Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
1
PRESENTACIN:
2
La lengua kichwa, al igual que todos los idiomas del Universo tiene
la misma importancia por ser un medio de comunicacin dentro de
un grupo social, ya sea a nivel local, nacional e internacional.
3
comunicacin, es decir fue la lengua general y fue la situacin
lingstica lo que atrajo a los espaoles al conquistar la regin.
1. El Kichwa en el Ecuador
4
morfemas existiendo as las diferencias dialectales en el Runa
Shimi del Ecuador.
Por lo expuesto se presenta como alternativa, para la
enseanza del kichwa en el presente curso el mismo que se
divide en siete unidades didcticas que va desde los saludos,
hasta la gramtica, por lo que se pretende asentar bases para
la adquisicin inicial del mismo.
5
TEMA:
VOCABULARIO KICHWA
Formas de presentacin
Saludos
Despedida
El tiempo
Los nmeros
Nombres de la familia
Partes del cuerpo humano
Dilogo
Objetos del aula
Frases kichwas
Objetos del hogar
Los alimentos
Los vestidos
Profesiones
Fenmeno natural
El sustantivo: a) Gnero
b) Nmero
6
Adjetivos: a) Calificativo
b) Determinativo
c) Numerales
d) Demostrativos
El pronombre: a) Personales
b) Posesivos
c) Demostrativos
d) Indefinidos
e) Interrogativos
El verbo: a) Infinitivo
b) Conjugacin:
Tiempo: Presente
Pasado
Futuro
7
El adverbio: a) De lugar
b) De tiempo
c) De modo
d) De cantidad
e) De orden
f) De afirmacin
g) De negacin
b) KAMAN KUNA
c) KUTIN CHARI
d) CHIK CHU
e) WUAN LLA
f) MAN MANA
g) MANTA MI
h) N NA
i) NCHIK NI
j) PAK PASH-PISH
k) PI PURA
8
LAS GRAFAS DEL KICHWA
Tres vocales:
a i u
Diecisiete consonantes:
ch h k l ll
m n p r
s sh ts t w
y z
SHUTIKUNA-SUSTANTIVO
Shina: Ejemplos:
Atahualpa nombre
Rumiahui nombre
Runa hombre
usta reina
Yaya pap
Wawa nio
Warmi mujer
Puma tigre
Atuk lobo
Wallpa gallina
Mishi gato
9
Allku perro
Wakra ganado
Apiu caballo
Rumi piedra
Kaspi palo
Yura rbol
an camino
Wasi casa
Antawa carro
Llakta pueblo-ciudad
Kamu. libro
Allpa tierra
Gnero
Shina: Ejemplos:
Ruraikuna: Ejercicios:
Traducir las siguientes palabras.
Wasi ..
10
Wawa .
Warmi .
Rumi .
Antawa .
Yura .
Mashi .
Nina ..
Mishi ..
Atuk ..
. ..
. ...
. .
. ..
. ..
Nmero
11
El plural de los sustantivos se forman aadiendo al singular el
morfema kuna.
Shina: Ejemplo:
Wasi casa
Wasikuna casas
Llakta ciudad
Llaktakuna ciudades
Antawa carro
Antawakuna carros
Sisa flor
Sisakuna flores
Kamu libro
Kamukuna libros
Ruraikuna: Ejercicios:
Apuk ..
Achik ...
Allpa
Antawa
Aycha
an
Urku
Ayllu
Kaspi
Kusa
SHUTILLIKUNA-ADJETIVO
12
Acompaa opcionalmente al sustantivo indicando cualidades y
defectos del sustantivo.
Shutillikuna Adjetivo
Hatun grande
Kushi feliz
Killa ocioso
Mitsak miserable
Hillu goloso
Sumak hermoso
Alli bueno
Wakaysiki llorn
Wira gordo
Yurak blanco
Yana negro
Killu amarillo
Puka rojo
Ankas azul
Waylla verde
Mushuk nuevo
Millai bravo
Uchilla pequeo
Ruku viejo
Mauka usado
Irki flaco
Sai morado
au delgado
Llaki triste
Ruraikuna Ejercicios
13
Alli taita
Sumak wawa
Mani alli an .
Yurak sisa
Yana mishi
Ankas Wasi
Hatun yura
Millai allku .
