Operacja polska NKWD w latach 1937-1938 - geneza i zarys.

Jedn z grup narodowociowych najbardziej dotknitych eksterminacyjnymi dziaaniami sowieckiej

policji politycznej bya Polonia zamieszkaa na obszarach Zwizku Sowieckiego, ktre znalazy si
na wschd od granicy okrelonej traktatem ryskim zawartym w 1921 r. midzy odrodzon Polsk a
wczesn bolszewick Rosj. Naley tutaj zacz od genezy polskiej spoecznoci na tych terenach,
ktra zacza si ju w XVII w., kiedy na skutek wojen toczonych midzy wczesnym pastwem
carw z dynastii Romanoww ( od 1613 r. ) a Rzeczpospolit Obojga Narodw na terenach tego
pierwszego pojawio si wielu polskich i litewskich przybyszy. Byli to przewanie jecy wojenni,z
ktrych cz zostawaa na ziemiach carskich , robic karier w administracji , siach zbrojnych czy
te pomagajc w zagospodarowywaniu coraz to nowych regionw , podbijanych przez wojska
moskiewskie. Szczeglnie jest to widoczne w procesie eksploracji i kolonizacji bezkresnych
obszarw Syberii, gdzie w I poowie XVII wieku skierowano tam okoo tysica byych polskich
bracw, kiedy caa ludno europejskiego pochodzenia w tym kraju liczya kilka tysicy osb 1. W
1630 r. z kancelarii wczesnego cara, Michaia I Romanowa wyszo specjalne rozporzdzenie, i
jecy z obszaru Rzeczpospolitej Obojga Narodw, nalecy do stanu szlacheckiego mogli
zachowa swoje tytuy i zosta obdarowanymi dobrami ziemskimi pod warunkiem konwersji na
prawosawie2. Jako ciekawostk warto poda nastpujcy fakt, i , kiedy po kolejnych wojnach
polsko-moskiewskich , toczcych si nieprzerwanie od 1654 r do 1667 r. zawarto rozejm w
Andruszowie, jednym z jego warunkw byo prawo do powrotu wszystkich jecw znajdujcych
si na ziemiach wadanych przez cara. Jednak tylko nieliczni skorzystali z tej moliwoci , gdy
wikszo osigna sukces w nowej ojczynie w pracy na polu wojskowym , administracyjnym ,
lub gospodarczym3.

Nikolaj Jezow.

Kolejny etap w historii polskiej spoecznoci stanowi okres rozbiorw dawnej Rzeczpospolitej
Obojga Narodw, kiedy to dziki zagarniciu rozlegych obszarw dawnych ziem Wielkiego
Ksistwa Litewskiego ( a pniej po kongresie wiedeskim w 1815 r. take czci ziem dawnej
Korony) na obszarze carskiej Rosji pojawia si zorganizowane i zwarte spoecznoci
polskojzycznej i katolickiej (cho nie tylko) szlachty, mieszczan i wociastwa. Otworzyy si
1
Z. ukawski, Ludno polska w Rosji 1863-1914, Wrocaw 1978, s. 11.
2
Z. ukawski, Ludno polska w Rosji 1863-1914, Wrocaw 1978, s. 12.
3
Ibidem, s.15.
rwnie przed wieloma przedstawicielami tych grup moliwoci awansu spoecznego i
gospodarczego na terenie Rosji. Natomiast pod koniec XIX w. i na pocztku XX proces
uprzemysowienia okrelonych terenw na obszarze Rosji spowodowa naplyw licznej ludnoci
polskiej do pracy w przemyle np. do zagbi grniczo-hutniczych jak Donbas na terenie Ukrainy
czy te Zagbie Kunieckie na poudniowo- zachodniej Syberii. Liczne spoecznoci
polskojzyczne zoone z wykwalifikowanych robotnikw, lekarzy, prawnikw i nauczycieli
znajdoway si w takich znacznych orodkach przedrewolucyjnej Rosji, jak Misk , Kijw, Odessa,
Jekaterinosaw, Kaza nad Wog czy Czelabisk na Uralu.Polscy pracownicy i ich rodziny
zamieszkiwali licznie wzdu gwnych magistrali kolejowych jak choby synna Kolej
Transsyberyjska. Na terenach znajdujcych si na wschd od dawnej granicy przedrozbiorowej z
1772 r. polskie osadnictwo nie miao zwartego charakteru i byo rozrzucone po poszczeglnych
orodkach. Natomiast na zachd od tej linii, w dorzeczu takich rzek jak Dniepr, Dwina czy
Niemen od setek lat zamieszkiway zwarte spoecznoci Polakw, wrd ktrych wyrniaa si
grupa dawnej szlachty zagrodowej ( tzw. Nadberezycy). Na terenie guberni miskiej ,
mohylewskiej i witebskiej liczebno teje ludnoci liczya od 2 do 10% w stosunku do reszty
mieszkacw4.

Jozef Stalin.

