Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
A PRODUO SOCIAL
DO DESENVOLVIMENTO E
OS POVOS INDGENAS:
OBSERVAES A PARTIR DO CASO NORUEGUS *
Marcos do debate
Os Sami
Os antroplogos
Se possvel dizer que, no caso dos Sami, participar dos mecanismos ligados
ao universo da cooperao internacional esteve relacionado diretamente a
seus mecanismos contemporneos de reproduo social, construo de
fronteiras tnicas e produo de novas formas de representao poltica,
no caso dos antroplogos, o envolvimento com a cooperao foi marcado
526 A PRODUO SOCIAL DO DESENVOLVIMENTO E OS POVOS INDGENAS
Os missionrios
Os ambientalistas
escopo de seus projetos. No caso do Brasil, foi delineado um nmero bem maior
de objetivos, envolvendo aes nos campos de educao, sade, desenvolvimen-
to e vigilncia por satlite de territrios indgenas, estendendo-se, alm disso,
suas reas geogrficas de atuao para regies de floresta tropical na Malsia,
na Indonsia e em Papua Nova Guin. Atualmente, a Rainforest Foundation
Norway uma das principais canalizadoras dos recursos destinados aos povos
indgenas pela cooperao internacional norueguesa.16
Creio ser importante chamar a ateno para o fato de que todos estes atores,
em que pesem seus diferentes percursos e propostas, passaram a operar,
com o tempo, no s de acordo com uma mesma gramtica poltico-admi-
nistrativa definida pelo aparato da cooperao internacional, que elegeu
as organizaes voluntrias como um mecanismo privilegiado de atuao,
como tambm dentro de um mesmo horizonte ideolgico. Esse horizonte
foi marcado pela viso dos noruegueses sobre a cooperao como algo re-
gido por uma espcie de regime de bondade godhetsregime (Tvedt 1998,
2005), em que eles se percebem como um povo especialmente dotado para
a realizao de aes boas e desinteressadas, orgulhando-se no apenas
de serem os maiores doadores per capita para aes de desenvolvimento
dentro da Escandinvia (e, ironicamente, tambm os que exportam o maior
nmero de armas per capita da Europa), como de participarem ativamente
das campanhas promovidas dentro do pas para causas deste gnero.
Segundo Tvedt, essa imagem da cooperao internacional como algo
intrinsecamente associado a atividades filantrpicas e a fazer o bem impede
muitas vezes um debate mais objetivo sobre o que se passa neste universo, em
que, desde muito cedo, os interesses egostas despontaram como centrais.
Como atacar o aparato parece supor atacar as boas aes em si mesmas,
o debate se inviabiliza, sobretudo em um pas em que este tipo de ao se
desenvolveu no apenas graas aos financiamentos do Estado como tambm
s campanhas coletivas de arrecadao de recursos individuais
Na verdade, em que pesem a autoimagem de solidariedade e de au-
sncia de motivos egostas que marcou as primeiras campanhas e o envol-
vimento precoce do governo e da populao norueguesa em atividades no
campo da cooperao internacional em relao a outros pases europeus,17
bem cedo comearam a surgir dados que questionavam esses aspectos de
desinteresse e mostravam os ganhos que o aparato da cooperao trazia
para a Noruega. Assim, segundo os dados apresentados por Eriksen relativos
536 A PRODUO SOCIAL DO DESENVOLVIMENTO E OS POVOS INDGENAS
Concluso
Notas
1
Usarei daqui em diante esses termos sem aspas, para fins de comodidade do
leitor, sem perder de vista o efeito que elas procuraram introduzir, isto , o de chamar a
ateno para o fato de que este universo muitas vezes pouco tem a ver com os sentidos
habitualmente associados aos termos ajuda, assistncia ou cooperao.
