AZRBAYCANDA TOLERANTLIQ

Ceyhun MMMDOV

lahiyyat zr flsf doktoru, AMEA-nn akad. Z. Bnyadov adna

rqnaslq nstitutunun byk elmi iisi

Dnyada sabitliyi qoruyub saxlamaq n ilk nvbd insanlar arasnda

mehribanlq v qarlql anlama tmin olunmaldr. Mdniyytlrin mxtlifliyini qbul
etmyn, digr dinlr etiqad edn insanlarn adt-nnlrin, hyat trzin, qid v
dnclrin hrmtl yanalmayan cmiyytd sabitliy b inkiafa nail olmaq qeyri-
mmkndr.
Masir dvrd dvltin, dini icmalarn, elc d, btn xalqlarn balca
vziflrindn biri insanlararas mnasibtlrd dzmlly nail olunmas, mxtlif din
v mdniyytlr mnsub insanlarn slh raitind yaaynn tmin edilmsidr. Tbii
ki, cmiyytd dzmszlk meyllri ba qaldrarsa, insanlar arasnda mnasibtlr daha
da kskinlr v dnyada yeni mnaqi ocaqlar yaranar. Qardurmalarn ba
vermmsi n insanlarda digr din v mdniyytlr qar dzmllk v hrmt
keyfiyytlri alanmaldr.
Tarix boyu mxtlif dinlr v mzhblr etiqad edn xalqlar arasnda gnahsz
insanlarn lmn sbb olmu dini zmind bir ox mhariblr ba vermidir. Bu
qardurmalar sasn cmiyytd dini dzmszlk v tssbkelik hisslrinin ba
qaldrmas nticsind yaranm v qarsalnmaz proses evilmidir. Bu gn d
dnyann bir sra lklrind bu thlk z aktualln qoruyub saxlamaqdadr.
Mehribanlq, smimiyyt v qarlql sevgi kimi lvi dyrlri yaymaq mqsdil
briyyt gndriln dinlrdn bzn insanlar arasnsa qardurma yaratmaq mqsdil
d istifad olunmudur. Mnsub olduu dinin yaylmaa daha ox haqq olduunu
dnn, z dinindn baqa he bir dini qbul etmyn insanlar digr dinlr qar slib
yr elan etmi v nticd yzlrl gnahsz insann qan axdlm, bir ox ibadt
evlri dadlmdr.
Btn smavi dinlrd, elc d sonuncu din olan islamda digr dinlrin
nmayndlrin qar dzml v daltli davranmaq vacib mllrdn hesab olunur.
nsanlar arasnda ayr-sekilik salmaq, onlarla rftarda din v mzhb frqliliyini sas
gtrmk gnah mllrdn saylr.
Allah-tala insanlar qbil v xalqlar halnda yaratmdr. Hr bir xalqn zn xas
mdniyyti, hyat trzi v adt-nnlri mvcuddur. nsanlarn xalqlara v qbillr
ayrlmasndak hikmt diqqti kmk n Qurani-Krimd buyrulur: "Ey insanlar, Biz
sizi bir kii v bir qadndan (Adm v Hvvadan) yaratdq. Sonra bir-birinizi tanyasnz
(kimliyinizi bilsiniz) dey, sizi xalqlara v qbillr ayrdq" (Qaf, 13). nsanlarn frqli
yaradlmasnda, qbil v milltlr blnmsind mqsd bir-birini inkar etmk,
qardurma yaratmaq deyil. sas mqsd yer zrind slh v bara nail olmaq, insanlarn
dinc, yana yaamasnn tmin edilmsidir. Qurann digr bir aysind is buyrulur:
"gr Rbbin istsydi, btn insanlar (eyni dind olan) tk bir mmt edrdi" (Hud,
118). bhsiz ki, Allah-tala istsydi btn insanlar tk bir mmt olaraq yaradard.