Irki runa
Mauka churana .
Alli tigre
Wawa rojo
Puma bueno
Allku pap
Yaya nio
Apiu pena
Puka perro
Llaki caballo
14
SHUTIPARANTIKUNA PRONOMBRE
Pronombres Personales
uka yo
Kan t
Pay el, ella
ucanchik nosotros, nosotras
Kankuna vosotros, ustedes
Paikuna ellas, ellos
Pronombres Posesivos
15
Pronombres Demostrativos
Shina: Ejemplo:
Pronombres Indefinidos
Maykanpash cualquiera
Pipash quienquiera
Tawka varios
Tukuy todo
Shuk uno
Wakin algunas, alguno
Wakinkuna algunas, algunos
Shuktak otra, otro
Shuktakkuna otras, otras
Mana pi nadie
Pronombres Interrogativos
16
Tapui shutiparantikuna Pronombres Interrogativos
Pi Quin?
Ima Qu?
Maikan Cul?
Maipin Dnde?
Maiman A dnde?
Mashna Cuntos?
Haika Cundo?
Shina: Ejemplos:
IMACHIK-VERBO
Shina: Ejemplos:
Mikuna comer
Tushuna bailar
Kawsana vivir
Kuyana amar
Llankana trabajar
Puuna dormir
Yachakuna estudiar
Killkana escribir
Katuna comprar
Shamuna venir
Yanuna cocinar
Allichina arreglar
17
Kunan pacha Presente
Yallishka pacha Pasado
Shamuk pacha Futuro
Shina: Ejemplo:
Mikuna Comer
IMALLICHIKKUNA-ADVERBIO
18
Modifica la significacin del verbo y de los adjetivos
Ura-uray abajo
Kaiman ac
Hawa arriba
Chimpa de frente
awpa antes, delante
Ucu dentro
Kaypi aqu
Chaypi ah, all, all
Kuchu cerca
Washa atrs, detrs
Muyuntin alrededor
Karu lejos
Kancha afuera
Chayta por ah, por all, por all
Kayta por aqu, por ac
Kunan ahora
Kaina ayer
Kaya maana
Mincha pasado maana
Puncha da
Chishi tarde
Tuta noche
Haika cuando
Kipa despus, luego
awpa antes
Kunanllatak ahora mismo
Wakinpi alguna vez
Utka pronto, cuanto antes
Wiay siempre
a ya
19
Kushilla alegremente
Alli bien, bueno
Allimanta despacio
Yankamanta de pura gana
Shinchilla duramente
Sumaklla esplndidamente
Ashtawan alli mucho mejor
Imashina cmo
Chasna as
Mana alli malo
Pakalla ocultamente
Llakilla tristemente
Upalla calladamente
Achka bastante
Ashalla poquito
Ashlla poco
Mashna cuanto, cuntos
Chawpi mitad, medio
Ashtawan ms
May muy
Tawka mucho
20
Ari s
Shinami-chashnami as es
Shinallatak chashnallatak as mismo
Kikintak verdaderamente
Shinapash as tambin
Mana no
Ama no (prohibitivo)
Pakta cuidado que
atak no sea que
Shina: Ejemplos:
21
KA: Este morfema se emplea como artculo para expresar
frases y oraciones.
Shina:
Shina:
Lojakaman rirkanchik
Tutakaman llankani
Shina :
22
KUNA: Este morfema indica pluralidad de los sustantivos,
adjetivos, verbos y pronombres.
