2

HESAP VEREBLRLK VE Y YNETM

Nihal Samsun*

yi ynetiim, son yllarda zerinde zellikle durulmaya balanan, ve kamu ve

zel sektr kurumlar, sivil toplum, uluslararas kurulular ve reformlar gerekletiren
hkmetler tarafndan srekli olarak gndemde tutulan bir kavramdr.

yi ynetiimin birbirini tamamlayan sekiz zelliinden biri de hesap

verebilirliktir. Bu almada, ncelikle hesap verebilirliin eitli kaynaklarda yaplm
tanmlarna yer verilecek ve ardndan hesap verebilirliin trlerine deinilecektir.
Burada, zellikle kamu sektrnn hesap verebilirlii zerinde durulacak ve son
olarak da hesap verebilirliin iyi ynetiimin dier unsurlaryla olan balantsndan
bahsedilecektir.

HESAP VEREBLRLN TANIMI VE LKELER

Hesap verebilirlik, bir kurumdaki grevlilerin, yetki ve sorumluluklarnn

kullanlmasna ilikin olarak ilgili kiilere kar cevap verebilir olma, bunlara ynelik
eletiri ve talepleri dikkate alarak bu ynde hareket etme ve bir baarszlk, yetersizlik
ya da hilekarlk durumunda sorumluluu zerine alma gerekliliidir.1

Hesap verebilirlik, modern ynetimin teori ve uygulamasnda anahtar

kavramdr. Bu kavram, yneticilere belirli baz grev ve vazifelerini yerine getirmeleri
ve vazifeleriyle ilgili kural ve standartlara uymalar konusunda bir takm sorumluluklar
yklemek anlamna gelmektedir. Bylece, yneticilerin faaliyetlerine ilikin rapor ve
hesap vermekle ykml olduu kii veya organ aka belirlenir, ve ynetici iyi
performans gsterdiinde dllendirilirken yetersiz performansnn sonularna
katlanr. Bir birimin yneticisi emrindeki personelin yerine getirdii faaliyetler iin de
hesap vermekle ykml tutulabilir.2

Hesap verebilirliin bir dier tanm da, iktidardaki kimselerin tm vatandalara

hizmet etme ve cevap verebilme gerekliliidir. Devlet, sivil toplum ve piyasalar
arasnda salkl bir gler dengesi mevcut olduunda hesap verebilirlik daha da
glenmektedir. Bu denge gereksinimi devlet ierisindeki kurumlar yasama, yrtme
ve yarg arasndaki ilikiler iin de geerlidir.3

*
1976 Krklareli doumlu olup, ODT ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Ekonomi Blm mezunudur. Halen
Avrupa Birlii ve D likiler Dairesi Bakanlnda AB Uzman Yardmcs olarak grev yapmaktadr.
1
United Nations Development Programme (UNDP), Glossary of Key Terms, Governance for Sustainable
Human Development, s.1
2
SIGMA, Definitions of Audit and Financial Control Terminology, OECD, s.1
3
Parliamentary Center Canada, The Ecology of Governance, s.1

18
 Uygun dzeyde bir hesap verebilirlik, iyi kurumsal ynetiimin ilkelerinin
ilgili tm paydalarn karlarn koruyacak ekilde yerine getirilmesini salar.
Kurumsal ynetiimde hesap verebilirlii salayan aralar yle tanmlanmtr:

- kontrol sisteminin devam ettirilmesi ve belirli aralklarla gzden geirilmesi,

- denetim yoluyla dzenli izleme,

- Belirli aralklarla, effaf ve ak bir mali raporlama ve gzden geirme, ve

- Bamsz bir denetim komitesi tarafndan denetim yaplmas.4

Kresel Kalknma Aratrma Merkezi GDRCnin, Hesap verebilirlik kavram:

Kentsel Ynetiim ve dare konulu almasnda, hesap verebilirliin drt ilkesine
deinilmitir:

- Sorumluluk ve yetkilerin belirlenmesi

Yetki alan kii, aadakilerden haberdar edilmelidir:

Program sonular, mali ve beeri kaynaklar, ve bunlarn dalm,

Bunlarn ne ekilde izlenip deerlendirildii,

Yetkilerinin snrlar,

Organizasyonel deerler, politikalar, kural ve dzenlemeler, ve davran

standartlar.

- Rehberlik ve destek salanmas

Ynetime ilikin dzenli ve zamannda bilgi,

Eitim ve gelime,

Kdemli yneticilere eriim,

Finans ve insan kaynaklar ynetimi uzmanlarndan alnacak tavsiyeler.

- Sorumluluk ve yetkinin izlenme ve deerlendirilmesi gerei

Sonularn hedef ve standartlara gre aadakileri de iererek tarafsz bir

ekilde karlatrlmas:

Programlarn tahsisi, maliyet ve kalite,

nsan kaynaklar ve mali kaynaklarn ynetimi,

4
The Manage Mentor, Strategic Management, Accountability for Success of Corporate Governance, C & K
Management Limited, 2002, s.1,2

19
 Karar-alma: yetkinin tam olarak kullanlmas ancak almamas,

Politika, deer, kural, dzenleme ve davran standartlar ile uyum.

- Uygun bir eylemde bulunma

Bu balk da aadaki kavramlarla ilgilidir:

Mkemmeliyet,

Tatmin edici performans,

Dikkatsizlik ve ihmal sonucu sorumluluk ve yetkinin kullanmnda

yetersizlik,

Politika, kural ve dzenlemelerin kastl bir ekilde reddedilmesi sonucu

yetki ve sorumluluun kabul edilemeyecek bir ekilde kullanm veya
karar alma yetkisinin snrlarnn almas.