2
Para uma crtica lgica geral dos mecanismos de produo de assimetria e
subordinao associados ao universo do desenvolvimento, ver sobretudo a literatura
antropolgica de inspirao foucaultiana produzida a partir da dcada de 1990, em
que se destacaram trabalhos como os de Hobart (1993), Escobar (1995), Crush (1995)
e Shore & Wrigth (1997), entre outros. Em termos das polticas de desenvolvimento
voltadas aos povos indgenas e sobre a crtica de seus efeitos em nvel local, no caso
do Brasil, ver Salviani (2002), Pareschi (2002) e Pimenta (2002).
3
Para uma discusso sobre a relao entre cooperao internacional e processos
de formao de identidades na arena internacional, a partir da aid canalizada para
o Timor Leste na dcada de 2000, ver Silva (2008). Este trabalho, contudo, no se
detm ao exame dos espaos sociais ligados cooperao de nenhum pas especfico
do campo doador, como o caso da pesquisa que deu origem ao presente artigo.
4
Os Sami (conhecidos antes de suas mobilizaes etnopolticas como lapes)
tm uma populao estimada atualmente em 50.000 indivduos na Noruega, enquanto
o total de imigrantes, segundo nmeros de 1999, era de cerca de 275.000, em uma
populao total de 4,5 milhes de habitantes. A Noruega o pas que concentra a
maior parte da populao Sami, estimada em 20.000 indivduos na Sucia, 10.000
na Finlndia e 2.000 na Rssia (Pennsula de Kola).
5
Refiro-me aos dois perodos de subordinao, primeiro Dinamarca, entre
1380 e 1814, e depois Sucia, entre 1814 e 1905.
6
Nesse contexto, cabe destacar que a construo de meu olhar sobre as ques-
tes indgenas a partir do Brasil desempenhou um papel central, tendo em vista a
existncia de uma densa literatura a este respeito, em que se destaca a produo
sobre os ndios da regio Nordeste do Brasil produzida a partir dos anos 90. Ver a
este respeito a coletnea de Oliveira (2004).
7
A subdisciplina nomeada antropologia do desenvolvimento comeou a se
forjar na dcada de 1980, a partir das reflexes de antroplogos que haviam parti-
A PRODUO SOCIAL DO DESENVOLVIMENTO E OS POVOS INDGENAS 543
8
Este movimento, o lstadianismo, atingiu todo o norte da Escandinvia a partir
de meados do sculo XIX, adquirindo expresso particularmente forte na provncia de
Finnmark, na regio rtica da Noruega, onde foi responsvel pelo principal movimento
popular dos Sami contra os noruegueses, a rebelio de Kautokeino, em 1852.
9
Como veremos adiante, essa internacionalizao da questo indgena foi
reforada, em grande medida, por sua associao com as questes ambientais, apre-
sentadas, sobretudo, a partir da dcada de 90 como questes de interesse comum
de todo o planeta.
10
Ver a este respeito particularmente as discusses travadas em 1977 durante os
preparativos para a realizao da assembleia geral do World Council of Indigenous
Peoples WCIP, na cidade de Kiruna, na Sucia (Barroso Hoffmann 2009:114).
11
Entre estas podemos citar a Survival International (1969), na Inglaterra, a
Cultural Survival (1972), nos Estados Unidos, e a Amazind (1972), na Sua.
12
Ver a este respeito Lurie (1961).
13
A Conveno 169 da OIT, de 1989, foi o primeiro instrumento internacional
a reconhecer o direito dos povos indgenas autodeterminao, tendo contado com
a ativa participao de representantes noruegueses e de intelectuais do povo Sami
em sua elaborao.
14
Essas qualidades foram contrapostas, muitas vezes, ao estilo de vida ostentat-
rio e aos altos salrios das camadas profissionais de tcnicos noruegueses envolvidos
com a cooperao internacional, acusados de trair os ideais que construram a ajuda
para o desenvolvimento no pas, alm de serem apontados como os responsveis por
inmeras obras dispendiosas e inteis no Terceiro Mundo.
15
Atual Belo Monte.