1
Lakin O, bir-birilrini tanmalar, mdniyytlrindn bhrlnmlri n insanlar xalq
v qbillr ayrmdr.
halisinin byk ksriyytini mslmanlar tkil edn Azrbaycan digr din v
mdniyytlr dzmllk baxmndan dnyann bir ox lklrindn frqlnir. Bel ki,
Azrbaycanda tarixn bir ox xalqlar, etnik azlqlar mskunlamdr. srlr boyu onlar
Azrbaycan xalqnn ictimai-siyasi hyatnda mhm rol oynam, zlrinin etnik
xsusiyyrlrini, dinlrini v adt-nnlrini qoruyub saxlayaraq bu gnmzdk
yaatmlar. Azrbaycan qdim zamanlardan mxtlif dinlrin, dini cryanlarn
qovuduu bir mkan olmudur. Zrdtilikdn balayaraq sonuncu byk din olan
islamadk btn dinlr Azrbaycanda yaylmdr. Bu gn d lkmizd bu dinlrin tarixi
abidlri, zngin mnvi irsi qorunub saxlanlr.
Tarix boyu mxtlif dinlr etiqad edn insanlar Azrbaycanda slh v min-
amanlq raitind yaamlar. Azrbaycanda mvcud dini icmalar arasnda daim mhkm
dzmllk, qarlql anlama olmu, milli, irqi, dini ayr-sekilik mahid
olunmamdr. Mxtlif dinlr etiqad edn insanlar mehriban dir ail kimi yaamlar.
Azrbaycan xalq daim lkd yaayan mxtlif dinlr v mzhblr mnsub
insanlarn dostluunun, qardalnn mhkmlndirilmsin slh v min-amanlq
mhitinin yaradlmasna almdr. Bu hmanist nn bu gn d qorunub saxlanlr.
Respublikamzda sinaqoq v kilslr mscidlrl yana faliyyt gstrir, insanlar dini
ayinlrini srbst yerin yetirirlr. Son dvrlr lkmizd mscidlrl brabr sinaqoq v
kilslr d ina olunur.
Digr d din v mdniyytlr dzml mnasibt Azrbaycan xalqnn
tbitindn, insanprvrliyindn, xo mramndan irli glir. Sonuncu din olan islamn
Azrbaycanda geni yaylmas da bu nnnin yaranmasna z tsirini gstrmidir.
Qurani-Krimd buyrulur: "Dind mcburiyyt (zoraklq) yoxdur" (l-Bqr, 256).
slam hr hans bir dini zorla insanlara qbul etdirmyin trfdar deyildir.
Eyni zamanda Azrbaycanda tolerantlq nnsinin formalamasnda, ernik v dini
qruplar arasnda mhkm birliyin yaranmasnda, slh v barn hakim olmasnda lk
razisinin tez-tez xarici dvltlrin ialna mruz qalmas v asl vziyyt dmsi d
byk rol oynamdr. Azrbaycann zngin yerst v yeralt tbii srvtlri, mhm
geostrateji razisi daim xarici lklrd maraq dourmu, qdrtli dvltlr zngin tbii
srvtlri talan etmk, yerldiyi mhm geostrateji mvqelr sahib xmaq mqsdil
mtmadi olaraq bu lky hcumlar etmilr. Blgd yaayan hali dini baxlarndak
frqlr baxmayaraq bu qvvlr qar daim birg mbariz aparmlar.
Onu da qeyd edk ki, Azrbaycan halisinin byk ksriyytini mslmanlar
tkil edir, ancaq buna baxmayaraq Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda btn
dini etiqadlarn qanun qarsnda brabr olduu tsbit olunmudur. Bu mdda tkc
qanunda deyil, real hyatda da z ksini tapmdr. Azrbaycanda hr hans bir dinin digr
dindn stn olmas bard tbliatn aparlmas qanunla qadaan edilmidir.
Bu gn dnyann bir ox lklrind insanlarm yaay yerinin myyn
edilmsind onlarn dini mnsubiyyti sas meyar kimi gtrlr. Yhudi, xristian v
mslmanlar ayr-ayr mhlllrd yaayrlar. Azrbaycanda vziyyt tamamil frqlidir.
Bu gn lkmizd mxtlif din mnsub insanlar bir kd, bir hytd, htta bir evd
srbst yaayr v bir-birilrinin bayramlarnda, dini ayinlrind bir ail kimi yaxndan
itirak edirlr.