Rosyjska Polonia dzielia losy imperium carw a do 1917 r., kiedy to w wyniku rewolucji lutowej,
a nastpnie padziernikowej zamieszkane przez ni tereny znalazy si w ogniu wystpie
rewolucyjnych i wojny domowej midzy komunistycznymi bolszewikami a innymi
ugrupowaniami.Dla wielu miejscowych Polakw istotn cezur stanowi rok 1918, kiedy z ziem
polskich dawnego Krlestwa Kongresowego , znajdujcych si pod panowaniem rosyjskim ( od
1918 r.) i terenw Galicji ( od 1772 r. pod berem dynastii austriackich Habsburgw) powstaa
niepodlega Polska po 123 latach nieistnienia na mapie politycznej Europy jako samodzielny
4
P. Ebelhardt, Przemiany narodowociowe na Biaorusi, Warszawa 1999, s. 30-35.
organizm pastwowy. Byli to czsto dawni zesacy polityczni razem z rodzicami, przedstawiciele
inteligencji, wysza kadra techniczna, jecy wojenni i tzw. bieecy ( uchodcy z rejonu frontu
wschodniego w czasie I wojny wiatowej w latach 1914-1918. Dua cz tych migracji miaa te
zwizek z przemoc i okruciestwami dokonywanymi przez bolszewikw i ich formacje militarno-
policyjne, co byo wspomniane wyej. Nastpna fala repatriacji miaa miejsce po wojnie polsko
-bolszewickiej lat 1919-1921 , kiedy to na mocy traktatu pokojowego w Rydze zostaa
przewidziana moliwo wymiany jecw i repatriacji ludnoci. Jak obecnie szacuj badacze , w
przedziale 1921-1924 ojczyzn wiatowego proletariatu opucio ok. 2,4mln. Osb. Byli to nie
tylko onierze Wojska Polskiego, wzici do niewoli przez Armi Czerwon, ale take rzesze
dawnej emigracji zarobkowej z okresu przedrewolucyjnego, mieszczanie polskiego pochodzenia z
wikszych orodkw miejskich, osoby aktywnie biorce udzia w walce czynnej przeciwko
bolszewikom w czasie wojny domowej, a take wspomniani przesiedlecy z tzw. zachodnich
guberni w czasie dziaa zbrojnych I wojny wiatowej, w tym wielu przedstawicieli mniejszoci
biaoruskiej, ydowskiej i ukraiskiej, wywodzcej z takich obszarw jak Woy, Polesie czy
Wileszczyzna, ktre dziki zwyciskim walkom strony polskiej z bolszewikami i innymi
przeciwnikami stay si integralnymi czciami odrodzonego pastwa polskiego5.

Ludno polska zamieszkaa w zwartych skupiskach na zachodnich terenach pastwa

bolszewikw , w rejonach takich miast jak ytomierz, Kijw, Misk , Homel etc. jednak w
przewaajcej mierze pozostaa po wschodniej stronie kordonu granicznego. Te spoecznoci
polonijne , zamieszkae na obszarach pooonych na wschd od "ryskiej" granicy, np. zachodnie
rejony wczesnych republik sowieckich , Biaorusi i Ukrainy, czy te orodki miejskie pooone
bardziej na wschd, np. Moskwa, Piotrogrd, Tomsk i Irkuck na Syberii itp. Byy obiektem