16
Segundo as estimativas de Haslie e verland realizadas em meados da
dcada de 2000, esta organizao recebeu, entre 2004 e 2005, 44.616 milhes
de coroas norueguesas para atuar junto aos povos indgenas, ficando atrs apenas da
Norwegian Mission Aid Comittee, com 51.959 milhes de coroas. Enquanto isso, o
Sami Council, principal organizao do povo Sami a atuar na cooperao internacio-
nal norueguesa junto aos povos indgenas, recebeu apenas 2.753 milhes de coroas
norueguesas no mesmo perodo. Entre 1999 e 2005, o total de recursos noruegueses
destinados cooperao junto aos povos indgenas teria alcanado, segundo aqueles
autores, cerca de 2 bilhes de coroas norueguesas, distribudos entre canais bilaterais
e multilaterais de cooperao, correspondentes a 2% do total de recursos despendidos
pelo governo noruegus nas atividades de seu aparato de desenvolvimento (Haslie
& verland 2006:18, 27).
544 A PRODUO SOCIAL DO DESENVOLVIMENTO E OS POVOS INDGENAS
17
O primeiro projeto de cooperao para o desenvolvimento da Noruega, em
Kerala, na ndia, foi implementado no incio da dcada de 1950, ao passo que a maior
parte dos pases europeus s deu incio a atividades no campo do desenvolvimento
a partir da dcada de 1960.
18
Estou usando tutelar aqui com o sentido proposto na literatura sobre tutela
produzida no Brasil, anteriormente citada. No caso de certas posturas assumidas na are-
na da cooperao internacional, como a descrita neste pargrafo, poder-se-ia dizer que
estamos diante da produo de Estados incapazes os dos pases donatrios pelos
Estados dos pases doadores, que colocam os primeiros como inaptos para resolverem
adequadamente os problemas de seus grupos mais pobres. possvel observar aqui a
ambiguidade tpica dos procedimentos tutelares, que combinam, neste caso, ao mesmo
tempo proteo dos grupos mais pobres e controle, submisso das estruturas de
Estado dos pases donatrios, que ficam privadas do poder de deciso sobre o des-
tino dos recursos fornecidos pela cooperao internacional, em benefcio de ONGs
transnacionais e locais.
19
Ver a este respeito a discusso de Peirano (1995).
Referncias bibliogrficas
___. 1987. Samarbeid med private orga- LURIE, N. 1961. The voice of the ame-
nisasjoner: fra usikkerhet til realisme. rican indian: report on the American
In: T.L. Eriksen (org,), Den vanskelige Indian Chicago Conference. Current
bistanden. Noen trekk ved norsk utv- Anthropology, 2(5):478-500.
klingshjelps historie. Oslo: Universi- KLAUSEN, A. M. 2005. Da korrekturleser
tetsforlaget. pp. 148-164. Eidheim i Nationen ble frsteside-
___. 1989. Misjonrer og u-hjelpere i oppslag i Dagbladet. Norsk Antropo-
mte med kulturene. In: T. Hylland logisk Tidskrift, 16(4):189-193.
Eriksen (ed.), Hvor mange hvite MINDE, H. 2003. The challenge of indige-
elefanter? Oslo: Ad Notam Forlag. nism: the struggle for Sami land rights
pp. 41-50. and self-government in Norway 1960-
ERIKSEN, T. L. 1987. Fakta om norsk 1990. In: S. Jentoft et alii (eds.), Indi-
utviklingshjelp. In: ____ (ed.), Den genous peoples: resource management
vanskelig bistanden. Noen trekk ved and global rights. The Netherlands: Ebu-
norsk utvklingshjelps historie. Oslo: ron Academic Publishers. pp. 75-106.
Universitetsforlaget. pp. 11-16. OLIVEIRA, J. P. de. 1988. O nosso go-
ESCOBAR, A. 1995. Encountering De- verno. Os Tikuna e o regime tutelar.
velopment: The Making and Unma- So Paulo: Marco Zero; Braslia:
kingof the Third World. Princeton: MCT/CNPq.