Shina :
Shina:
Kutin rimani
Kutin takichun munani
Shina:
Paykuna chayarkachari
Uncushkachari kan
Shina:
Shina: Ejemplos:
23
Shina:
Shina:
Paylla shamurka
Kaillata apamurcani
Shina:
Shina:
Shina:
Wasimanta tikrani
ukanchik saraguromanta kanchik
24
Shina:
Shina:
Shina:
Mikuna
Shamuna
Kausana
Yachacuna
Shina:
Shina:
Shamuni shamurcani shamusha
Takini takirkani takisha
25
PAK: Pertenencia de algo
Shina:
Shina:
Shina: Ejemplos:
Wasipi yachacuni
Urcupi llankarkani
Shina:
26
Napaikuna Saludos
Pacha Tiempo
Kunan hoy
Kaina ayer
Kaya maana
Puncha da
Chishi tarde
Tuta noche
Pakarina amanecer
Yupaikuna Nmeros
Shuk uno
Ishkai dos
Kimsa tres
Chusku cuatro
Pichka cinco
Sukta seis
Kanchis siete
Pusak ocho
Iskun nueve
Chunka diez
Patsak cien
Waranka mil
Hunu milln
27
Los nmeros ordinales en kichwa se forman aadiendo al
nmero cardinal la partcula Niki
Shina: Ejemplos:
28
Runapak aicha shutikuna-Partes del cuerpo humano
Akcha cabello
Uma cabeza
Uya cara
iwi ojo
Rinkri oreja
Sinka nariz
Shimi boca
Shimicara labio
Kunka cuello
Rikra brazo
Maki mano
Ruca dedo
Shillu ua
Wiksa abdomen
Chuchu seno
Tullu hueso
Siki nalga
Kiru diente
Kallu lengua
Chanka pierna
Kunguri rodilla
Chaki pie
Rimai Dilogo
Shina: Ejemplo:
29
Mashikunawan rimai Dilogo entre amigos
Shina: Ejemplo:
Pataku mesa
Tiyarina silla
Yachakuna uku aula
Yachachik profesor
Yachakuk alumno
Pichak borrador
Pirka pared
Shuyuna dibujo
Aspik tiza
Killkana pirka pizarrn
Killkana panka cuaderno
Killkana kaspi lpiz
Pichana escoba
Achik luz
Kamu libro
Punku puerta
Tuku ventana
Wipala bandera
Killka escritura
30
Kichwa shimikuna Frases en kichwa
Shamui ven
Yaicui entra
Tiyari sintese
Samari descanse
Rimai hable
Shayari prese
Upallai silencio
Llukshi salga
Tikrai regrese
Yupaichani gracias
Killkai escriba
Yupai enumere
Llankai trabaja
Rikui mira
Kispichiwai disculpe
Tapui pregunte
Kati sigue
Hapi coge
Kui dame
Yuyari recuerde
Shuyai espere
Mikui come
Upiai tome
31
Wasipi Tiyakkunamanta Objetos de la casa
Manka olla
Nina fuego
Yanta lea
Tullpa fogn
Wishina cuchara
Muluku plato
Pataku mesa
Tiarina silla
Shushuna cernidor
Tassa canasta
Kachi churana salero
Uchu churana ajicero
Punku puerta
Tulo costal
Kawitu cama
Kata cobija
Sawna almohada
Chakana escalera
Tuku ventana
Kallana tiesto
Shila jarra
Achik luz
Uchupa ceniza
32
Mikunamanta Yachaykuna Los Alimentos
Makinchu queso
Aycha carne
uu leche
Kachi sal
Tanta pan
Wira manteca
Mishki dulce
Papa patata
Kuta harina
Mishki muru frutas
Murukuna grano
Inchik man
Chiwilla pia
Machana yaku aguardiente
Chuspi mishki miel de abeja
Sara maz
Chukllu choclo
Yaku wira aceite
Yaku agua
Wiru caa
Palanta pltano
Palta aguacate
Kamlla tostado
Uka oca
Milluku melloco
Mashua mashua
Paichi arete
Talpa blusa
Chumpi faja
Muchiku sombrero
Kushma camisa
Tupu prendedor
Wara pantaln
Ruwana poncho
Ushuta zapato
33
Makiwatana manilla
Pacha tupuk reloj
Wallka collar
Pachallina chalina
Lliklla rebozo
Shiwi anillo
Anaku falda
Uku churana pollera
Sirak costurera
Yanuk cocinera
Awak tejedor
Allpata llankak agricultor
Killkak escritor
Yachachik profesor
Tapuchik interrogativa
Yachakuk estudiante
Wakra kamak ganadero
Hampik runa mdico
Llankak trabajador
Tamia lluvia
Usiai verano
Llantu sombra
Amsa obscuro
Puyushka nublado
Killun trueno
Achiyachik relmpago
Pakarina alba, amanecer
Waira viento
Chiri fro
Chuk chui temblor
Kunuk clido, caliente
Pacha tiempo
Rupai soleado
34