5
D. Sula, Powrt ludnoci polskiej z byego imperium rosyjskiego w latach 1918-1937, Warszawa 2013, s.30
krwawych komunistycznych represji ju od objcia wadzy przez bolszewikw w listopadzie 1917
r. Jest to widoczne w wielu pamitnikach i rdach opisujcych wydarzenia z czasw rewolucji i
wojny domowej w latach 1918-1920. Np. na terenie obecnego Podola na Ukrainie miejscowe
wadze komunistyczne, wspierane przez bandy probolszewickich dezerterw i sowieck policj
polityczn dokonyway okrutnych atakw na miejscow ludno polskiego pochodzenia , pitnujc
j dodatkowo mianem "burujw " i "kontrrewolucjonistw".Jak wspomina w swoich pamitnikach
wybitna polska pisarka Zofia Kossak Szczucka:"Nie mog pisa, nie mog myle o wykltej ,
nieszczsnej Winnicy. Dzi przyjechaa wieo pani M.od jej sw spokojnych, naocznych serce
kamienieje.Dotychczas pado tam, skazanych przez czerezwyczajk trzy tysice ludzi.aden z nich
nie zgin inaczej, jak w wyrafinowanych, straszliwych mczarniach. Byli wrd nich krzyowani,
skrcani w zwoje kolczastego drutu, wbijani na pal, obdzierani ze skry, paleni..." 6. Podobne relacje
mona mnoy.Od roku 1921 spoecznoci polskie na terenie zachodnich obwodw wczesnych
Biaoruskiej i Ukraiskiej SRR stay si obiektem nowej polityki narodowociowej( na
podobiestwo osawionego NEP-u ( czyli Nowej Polityki Ekonomicznej forsowanej przez samego
Wodzimierza Lenina i jego bliskich wsppracownikw ( w tym wczesnego komisarza ds.
narodowoci Jzefa W. Stalina). Bya ona forsowana ju od synnego X Zjazdu partii bolszewickiej
w marcu 1921 r. Zakadaa ona przyznanie ograniczonej formy terytorialnego samorzdu na
terenach zamieszkaych przez zwarte grupy mniejszoci narodowych, ktry byby kierowany przez
ekspozytury partii bolszewickiej pod cis kontrol wadz centralnych. Przewidywano rozwj
miejscowych jzykw i kultury w ramach tzw. autochtonizacji. Komunistyczni dziaacze uznali , i
atwiej bdzie mona krzewi idee marksistowskie wrd lokalnych , nierosyjskich
spoecznociprzy pomocy treci narodowych.Na obszarze republik sowieckich zaczy powstawa
obwody narodowociowe. Na samej sowieckiej Ukrainie od I poowy lat 20-stych byo ich 14-
niemieckie, bugarskie i ten , ktremu powicimy najwicej uwagi- polski , ze stolic w miecie
Dowbysz, powstay w 1926 r. i nazwany od imienia znanego polskiego dziaacza komunistycznego
Juliana Marchlewskiego,yjcego w latach 1866-19257. Analogiczny polski rejon narodowociowy
powsta w Biaoruskiej SRR, na obszarze Miszczyzny, z gwnym orodkiem w Kojdanowie ,
przemianowanym na Dzierysk na cze Feliksa E. Dzieryskiego , twrcy sowieckiego aparatu
represji. Utworzono go na mocy uchway Rady Najwyszej BSRR 15 marca 1932 r 8. tych
regionach wadz sprawoway polskojzyczne rady narodowe , zoone z zamieszkaych tam
dziaaczy Komunistycznej Partii Polski (KPP), ktrej poprzedniczk bya Socjaldemokracja
Krlestwa Polskiego i Litwy ( . SDKPiL,w latach 1893-1918) 9. Wydawano tam polskojzyczn
pras komunistyczn i publikacje ksikowe, istniay miejscowe oddziay policji politycznej,
najpierw GPU, potem NKWD.W zamyle dziaaczy komunistycznych, te rejony narodowociowe
miay stanowi orodki dywersji i propagandy wymierzonej w ssiadujc od zachodu Polsk, ktr
przedstawiano w jak najczarniejszych barwach.. Jak podawano w wydawanej w Dzieryskim
Narodowociowym Rejonie Polskim Orce: Organizacja Polskiego Rejonu Kojdanowskiego
wskazuje jeszcze raz polskim masom pracujcym ZSRS, a take masom pracujcym Polski
Faszystowskie, Biaorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, e tylko ZSRS jest ojczyzn wszystkich
narodw , a Polska faszystowska jest wizieniem narodw.Wwczas gdy faszyzm polski w
barbarzyski sposb tumi wszelkie objawy walki narodowowyzwoleczej i przygotowuje si do
napadu na ZSRS- kraj budujcego si socjalizmu- wadza radziecka organizuje polski rejon
6
op.cit, Zofia Kossak, "Pooga", Krakw 2010, s.193-194
7
Nikoaj Iwanow, Zapomniane ludobjstwo. Polacy w pastwie Stalina.Krakw 2014. s.72-73.
8
http://www.historia.uwazamrze.pl/artykul/953568, data dostpu 11 II 2017, godzina 23.44
9
Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie pastwa. Przedmow do obecnego wydania i komentarzem opatrzy
Tomasz Wituch, t. I, Warszawa 1988, s. 99
narodowociowy, opierajc si na wsplnej wytonej pracy narodw ZSRS, na tym ogromnym
entuzjazmie, z jakim polskie masy pracujce bior udzia w budownictwie socjalizmu 10. To tylko
jeden z przykadw zohydzania i bezpardonowych atakw na samo istnienie pastwa polskiego.
Warto zaznaczy, e aktywici komunistyczni narodowoci polskiej wywodzili si nie tylko spord
Polonii sowieckiej, ale take z grona emigrantw i uchodcw politycznych, ktrzy w czasie wojny
polsko- bolszewickiej aktywnie wspierali nacierajc od wschodu Armi Czerwon pod
dowdztwem Michaia Tuchaczewskiego i Siemiona Budionnego, a potem towarzyszyli jej w
czasie niesawnego odwrotu od sierpnia 1920 r. Sztandarowym przykadem jest choby osawiony
Tomasz Dbal, dawny onierz Legionw Polskich, ktry by wsporganizatorem efemerycznej
tzw. Republiki Tarnobrzeskiej na terenie zachodniej Galicji , funkcjonujcej od 6 listopada 1918 r.
do pocztku 1919 r., a w sierpniu 1920 r. , w momencie najgortszych walk z nacierajcymi
wojskami sowieckimi, ktre prboway zaj Warszaw wygasza owiadczenia tego typu:Nie
uwaam Czerwonej Armii za nieprzyjaciela. Przeciwnie, witam jak przyjaciela Narodu
Polskiego11. Za tego typu dziaania, stanowice zdrad pastwa zosta skazanyna mocy Wyrokiem
Sdu Okrgowego w Warszawie z 7 lipca 1922 na 6 lat cikiego wizienia , ktre opuci w 1923
r. , udajc si nastpnie do ZSRR gdzie podj prac w bolszewickim aparacie partyjnym sowieckiej
Biaorusi12. Aktywnie te uczestniczy w organizacji polskich rejonw narodowociowych na
Ukrainie i Biaorusi. Jego imieniem nazywano tamtejsze szkoy, biblioteki i inne instytucje o
charakterze kulturalnym.