Princeton University Press. ___. 1998. Uma etnologia dos ndios mis-
GRILLO, R. & STIRRAT, R.L. (eds.). 1997. turados? Situao colonial, territoriali-
Discourses of development. Anthro- zao e fluxos culturais. Mana. Estudos
pological perspectives. Oxford and de Antropologia Cultural, 4(1):47-77.
New York: Berg. ___. 2004. (org.). A viagem da volta. Etni-
HASLIE, A. & VERLAND, I. 2006. Nor- cidade, poltica e reelaborao cultural
ges bistand til urfolk. En realitesto- no Nordeste indgena. Rio de Janeiro:
rientering. NUPI Notat, 708. Contra Capa Livraria/LACED.
HOBART, M. 1993. Introduction: The PAINE, R. 1991. The claim of aborigi-
Growth of Ignorance?. In: ____ (ed.), nality. Saami in Norway . In: R.
An anthropological critique of develop- Grnhaug et alii (eds.), The ecology
ment: the growth of ignorance. London of choice and symbol. Bergen: Alma
and New York: Routledge. pp. 1-30. Mater Forlag AS. pp. 388-406.
HYLLAND ERIKSEN, T. 1993. Typisk norsk. PARESCHI, A. C. 2002. Desenvolvimento
Oslo: Huitfeld. sustentvel e pequenos projetos:
___. 1996. Norwegians and nature. Dis- entre o projetismo, a ideologia e as
ponvel em: http://odin.dep.no/odin/ dinmicas sociais. Tese de Doutora-
english/norway/history/032005- do, Programa de Ps-Graduao em
990490/dok-bn.html. Acessado em Antropologia Social, Universidade de
10/10/2007. Braslia, Braslia.
___. 2002. Det multietniske samfunn. PEIRANO, M. 1995. A favor da etnografia.
In: Flerkulturell forstelse. Oslo: Uni- Rio de Janeiro: Relume-Dumar.
versitetsforlaget. pp. 9-21. PELS , P. 1997. The anthropology of
LILAND , F. & KJERLAND , K.A. 2003. colonialism: culture, history and the
1989-2002: P bred front. Coleo emergence of Western governamen-
Norsk Utviklingshjelps Historie, 3. tality. Annual Review of Anthropo-
Slovenia: Fagbokforlaget. logy, 26:163-183.
546 A PRODUO SOCIAL DO DESENVOLVIMENTO E OS POVOS INDGENAS
Resumo Abstract
Este artigo descreve a gnese da atuao The present article intends to describe the
dos atores implicados na constituio do genesis of actions of agents involved in
universo da cooperao internacional the constitution of the universe of Norwe-
norueguesa junto aos povos indgenas, gian international cooperation. Here, we
buscando destacar o sentido da parti- emphasize the meaning of participation
cipao de antroplogos, missionrios, of anthropologists, missionaries, envi-
ambientalistas e membros do povo Sami ronmentalists and members of the Sami
em sua elaborao. Analisa, entre ou- people in the construction of this universe.
tras questes, a pertinncia dos marcos Among other questions, we analyze the
histricos tradicionalmente associados adequacy of the historical landmarks tra-
formao do aparato do desenvolvi- ditionally associated with the formation of
mento; a relao entre este aparato e the development apparatus; the relation
a formao de identidades nacionais e between this apparatus and the processes
tnicas; os valores que sustentam o fun- of ethnic and national identity building; the
cionamento da cooperao norueguesa, values that support the functioning of Nor-
localizando as relaes entre ideais as- wegian cooperation, situating the connec-
sociados a fazer o bem, perspectivas tion among ideals of doing good, tutelary
tutelares e posies contra-hegemnicas perspectives and counter-hegemonic
em sua atuao; e as vinculaes entre positions in its performance; and the asso-
teoria antropolgica e prticas voltadas ciations between anthropological theories
construo contempornea de agen- and practices related to the construction of
ciamentos polticos. contemporary political agencies.
Palavras-chave Cooperao internacio- Key words International cooperation,
nal, Povos indgenas, Noruega, Sami, Indigenous peoples, Norway, Sami,
Teoria antropolgica. Anthropological theory.