2017

Punim
Seminarik
Tema:
Analiza e veprs Besa t Sami Frashrit
Prmbledhje e veprs :
Shqipria ka qn, sht , e do t bhet?

Lnda:
Gjuh dhe letrsi shqipe

#MESUESEAURELA ESE DHE PROJEKTE PER STUDENTET

Biografia e autorit
Sami Frashri
Mendimtar i thell,gjuhtar e shkrimtar,demokrat i
shquar revolucionar,iluminist popullor e ideolog i lvizjes
kombtare shqiptare t periods s lufts limtare dhe
t Rilindjes Kombtare n gjysmn e dyt t shekullit t
kaluar, njri nga intelektualt dhe patriott shqiptar
me idet m t prparuara t kohs, burr i guximit dhe
i veprimit, entuziast e i ditur- si cilsohet ai n Historin
e letrsis shqipe, vllimi II.
Sami Frashri lindi m 5 qershor t vitit 1850 n fshatin
Frashr, n lindje t Prmetit, si njri nga gjasht
vllezrit e familjes s njohur t Frashrve, dhe vdiq m
18 qershor t vitit 1904 n kryeqytetin e Perandoris
Osmane, n Stamboll.
Msimet e para Samiu i mori n fashtin e vet, te hoxht
q i zuri i ungji, n turqisht,arabisht dhe persisht.Nnt
vje ngeli pa t atin, Halitin,ndrsa kur ishte njmbdhjet vje i vdiq edhe e ma,Eminja.Nn
kujdesin e vllait m t madh Avdylit bashk me vllain,Naimin shkoi n Janin , q ather
ishte qendr e rndsishme tregtare e kulturore , ku n fillim ndoqi kursin e gjuhs arabe e
persiane, e pastaj, pr shtat vjet, kreu gjimnazin tetvjear grek Zosimea,q ishte nj nga
shkollat m t zhvilluara t asaj kohe n Ballkan.Ktu mori kultur t gjer klasike, u dha
shum pas shkencave dhe msoi mir disa gjuh t vjetra,
si:latinishten,greqishten,turqishten,arabishten dhe perishten.
Jeta n Janin, revoltet e fshatarve kundr pushtuesve turq e ifligarve dhe
feudalve shqiptar q prej kohsh kishin hyr n shrbim t pushtuesve osman dhe shtypnin
e shfrytzonin s bashku me ta masat e gjera popullore, pastaj idet e revolucioneve
borgjeze n botn perndimore dhe t iluminizmit q kishte prfshir ather shtresat e
inteligjecies prparimtare, e ushqyen q hert shpirtin e ri dhe prparimtar t Samiut dhe t
ndjenjs s tij pr lirimin dhe arsimimin e emancipimin e popullit t tij.
Vrtet- si shkruan n Historin e letrsis son vendi i Sami Frashrit n letrsin
shqipe nuk sht ai i nj artisti krijues sa i nj mjeshtri t prozs politike dhe publicistike e
polemiste, nj puntori t vyeshm e inventiv t gjuhs e t shkencs,por edhe i nj ideologu
t lvizjes kombtare limtare dhe i emancipimit kulturor t popullit ton.Me shkrimet e vet
shqipe Sami Frashri i dha nj kontribut t dukshm krijimit t arsmit shqiptar dhe zgjimit t
ndrgjegjs kombtare.
 Me t kryer shkolln e mesme (1871) n Janin Samiu shkon (1872) n Stamboll, ku zhvillon
nj aktivitet t gjer kulturor,shkencor,letrar e publicistik.Aty menjher bie n kontakt me
intelektualt e shquar shqiptar t Rilindjes son Kombtare Vaso Pashn,Jani Vreton,Hoxha
Tahsinin,Konstantin Kristoforidhin,Ismail Qemalin e t tjer.
Por njkohsisht bnte pjes edhe n lvizjen prparimtare t t ashtuquajturve turq t
rinj q krkonin vendosjen e nj regjimi kushtetues n Perandorin Osmane. Ather Samiu u
b mik i ngusht me njrin nga udhheqsit e ksaj lvizjeje,poetin Namik Kemali, me t cilin
nisi t botonte revistn Hadika (Kopshti,1874) t ciln qeveria e ndaloi, kurse Samiun e
Kemalin i internoi n Tripoli t Libis.
Atje Samiu e shkroi dramn Besa n gjuhn turke dhe kur u kthye (1875) kjo dram edhe u
luajt n Stamboll.Me tu kthyer n Stamboll, Samiu nis botimin e gazets s prditshme turke
Sabah(Mngjesi,1875) dhe prej asaj kohe, Historia e letrsis son shnon se gazetaria
pr Samiun u b nj mjeshtri e dyt.
Gjat jets s tij ai drejtoi gjasht gazeta revista t cilat luajtn nj rol prparimatr
n jetn politike, shoqrore e kulturore dhe u bn edhe tribun pr mbrojtjen e t drejtave
t popullit shqiptar, prmes mnyrave legale t kohs.N vitet n prag ghe gjat Lidhjes
Shqiptare t Prizrenit (1878-1881)Sami Frashri sht n ball t patriotve shqiptar n
Stamboll dhe kryetar i Shoqris s t shtypurit t shkronjave(librave) shqip.
Ather(1879) bothet edhe Alfabetarja shqipe dhe z fill i ashtuquajturi alfabeti shqip i
Stambollit.
Edhe pse nuk jetoi gjat, Sami Frashri arriti t shkruaj shum vepra gjinish m t
ndryshme, duke filluar nga traktatet politike e filizofike e deri te veprat letrare e
shkencore,tekstet shkollore,fjalort e t tjera. N gjuhn shqipe shkroi gjasht veprash, nga
t cilat m e rndsishm sht Shqipria ka qen,sht e ;do t bhet.Shkroi edhe
tekstet Gjuha Shqipe. Dhe shkronja(gjeografi) Alfabetare e gjuhs shqipe dhe
Gramatika e gjuhs shqipe. Midis librave shkollor t Samiut,Historia e letrsis shqipe e
shquan Shkronjtor e tij pr t ciln thot se sht e para gramatik shqipe pr shkollat , e
punuar n baza shkencore t shndosha , q lojti nj rol t mir pr fillimet e normalizimit t
gjuhs s re letrare shqipe,veanrisht t ortografis.Te Abetarja e Samiut gjemjm
copat voglakndimi,skica e tregime t shkurtra, q jan ndr gjrat e para t letrsis
shqipe pr fmij.