Miejscowa ludno polska, zarwno na Marchlewszczynie jak i Dzieryszczynie, mimo polityki

represji i naciskw administracyjno -politycznych w gwnej swej masie zachowaa swoj
tosamo narodowo- wyznaniow. Nadal siln pozycj odgrywa miejscowy Koci Katolicki,
mimo okrutnych przeladowa , a te byy okrutne. Ju w 1925 r. , kiedy zaczto tworzy miejscowe
polskie rady narodowociowe , w rejonie Kojdanowa miejscowe organy GPU aresztoway a
nastpnie straciy 170 Polakw pod rnorakimi zarzutami- od dziaalnoci szpiegowskiej po
wrog propagand religijn. Jednak bardzo wielkie i okrutne ofiary miejscowa ludno polska w
opisywanych obszarach poniosa w czasie kolektywizacji rolnictwa i wywoanej ni wielkiej klski
godu ( przede wszystkim na obszarze Ukraiskiej SRR) w latach 1930-1933.Polscy rolnicy byli
10
N. Iwanow,Zapomniane ludobjstwo, op. cit, s. 82
11
Walter Krywicki: Byem agentem Stalina. Krakw: Aramis, 1990
12
Stanisaw Giza. Kalendarz wydarze historii ruchu ludowego 1895-1965.Wa rszawa 1967, s. 59
nastawieni wrogo wobec kolektywizacji (za ktrym to okreleniem krya si brutalna grabie) i
stawiali czynny opr, czsto przybierajcy posta wystpie zbrojnych. Dokonywano atakw na
komunistycznych aktywistw, cierano si z oddziaami milicji , a nawet wojska, laa si krew.
Komunistyczny reim siga do najbardziej okrutnych metod , aby zama opr ludnoci . Jedn z
nich byo wysyanie w teren specjalnych brygad rekwizycyjnych , zwanych potocznie
hepczykami. Atakowali oni polskich gospodarzy, dokonujc grabiey podw rolnych, cennych
ruchomoci etc. Stosowano przy tym najbardziej okrutne metody- przemoc, tortury, itp. Warto
przytoczy fragment wspomnie pewnej Polki z tych lat, zamieszkaej na terenie tzw.
Marchlewszczyzny w Ukraiskiej SRR:(...).Takie grabiecze rewizje pozbawiay ludzi ostatnich
resztek ywnoci. Z innych zasobw, na przykad oszczdnoci w zocie, ograbiono ludno ju
wczeniej.(....)Zaczyna si gd i ludzie, ktrzy mieli zoto, w tych sklepach wymieniali je na
ywno.Bardzo czsto nieszczsny klient nie zdy jeszcze wrci do domu, gdy byotam ju GPU i
dao od ony czy domownikw zotych monet. Donosicielstwo kwito , ale nieraz hepczycy
domagali si zota od kogo, kto go wcale nie mia. Zamykali czowieka w areszcie i nierzadko
torturami, takimi jak ciskanie palcw w drzwiach lub wkuwanie igie pod paznokcie, wymuszali
zeznania. Jednoczenie przyjedali do jego ony, owiadczali, e m przyzna si do posiadania
zota, kazali je odda.13. To tylko jeden z niezliczonej liczby przykadw zbrodni stosowanych
wobec ludnoci polskiej w tym okresie, jednak bardzo wymowny. Lata 1930-1933 przyniosy
polskim spoecznociom danin wielu ofiar ludzkich z rki sowieckich wadz- zamordowanych,
zmarych z godu, wtrconych do wizie lub zesanych do obozw koncentracyjnych (agrw).
Jednak okazao si w niedugim czasie , i najbardziej tragiczny i krwawy okres przed sowieck
Poloni dopiero ma nadej.

Tzw. Operacja polska przeprowadzona przez NKWD bya jednym z analogicznych dziaa tego
typu sowieckiej policji politycznej wymierzonej w poszczeglne mniejszoci narodowe
zamieszkae w ZSRR, jednak wyrniaa si masowoci i pochona proporcjonalnie wicej ofiar
miertelnych ni inne tego typu operacje. Stanowia ona jeden z ludobjczych elementw fali
czystek okrelanej jako tzw. "Wielki Terror", prowadzonej na polecenie wczesnego pierwszego
sekretarza WKP(b) Jzefa Stalina (1878-1953) i Biura Politycznego rzdzcej w Sowietach partii
bolszewickiej. Poprzedzio j zniszczenie aparatu partyjnego KPP ( Komunistycznej Partii Polski)
poprzez likwidacj jej dziaaczy poprzez deportacje i egzekucje. Rozpocza si ona 15 sierpnia
1937 r. na mocy rozkazu wydanego przez wczesnego Komisarza spraw wewntrznych ZSRR,
kierujcego policj polityczn NKWD , Nikoaja Jeowa (1895-1940). Miaa ona obj
przedstawicieli ludnoci polskiej nalecych do takich kategorii jak np. dawni polscy jecy z wojny
polsko-bolszewickiej, ktrzy po zawarciu traktatu w Rydze pozostali w kraju, dziaacze Polskiej
Organizacji Wojskowej (POW) dziaajcy w latach 1917-1919 na Kresach Wschodnich, imigranci i
uchodcy polityczni z terenw II RP, dziaacze narodowi( pod t kategori suby bezpieczestwa
mogy podcign kadego Polaka w ZSRR) , polskie duchowiestwo katolickie , tzw kuacy
etc14. Oczywicie represje miay obj rwnie rodzinyoskaronych. Rozkaz trafi do terenowych i
republikaskich oddziaw NKWD , uruchamiajc masow fal terroru, ktra w wedug
dokumentw sowieckich miaa pochon 111 091 samych zamordowanych na mocy wyrokw
specjalnych trybunaw tzw. trojek NKWD , od ktrych wyroku nie byo odwoania, a egzekucje
wykonywano natychmiast. Ta liczba nie obejmuje ok. 100 tysicy deportowanych w gb Azji