Ayn almada, reform ile hesap verebilirlik birletiinde, sonuca ynelmi,

yaratcl ve yenilii dllendiren, ve srekli renme ve yksek performans tevik
eden bir organizasyon yapsnn ortaya kaca sonucuna varlmtr.

HESAP VEREBLRLN TRLER

Hesap verebilirlik, kamu grevlilerini, zel sektrdeki iverenleri veya hizmet

salayanlar, politika, faaliyet ve kaynak kullanmlar hakknda hesap vermeye
arabilmektir. Balca tr hesap verebilirlik mekanizmas mevcuttur:

- Siyasi hesap verebilirlik: Siyasi partilerin ve temsilcilerin seimler yoluyla

hesap verebilirlii.

- dari hesap verebilirlik: Hkmet kurulularnn kurulu ii ve kurulular aras

dikey ve yatay hesap verebilirlii.5

- Hukuki hesap verebilirlik: Yarg organlar da dahil olmak zere devletin tm

birimlerin karar ve eylemlerine kar yarg yolunun ak olmasdr.

Siyasi Hesap Verebilirlik

Siyasi hesap verebilirlik, anayasa hukuku ve siyaset teorisinin bir kavramdr.

Kiiler ile onlar temsil edenler ve temsilcilerle grevlendirdikleri arasndaki ilikilerin
yrtlmesine ynelik anlama ve prosedrleri tanmlar.

5
The World Bank Group, Four Elements of Empowerment: Accountability, A World Free of Poverty, s.1

20
 Siyasi hesap verebilirlik, seilmi kamu grevlilerinin semenlere, anayasaya
ve hukukun stnlne, seildikleri kuruma, seim komisyonu veya benzer bir
birime, ve temsil ettikleri kurulua kar hesap verebilir olmalar zorunluluudur.
Siyasi hesap verebilirliin gstergeleri unlardr:

- Seimler ve seimlerle ilgili reformlar,

- Resmi bilgilere eriim, ve bilgi zgrl,

- Ademi merkeziyetilik yerel dzeyde kiilerin katlm,

- Gl ve enerjik sivil toplum,

- Srdrlebilir siyasi irade.

dari Hesap Verebilirlik

dari hesap verebilirlik, yetki sahibi kiilerin, toplum ierisindeki ilgili hesap
verebilirlik mekanizmalar ile tam olarak ibirliinde bulunmak ve bunun yansra
bilgiye serbeste ulalabilmesini ve kamuoyunun politika ve uygulamalardan haberdar
edilmesini salamak iin, belirli bir konuda zellikle kar olan kiileri, bir kararn
neden alndna dair bilgilendirme zorunluluudur. Bu tr hesap verebilirliin
gstergeleri, kamu program ve hizmetlerinin;

- Kurumsal gelime ve reform almalarn yrtmek,

- ikayet prosedrleri, yrtme kanunu, performans gstergeleri gibi idari

rehberler oluturmak, ve

- En iyi uygulamalar paylamak yoluyla idaresi ve ynetimi iin bir ortam

yaratmaktr.6

dari hesap verebilirlik, etkin, verimli, duyarl ve sorumlu karar-alma

sistemlerine ilikindir.7 Grevlilerin hesap verebilir olmalar iin gerekli
mekanizmalar; kurulular aras (r. hkmet birimleri arasnda), kurulu-ii (r. st
dzey grevliyle onun emrindeki kiiler arasnda), ve kurulu-d (r. kurulu ile
grevlilerinin dorudan mteri ya da paydalara kar sorumlu olmalar) olabilir.8 Bu
almada, idari hesap verebilirlik alannda, zellikle kamu sektrnn hesap
verebilirliine deinilecektir.

Bakanlklarda ve dier kamu kurumlarnn almalar ile ilgili olarak, balca

iki tr hesap verebilirlik mevcuttur:

6
Kpundeh, Sahr J., Records and Accountability, World Bank Institute, s. 7-10
7
Eastwood, Terry, Accountability and Record Keeping, Archival Studies, University of British Columbia, s.1
8
UNDP, op cit., s.1

21
 - sel: Yneticilerin daha st dzey ynetime kar hesap verebilirlikleridir.
Yneticiler, dzenli olarak grev tanmlarnda belirtilen vazifelerini yerine getirmeleri
hususunda deerlendirilirler. Yaplan deerlendirmelerin sonucuna bal olarak cret
artlar ve terfi olaslklar sz konusudur (performans deerlendirmesi).

- Dsal: Yneticilerin kendi performanslar (ve, st dzey kamu grevlilerinin

banda olduklar kuruluun performans) hakknda, Parlamento veya bir kamu kurumu
veya merkezi kurulua (Saytay gibi) kar hesap verebilirlikleridir.9

Kamu sektrnn hesap verebilirlii, aadaki emada daha iyi grlebilir.10

Dsal Hesap Verebilirlikler

Yasama/ sel Hesap Verebilirlikler Yarg

Politikaclar

st dzey yetkililer

Siyasi dari Yasal

Kamu
grevlisi

Mali Kamu Profesyonel

Dier Profesyoneller
Finansman Salayanlar
(Hkmet, Ba verenler, vb.)