N pjesn e par t librit Shqipria ka qen,sht e do t bhet , q mohet si
kryevepra e Sami Frashrit n gjuhn shqipe, autori bn nj histori t shkurtr t popullit
shqiptar q nga origjinat pelazgjike dhe ilire.
N pjesn e dyt prshkruan tokat shqiptare dhe pasurit e tyre, veorit e cilsit e
popullit ton, kurse n pjesn e tret tregon gjendjen e Shqipris nn Perandorin Osmane
dhe rrugn e lirimit t saj.
Dihet se nj pjes t madhe t veprimatris s tij shkencore, letrare dhe publicistike
Sami Frashri e zhvilloi edhe n gjuhn turke,arabe e frnge.Pr m tepr , llogaritet se n
kto gjuh shkroi rreth 45 vepra, duke mos numruar shum artikuj e punime t ndara.Prpos
drams Besa, n kto gjuh shkroi edhe prktheu disa vepra q kan edhe sot e ksaj dite
vler t madhe pr shkencn dhe kulturn bashkkohse turke.Ndr kto jan sidomos t
dgjuara veprat leksikografe dhe enciklopedike t Sami Frashrit si Fjalori etimologjik i
turqishtes, i cili shrbeu si baz pr formimin e gjuhs letrare turke n Kongresin e vitit
1932,pas ardhjes n pushtet t krijuesit t shttit turk modern , Kemal Ataturkut.
Samiu sht ndr t part q u angazhua pr gjuhn e re letrare turke, pr nj
alfabet turk t tipit latin.Prpos drams Besa n turqisht shkroi edhe nj dram tjetr
origjinale dhe noveln Dashuria e Telatit dhe Fitnets, n t ciln proteston kundr
zakoneve turke t martess dhe ka prkthyer n turqisht gjasht vepra letrare nga letrsit e
huaja si T mjert t Viktor Hygos, Robinson Kruso t Daniel Defos etj.
Analiza e Veprs
Parathnie
Sami Frashri e shkroi veprn n vitin 1874, n kohn kur ishte i internuar n Tripoli t Libis,
ku u shfaq m 25 mars 1875, drama Besa sht ndr t parat vepra t letrsis shqiptare
q trajton temn e bess n t gjitha aspektet e aj t ndrlikuara morale e psikologjike.Besa
ose mbajtja e fjals s dhn, njihet si nj nga institucionet m t rndsishm juridike t
prfshira n Kanunin i Lek Dukagjinit.
Me besn nuk jan marr vetm juristt, studimet e t cilve mbeten themelore pr t kuptuar
vlern e sakt juridike e morale t saj.Studiues t ndryshm q kan kryer krkime t
vlefshme n fushat e disiplinave prkatse, duke filluar nga udhtart q patn mundsi t
vizitonin Shqiprin n dhjetvjeqart e par t shekullit t kaluar, deri te
gjuhtart,etnograft,historiant, specialistt e folklorit dhe natyrisht, kritikt e letrsis kan
analizuar m tej aspektet dhe ndrlikimet e ksaj s drejte zakonore.Besa fal forcs s saj
t madhe sugjestiounuese si nj norm e respektuar dhe praktikuar rreptsisht dhe rrnosjes
s jashtzakonshme shekullore q ka gjetur,dhe akoma gjen. Ndr shqiptart, veanrisht
ndr malsort, sht br nj burim i pashtershm frymzimi pr shum shkrimtare poet.
N fakt t gjitha rrymat e letrsis mbarshqiptare,arbreshe dhe shqiptare t shekujve t
kaluar dhe t sotme, jan prpjekur t mishrojn nj paraqitje letrare q n mnyra t
ndryshme thellohet n domethnien dhe rolin q besa, njlloj dhe ndoshta m shum se
zakonet e tjera t ngjashm, ka pasur n formimin e universit t ndrlikuar kulturor
shqiptar.Prve Sami Frashrit, edhe autor t shumt shqiptar kan shkruar pr besn si
p.sh Ernest Koliqi n veprn Gjaku, Ismail Kadare n Kush e solli Doruntinn?, Prilli i
thyer etj.
Drama sht nj fresk e bukur romantike-lirike q e futi n letrsin ton fshatarsin dhe
malsit tona me nj spektr ngjyrash m t theksshme ,duke i cilsuar bukur e me shum
pasion jo vetm bukurit e cilsit e tyre, por edhe aspiratat e synimet e tyre, duke lartsuar
vlerat e vrteta t moralit e t etiks s tyre, por edhe duke ndar e veuar vyrtytet nga
oroditjet e tyre gjat kohs kur disa zakone e doke popullore, si sht hakmarrja, e n kt
rast besa e dhn dhe e mbajtur me do kusht e verbrisht jan br anakronizma t
rrezikshme e me pasoja shum tragjike pr jetn dhe ekzistencn e popullit ton, si i ka
paraqitur kto autori edhe n kt vepr t tij. Drama Besa prshkruan me nj dashuri
romantike bukurit e Progonatit t tij dhe t njerzve t tij,malsoret dhe jetn baritore, t
tr at pastrtin dhe dlirsin e saj , paprekshmrin e saj nga zgjedha huaj dhe nga jeta
e prishur e qytetit dhe e konaqeve t bejlerve si dhe nga ndytesit e tyre.Besa e Sami
Frashrit sht me t vertet nj tabllo e bukur e fshatit dhe e malsive tona t atyre ditve
kur tashm kishin filluar lvizjet lirimtare dhe prpjekjet pr emancipimin e tyre.Njkohsisht
ajo ishte protest kundr padrejsive dhe dhunimeve q i bheshin popullit t tij,por edhe
thirrje bashkatdhetarve vet q t marrin nj udh t re, udhn prparimit,t
qytetrimit.E ktill drama Besa sht gjithnj prezente n skenn shqiptare dhe vepr q
shikohet dhe lexohet me vmendje
Prmbledhja
Historia e treguar nga Frashri sht e vendosur n Shqiprin Jugore, prkatsisht ndrmjet
fushave dhe fshatit Progonat, nj fshat i vogl i krahins s Kurveleshit n jug t Tepelens.