2
 Azrbaycanda yaayan qdim xalqlardan biri d yhudilrdir. Ms- kunladqlar
digr lklrd ignc v tzyiqlr mruz qalan yhudilr yurdumuza pnah gtirrk
2500 ildn artqdr ki. burada yaayrlar. Onlar lkmizd he vaxt dini dzmszly v
ayr-sekiliy mruz qalmam. ksin. daim yerli halinin diqqt v qays il hat
olunmular.
Azrbaycanda yhudilr icma il - da, kinazi v Grc yhudilri icmalar
il tmsil olunur. lkmizd yaayan yhudilrin byk ksriyytini sasn, Bak. Quba
v Ouzda mskunlaan da yhudilri tkil edir. Quba rayonundak Qrmz qsb
postsovet mkannda da yhudilrinin kompakt yaad yegan mkandr. lkmiz
XIX srd pnah gtirn kinazi yhudilr daha ox Bak v Sumqaytda
mskunlamlar.
Azrbaycanda hazrda 7 yhudi dini icmas dvlt qeydiyyatna aln- mdr.
Bakda 3, Ouzda v Qubada 1 sinaqoq faliyyt gstrir.
2003-c ilin mart aynda Bakda yeni yhudi sinaqoqu istifady ve- rilmidir.
Avropada n byk sinaqoq saylan bu ibadtgah khn mbdin yerind ina
olunmudur. Al mrasimind dvlt rsmilri, Azrbaycanda faliyyt gstrn dini
icmalarn rhbrlri v xarici lklrdn qonaqlar itirak etmilr. Sinaqoqun tikintisind
xaricd faliyyt gstrn yhudi tkilatlar il yana, Qafqaz Mslmanlar darsi, Rus
Pravoslav Kilssinin Qafqaz v Xzryan Yeparxiyas yaxndan itirak etmidir.
Mslmanlarla xristianlarn yhudi sinaqoqunun inasnda itirak v yardm gstrmsi
dnyada misli grnmmi hadislrdndir.
2003-c ilin sentyabr aynda Bakda "Or-Avner" Xabad Lyubavi Beynlxalq
Fondunun maliyyldirdiyi ilk yhudi orta mumthsil mktbi faliyyt balamdr.
Al mrasimind xaricd yaayan yhudi icmalarnn nmayndlri, elc d
Azrbaycan rsmilri itirak etmilr.
Azrbaycanda yhudi icmalar il brabr xristianln pravoslavlq, katoliklik v
protestantlq qollarn tmsil edn dini icmalar da faliyyt gstrir. lkmizd
pravoslavlq qoluna mnsub xristianlar oxluq tkil edir. Xristianlq sasn Bak,
Sumqayt v Gnc hrlrind geni yaylmdr.
Azrbaycan hkumtinin qrar il 1920-ci ild balanm Cen Mironosets
kilssinin binas 1991-ci ild Rus Pravoslav kilssin verilmidir. Onu da qeyd edk ki,
kilsni 1907-ci ild mhur Azrbaycan xeyriyyisi Hac Zeynalabdin Tayev ina
etdirmidir. 2001-ci ilin may aynda Azrbaycanda sfrd olan btn Rusiyann Patriarx
II Aleksi bu mbd ba kafedral kils statusu vermidir. Kils Sovet hakimiyyti
dvrnd anbar kimi istifad olunduunda dantlara mruz qalmdr. Kilsnin tmirini
Moskvada yaayan azrbaycanl i adam Aydn Qurbanov z zrin gtrm, ba
kafedralf kils tezlikl tmir olunmu v dindarlarn istifadsin verilmidir. Kilsnin
al mrasimind mummilli Liderimiz Heydr liyev, hkumt zvlri, sfirliklrin
nmayndlri itira etmilr. Hazrda Bakda 3, Gnc v Xamazda 1 rus pravoslav
kilssi, Sumqaytda 1 mbd faliyyt gstrir.
2003-c ilin aprel aynda Rum Patriarx LL Varfolomey Azrbaycanda rsmi
sfrd olmu, dvlt rsmilri, din xadimlri, mslman, xristian, yhudi icamalrnn
rhbrlri il grlr keirmi, dini durumla tan olmu v lkd faliyyt gstrn dini
icmalar arasndak mnasibtlri yksk qiymtlndirmidir. Qona mummilli
Liderimiz Heydr liyev d qbul etmidir.