13
Franceska Michalska.Caa rado ycia. Na Woyniu, w Kazachstanie, w Polsce.Warszawa 2007, s. 27
14
'Rozstrzela Polakw.Ludobjstwo Polakw w Zwizku Sowieckim w latach 1937-1938.Dokumenty z
Centrali.Warszawa 2010, s. 125-130
rodkowej , ok. 30 tysicy skazanych na pobyt w agrach czy te wielu Polakw zamordowanych
poza Operacj polsk. Obja ona Polakw zamieszkujcych cay obszar ZSRR , z
uwzgldnieniem obszarw ich zwartego osiedlenia jak wspomniane rejony ytomierza, Kijowa i
Miska.Jednak na tych terenach to nie bya bynajmniej pierwsza zmasowana fala terroru ze strony
wadz bolszewickich wymierzonych w polsk ludno .Opisany wyej Marchlewski Rejon
Autonomiczny zosta zlikwidowany na mocy decyzji Biura Politycznego KC 17 VIII 1935
r15.Wywzki aresztowania ludnoci polskiej z tamtych terenw zaczto ju na pocztku bierzcego
roku.Jak czytamy w pimie przewodniczcego Kijowskiego Komitetu Wykonawczego z 27 VII
1935 r., adresowanym do Komitetu Centralnego partii bolszewickiej:

'Marchlewski rejon narodowociowy obwodu kijowskiego jest jednym z najbardziej

zamieconych przez osadnikw o pogldach antyradzieckich w rejonach przygranicznych 16.
Dalej postuluje si wysiedlenie mieszkacw 350 gospodarstw na wschodni cz Ukraiskiej
SRR i do innych republik zwizkowych oskarajc ofiary o bycie kuakami, byymi polskimi
bandytami , przemytnikami . Podobnie postpowano na terenie Dzieryskiego Rejonu
Autonomicznego, ktry zlikwidowano pniej, bo w 1937 r. Jednak kulminacj sowieckich
represji stanowia tzw. operacja polska bdca pierwszym zmasowanym dziaaniem represyjnym
wymierzonym w przedstawicieli konkretnej narodowoci yjcych na terenie ZSRR.
Zapocztkowa j osawiony rozkaz nr 00485 wydany 11 VIII br. przez samego Ludowego
Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR , Nikoaja Jeowa, ktry zosta rozesany do wszystkich
regionalnych i republikaskich oddziaw NKWD, ze szczeglnym uwzgldnieniem rejonw na
zachodzie Zwizku Sowieckiego, na ktrych obszarze zamieszkiwaa w zwartej masie ludno
polska i na ktrych istniay zlikwidowane polskie rejony narodowociowe. Oskaral on
przedstawicieli polskiej diaspory zamieszkaych na terenie caego Zwizku Sowieckiego od
Zbrucza i Biaorusi na zachodzie a po Daleki Wschd Kraju o wspprac i popieranie
faszystowsko- powstaczej, szpiegowskiej , przestpczej i terrorystycznej dziaalnoci polskiego
wywiadu w Zwizku Sowieckim i nawizywa do wczeniejszej sprawy POW ( Polskiej
Organizacji Wojskowej), ktra rzekomo miaa dziaa w szeregach wczeniej zlikwidowanej KPP.
Czytamy w nim, e aresztowaniom przez organy bezpieczestwa ZSRR maj podlega:

a) ujawnieni w poprzednich procesach ledczych, a do tego czasu nie ujci aktywniejsi czonkowie
POW,

b) wszyscy pozostajcy jeszcze na wolnoci w ZSRR onierze polscy wzici do niewoli,

emigranci z Polski niezalenie od czasu ich emigracji do ZSRR,

d) emigranci polityczni i osoby z wymian politycznych z Polski,

e) byli czonkowie PPS i pozostaych polskich antysowieckich partii politycznych,

f) najbardziej aktywny , miejscowy , antysowiecki, nacjonalistyczny element z polskich regionw

(skupisk). op. cit. Rozkaz operacyjny nr 00485 ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRS
Nikoaja Jeowa dotyczcy operacji polskiej z dnia 15 VIII 1937 r.17 Wedug tego rozkazu osoby