Protagonistt kryesor jan dy t rinj: Merushja e Rexhepi, e para e bija e Zyberit dhe e
Vahides, i dyti nipi i Zyberit. I mbetur jetim q n mosh t njom, Rexhepi birsohet nga
Zyberi, n shtpin e t cilit jeton s bashku me kushrirn e tij moshatare.Midis dy t rinjve
z fill nj lidhje e thell, q fillimisht e shpjegojn me lidhjen farefisnore, por m pas zbulojn
se sht nj ndjenj e vrtet dashurie.
Vepra fillon me aktin e par me nj pamje baritore me monologun e Merushs.Merushja duke
pasur frik se i ati mund ta ndaj nga kushriri i dashuruar, ia beson vetes t vrtetn e
njdenjave t saj, duke shpresuar se nj mrekulli mund t realizoj ndrrn e saj t
dashuris.Pasi kthehet Rexhepi ata bisedojn pak, prap duke fshehur ndjenjat q kan pr
njri tjetrin dhe kshtu ja fillojn kngs s bashku.N kngt e tyre vrehet krenaria q
kishin pr jetesn q bnin,dhe nnmimi pr qytetart si tek vargjet : Nevej qytetar sjemi,
Malsor emrin kemi.
Duke knduar vjen edhe Zyberi, babai i Merushes, kur ai i dgjon duke knduar s bashku,
mallngjehet dhe mendon pr babain e Rexhepit q sishte gjall t shiht t birin si engjll,
t gzohej edhe ai si Zyberi.N kto momente Zyberi i thot Merushes ta shikoj Rexhepin si
vlla, ksaj s fundit iprehet shpresa, ndrsa Zyberi fillon t fkas pr martes dhe Merushja
kundrshton q nuk do t martohet,duke thn q do t qndroj afr t atit ndrsa Zyberi i
thot shtpia e vashs, sht te shtpia e burrit dhe i thot se nse do Perndia do tia gjej
nj burr bari dhe sdo ta largoj nga malet.Zyberi dhe Rexhepi largohen dhe Merushja
mbet prsri vetm.N ato momente kalon Selfo, biri Fetah Agait, nj i ri shqiptar n shrbim
t beut t Tepelens,Demirit.Selfo, prej kohsh i dashuruar me Merushn, i tregon shokve pr
dashurin e pandryshuar pr vajzn.Vijon n mes t dyve nj bised e shkurtr,por Merushja
vendos menjher t largohet, duke e ln kshtu Selfon n ironin dhe mos miratimin e
shokve (biri i nj agai nuk mund t martohej me vajzn e nj bariu).Gjersa largohen n t
majt duket Zyberi, kur ai i sheh kta fillon t flas me vete duke shprehur urrejtjen q kishte
pr njez t till, t papun, t msheft e pa ndonj fitim, q shkojn kohn kot,pijn e
prehen e han gjn e dhjet njerzve. Kur vjen Zyberi e pyet Merushn pr njerzit q m
hert ikn, ajo i thot se ata kapn valle prpara saj, mirpo ajo u largua,Zyberi i gzuar
pr vajzn, e prqafon dhe i thot se jeta e njeriut sht dy dit; sot jemi,nesr sjemi, n kt
gjithsi vetm nj nder sht q shumbet kurr, prandaj sa t mundsh vshtro t ruash
nderin...Ai thot s bijs poashtu q kurr t mos ia vj syt fustaneve,pallaskave t
argjendta t ktyre njerzve, dhe i thot se t jap cilin t duash por jo njerz t till ,sdua t
z miqsi me njerz t till.
Kur vjen edhe Rexhepi Zyberi i pyet t dy se k dojn, ata t dy thon q sdojn asnj tjetr
prve njri-tjetrit si vlla e motr. Zyberi i kupton dhe fshehet q ti dgjoj me vesht e tij e
t kuptoj m mir.
Merushja dhe Rexhepi tani mbesin vetm, dhe sigurisht edhe Zyberi i fshehhur q po i
degjonte.Merushja fillon e para duke e pyetur Rexhepin se me tvrtete m do,ai prgjigjet se
si jo, a ishte motra saj a po jo?T njjtn prgjigje edhe ajo i kthen kur ai thot thuaj ke pr
t thn, kur ajo i thot vlla Rexhepi i thot se jo ai sishte vllai i saj, se ai se donte si
motr, por si t dashur. Edhe Merushja poashtu pranon q se si vlla por ndryshe, mirpo t
dy frikohen se dashuria e tyre sdo pranohej, se prindrit nuk do jepnin leje, n kto aste
paraqitet Zyberi i cili kishte dgjua gjithqka.Ai ju thot t rinjve se skan se pse t
brengosen, se ata do ti martoj dhe do bind edhe Vahiden q t jap leje pr martes.Ai i
fejon aty pr aty dhe ju thot t gjejn lule ti shkmbejn me njri-tjetrin sepse lulja sht
shkmbim i malsorve,i barinjve, se edhe ju nga nj lule jni.
Vepra vazhdon me aktin e dyt, q fillon me monologun e nns s Merushs e cila sht
duke tjer lesh.Monologu flet pr se si i asaj kishin than n nj vend t mir pr Merushen,
pr djalin e Fetah Borshit.Vahideja si nj grua malsore q besonte n besytni t
ndryshme,pasi i kputet peri disa her, frikohet se kjo nuk ishte nj shenj e mir.