Vatandalar/ Mteriler

yi ileyen bir devlette, hkmet hem dardan vatandalar tarafndan, hem de

kendi ierisinde kamu kurumlar yoluyla hesap verebilirlie tabidir. Bu ayrm ise,
dikey hesap verebilirlik ve yatay hesap verebilirlik olarak adlandrlr. Dikey hesap
verebilirlik; seim sreleri, veya dolayl olarak sivil toplum kurulular ya da medya
yoluyla vatandalarn aktif olmalarn kapsar. Yatay hesap verebilirlik ise; devletin
ktye kullanma ve verimsizliklerini kontrol etmek iin oluturulmu kamu
kurulularn kapsar ve yarg, yasama, genel denetiler, yolsuzluk kart birimler,

9
SIGMA, op cit., s.1.
10
Heeks, Richard, Information Systems and Public Sector Accountability, Institute for Development Policy
and Management, Working Paper Series, No. 1, University of Manchester, Manchester, July 1998, s.7.

22
seimle ilgili kurullar ve insan haklar komisyonlar, ombudsman, veya kamu ikayet
komisyonlar gibi kurumlar tarafndan salanr.11

Yatay hesap verebilirliin messeseleri unlardr:

- Kanunlar: Kamu fonlarnn her trl rvet, kayrma ve ktye kullanm

kanunlarla yasaklanmaldr. Ayrca, st dzeydeki seilmi grevliler, atanan
siyasiler, kamu grevlileri, askeri grevliler ve polis memurlar ie
baladklarnda, onu izleyen her yl ve nemli bir deiiklik sz konusu
olduunda, mal beyannda bulunmaldr.

- Yolsuzluk Kart Birimler: Kamu grevlilerinin almalarn inceleyecek ve

mal beyanlarn takip edecek birimler oluturulmaldr. Bu incelemenin etkin
olmas iin kapsaml olmas gerekir. Bu da muhasebeciler, mfettiler,
hukukular, bilgisayar uzmanlar ve onlarn almalarn destekleyecek
personel gibi birok kaynak gerektirmektedir:

- Yarg sistemi: Yatay hesap verebilirliin dier messeseleri gibi, yarg da

bamsz olmaldr. Etkin bir yarg sistemi, iyi eitim grm, yetenekli
hakimler, savclar ve savunma avukatlarnn olmasn gerektirir.

Dikey hesap verebilirliin messeseleri ise unlardr:

- Seimlere ilikin hesap verebilirlik: Dikey hesap verebilirliin en nemli

messeselerinden biri de rekabeti ve effaf bir seim srecidir. Bu
messesenin de beeri, teknik ve mali kaynaklara ve youn eitim
programlarna gereksinimi vardr.

- Bamsz kitle iletiim aralar: effaflk, tanm itibariyle, bilginin ak ve

serbeste dolam anlamna gelir. zgr ve oulcu bir basnn olmad yerde,
effafln salanmas imkansz grnmektedir.

- Sivil toplum kurulular: eitli sivil toplum kurulular barolar birlii, kadn
kurulular, renci gruplar, dini gruplar, seim izleme ve insan haklar
gruplar ynetiimi iyiletirmek iin yaplacak anayasal deiiklikler iin lobi
koalisyonlar oluturabilir ve kamu grevlilerinin faaliyetlerini izleyebilir.12

11
Schacter, Mark, When Accountability Fails: A Framework for Diagnosis and Action, Policy Brief No. 9,
Institute on Governance, Canada, May 2000, s.1
12
Diamond, Larry, Institutions of Accountability, Hoover Digest 1999 No. 3, Hoover Institution, 1999, s. 2-5

23
 Hesap verebilirlik dngs, bir hesap verebilirlik messesesiyle hkmetin
idari bir birimi arasndaki ilikinin isel mantn ekillendirir. Bu dngnn
aamas mevcuttur: Bilgi, eylem ve yant.

1. Aama Bilgi: Bilgi, hesap verebilirlik messesesinin en temel girdisidir.

Bir hesap verebilirlik messesesinin bir kamu kuruluunu hesap verebilir tutmasndaki
etkinlik, hereyden nce, -dorudan hkmetten ya da dolayl olarak baka
kaynaklardan- yrtmenin faaliyetlerine ilikin olarak ilgili, doru ve zamannda bilgi
elde edebilmesine baldr.

2. Aama Eylem: Hesap verebilirlik messesesi, bilgiyi elde ettikten sonra

bu bilgiye dayanarak bir eylemde bulunmaldr. Yrtmeden faaliyetlerini
aklamasn ve bunlarn gerekelerini talep etmelidir. Bu aamadaki gelimeler, hesap
verebilirlik messesesinin ncelikle bilgiyi deerlendirme ve analiz etme, sonra da
analizlerini, yrtmenin faaliyetlerini aklamasn talep etmede bir temel olarak
kullanma hususlarndaki kapasite ve istekliliine baldr.

3. Aama Yant: Hesap verebilirlik messesesinin etkinlii, nihai olarak,

yrtmeden bir bilgi talep edildiinde onlardan uygun ve zamannda bir yant alma
kabiliyetine baldr. Bu aamadaki gelimeler, yrtmenin hesap verebilirlik
messesesine yant verme konusunda kendisini ne derece zorunlu hissettiine baldr.

Hesap verebilirlik dngsnn ileyii aadaki emada gsterilmektedir.

