereydi, onlar iin de koruma szlemeleri yaplmaya baland.

Avrupa nce yok ediyor, sonra korumaya alyordu. Bunda aacak bir ey yoktu.
Ekonomik Liberalizm ite bu demekti.

Btn canllar, btn deniz canllar tehdit altndayd. Ama en fazla balinalarn peine
dlmt. 1850 ylnda balinalar yle avlanmt ki Kuzey Yarmkrede kalmamlard.
Avclk gneye kayd. Norveliler tutku ile ve bile bile balinalar yok ediyorlard.

136
Tomruklar

Beyaz adam ormanlara da el atmt. ABDnin dousunda ormanlar har vurup, harman
savruluyordu. Kutuplar evresindeki byk ormanlarda yamalanmaya balanmt.
skandinavya, Finlandiya, Kanada byk orman rn reticileri oldular.

Hudson Krfezi irketi yzyln ortasna kadar dorama kerestesi salamt. Gemi yapm
tezgahlarn am aalar kerestesi ile besliyordu. Daha sonra hamurdan yaplan odun dnemi
balad. Bu dnemde eskiden yzne baklmayan ladin gibi aalar da ban altna
yatyordu. Odun hamuru kada dnmeye balaynca da bu konuda yeni yatrmlar
yaplmaya baland.

Gney Amerika, Hindistan, Endonezya aalar kran krana gidiyordu. La Condamin kauuk
adn getirmiti. 1870 ylndan balayarak kara altn iin Amazon ormanlarnn kym
balad. Bu bir lgnlkt.

Bu srada Batda elik retimi de hzla artyordu. 1850 ile 1880 arasnda 4 Milyon tondan 18
milyon tona kmt.

1880de buharl gemi hz olarak yelkenli gemiye ulamt. Aslnda yelkenli gemiler tarihteki
en gnenli gnlerini yayorlard. Yelkenlerin kumandas ok kolaylamt ve yelkenli gemi
ile tamaclk ucuzdu. Ancak hz yelkenli gemiye yetien buharl gemi nce ar yklerde
sonra da tm tamaclkta ipleri eline alacakt. 1880 ile 1895 arasnda denize indirilen
gemilerin drtte ngiliz tersanelerinden indirildi. Daha sonra bu retin bete ikiye
decekti.

137
Bat Kentleri Hzla Byyor

XIX. yzylda sanayinin gelimesi ile ehirler birden dnyay sardlar. Londra 5 milyon
(4.241 milyon (1875); 6.480 milyon (1900)), New York 3,5 milyon nfusu ile bata gelmeye
balamlard. Dnyay artk bu kentler ynetiyordu. Paris 2,5, Berlin 1,5 milyon, Viyana 1,3
milyondu. Bu dnemde stanbulun nfusu 850 bin kadard. stanbul bir sanayi patlamadan
dolay bym deildi. Bunun nedeni Osmanl mparatorluunun paralanmakta olmasyd.

XIX yzylda kentleme ile beraber kentlere gelen nfus, oralarda ok kt koullarda
yaamaya balamt. Bir odada bazen 7 8 kii birden yayordu. Odalara ylan aileler,
bazen bu odalarn bile kirasn deyemedikleri iin kendilerine alt kiraclar buluyorlard.
Bunun yaratt ahlak dklklerini, sosyal ekimeleri, insan istismarn tarif etmek
mmkn deildir.

Kentlerde belediyeler alt yap hizmetlerini vermiyorlard. Alt yapnn eksiklii sonucunda
kentlerde hijyen ve eitim asndan korkun manzaralar ortaya kmt. ocuklarn
eitilebilecei okullar yoktu. Baz hayr sahipleri inanlmaz yntemler buldular. Atklar
okullarda kck snflara yz elli, iki yz ocuk dolduruyorlard. Yetenei olup, kolay
renen ocuklar tk tk sralarn nne otururdu. retmenler bu ocuklara okuma yazma
retir, onlar da sra sonundaki kabiliyetsizlere retirlerdi. Eitimdeki eitsizlik snflarn
iine bile girmiti.

XIX. yzylda, ngiltere babakan muhafazakr Disraily bu durumu dzeltecek reformlar

yapt. kard kanunlarla ngiltere ve skoyada salkl bir yaplanma mecbur tutuldu.
Amac, fakir insanlar da sefaletin getirecei pislik ve salkszlktan korumakt. Onu takip
eden ii yasalar, ocuklarn ok kk yata altrlmalarn nledi. O zamana kadar kz
veya erkek kk ocuklar komik cretler karl madenlere indiriliyor, ok dar olan maden
ve fabrika bacalarnn iine sokularak oralar temizletiliyordu. Kentler bir fuhu ve hrszlk
batayd.

Kanunlar kartacak zihniyet ok muhafazakrd. Herkes Devrimden ekiniyordu.

ngilterenin nnde baka bir rnek yoktu. cret tespiti ve sendikalama gibi olaylar da
yava davranlyordu. Toplumsal patlamalarn olmas kanlmazd.