Kur Zyberi kthehet n shtpi i tregon gruas lajmin e mir, se vajza do bhej nusja tyre, se do
ta martoj pr Rexhepin, kur Vahideja dgjon n fillim kundrshton dhe thot se Rexhepine
kishte vlla dhe se nuk do jepte leje pastaj Zyberi i flet se si ishin prqafuar t dy e qanin me
ngashrim se friksoheshin q ata nuk do ti lejonin ather ajo bindet.
Zyberi i thrret t dy dhe i sjell prpara Vahides dhe ju thot puthjani dorn nns se do
tju uroj.Ajo i uron dhe Zyberi thot se q nesr dasma do t nis, n mbrmje ai do shkont
pr n Tepelen, e do t merr t gjitha q juduhen.Dhe thot q ti tregojn t miqve, t
ftojn t gjith.
N ann tjetr n konak t Demir Beut ndodhen Selfo me shokt e tij.Selfo fillon tju flas
shokve t tij pr Merushn se qenka zn e nuk e japin, se qenka fejuar pr nj bari,
kushririn e saj.Kshtu s bashku me shokt vendosin ti thon Demir Beut ta thrras t atin e
ti thot pr Selfon.
Kur Demir Beu vjen i thot Selfos se babai i tij po vinte, e kishte shkruar n letr djali i tij nga
Mali i Zi.Para se t niset Selfua q ti tregoj nns lajmin, i thot shokit t tij Talhajt pr fjaln
q ia kishte dhn, Talhajti i thot se skishte harruar, t priste jasht dhe se do i thonte Beut.
Kur Beu i thot se a shkoi Selfua, Talhai i thot se krkon edhe nj gj prej teje dhe i thot se
Selfua krkon t marr nj vajz bariu nga Pronati bej, dhe se nuk e jep bariu se e kishte
fejuar gjetiu te i kushriri i saj.
Kshtu Beu urdhron q t shkoj ndokush e t thrras bariun.Pastaj ai e thrret Selfon dhe
i thot t heq dor nga dashuria,Selfo del jasht duke fshir syt, ndrsa shoku tjetr i tij
Arsllani hyn dhe flet me beun e ithot q ti ndihmoj Selfos se doli duke qar.Bemir Beu
prap e thret e Selfon dhe i thot se ai sht frikacak e qan pr nj vajz. Selfo i thot se
un gjallrin se dua, por dashurin e zemrs se shuaj dot!Sa ti fal dashurin gjalljes,i fal
gjalljen dashuris.Me zemrim nxjerr koburen dhe hidhet jasht.
Kur e sheh reagimin e Selfos, Demir Beu i jep fjaln se ai do ti thot bariut t ta jap ty t
bijn.
N sken tani hyn edhe Zyberi,Demir Beu i thot se ai do q t bj krushqi me t ndrsa
Zyberi i thot se ti je nj be i vendit ndrsa un nj bari i thjesht dhe i thot se un skam as
vajz pr t t dhn e as djal pr t martuar.Demir Beu prap i thot pr vajzn por ai
prap i thot se jo.Tek flasin t dy t nxehur Zyberi i thot se : Sot pr sot skemi ndonj
ndryshim midis nesh! Demir Beu krkon q ai t arrestohet mirpo Zyberi ik me thk n dor
dhe niset pr n shtpi.
Vepra vazhdon me aktin e katrt, ku n fillim paraqitet dialogu ndrmjet Merushes e Saids,
e cila i thot Merushes se jam gzuar shum mirpo edhe pr nj gj m vjen keq q do t
mbetem vetm ndrsa Merushja i thot se prap ktu do jem.
Akti i katrt vazhdon me pamjen e tret ku n krua Merushja sht vetm , dhe aty arrijn
Selfo e shokt e tij .
Selfua shkon drejt Merushes dhe t tjert me arm ndr duar rrin pas.Selfo e z pr krahu
Merushn ndrsa ajo thrret Saiden e cila e dgjon dhe fillon e brtet q ta lirojn Merushn,
n kto aste duket Zyberi i cili sapo sheh Selfon nxiton t shptoj t bijn.Selfua shtie me
arm n Zyberin, cili i goditur n krahror bie prdhe.Me t par babain Merushs i bie t
fikt n krahror t Selfos.Saidja thrret sa mund.Selfua e hedh n krah Merushen dhe
shkojn bashk me shokt,Zyberi ngre kokn dhe zbraz koburen, por i vete kot
plumbi.Vahideja del m der,bn nj ulrim dhe nxioton drejt Zyberit.
I plagosur Zyberi i thot t shoqes lre mnjan kufomn time , shpto vajzn, e Rexhepit tia
japsh,mos bj ndryshe.Heq nja dy her dhe var kokn pa shpirt.Pasi vajton nj cop her,
Vahideja fshin syt dhe me guxim t madh thot q do t krkoj gjakun e t shoqit dhe se
fjaln do ia sjell n vend.S bashku me Saiden e marrin kufomn e ojn brenda n
kasolle.Vvahideja ngjesh nj silah,dy kobure dhe jatagan n brez.Rripin e pushks shkruar
mbi krah.Pallaskat me fishek ngjeshur mbrapa!Me nj fytyr trimrie del nga dera e
kasolls.
Akti i pest fillon me Vahiden n pyll,e cila e lodhur nga rruga ndalet t pushoj pas nj
shkmbi.N ann e kundrt t shkmbit ndodhet Fetahu, i cili si zbret nga mali pushkn e
lshon prdhe dhe vet rri e lodhet.Fetahu pas njzet vjetsh i mrguar nga shtpia, po
kthehej prsri n atdhe.
Monologu i tij n kto aste ishte pr atdheun, pr dashurin q njeriu ka pr vendin ku sht
lindur, pr ato viset e bekuara q ka shkuar n kohn e djalris,se njeriu pr gurt e drurt
e mmdheut drithron, n mmdhe ka tjetr bukuri.Er e mmdheut sht e tjetr lloji.