EYLEM
Hesap Bilgiyi
BLG verebilirlik deerlendirme ve Hkmet
messesesi hkmetten
talepte bulunma

YANIT
Hkmet yant
verir (ya da
vermez)

Hesap verebilirlik dngsnn tm aamalarnda, bir hesap verebilirlik

messesesinin yrtme ile etkileim kapasitesi, kontrol dndaki sosyal, siyasi ve
ekonomik glerden etkilenir. Siyasi liderlerin ve brokratlarn hesap verebilirlie
kar tutumu ve sivil toplumun hkmete hesap verebilir olmas iin yapt bask da
burada ok nemli faktrlerdir.13

13
Schacter, op cit., s.3,4

24
 dari hesap verebilirlik, mali hesap verebilirlii de kapsamaktadr. Mali hesap
verebilirlik, kaynaklar kullanan kiilerin, kaynaklarn planlanan ve gerekleen
kullanmlarna ilikin drst ve kapsaml rapor verme zorunluluudur. Bu tr hesap
verebilirliin gstergeleri unlardr:

- Kaytlarn idaresi,

- Muhasebe,

- Kamu fonlarnn kullanmnda d denetim. 14

Ekonomik hesap verebilirlik politika oluturma ve uygulamalarnda etkinlik ve

kaynak kullanmnda verimlilik ile ilgili iken, mali hesap verebilirlik, harcamalarn
kontrol, ve i ve d denetim iin muhasebe sistemlerini ierir.15

Hkmetin toplad ve harcad para ile ilgili olarak dzenli olarak hesap
vermesi demokrasinin temellerinden biridir. Mali hesap verebilirlik bu balamda,
hkmete emanet edilen kaynaklara, ve bu kaynaklarn program, proje ve giriimlere
tahsisine ilikin olarak tam, doru ve zamannda rapor verilmesini kapsar. Mali hesap
verebilirlik ayrca, hkmetin iktisadi kaynaklar ve ykmllklerinin tam olarak
tanmlanmasn da kapsar. Vergi mkellefleri ile dier paydalarn, hkmetin
performansn deerlendirmek iin belirli standartlara gre raporlanm mali bilgilere
gereksinimi vardr.16

Hukuki Hesap Verebilirlik

Hkmetler, ilerini ne ekilde yrteceklerine dair gereklilik ve ykmllkler

ieren yasalar yoluyla hukuki hesap verebilirlie tabidir.17 Hukuki hesap verebilirlik,
yarg organlar da dahil olmak zere devletin tm birimlerin karar ve eylemlerine kar
yarg yolunun ak olmasn ifade etmektedir.

Yerel politikalarda, yargsal veya benzer sreler yoluyla hukuki hesap

verebilirlik sk olarak grlmektedir. Bu sreler yoluyla kurulular daval olabilir,
veya para cezasna arptrlabilir. Dahas, demokratik lkelerdeki idari kanunlar
sayesinde, kanunlar yrrle koyan kurululardan hiyerarik olarak daha alt dzeyde
bulunanlar yasal srelere bavurarak deiiklik talebinde bulunabilirler.18

Yasalar uygulayan kamu grevlileri de, faaliyetlerini ne kadar iyi bir ekilde
yerine getirdikleri konusunda yarglanabilir. Bunun yansra, bir idari kuruluun
yapt iin temelini oluturan mevzuat ne kadar kesin ve ak olursa, bu mevzuat bir

14
Kpundeh, op cit., s.11,12.
15
Asian Development Bank, Governance, Operations Manual, Section 54: Issued on 13 January 1997, s.1
16
Province of Nova Scotia, Financial Accountability: A Blueprint for Success, Canada, 1998, s.1
17
Canadian Council of Ministers of the Environment, Accord on Environmental Harmonization, s.1
18
Keohane, Robert O. and S. Nye, Joseph, Jr., Democracy, Accountability and Global Governance, June 27,
2001, s.1

25
rehber olarak kullanmak o kadar kolay olur. Mevzuat belirsizletike onu bir hesap
verebilirlik mekanizmas olarak kullanmak daha zor olacaktr.19

ETKN HESAP VEREBLRLK

Kanada Hazine Sekretaryas ve Genel Denetim Ofisi tarafndan hazrlanan

Kamu Sektrnde Hesap Verebilirlik Uygulamalarnn Modernizasyonu isimli
almada, etkin hesap verebilirliin be gstergesi tanmlanmtr:

- Rol ve sorumluluklarn ak olmas: Hesap verebilirlik ilikisi iinde bulunan

taraflarn rol ve sorumluluklar iyi anlalr olmal ve bunlar zerinde mutabk
klnmaldr.

- Performansa ilikin beklentilerin ak olmas: zlenen hedefler, beklenen

baarlar ve uyulmas gereken snrlar ak, anlalr ve zerinde uzlalm
olmaldr.

- Beklentiler ile mevcut kapasitelerin dengesi: Performansa ilikin beklentiler

tm taraflarn kapasitesi (yetkiler, yetenekler ve kaynaklar) ile ak bir ekilde
balantl ve dengede olmaldr.

- Raporlamann gvenilirlii: Elde edilen performans ve bu srete nelerin

renildiini ispat etmek iin, bilgiler gvenilir olmal ve zamannda
raporlanmaldr.

- Gzden geirme ve ayarlama: Hesap vermekle ykml taraflarca elde edilen

performansa ilikin, baarlarn ve karlalan zorluklarn gsterildii ve
gerekli dzeltmelerin yer ald aydnlatc ve bilgilendirici bir gzden geirme
yaplmaldr.