15
Marek A. Koprowski. Na gruzach Marchlewszczyzny . Biay Dunajec- Ostrg .s.52
16
op. cit. Ibidem, s.49
17
Praca zbiorowa, Wielki terror. Operacja polska. Nieznane dokumenty z archiww sub
specjalnych. Warszawa- Kijw 2010.s. 259.
aresztowane miay zosta podzielone na nastpujce kategorie. Pierwsz stanowili ci, ktrzy mieli
zosta po zatrzymaniu straceni czyli , jak czytamy w dokumencie (...)wszystkie szpiegowskie,
dywersyjne, szkodnicze i powstacze kadry polskiego wywiadu.18. Natomiast osoby
zakwalifikowane do drugiej kategorii miay by skazywane na kary od 5 do 10 lat wizienia lub
obozu pracy.Rozkaz Jeowa nakazywa take naczelnikom poszczeglnych NKWD i
komendanturze obozw wstrzymywa proces zwalniania ludzi z obozw po odbyciu wyroku za
dziaania szpiegowskie na rzecz Polski i przekazywa akta osobowe tyche winiw do
Kolegium Specjalnego NKWD ZSRR w celu zdecydowania o ich dalszym losie. Rozkaz nakazywa
take rozbudow agentury dziaajcej w zwartych spoecznociach narodowoci polskiej, ktre
miay wykorzystywa wszelkie metody , cznie z prowokacj i donosicielstwem na poszczeglne
osoby do organw bezpieczestwa. Mieczysaw oziski, Operacja Polska. Stalinowska zbrodnia
na Polakach w latach 1937-1938, Kodawa 2008. s. 91 19. To polecenie Jeowa odnosio si do osb
narodowoci polskiej , a take wszystkich tych , ktre czyy relacje rodzinne np. maeskie z
Polakami i mial obowizywa , jak ju byo wspomniane na caym terytorium ZSRR, ze
szczeglnym uwzgldnieniem zachodnich obwodw Biaorusi i Ukrainy. By take pierwowzorem
wszystkich pniejszych operacji narodowych sowieckiej policji politycznej wymierzonych w
nierosyjskie mniejszoci, zwaszcza te, ktre byy spokrewnione etnicznie z narodami
zamieszkujcymi pastwa graniczce z ZSRR , ktre przez komunistyczne kierownictwo ojczyzny
wiatowego proletariatu, ze Stalinem na czele byy uwaane za wrogie. 4 dni pniej, dnia 15 VIII
br. Jeow wyda rozkaz nr 00486 , ktry ustala zasady traktowania czonkw rodzin osb
straconych i uwizionych przez NKWD. Dotyczy on ju nie tylko Polakw ale wszystkich
narodowoci ZSRR.

Nakazywa on m.in., jak czytamy :

(.) przystpi do represjonowania on zdrajcw ojczyzny , czonkw prawicowo- trockistowskiej

szpiegowsko- dywersyjnej organizacji, osdzonych przez kolegium wojskowe i wojenny trybuna
pierwszej i drugiej instancji, poczynajc od 1 sierpnia 1936 r.. op. cit. Rozkaz operacyjny nr
00486 ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRS Nikoaja Jeowa. Opublikowane po raz
pierwszy po polsku.20 Zakada zatem represjonowanie czonkw rodzin osb aresztowanych i
skazanych ju wczeniej. W innym miejscu postulowa osadzanie dzieci osb skazanych w w
obozach albo koloniach pracy NKWD lub w domach dziecka o specjalnym reimie prowadzonych
przez ludowe komisariaty owiaty republik. Ibidem, op.cit. Przewidziano zatem powstanie
specjalnych domw dziecka dla dzieci , ktrych rodzice zostali uwizieni lub zamordowani w
czasie kolejnych fal terroru NKWD. W efekcie organy NKWD w caym kraju, we wszystkich
republikach zwizkowych rozpoczy istne polowanie na Polakw. Najbardziej zmasowane
dziaania sub bezpieczestwa uderzay oczywicie w ludno polsk zamieszka na terenie
republik ukraiskiej i biaoruskiej. W tej pierwszej operacje NKWD wymierzone w Polakw trway
ju wczeniej , o czym wspomniaem w zwizku z likwidacj tzw. Marchlewszczyzny.
Natomiast od 11 do 15 VIII br. ukraiskie NKWD miao aresztowa 3283 osoby z tamtejszej
polskiej spoecznoci, jak podawa zastpca miejscowego ukraiskiego NKWD , Izraia