Kshtu Fetahu i lodhur , armn e mbshtet n nj dru, jataganin dhe koburet i v n kok dhe
zgjatet nn dru.N ann tjetr duket Selmani me arm n krah i cili dalngadal shkon drejt
mbi kok t Fetahut, nxjerr kupn e ujit dhe merr uj nga burimiq ka pran.Njher
Fetahut ia lag pushkn e pastaj koburet.I merr jataganin e ia fsheh prapa nj druri,fsheh
koburen e tij pastaj nxjerr jataganin dhe ia mbshtet mjn n krah t Fetahut.Fetahu
prnjher zjohet dhe ngriher pr gjysm, merr koburen n dor vshtron i mahnitur n sy
Selmanin.Fetahu e njeh Selmanin dhe i thot se gjrat q kan br jasht duhet ti harrojn,
se tani ishin n mmdhe e pr mall t mmdheut duhet t pajtoheshin mirpo Selmani
spranon duke i thn Fetahut se ai ishte frikacak dhe se ai po luftonte me arm e ai vetm me
jatagan e me arm q pastaj kupton se edhe ato Selmani ia kishte lagur.Selmani i thot ti
krkoj ndjes e ti bie ndr kmb nse do q t shptoj gjall nga duart e tij.N ann
tjetr t shkmbit Vahideja po dgjont bisedn.
Fetahu i prgjigjet se asnjher sdo binte ndr kmb t tija prandaj i thot t shkrepi
armn se ai me krah do mbrohej.N kto moment Vahideja nga nj e ar e shkmbit
kthen pushkn drejt Selmanit.Selmani bie prnjher prdhe pa shpirt.
Fetahu shikon rrotull dhe sheh Vahiden e cila kishte ln armt e ishte n mendime t thella.
Kur i afrohet Fetahu fillon ti falenderohet dhe i thot se nse ske burr e ske djal bhu
motra ime, kshtu Vahideja i tregon tragjedine saj q burrin sot ia kishin vrar, e vajzn ia
kishin rrmbyer.Kur dgjon kto fjal Fetahu i jep besn se do t marr gjakun e burrit t saj e
do t shptoj bijn e saj. Ktu tani fillon edhe tragjedia drams.
Duke folur s bashku ai e pyet pr emrin e vendit se nga bjen burri q ia vrau t shoqin e is
rrmbeu vajzn.Vahideja i prgjigjet se nga Borshi, Selfo e quanin e ishte djali i Fetah
Borshit.Tani Fetahu tronditet se si do vriste birin e tij,birin q se kishte par njzet vite, cili
bab guxon t vras birin e tij?Dhe thot vetmevete se un do t jem i prari q do t bj nj
gj t ktill.Por un kam br be prmbi kt libr t shenjt ,prandaj do qndroj n bes.
Vepra prfundon me aktin e gjasht.Ngjarja sht duke u zhvilluar n Borsh, n shtpi t
Fetahut.Kur Selfo mbrrin shkon dhe prqafon nnn Duri dhei thot se kishte nj lajm t mir
pr t se djali po i kthehej,isht rrugs e kto dit vinte, Duria u gzua shum, prandaj Selfo
shfrytzon rastin e i thot q t mos e refuzoj e tia fal fajin q kishte br, sepse kishte
rrmbyer vajzn e bariut, plaka Duria nuk pranon e i thot q tja shpjer n shtpi t
atit.Mirpo Selfo i thot se ja do m lsh, ja veten tij do vriste dhe fillon t ngreh
koburen.Kur sheh kt nna plak, i thot le t bj far t doj por larg syve t saj.Ai
Merushn e le n dhom , e cila e mbyll dhomn nga brenda e e mbshtetur n n jastk ult
e qan.E vetme n dhom sheh nj kobure n mur dhe merr e dshiron t shtie n vete por
Selfo vie me koh e e ndalon.
Duke e marr me t mir Selfon, at e ze gjumi n gjunj n t Merushes ajo merr koburen e
e kthen drejt krahrorit t saj n ato aste duket Rexhepi nga dritarja dhe hyn brenda dhe
kur sheh Selfon n gjum dshiron ta mbys por Merushja nuk e l dhe n kto momente hyjn
edhe Fetahu e Vahideja, Fetahu i qaset Selfos e e vshtron, ndrsa Vahideja ju tregon
Merushs e Rexhepit se ky njeri do marr gjakun e t shoqit e do shptoj bijn e saj.Fetahu
ulet e e puth nga syt Selfon dhe me vete sht n dilem se si do vras djalin, dritn e syve
t tij dhe zbraz koburen,Selfo vdes,Fetahu trhiqet e fillon t thot birin tim e
vrava.Merrushja,Rexhepi e Vahideja mbesin me goj hapur dhe t tre prnjher e pyesin
biri yt ?
Ai prgjigjet se po, se pas njzet vjetsh sot me tu kthyer n shtpi bra kt t keqe.I bie
prsipr t birit dhe qan.Vahideja duke e vshtruar me tmerr n sy i thot nj q zgjat dor
mbi drit t syrit sht m i keq se nj egrsir!
Ndrsa Fetahu ia kthen se: nga nj q smban fjaln, nga nj q prish ben, nga nj q
sqndron n bes,nga nj q sruan nderin;kjo sht nj mij her m e leht.Kjo sht nj
egrsir,ajo tjetra sht m e keqe! Un e n e vrava birin tim birin tim, pr t mbajtur besn
e vrava,solla n vend dhe nderin e shtpis!...un punn tim bra.Gjakun e burrit ta
mora!...gjaksorin e vrava!
Me nj dor z Merushen, me tjetrn z Rexhepinpr dore e i jep te njri-tjetri e duke
shikuar nga Vahideja ai thot q nnn ta dojn dhe Vahideja i thot t dojn baban se
edhe ai sht babai i tyre, n kt jet e n at sht vllai im.
Fetahu tani merr gjakun e djalit e kthen koburen drej krahrorit dhe e zbraz dhe duke thn
Un gjaksori i birit tim! bie.