Bunu anlayan ve buna zm arayanlar muhafazakarlar oldular. Halkn byk ounluuna

seme ve seilme hakk vererek (yani oy hakk), sendikalamaya koullu da olsa msaade
ederek, topluma supaplar koydular. Disraily majestelerine yle diyordu: Majesteleri iki
milletin badrlar: Zenginlerin ve fakirlerin .

ngiltere reform araylarnda iken, kta Avrupasnda durum adalardan ok daha geriydi.
XIX. Yzyl sonundaki bir istatistie gre, Avusturya ehirlerinde bir odada yaayan nfus
8,20 veya 8,50 idi. Bu rakam Almanyada 3e yaknd. ngiltere de ise 2,5 varndayd.
Rusyada, Moskova ve Petersburg gibi byk kentlerde, Sovyet ihtilalinden nce bile, mutfak
ve banyo gibi mterek kullanlan mekanlar ayr olan apartmanlarn says ancak %20 idi.
htilalden sonra Sovyetler, bir odada yaayp, birka aile birden mutfak ve tuvaleti kullanan

138
yapy hazr bulmulard. Yani kentlerde yaam zaten yleydi. Tm Avrupada gece yatakta
yatan kii, yerini sabahleyin bir bakasna brakyordu. Yani yatak ta vardiya usul
kullanlyordu. Baz yerlerde durum, daha da ar olduundan, oralarda iiler fabrikalardaki
ranzalarda yatar kalkar olmulard.

Bu kadar tk tk bir yaamda, alanlar odalarnda oturamaynca hayat darda aradlar.

Bunlardan ngiltere de pub , dier yerler de kahve (Cafee) kltr olutu. nsanlar
barhanelerde duman iinde, ucuz iki ierek vakitlerini doldururlard. Avrupa halk kafeler de
yaar olmutu.

Bu sefil ortamda, yaplmayan eitim an iki parti dolduruyordu. Bir yandan kilise, dier
yandan sosyalist partiler halkn eitimine el atmlard. Bylece insanlar gittikleri eitim
kurumunun bak asna bal olarak, belli bir dnya gr kazanyorlard.

XIX. Yzylda, az yukarda anlatlan kent felaketleri zerinde sadece Bat Avrupa
mnevverleri dnmyorlard. Osmanl da bu konuyu dnyordu. Osmanl devleti d
temsilcilikleri vastas ile Bat Avrupa kentlerinde olup, bitenlerden haberdard. Ve bu
giditen korkuyordu. Osmanl sanayi de geri kalmt da, sanayinin getirdii bu sefalet ne
olacakt. Eer, Osmanl iktisadiyat XIX. Yzylda esnaf loncalarn kaldrmamak, byk
sanayi tevik etmek gibi konularda yava ve temkinli davrand ise bunu bu korkuya balamak
gerekir.

139
Kimyann Hkmdarl
Kimya bitkilere araz olan hastalklarla
urayordu, yiyecekleri soutma tekniini
bularak bozulmaktan koruyordu,
mayalamay gelitirmi birann yapmna
mdahil olmutu, arap retiminde ie
karmt, imbikleme ile alkol retimi
artm ve nitelii deimiti. Nitelii
deien alkol k, boya ve cila tekniklerine
uygun hale gelmiti.

Slfrik Asit elde edilmiti. Fosfatl

gbreler, sodyum, boya maddeleri,
kokulandrclar, patlayclar bylece elde
edilebilir olmulard. Slfrik aside
dayanlarak azot ve klor asitleri de elde
edilmiti. Sodyum sanayi gelimiti. Bunu
baaran Solvay idi. Buradan amar suyu
kmt. Bikarbonatla sindirim
kolaylam, ekmek hamuru kabartlmaya
balanmt. Borik asitle kullanlnca
mikrop ldrc oluyordu.

Kumalar 1813de ancak iki renk

retilirken, 1856 ylnda 8 renk kuma
retilir hale gelmiti. 1900 yaklaldnda
bu say 85e eriecekti.

eitli kimyasal maddelerin karmas

sayesinde tarak, takma yaka ve kol az
retilir olmutu. Ia duyarl tuzlar ortaya
kt. Bu da fotorafla ve dolaysyla
dev ilerlemelere yol aacakt.

Havagaz
Kimya lambas
kat yapmn kolaylatrm ve kalitelendirmi ama bununla ormanlarn kkn
kazmaya balamt.

Kibrit ortaya karlmt. Kibrit aslnda ate yakmada bir devrimdi. Daha bir yzyl nce ate
yakmak ok zor bir iti.

Aydnlatma gaz (Havagaz) retilmiti. Kentler imdi aydnlanyor ve hayat bir adm daha
kolaylayordu. Auer gazn k vermesi iin gerekli rty bulmutu. Bunsen gaz bekini
yapt.

140
Klcal emi bulunup, fitilli lambalar ortaya knca, sv hidrokarbonlara da gn domutu.
imdi havagaz aydnlatmas ile petrol lambalar kyasya yaracaklard.

Petrol gittike daha azla ilgi ekiyordu. Kimileri petroln verdii sya bakp, ona uygun bir
motor arayna girmilerdi.

141