Bu ilkeleri uygulamaya geirebilmek iin kamu sektr ynetiminde yaplmas

gerekenler ise aadaki gibidir:

- Sonulara ynelik hesap verebilirlik olmal,

- Sorumluluk, doruluk ve drstlk gibi deerler paylalmal,

- Birden ok tarafn olduu durumlarda, tm taraflar hesap verebilir olmal,

- Etkin kontrollerle etkin bir hesap verebilirlik salanmal,

- Hesap verebilirlikle ilgili dzenlemeler ve performansa ilikin bilgiler effaf

olmal, ve

- Hesap verebilirlik ile ilgili denetim artrlmaldr.

19
Nalbandian, John, Accountability, University of Kansas, February 25, 1997, s.1

26
E-DEVLET VE HESAP VEREBLRLK N BLG SSTEMLERNN
KULLANILMASI

e-Devlet, son gnlerde hem lkemizde hem de dnya apnda nemi artan bir
konudur. e-Devlet uygulamalar, iyi ynetiimin gndeminde de yer almaktadr.
e-Devlet, hkmet ierisinde, ve hkmet ile federal, belediye ve yerel dzeylerdeki
kurulular, vatandalar ve iyerleri arasndaki bilgi alveriinde ve ilemlerde
verimlilik, etkinlik, effaflk ve hesap verebilirlik salamak ve vatandalar bilgiye
eriim ve kullanm yoluyla yetkilendirmek iin bilgi ve iletiim teknolojilerinin
kullanlmasdr.20 11 Nisan 2002 tarihinde talyann Palermo kentinde dzenlenen
Kalknma iin e-Devlet Uluslararas Konferansnn sonu bildirgesinde e-devlet ve
iyi ynetiime ilikin u grlere yer verilmitir:

- e-Devlet giriimleri, iyi ynetiime, kiilerin yetkilendirilmesine, insanlarn

kabiliyetlerinin artrlmasna ve kiilerin yaam seenekleri ve frsatlarna
eriimine gre deerlendirilmelidir.

- e-Devlet giriimleri ve projeleri, hkmetin faaliyetlerinde artrlm verimlilik,

etkinlik, effaflk ve hesap verebilirlii hedefleyen geni kapsaml hkmet
reformlar ve deiim sreleri kapsamnda yer almaldr.

Hesap verebilirliin artrlmas kamu sektr reformunun balca unsurudur.

Bilgi sistemleri de bilgisayar donanml olsun ya da olmasn kamu sektr hesap
verebilirliinin nemli bir ksmn oluturur.

Yeni bilgi sistemlerinin oluturulmas, hesap verebilirliin salanmasnda

balca unsurdur. Bir karar alndnda, bu karara ilikin bilgi ve bunun sonular,
karar alan kimsenin sorumlu olduu tm kiilere ulamaldr. Bu tr bir bilgi ak ve
bu bilgi akn tayacak bilgi sistemi olmakszn, karara ilikin hibir bilgi
olmayacandan hesap verebilirlik de olmayacaktr. Hesap verebilirlik bilgi sistemleri
yeni hesap verebilirlikleri mmkn klmann yansra, performansa ilikin daha
zamanl, tutarl ve resmi bilgi salayarak mevcut olanlarn da geliimine destek olur.

Yeni bilgi sistemleri, hesap verebilirlie ilikin bilgileri yeni alclara

ulatrmak suretiyle hesap verebilirliin kapsamn geniletmektedir. Ancak,
uygulamada bunun etkisi snrl kalmaktadr. Bu tr bir hesap verebilirlik, kamu
sektr kurulularna yeni bilgi sistemlerini getirebilecek mali ve siyasi g mevcut
olduunda salanabilecektir.

Bunun yansra, hesap verebilirliin internet zerinden salanmas da,

bilgisayar donanml bilgi sistemlerinin getirecei eriilebilirlik engelleri yznden
eitsizlie yol aabilecektir. Alclarn teknolojiye eriiminin salanmas ve bilgiye
gvenli bir ekilde erime ve onu yorumlama kabiliyetlerinin olmas gerekmektedir.
Kamuoyu ierisindeki bu dengesizlii gidermede kitle iletiim aralar nemli bir rol
oynamaktadr. Kitle iletiim aralarnn bu rol, hesap verebilirlie ilikin bilginin elde

20
Center for Democracy and Technology, e-Government in Developing Countries, Washington, 2001, s.1

27
edilmesi, yorumlanmas, kamuoyuna ilan edilmesi ve daha sonra da vatandalar adna
kamu grevlilerine bask yaplmas eklinde olmaldr.

Bilgi teknolojileri, baz durumlarda hesap verebilirlik srecini zayflatc etkide

bulunabilirler. Bu muhtemel etkilerden bazlar; kat zerindeki kaytlarn kayb, veri
kalitesinin belirsizlii, yolsuzluk iin frsatlarn artmas ve insanlarn katksnn
azalmasdr.

Yukarda da ifade edildii gibi, bilgi sistemlerinin hesap verebilirlik zerinde

farkl etkileri bulunmaktadr. Uygulamada, hesap verebilirlik giriimlerinin baarl
olmas iin, vatandalar arasnda hesap verebilirlie kar bir isteklilik olmaldr. Bu
da, organizasyon ierisindeki (kiisel kar, dl ve ceza sistemi) veya darsndaki
(siyasi bask, uluslararas kurulular, veya kitle iletiim aralar vastasyla kamuoyu)
faktrler tarafndan salanabilir.21

TM SEKTRLERN HESAP VEREBLRL

Yalnzca kamu kurumlar deil, zel sektr ve sivil toplum kurulular da

kamuoyuna ve de kurumsal paydalarna kar hesap verebilir olmaldr. Kimin kime
kar sorumlu olduu, alnan kararlarn veya gerekletirilen faaliyetlerin kurum veya
kurulu iin isel ya da dsal olup olmamasna gre deiir. Genellikle, bir kurum ya
da kurulu ald kararlardan ve stlendii faaliyetlerden etkilenebilecek olanlara kar
hesap verebilir olmaldr.