Edhe Vahideja ngreh koburen e do ta zbraz n krahror t sajin por Fetahu i plagosur merr
mundim e ia largon nga dora koburen, n kto momente hyjn shokt e Selfos dhe Fetahu ju
shpjegon se ai,i ati, e kishte vrar Selfon, ai ju tregon pr Vahiden se si e kishte shptuar e si
i kisht dhn bes se do shptont t bijn e saj, e gjakun e burrit do tia merrte,e un besn
mbajta edhe gjakun e djalit e mora, dhe duke treguar Vahiden thot se kjo grua sht
motra ime, kta djem jan djemt e mij,mma ime sht edhe e ktyre.
Vepra prfundon me pamjen e dhjet t aktit t gjasht,n dhom tani hyn edhe plaka Duria
kur sheh Selfon i merren mendt e bie mbi t pastaj sheh Fetahun e shkon tek ai i duke qar e
duke i thn se erdhe dhe gjete djalin e vdekur, ndrsa Fetahu i thot e un e vrava pr t
qndruar n bes.
Plaka Duria me hidhrim t madh fillon t qaj dy djemt e humbur pr nj dit por Fetahu i
thot se ja tre bij po ti l, kjo sht im motr e kta bijt e mi, vajzn tia japsh djalit, me
ta duhet t rrish ktu ,gjith tok.Ja nnz fjaln e fundit kt kam humbe dy djem fitove
tr,duke thn kto fjal ai vdes. Plaka Duria ngreh kryet e hap duart e thrrt bijt emi
ndrsa Merushja,Rexhepi e Vahideja i hidhen n gji e i thon: Nnza jon!
Analiza kritike e veprs
Drama Besa sht drama e par e autorve t Rilindjes q sht shkruar n gjuh t huaj
por m tem shqiptare prkatsisht ajo e shkruar n gjuhn turke n gjasht akte, ka nj njsi
veprimi,po me nj ritm t rregulluar:nj zgjatje e tepruar n dy aktet e para,i dyti gati pa
funksion,dhe me nj prfundim t vrullshm e t ngutshm.
Tem krysore e ksaj drame sht mbajtja e fjals dhe e bess. N kt dram mbajtja e
bess me do kusht ka si rrjedhim vrasjen e djalit nga ana e t atit q kthehet n vendlindje
pas mrgimit shumvjear,kur madje edhe kur mund t gjendeshin edhe zgjidhje t tjera pa e
lnduar etikn dhe besn si nj kategori morale.N kt vepr aq sa madhrohet mbajtja e
bess aq edhe theksohet tragjikja e mbajtjes dhe ruajtjes s tradits me do kusht. Paraqitja
e rrjedhimeve t ktilla tragjike t fjals s mbajtur me do kusht dhe t hakmarrjes q
prfundon me fikjen e dy shtpive dhe me vrasjen e tre burrave.
Nuancat n t cilat gjendet besa n veprn e Frashrit prvijojn n variante t ndryshme t
betimit , si kur sht fjala pr marrveshje pozitive ashtu edhe pr hakmarrje.Duke
prmbledhur fazat n t cilat zhvillohen ngjarjet, dallohen pes makrofjali n t cilat shfaqet
e realizohet besa:
Zyberi u premton t rinjve se do martohen.
Demiri i premton Selfos ti jap Merushen.
Vahideja vendos t marr gjakun pr vdekjen e t shoqit dhe t shptoj Merushen.
Fetahu ofrohet t zvendsoj Vahiden,duke premtuar t hakmerret pr nderin e saj si
grua dhe si nn.
Fetahu hakmerret pr Vahiden, duke vrar birin e tij.
Fetahu hakmerret pr vdekjen t birin, duke vrare veten e tij.

Ideja kryesore mbi t ciln autori edhe kishte shkruar kt dram sht paraqitja e disa
vyrtyteve e zakoneve m t larta t popullit shqiptar t cilat ishin t denja pr sken si ishin
dashuria pr atdhe,shpirti i sakrifics, besa dhe faktin se ata nuk e kishin pr gj jetn.
Ndrsa motivet mbi t cilat poeti kishte shkruar kt dram jan: Motivi i bess:shte motivi
kryesor mbi te cilin autori edhe kishte shkruar dramn sipas t cils kishte marr edhe emrin
Besa.Paraqitja e ksaj kategorije morale,mbajtja e saj e cila duke zn rrnj n etikn e
moralin e njeriut ton,mund t sjell shkeljen e normave t tjera t moralit dhe t etiks son
q vetvetiu vijn e bhen deformacion i vet ksaj tradite.
Motivi i relacioneve shoqrore:Ndonse i paangazhuar drejtpdrejt n luftn klasore,
ndonse imagjinues fantast i nj bote demokratike,Samiu flet n kt vepr me shum
urrejtje kundr bejlerve e sejmenve t tyre dhe me ndjenja simpatie t ngroht dhe
admirim t madh pr popullin e thjesht t fshatrave dhe t malsive tona,pr barinjt m t
thjesht.Me an t personazhit t Zyberit, ai lufton drejtprdrejt kundr bejlerve, t cilt n
at koh shkilnin e shfrytzonin fshatart e varfr shqiptar.Autori nxjerr n pah edhe
subjektin n shesh t lufts s vrtt, klasore kur Zyberi i thot Demir beut : Shkoi ajo koh
q di ti, sot gjithkush sht i lir, skemi ndryshime fare n mesin ton, e di ti apo jo? Autori
kshtu e lartson moralin e malsorve t ndershm, ani pse t varfr dhe thuajse i vjen keq
pr varfrin e tyre:
Kshtu sht nisur kjo e shkreta jet! Njri ze punn pa gdhir dhe mezi fiton nj cop buk
me djers t ballit, nj tjetr q sht i lig pr tr njerzin, pa punuar,pa u munduar fare,
pi e prehet dhe dhe ha gjn e dhjet njerzve
Diskursi i drams Besa sht romantiko-lirik.