18
ibidem, s. 261
19
Mieczysaw oziski, Operacja Polska. Stalinowska zbrodnia na Polakach w latach 1937-1938, Kodawa 2008. s. 91
20
Tomasz Sommer , opr. Rozstrzela Polakw.... s. 125.
Leplewskiego, Michai Stiepanow.21. Natomiast co do osb aresztowanych to wyrniano
nastpujce kategorie ktra na terenie samej Ukrainy w latach 1937-1938soby skazane na kary
wizienia lub mierci22. Organy bezpieczestwa prowadziy analogiczne dziaania w ramach
'operacji antykuackiej, ktrej represje objy 2200 miejscowych Polakw. Z biegiem czasu
machina mierci NKWD si rozkrcaa , a antypolskie represje prowadzone przes sowieckie suby
bezpieczestwa obejmoway coraz to nowe rejony i republiki ZSRR, w ktrych zamieszkiway
osoby narodowoci polskiej. Schemat dziaania funkcjonariuszy NKWD by podobny- aresztowanie
na podstawie sporzdzonych list imiennych zarwno wyszczeglnionej ofiary , jak i jej
bliskich.Wedug wspomnie Polakw z terenu dzisiejszej Ukrainy po aresztowaniu rodziny byy
rozdzielane- kobiety i dzieci deportowano do Azji Centralnej , natomiast mczyni trafiali do
wizie , gdzie po nich gin lad. Dopiero po wielu latach okazywao si , e zostali oni albo
zamordowani ,lub umieszczeni w agrach o zaostrzonym reimie23. Specjalne grupy operacyjne
NKWD dokonyway nocnych nalotw na mieszkania osb znajdujcych si na listach albo te
wzywano nieszcznikw do stawienia si osobicie na najbliszym oddziale policji politycznej
.Funkcjonariusze NKWD dziaajcy w terenie czsto opierali si na informacjach przedstawicieli
lokalnych wadz lub te wyspecjalizowanych donosicieli, ktrzy wskazywali kto ma
nieprawidowe - w tym przypadku polskie pochodzenie. Jak wspomina jeden ze wiadkw
tamtych strasznych wydarze zowrog rol odegray osawione trojki , organizowane przez
NKWD, w ktrych skad na terenach wiejskich wchodzili przewodniczcy kochozu, naczelnik
gminy (sielsowietu) na terenie ktrej znajdowa si dany kochoz i przedstawiciel miejscowego
Komsomou ( modzieowej organizacji partii komunistycznej).To one decydoway o yciu lub
mierci zatrzymanych .Miejscowe organa NKWD dodatkowo wyznaczay specjalne limity
zatrzymanych z kadego miejscowego sielsowietu ( czyli gminy)24.