Richard Mulgan, Yeni Ynetiim Modelinde Hesap Verebilirlik konulu

almasnda, sektrn hesap verebilirliine deinmitir: Kamu sektr, kar amal
zel sektr ve kar amac gtmeyen zel kurulular.

Kamu sektrnn, zellikle de hkmetin merkez birimlerinin hesap

verebilirliine ynelik talebi olduka geni kapsamldr. Tm birimler ve kamu
grevlileri, yalnzca nihai faaliyetleri ve kararlarna deil, ayn zamanda bu
faaliyetlerin yapld ve bu kararlarn alnd sre de dahil olmak zere,
performanslarnn tm unsurlarna ilikin olarak kamuoyuna kar hesap verebilir
olmaldr. Bu hesap verebilirlik, bir dizi farkl kurumsal mekanizma yoluyla yerine
getirilir. Bakanlar ve birimlerde alan kamu grevlileri iin, balca hesap verebilirlik
yolu yukarya doru birim ii hiyerari yoluyla bakana kar, ve bakan vastasyla
Parlamentoya ve kamuoyuna kar olan sorumluluktur.

Kamu sektrnn aksine, ticari faaliyet gsteren zel sektrn hesap

verebilirlii hem daha az hem de daha fazla kapsamldr. Daha kapsaml olmasnn
nedeni, ticari irketlerin kar-zarar tablolarnn greceli olarak daha ak olmasdr. Bu
da onlarn, kesin hedefleri olmayan kamu sektr kurulular ile karlatrldnda,
nihai sonulara ilikin hesap vermeye daha hazr durumda olmalarn salar. Hisseleri
kamuoyunda ilem gren irketlerin ne kadar iyi olduklar gnlk olarak

21
Heeks, op cit., s. 10-23

28
izlenmektedir. Bu yzden, yneticiler ve mdrler, hissedarlarna kar,
performanslarna ilikin olarak bakanlar ve kamu grevlilerine nazaran daha hesap
verebilir durumdadr.

Dier bir adan bakldnda, zel irketler kamu sektrne kyasla kamuoyuna
kar daha az sorumludur. st dzey yneticiler ve ynetim kurullarnn hissedarlarna
cevap verme gereklilii, hkmetlerin Parlamento ve kamuoyuna kar cevap verme
gerekliliklerinden daha azdr. Bunun yansra, hissedarlarn irketle ilgili bilgileri alma
hakk, vatandalarn hkmete ilikin bilgileri alma hakkndan ok daha azdr. Sonu
olarak, kamu sektr, zel sektrle karlatrldnda, hedefler asndan daha az,
effaflk ve hesap verebilirlik sreci asndan ise daha fazla hesap verebilir
durumdadr.

Kar amac gtmeyen kurulular, bu sektr arasndan en az hesap verebilir

olandr. Ticari ama gden zel sektrle karlatrldnda, ister byk isterse kk
lekli olsun kar amac gtmeyen tm kurulular daha az kapsaml d dzenlemelere
ve daha az etkin izlemeye tabidir. Yllk hesaplar ve yllk genel toplantlarn raporlar
gibi asgari dzeyde gerekli bilgiler de nadir olarak aranmakta ve ounlukla da mevcut
bulunmamaktadr. Kar amac gtmeyen kurulularn hedefleri de, daha ok kamu
sektrne benzer ekilde kesin olmayp, bu hedefler birbiriyle yarr haldedir. Bu da,
performans lm asndan bu kurulularn hesap verebilirliinin pek kolay
olmadn gsterir. Ayn zamanda, kamu sektrnn aksine, karar alma sreleri d
incelemeye tabi deildir ve kamuoyunun grne sunulmaz.

HESAP VEREBLRLK VE Y YNETMN DER UNSURLARI

yi ynetiimin tm unsurlar, birbirini btnleyici bir niteliktedir. Bu

balamda, hesap verebilirlik de iyi ynetiimin dier unsurlarndan bamsz olarak
dnlemez. yi ynetiimde hesap verebilirliin zellikle balantl olduu unsurlar
hukukun stnl, katlmclk, effaflk ve abuk cevap verebilirliktir.

ncelikle, effaflk ve hukukun stnlnn olmad yerde hesap verebilirlik

de uygulanamaz. Hesap verebilirlik, bilgi edinme zgrln, vatandalarn organize
olabilmelerini ve hukukun stnln gerektirir. Yarg geleneksel olarak hkmetin
faaliyetlerinin yasallnn gzden geirilmesi yoluyla balca hesap verebilirlik
mekanizmas olmutur. Hukuki hesap verebilirlik, doruluk ve bamszlk arasndaki
dengenin korunmas, ve yargnn hkmetleri hesap verebilir tutmasn salayan
nemli bir unsurdur. Sivil toplum da, hukuki performans izleyerek bu srete nemli
bir rol oynamaktadr.22

Hesap verebilirlik effafln nihai koruyucusu olarak nitelendirilmektedir.