N dramn Besa autoriprshkruan me nj dashuri romantike bukurit e Progonatit t tij dhe
t njerzve t tij, malsort dhe jetn barishtore, t tr pastrtin dhe dlirsin e
saj,paprekshmrin nga zgjedha e huaj dhe nga jeta e prishur e qytetit.Prveq prshkrimit t
natyrs fshatare, autori poashtu prshkroi edhe dashurin e sinqert dhe rinore, pastaj pr
dashurin vashrore t dy vajzave t mitura n pafajsin dhe paprekshmrin e tyre q
ndrrojn jetn e tyre t lir me barinjt e tyre n malet e fushat e Progonatit t tyre.
Gjith ajo harmoni e mrekullueshme e jets dhe e natyrs s pasur,formojn nj simfoni
harmonike romantiko-lirike
Zyberi: Sa figur madheshtore aq edhe e thjesht e bariut trim e bujar i cili me njomsin e
prindit e kupton dashurin e s bijs me t kushririn e saj t largt.
Zyberi sht personifikim trimrie e bujarie,mosprkulje e krenarie,guximi e shpirtmadhsie
t njeriut t thjesht shum t dashur, shum t ndieshm prkundr gjith vrazhdsis s
natyrs dhe zakoneve q mbretrojn n malet tona.
Vahideja: sht fytyr shum e gjall dhe e dashur,baresh e thjesht malsore plot me
bestytni e paragjykime t vjetra q parasheh fatkeqsin pse i kputet peri dhe nuk mund
ta kuptoj kurrsesi Zyberin e saj q pranon ta martoj Merushn me Rexhepin, q deri dje i
quante motr e vlla. Vahideja sht me t vrtet nj grua fshatare e urt, e but, e hutuar
pas brengash t veta pr ti rritur e br t lumtur fmijt e vet dhe kujdeset pr burrim.Deri
ather ajo sht nj grua e thjeht malsore, nj nn q dridhet pr folen e saj.Ajo sht
e ktill deri n at ast kur do t shndrrohet n tigresh q do ta shptoj vajzn e vet nga
kthetrat e gjaksorit dhe ta marr gjakun e burrit t vrar n truall t vet,duke mbrojtur vajzn
e vet e nderin e shtpis dhe t familjes s vet. sht kjo nj grua-nn q i dridhet shpirti
pr fmijn e burrin, por q nuk bie n gjunj as kur i vritet burri dhe ia rrmbejn vajzn, e
q nuk do ti dridhet gishti as kur shtie pushk n Selmanin tinzak, q ia lag armt Fetahut
para se ta thrras n dyluftim.
Fetahu:
sht fytyra m tragjike e veprs, q pati fatin e lig t kaloj njzet vjet n luftrat e turkut
dhe kur kthehet n atdhe, pasi shpton nga dora tinzake e Selmanit, i takon t vras e
dshirit pr ta mbajtur besn e t vras veten pr t marr gjakun e djalit.
sht nj nga veprat madhore t Rilindjes, manifesti politik e ideologjik i saj. U botua n
Bukuresht m 1899, n prag t ngjarjevet mdha do t onin n fitoren e pavarsis. Pr
kt, shqiptart duhet t ishin t pregatitur, t kishin programin e lufts dhe t ndrtimit t
shtetit t ri.
Duke prgjithsuar prvojn e gjerathershme t lvizjes kombtare, kjo vepr e plotsonte m
s miri kt mision.
Si tregon titulli, vepra prbhet nga tri pjes.
Pjesa e par i kushtohet historis s kaluar t Shqipris. Qllimi i autorit sht t provoj se
populli shqiptar sht nga popujt m t vjetr t Evrops, me nj gjuh nga m t vjetrat e
m t bukurat, me kultur e tradita t pasura, q ka t drejt t jetoj i lir n mes t
popujve t tjer dhe kombeve t qytetruara.
Si shum rilinds t tjer, Samiu mbron origjinn pelazgjike t popullit shqiptar. Nj vend me
rndsi i jep n kt pjes figurs s Sknderbeut dhe epoks s tij. Sknderbeun e cilson si
nj burr q i ka shokt e rrall n histori, kurse pr epokn e tj shkruan se "sht m' bukur e
m' bekuar e gjith kohrave pr vendin tn, se ather i gjith kombi ishte i bashkuar dhe
u nderua n gjith botn.
Kjo sht nj nga synimet kryesore t veprs; t forcoj te shqiptart ndrgjegjjen dhe
krenarin kombtare.
Pjesa e dyt jep me nota tronditse nj tablo realiste t Shqipris pas Tanzimatit. "Qysh
jan sot shqiptart?-pyet Samiu me shqetsim dhe tregon se gjendja e vendit sht e
mjeruar nga do pikpamje.
Burimin e ktij mjerimi ai e sheh n rradh t par te zgjedha e huaj, q e ka ln vendin n
varfri, padituri, dhe errsir. "Shqiptart, - shkruan Samiu, - jan robr t poshtuar
(poshtruar) e t'unjur, t shkelur e t prnder(turpruar).
Prshkrimi sht edhe m i gjall n kontrast me t kaluarn, t ciln n prgjithsi autori e
idealizon. Ndaj dhe stili bhet m zemrak, vepra e patriotit vlon nga revolta kundr
shtypjes kombtare. Ata shqiptar t veshur dikur me "roba t arta e t farktuar me armt
e argjndta t trimris, shkruan Samiu,
"Jan sot lakuriq, me nj kmish q q s'ka ku ta zr qeni. Vet edhe zaptieja e taksidari,
e ngre shkopn e i rreh duke thirrur; Pagoni!
E ku t gjej i ziu q t paguaj? Ather shesin kan, dhin, 't ken, edhe gjer n
qeramidhet e shtpis. Vend t rndsishm z analiza q Samiu u bn rreziqeve q i
kanoseshin Shqipris.
Si gjith rilindsit, ai mendonte se rreziku i par Shqipris i vinte nga Perandoria Osmane,
t ciln Samiu e quante nj t vdekur q duhej varrosur sa m par. Sa m gjat t mbetej
lidhur Shqipria me kt perandori t kalbur, aq m keq do t ishte.
Shteti osman dot shembej s shpejti dhe Shqipria mund t groposej n grmadhat e tij.