3
 1999-cu ild katolik icmas da dvlt qeydiyyatna alnm, vvllr dini ayinlri
evlrd icra edn icma zvlrin lazmi rait yaradlmdr. 2000-ci ild ibadtlrin yerin
yetirilmsi mqsdil xsusi bina alnm v kilsy evrilmidir. Sonrak illrd
Azrbaycan hkumti il Vatikan arasndak razla sasn Bakda Nobel prospektind
Roma katolik kilssi ina olunmudur. Roma katolik kilssinin bas II ohann Pavel
2002-ci ilin may aynda Bakda sfrd olmu v dvlt rsmilri, ictimaiyytin
nmayndlri il grmdr. O, Azrbaycandak mvcud dini dzmly yksk
qiymtlndirrk demidir: Azrbaycanda dinlr arasnda mvcud tolerantlq v
dzmlk mnasibtlri dnyann bir ox lklri n yax nmun ola bilr.
Azrbaycanda dvlt qays il hat olunan azyal, qdim xalqlardan biri d
sasn Qbl rayonunun Nic qsbsind yaayan udilrdir. Dnyada udilrin say
10.000- yaxndr ki, onlarn d tqribn 7000-i Azrbaycandadr. srlr boyu
azrbaycanllarla udilr dinc raitd, yana yaam, onlarn arasnda daim dostluq
laqlri v qarlql anlama mvcud olmudur.
Azrbaycan hkumtinin diqqt v qays saysind 2003-c ild alban-udi dini
icmas dvlt qeydiyyatna alnmdr. 1836-c ild Rusiya arnn frman il alban kilssi
v katolikosluu lv edilmi, alban mbdlri ermni apostol kilssin verilmidir.
Azrbaycan hkmtinin dini faliyyt sahsind yetirdiyi uurlu siyast nticsind udi
etnosu itirilmi hquqlarn brpa etmidir. Onlara mxsus tarixi abidlrin bir qismi
yenidn brpa olunmudur. Bunlardan biri Qafqazda, elc d dnyada n qdim
xristianlq mbdlrindn biri saylan, vaxtil kinin Ki kndind ina ediln alban
kils-muzeyidir. Bu kils 2003-c ild sasl kild brpa olunaraq istifady verilmidir.
IV-V srlr aid kilsnin tmirin 2000-ci ild balanlm v 2003-c ild baa
atdrlmdr. Kilsnin brpasnda xarici alimlrl yana, azrbaycanl alimlr d byk
mk srf etmidir.
2006-c ilin may aynda Qbl rayonunun Nic qsbsind Mqdds Yelisey adl
qdim alban kilssinin yerind otari adl alban-udi kilssinin al mrasimi keirilmi,
tdbird hkumt zvlri, dini icmalarn nmayndlri v xarici qonaqlar da itirak
etmidir.
Azrbaycanda tolerantla aid qeyd olunan faktlar lkmizd btn dinlr
brabrhquqlu raitin yaradldn, tolerantln yksk sviyyd olduunu,
hkumtin btn xalqlarn, etnik azlqlarn hquqlarna hrmtl yanadn, onlarn
tarixi v mdni irsinin yrnilmsin, qorunub saxlanlmasna xsusi nm verdiyini
gstrir.
Tam minlikl demy sas var ki, mstqil Azrbaycan dvltind dini
tolerantln brqrar olmas n btn tdbirlr ardcllqla, mqsdynl kild hyata
keirilir, btn dinlrin ardcllarnn tam brabr hquqlu vtnda kimi yaayb faliyyt
gstrmsin rait yaradlr.
Bu gn sas vzifmiz bu zngin irsin qorunub saxlanlmas v glck nsillr
atdrlmasdr. Tolerantlq Azrbaycann vzsiz, dnyann bir ox lklrinin hsd
apard milli-mnvi srvtidir. Bu nnnin zifldilmsin ynln btn chdlrin
qars dvlt trfindn drhal alnr b bundan sonra da alnacaqdr.