effaflk da, hesap verebilirliin tamamlayc bir unsurudur. Bir karardan
etkilenebilecek kiilere kar bir hesap verebilirlik mevcut olmadnda, zerk kamu
kurulularnda kararlar alan kimselerin, kuruluun karlarn aldklar kararlardan

22
World Bank Group, Legal and Judicial Reform, Accountability, s.1

29
etkilenebilecek kiilerin karlarnn zerinde tutmalar olasdr. Benzer ekilde,
kamuoyuna ifa hakk ve gizlilik hakk arasnda denge salayan yasal ereveler ile
hesap verebilirlii kabul eden kurumlar olmadan effaflk ve bilginin akl gvence
altna alnamaz. Bunun sebebi, bireylere kar ne kadar benzer ekilde davranldna
ilikin bilgi olmakszn kanun nnde eitliin salanmasnn zor olmasdr. Sonu
olarak, effaf bir sistem hkmetin hesap verebilirliini, katlmcl ve sonularn
nceden tahmin edilmesini salayacaktr.23

Hesap verebilirlik ounlukla da katlmclkla ilikilendirilmektedir. Yerel

ynetim sisteminde katlmclk ve hesap verebilirliin oluturulmasyla yerel
ynetimler vatandalarn taleplerine kar daha abuk cevap verebilir ve hizmetlerinde
daha etkin olacaktr. Kiilerin katlm ve brokrasi ile seilmilerin hesap verebilirlii
yerel ynetiimi tevik edecek unsurlardr. Bununla beraber, ne kadar katlmcln en
iyi ynetiimle sonulanaca konusunda da snrlamalar mevcuttur.24

Vatandalarn katlmcl kamu mallarnn semenlerin tercihleri ve kamu

sektrnn hesap verebilirliiyle tutarl olmasn salayacaktr. Birlemi Milletler
Genel Sekreteri, Birlemi Milletlerin 21 inci Yzyldaki Rol konulu Milenyum
Raporunda, daha iyi bir ynetiimin, hesap verebilirlikle birlikte daha fazla
katlmclk anlamna geldiini vurgulamtr.

Son olarak, hesap verebilirlik, en geni anlamyla abuk cevap verebilir

ynetiime iaret etmektedir. Ynetilenleri, sorumlularn aldklar kararlarn
sonularndan sorumlu tutabilmeleri ile, hesap verebilirlik ynetenlerin ynetilenlere
kar abuk cevap verebilir olmasn salar. yle ki, demokratik ynetim yaplarnn
ounda ynetenlerin ynetilenlere kar abuk cevap verebilir olmalarn salayacak
hesap verebilirlik mekanizmalar mevcuttur.25

23
Asian Development Bank, Governance: Sound Development Management, The Elements of Good
Governance, 2002, s.1,2
24
Yoshitomi, Masaru, Management of Change for Improving Local Governance, ADB Institute, 4 June 2002,
Infosoc Malaysia 2002, s.1
25
NGO & Academic ICANN Study, Accountability Mechanisms, s.1

30
SONU

Gnmzn deien ve gelien koullarnda, iyi ynetiimin bir unsuru olan

hesap verebilirlik eskiye nazaran daha fazla nem kazanmtr. Hesap verebilirlik, tm
sektrlerde aranlan bir nitelik olurken, kamuoyu zellikle hkmetin kendilerine kar
her alanda hesap verebilir olmasn beklemektedir.

Hesap verebilirliin etkin bir ekilde ileyebilmesi iin, bir kurum hem kendi
ierisinde, hem de dier kurumlara, paydalarna ve kamuoyuna kar hesap verebilir
olmaldr. Hesap verebilirlik messeselerinin bu ekilde ilemesi, yeterli
dzenlemelerin olmasna ve taraflarn istekliliine baldr.

Hesap verebilirliin balca tr mevcuttur. Bunlardan siyasi hesap

verebilirlik, seimler yoluyla salanmaktadr. dari hesap verebilirlik ise, belirli bir
konuda kar olan kimseleri, kendilerini etkileyecek bir kararn alnma srecine ve
sebeplerine dair bilgilendirme gerekliliidir. dari hesap verebilirliin bir alt bal
olan mali hesap verebilirlik de, kaynak kullanmna ilikin rapor verme
zorunluluudur. Ayrca, kamu sektrnde, hkmetin kendi ierisindeki kontrol
yatay, dardan kontrol ise dikey hesap verebilirlik mekanizmalar olarak
adlandrlmaktadr. Hesap verebilirliin son tr olan hukuki hesap verebilirlik de,
idarenin tm eylem ve ilemlerine kar yarg yolunun ak olmasdr.

e-Devlet uygulamalarnn gelitirilmesiyle, bilgi sistemleri kamu sektrnde de

nemli bir rol oynamaya balamtr. Bilgi sistemlerinin kullanlmas, karar alma
sreci ve ortaya kan performansa ilikin bilgilerin daha kolay eriilebilir olmasn ve
izlenmesini salayacandan, hesap verebilirlie de katkda bulunacaktr. Bu yolla
gerekletirilecek bir bilgi ak da, ncelikle ilgili tm taraflarn bu eriim iin gerekli
imkan ve becerilere sahip olmasn gerektirmektedir.