Rreziku tjetr, mendon Samiu, shqiptarve u vinte prej lakmive t shovinistve fqinj, lakmi q
i mbshtetnin fuqit imperialiste.
Rreziqe t mdha shqiptarve edhe prej grindjeve e prarjeve midis tyre, sidomos prej
prarjes fetare, gjithashtu prej padijes, prej mungess s shkollave shqipe. Kto rrethana i
hapnin shteg rrezikut t asimilimit t shqiptarve prej t huajve.

Pjesa e tret, fillon me pyetjen:

"A mund t qndroj Shqipria si sht? Prgjigjja sht, jo. N prgjithsi n kt pjes
Samiu paraqet programin e lvizjes pr t ardhmen e Shqipris. Nga analiza q u bri
rrethanave politike n fund t shekullit XIX, Samiu arriti n prfundimin se rruga e vetme pr
t shptuar nga zgjedha osmane dhe nga rreziku i coptimit prej shteteve fqinje ishte q
Shqipria t shkputej nga Turqia menjher, para se ajo t shembej dhe shqiptart t
formonin shtetin e tyre t pavarur.
Autori mendonte se kjo s'arrihej me lutje, por me rrugn e lufts s armatosur. "Shqiptart
duhet t'i marrin ato q duan me pahir, t'i krkojn me fjal, po t ken edhe pushkn plot. Si
mendimtar demokrat dhe iluminist, Samiu parashtron nj projekt t gjer me ide t
prparuara pr t ardhmen e Shqipris.
Ai nuk e pranon iden e monarkis. Si form regjimi sipas tij, Shqipria duhet t ishte
republik parlamentare q do t kishte n krye nj pleqsi. Kushtetuta e shtetit t ardhshm
shqiptar q propozonte Samiu, prshkrohet nga fryma demokratike. Ideali i tij pr kt shtet
ishte ideali i nj demokracie borgjeze.
Si shprehs i pikpamjevet klass s re t borgjezis, ky ishte nj ideal i prparuar pr
kohn, sepse ai i kundrvihej shtetit despotik osman. Shum i guximshm e i prparuar pr
kohn ishte projekti i Samiut edhe pr zhvillimin ekonomik e shoqror t vendit. Ai krkonte t
ngrihej nj industri kombtare, t mkmbej bujqsia, t zhvillohej komunikacioni
automobilistik dhe hekurudhor, t forcohej mbrojtja etj. Vmendje t veant Samiu i
kushtonte zhvillimit t arsimit e t kulturs shqiptare.
Si gjith rilindsit, ai kishte bindjen se ajo q u duhej m shum shqiptarve ishte dituria. Pr
prhapjen e saj ai krkonte nj sistem arsimi t prgjithshm e t detyrueshm pr t gjith,
djem e vajza.
Arsimin e donte n gjuhn amtare shqipe dhe shkolla t ishte laike, e shkputur nga kisha e
xhamia, nj shkoll q t shrbente si vatr diturie dhe atdhetarizimi.
Samiu ndrronte Shqiprin me shkolla t t gjitha kategorive, me universitet
("gjithmsime si e quante ai), me akademi t shkencave, muzeume e biblioteka.
Si shihet, n veprn "Shqipria 'ka qn, 'sht e 'do t bhet gjeti shprehje mendimi
shqiptar m i prparuar politiko-shoqror i kohs. Me kt vepr Samiu u b ideologu m i
shquar i lvizjes kombtare shqiptare.
Vepra e tij sht nj traktat politiko-shoqror, megjithat ajo ka vlera t mdha stilistike, nj
gjuh e gjall, e shprehse.

Stili i prozs s Samiut sht energjik, her polemist, her fshikullues e her me patos thirrs e
mobilizues. "O burrani o shqiptar !
Zihuni me t dy duart n bes, n lidhje e n bashkim, se kjo do t'ju shptoj! Fraza e Samiut
sht e qart, me mjete gjuhsore plot ngarkes emocionale. Mbasi ka parashtruar krejt
programin e tij, ja si e mbyll veprn;
"Ja qllimi yn! Ja puna jon e shenjtruar! Ja besa jon!
N mes t shqiptarve t vrtet s'ka ndonj ndarje, ndonj arje, ndonj ndryshim! Jan t
tr vllezr, t gjith nj trup, nj mendje, nj qllim nj bes! Kjo vepr solli nj ndihmes
t madhe pr pasurimin e gjuhs letrare shqipe dhe pr formimin e stilit publiistik.

Samiu vdiq n Stamboll m 1904, i prndjekur nga autoritetet dhe i respektuar nga populli
dhe opinoni prparimtar.

Njeriu duhet t prpiqet t msoj do gj, jo t tregoj veten e tij.

M i forti i njerzve sht ai q sht i Zoti t prmbaj vetveten.
Shpata e grave sht gjuha e tyre, prandaj nuk e ln t ndryshket.
Zbavitja m e bukur pr njerin sht leximi, shoku m i mir libri.
Personi q do ti, ska asnj t met, fillo t mos e duash, pa shih sa t meta ka.
Thjeshtsia e nj gruaje sht m e vlefshme se stolit (diamantet) e t gjitha grave t bots.
Kush lexon shum, medeomos bhet i menur ; kush punon shum, medeomos bhet i pasur ;
kush kujdeset pr higjienn, medeomos bhet i lumtur. Ai q i plotson t gjitha kto kondita,
le t thot se ka br me t vrtet jet n bot.
Njeriu i pajisur me edukat dhe me moral t mir, n do gjendje q t ndodhet,
prapseprap njeri sht.
Msimi m i madh n kt bot sht vshtrsia ; ska sukses ai q nuk has n vshtrsi
Njeriu i prsosur sht ai i cili ka bn n sy t bots mund t bj n vetmi dhe ka bn n
vetmi mund t bj n sy t bots.

Literatura

Wikipedia-Sami Frashri http://sq.wikipedia.org/wiki/Sami_Frash%C3%ABri

Letrsia Romantike Shqiptare,Sabri Hamiti
http://www.pianalbanesi.it/biblio/biblos/2005/mandala.pdf