(.) Najczciej typowani byli Polacy <niewygodni>, <klasowo obcy> i tzw. <podejrzani>,
a wyjanie pod jakim wzgldem byli podejrzani ju nikt w NKWD nie uzasadnia. Padali ofiar
ludzie najbardziej aktywni i wartociowi , otwarci w swoich sdach o radzieckich rzdach i
gospodarowaniu. Wytypowanych przez trojki kandydatw do skazania enkawudyci przewanie
zatrzymywali noc lub nad ranem - czytamy w relacji wiadka z terenu obecnej Ukrainy 25.
Okolicznoci obciajc mogo by np. posiadanie krewnych za granic.Losy aresztowanych byy
tragiczne. Po zatrzymaniu byli czsto kierowani do najbliszych oddziaw i wizie policji
politycznej NKWD , gdzie czekici poddawali ich okrutnym torturom majcym zmusi aresztantw
do przyznania si do takich , najczciej wyimaginowanych zarzutw , jak szpiegostwo,
dywersja, sabota etc. i o ich losie decydowaa trojka. Sowieccy ledczy torturowali swe
ofiary w najokrutniejszy sposb, byle by je tylko zmusi do przyznania si i podpisania najbardziej
absurdalnych zarzutw. Np. wyrywano paznokcie, amano ebra, miadono donie obcasami
butw itp. Powszechnie uywano rwnie prdu elektrycznego. Jak wspomina jeden ze wiadkw
tych okropnoci , ktre dziay si na masow skal w II po. Lat 30-stych XX wieku:"Kiedy, w
miesicu czerwcu 1938, wszedem przypadkowo do gabinetu Mauki i zastaem tam jednego
winia, ktrego Mauka i jeszcze dwch ludzi zmuszali do trzymania w rkach przewodw
21
Telefonogram Zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych URS Michaia Stiepanowa do Zastpcy
Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRS Lwa Bielskiego dotyczcy wynikw operacji polskiej, 15 sierpnia
1937 r., w : Wielki Terror. Operacja Polska 1937-1938.... s. 177.
22
Nikoaj Iwanow, Zapomniane... s. 310
23
Marek. A Koprowski, Woy.Przeladowania Polakw na sowieckiej Ukrainie. Zakrzewo 2014. s. 57
24
Gd i represje wobec ludnoci polskiej na Ukrainie 1932-1947. Relacje. Pod red. ks. Romana Dzwonkowskiego.
Lublin 2004. s. 117
25
Mieczysaw oziski, Polonia Nieznana, Kodawa 2005, s. 171
elektrycznych bez izolacji. Czowiek ten by cay siny"26. Natomiast wielu Polakw mordowano od
razu po aresztowaniu. Metody egzekucji byy rozmaite. Najczciej strzelano z pistoletu w ty
gowy, cho przy mordowaniu posugiwano si take broni bia jak np. topory, paki, omy, noe
itp , topiono skazacow , zakopywano ywcem, palono etc 27. Wykonywaniu wyrokw mierci
rwnie czsto towarzyszyo stosowanie betialskich tortur, w ktrych uywano takich narzdzi, jak
pejcze, noe, paki, kastety itp28. Egzekucji dokonywano w rnych miejscach- byy nimi m.in.
podziemia budynkw wiziennych. W przypadku ytomierza czytamyEgzekucje byy
wykonywane w piwnicach zabudowa wiziennych, a zwoki zamordowanych w godzinach
nocnych wywoone byy czarnymi woronami na pola cmentarne 29. Na zachodnich terenach
Zwizku Sowieckiego funkcj katowni NKWD peniy .m.in. katolickie kocioy i klasztory.Tak
byo np. w przygranicznym Kamiecu Podolskim, gdzie dwa miejskie wizienia, w ktrych
czekici mordowali osadzonych znajdoway si w klasztorach mskie w klasztorze O.O.
Dominikanw , za eskie w klasztorze sistr Dominikanek 30. Zakrzewo . Koci parafialny w
pobliskiej miejscowoci Poonne( obecnie Chmielnicki) rwnie zosta zamieniony w 1935 r. na
wizienie i katowni NKWD , o czym wiadczyy m.in. znalezione jesieni 1941 r. w czasie
niemieckiej okupacji tych terenw lady krwi torturowanych tu winiw, a take odkrycie
szcztkw 168 osb tutaj zamordowanych przez czekistw rok pniej 31. Podobnie byo w innych
miejscach na zachodzie wczesnej sowieckiej Ukrainy i Bialorusi. Wizienia NKWD w ytomierzu
, Kijowie, Odessie, Misku i innych miastach zapeniay si aresztowanymi Polakami z rnych
grup spoecznych- chopami , robotnikami, duchownymi Kocio Rzymskatolickiego etc.
Rwnoczenie z czekistami zachodnich rejonw ZSRR, analogiczne dziaania wymierzone w
polsk ludno prowadzili funkcjonariusze z terenw pooonych bardziej w gbi Zwizku
Sowieckiego. Do nich naleay m.in. okolice Tomska na zachodzie Syberii, gdzie od II po . XIX w.
zamieszkiwaa liczna Polonia, wywodzca si z zesacw z okresu powstania styczniowego
( 1863-1865).W latach 1937 1938 ofiar miejscowego NKWD pady tysice miejscowych
Polakw, zarwno z samego Tomska, jak i pobliskich miejscowoci, np. z wioski Biaystok
zamordowano 40 osb, natomiast ze wsi Jarowoje 49. Daje to pojcie o rozmiarach strat miejscowej
Polonii.Egzekucji zatrzymanych dokonywano w piwnicach miejscowego budynku NKWD,
mordujc aresztowanych strzaami w ty czaszki, natomiast ciaa ofiar grzebano w pobliskim
Kopaszewie.To tylko wybrane przykady ludobjczych dziaa sowieckich czekistw na terenie
caego ZSRR w latach 1937-1938, koczcych si masowymi egzekucjami miejscowych Polakw.
Operacja polska zostaa zakoczona w 1938 r. Szacuje si obecnie e pochona ok. 150 tys.
ofiar spord polskiej ludnoci, z czego ok. 111 tys. rozstrzelano na mocy wyrokw trojek,
nieznana jest natomiast liczba zamczonych w czasie ledztwa i zamordowanych bez wyroku 32.
Ok . 100 tys. Polakw z zachodnich obwodw sowieckiej Biaorusi zostao natomiast zesanych do
azjatyckiej czci ZSRR.Represje NKWD de facto nie tylko zdziesitkoway fizycznie sowieck
Poloni ale te zdezorganizoway j pod wzgldem spoecznym. Byy one take preludium do
analogicznych operacji w ZSRR , wymierzonych w poszczeglne mniejszoci narodowe i etniczne,
zarwno w latach tzw. "Wielkiego Terroru" pod koniec lat 30-stych XX w. , jak i w pniejszym

26
op. cit, http://www.historia.uwazamrze.pl/artykul/953542//3, data dostpu 15 II 2015, godzina 19.57.
27
Tomasz Sommer, Operacja Antypolska NKWD 1937-1938 Warszawa 20114, s. 234
28
http://www.historia.uwazamrze.pl/artykul/953542//3,data dostpu 15 II 2017, godzina 19.49.
29
op. cit. Mieczysaw oziski , Operacja Polska, s. 115.
30
Marek . A . Koprowski. mier za Sienkiewicza.Przeladowania Polakw na Podolu 1918-1991.2015. s.222
31
Gd represje wobec ludnoci polskiej na Ukrainie 1932-1947 pod red. ks. Romana Dzwonkowskiego, Lublin 2004
.s. 30
32
Tomasz Sommer,Operacja....s. 358.
okresie , jak choby w latach 1940-41- w czasie sowietyzacji Kresw Wschodnich II RP, republik
nadbatyckich i rumuskiej Besarabii i Bukowiny ,zajtych przez Sowiety, kiedy to suby NKWD
dokonyway masowych deportacji i egzekucji miejscowej ludnoci czy te w 1944 r. , kiedy
deportowano Tatarw z Krymu i niektre narody pnocnokaukaskie.