Yalnzca kamu kurumlar deil, zel sektr ve sivil toplum kurulular da

kamuoyuna ve de kurumsal paydalarna kar hesap verebilir olmaldr. Genel olarak,
buradaki mantk, bir kurum ya da kuruluun ald kararlardan ve stlendii
faaliyetlerden etkilenebilecek olanlara kar hesap verebilir olmasdr.

yi ynetiimin unsurlarndan effaflk, hesap verebilirlik ile birbirini

tamamlayc nitelik tarken, katlmclk da hesap verebilirlii tevik edecek bir
unsurdur. Hesap verebilirlik, ayrca abuk cevap verebilirlii de destekleyici bir rol
oynarken, hukukun stnl olmadan uygulanamamaktadr. Sonu olarak, iyi
ynetiimin salanmas iin gerekli unsurlarn banda gelen hesap verebilirlik, ancak
dier unsurlar ile birlikte uygulandnda anlaml bir btnlk arz edecektir.

31
KAYNAKLAR:

Asian Development Bank, Governance, Operations Manual, Section 54: Issued on

13 January 1997, s.1,2
(http://www.adb.org/Documents/Manuals/Operations/om54.asp?p=aadb)

Asian Development Bank, Governance, Operations Manual, Section 54: Issued on

13 January 1997, s.1
(http://www.adb.org/Documents/Manuals/Operations/om54.asp?p=aadb)

Canadian Council of Ministers of the Environment, Accord on Environmental

Harmonization, s.1
(http://www.ccme.ca/assets/pdf/annex_to_accord_e.pdf)

Center for Democracy and Technology, e-Government in Developing Countries,

Washington, 2001, s.1
(http://www.cdt.org/egov/descriptions.shtml)

Diamond, Larry, Institutions of Accountability, Hoover Digest 1999 No. 3, Hoover

Institution, 1999, s.2-5
(http://www-hoover.stanford.edu/publications/digest/993/diamond.html)

Eastwood, Terry, Accountability and Record Keeping, Archival Studies, University

of British Columbia, s.1
(http://it-library.gov.bc.ca/Conferences/Doors/eastwood.pdf)

Heeks, Richard, Information Systems and Public Sector Accountability, Institute for
Development Policy and Management, Working Paper Series, No. 1, University of
Manchester, Manchester, July 1998, s. 7-23
(http://idpm.man.ac.uk/idpm/ispswpf1.htm)

International Conference on e-Government for Development, Final Communiqu,

Palermo, 11 April 2002, s. 4
(http://www.palermoconference2002.org/en/download/finalcommunique.pdf)

Keohane, Robert O. and S. Nye, Joseph, Jr., Democracy, Accountability and Global
Governance, June 27, 2001, s.1
(http://www.ksg.harvard.edu/prg/nye/ggajune.pdf)

Kpundeh, Sahr J., Records and Accountability, World Bank Institute, s.7-12.
(http://siteresources.worldbank.org/EXTARCHIVES/Resources/Sahr%20Kpundeh.ppt

Mulgan, Richard, Accountability Issues in the New Model of Governance, Graduate

Program in Public Policy, Paper for Political Science Program Seminar, RSSS,
Australian National University, 3 April 2002, s. 4-7
(http://polsc.anu.edu.au/mulgan.rtf)

32
Nalbandian, John, Accountability, University of Kansas, February 25, 1997, s.1
(http://falcon.cc.ukans.edu/~nalband/account.htm)

NGO & Academic ICANN Study, Accountability Mechanisms, ICANN,

Legitimacy, and the Public Voice: Making Global Participation and Representation
Work, Final Report, August 31, 2001, s.1
(http://www.naisproject.org/report/final/3.6.2.1.shtml)

Office of the Auditor General of Canada and the Treasury Board Secretariat,
Modernizing Accountability Practices In The Public Sector, 6 January 1998, s. 1
(http://www.tbs-sct.gc.ca/rma/account/OAGTBS_E.html)

Parliamentary Center Canada, The Ecology of Governance, Ottawa Ontario, Canada,

s.1 (http://parlcent.parl.gc.ca/English/programs.htm)

Province of Nova Scotia, Financial Accountability: A Blueprint for Success,

Canada, 1998, s.1 (http://www.gov.ns.ca/finance/budget98/facct/)

Schacter, Mark, When Accountability Fails: A Framework for Diagnosis and

Action, Policy Brief No. 9, Institute on Governance, Canada, May 2000, s.1-4

SIGMA, Definitions of Audit and Financial Control Terminology, OECD, s.1

(http://www1.oecd.org/puma/sigmaweb/acts/audit/a_fc_terminology.htm#EEE)

The Global Development Research Center (GDRC), The Concept of Accountability:

Implications for Urban Governance and Management, s.1,3
(http://www.gdrc.org/u-gov/accountability.html)

The Manage Mentor, Strategic Management, Accountability for Success of Corporate

Governance, C & K Management Limited, 2002 ,s.1,2
(http://www.themanagementor.com/kuniverse/kmailers_universe/sm_kmailers/SFM_
Accountability.htm)

The World Bank Group, Four Elements of Empowerment: Accountability, A World

Free of Poverty, s.1
(http://www.worldbank.org/poverty/empowerment/whatis/acct.htm)

The World Bank Group, Legal and Judicial Reform, Accountability, s.1
(http://www4.worldbank.org/legal/leglr/judicialreform_a.html)

United Nations Development Programme (UNDP), Glossary of Key Terms,

Governance for Sustainable Human Development, s.1
(http://magnet.undp.org/policy/glossary.htm)

Yoshitomi, Masaru, Management of Change for Improving Local Governance,

Dean, ADB Institute, 4 June 2002, Infosoc Malaysia 2002, s.1
(http://www.cornerstone-msc.info/infosockk/plenary/
yoshitomi%20infosoc%20speech. doc)

33